Нарықтық экономикадағы ауылшаруашылық өнімдерін өндірудің экономикалық тиімділігін арттыру жолдары

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе

1 тарау. Ауылшаруашылық өндірісінің экономикалық тиімділігінің теориялық
аспектілері

1.1 Қазақстан Республикасындағы ауылшаруашылық тиімділігінің шетел
инвестициялары
1.2 Нарықтық экономикадағы ауылшаруашылық өндірісінің экономикалық
тиімділігінің маңызы мен мәні
1.3 Ауылшаруашылық өндірісінің экономикалық тиімділік көрсеткіштері

2 тарау. Бірлес-Көкше ЖШС шаруашалығын талдау

2.1 Кәсіпорынның жалпы мінездемесі.
2.2 Кәсіпорынның ресурстық потенциалының қолданылуын талдау
2.3 Астық өндіріс тиімділігінің талдауы

3 тарау. Нарықтық экономикадағы ауылшаруашылық өнімдерін өндірудің
экономикалық тиімділігін арттыру жолдары

3.1 Ауылшаруашылық өнімдерін өндірудің экономикалық тиімділігін арттыру
жолдары.
3.2 Ауылшаруашылық өнімдерін өндірудегі экономикалық тиімділіктің деңгейі.

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

Ауылшаруашылық тек өсімдік шаруашылығының негізгі саласы болып қана
қоймай, сол сияқты барлық ауылшаруашылық өндірісінің негізгі саласы болып
табылады.
Осы саланың мағынасы біріншіден, адамның тіршілік әрекетіне қажетті
заттары бар нан, мал, астық және тағы басқа өнімдерін алуды қамтамасыз
етумен байланысты.
Тақырыптың өзектілігі: Мемлекеттік егемендікке ие болған кезден бергі
алғашқы жылдар ішінде Республика салмақты жүйелі және өтпелі мәселелермен
қақтығысты. Осы жағдай өнеркәсіп өндірісінің құлдырау қарқынына, қаржылық
жүйенің бұзылуына ғана емес, сонымен бірге ауылшаруашылығындағы өндірістің
едәуір құлдырауына себепші болды
Қазақстан Республикасының ауылшаруашылығында оңтайлы үрдістерін
жүргізуі сияқты кері салдармен әлеуметтік-экономикалық күрт өзгерту
жүргізіледі. Бұл өзгертулер негізінде нарықтық қатынаста аграрлық сектордың
ауысуымен байланысты объективті өзгертулер жатқызылады.
Әр түрлі шаруашылықты және жеке формаларында пайда болған жаңа
әлеуметтік-экономикалық және нарықтағы ауылшаруашылық құрылымы
топтастырылады.
Ауылшаруашылық өндірісінің тиімділігі - бұл ауыл шаруашылығының
қаржылық-шаруашылық субъектісінің нәтижелігі. өндірістілігін,
экономикалығын, табыстылығын, өнім сапасының үлкен көрсеткіштерге жеткізуін
қадағалайды. Тиімділіктің осы түрдегі өлшемі - бұл тірі не затқа айналған
еңбектің кішігірім шығыны арқасында ауылшаруашылық өнімнің максималды алуы
болып табылады. Ауылшаруашылық өндірісінің тиімділігі мынадай көрсеткіш
жүйелері арқылы өлшенеді:
• еңбектің өндірістілігі;
• қор қайтарымы ;
• өнімнің өзіндік күны;
• табыстылығы;
• егістілігі;
басқалары;
Тиімділікті нәтиже және осы нәтиженің шығыны арасындағы байланыс
арқылы анықтауға болады. Экономикалық тиімділік барлық қоғамдық өндірістің
баға нәтижелігіне қолданылады.
Диплом жұмысының мақсаттары: Ауылшаруашылық өнімдерінің негізгі
түрлерінің ірі өндірушісі ретіндегі Қазақстан Республикасының
ауылшаруашылығын мемлекеттік реттеудің экономикалық механизмін жетілдіру
жөніндегі ұсыныстарды жасау; ауылшаруашылық өнімдерінің секторда нарықтық
қатынастардың қалыптасып, дамуы жағдайында қаржылық-несиелік реттеу
жүйесінің тәжірибелік проблемалары мен теориялық негіздерін кешенді зерттей
отырып, олардың шешімін табу мен іс жүзіне асырудын әдістемесін негіздерін
белгілеп, тәжірибелік ұсыныстар дайындау. Осы мақсаттың ең негізгісі
ауылшаруашылық өндірісінің экономикалық тиімділігін жоғарылату жолдарын
анықтау.
Қойылған мақсатқа сәйкес оған жетуде қамтамасыз ететін келесі
мәселелер:
- нарықтық байланыстың даму жағдайындағы ауылшаруашылық
өндірушілердің мәселелерін теориялық деңгейде зерттеп білу;
- өнеркәсіптегі ауылшаруашылық өндірісінің қазіргі жағдайдағы
мінездемесі, сонымен қатар мәнін ашып, оның экономикалық тиімділігін санау;
- резервтердің өндірістегі үлкеюін және табысының көлемін іске асыру;
-орындалған тексерістің негізінде қорытындыны қалыптастыру және
нақты сөйлемдердің толық қолдану резервісінің шығуы;
Тексерістің объектісі болып Бірлес-Көкше ЖШС саналады. Осы жазылған
жүмыста келесі экономикалық тексеру әдістері қолданылды:-баланстық,
талдаулық, талдау.
Осы мақсатқа сәйкес келесі міндеттер қойылды:
• Қазақстанда ауылшаруашылық өнімдерін өндіруді табиғи және экономикалық
шарттарын ескере отырып, ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеудің
экономикалық механизмінің теориялық негіздері мен мемлекеттік
қолдаудың қажеттілігін анықтау және нақтылау;
• нарық жағдайларында экономикалық реттеу мен ауыл шаруашлығының дамуын
қолдаудың отандық және шетелдік тәжірбиесін анықтау;
2003-2005 жылдары жарияланған Ауыл жылдары Қазақстан экономикасына
және әлеуметтік жағдайына қандай әсерін тигізгенін көрсету.
Ауыл шаруашылығының маңызды міндеті еліміздің халқын азық-түлікпен,
ал өндіруші өндірістерді қажетті ауылшаруашылық шикізатымен қамтамасыз ету
болып табылады.
Бұл мәселені шешу саланы әріқарай қарқындатумен, ғылыми-техникалық
жаңалықты жеделтетумен, экономикалық қарым-қатынастарды жетілдірумен,
әртүрлі жекеменшік түрлері мен шаруашылқ түрлерін дамытумен тығыз
байланысты.
Қажетті азық-түлікті өндіретін ауылшаруашылық өндірістердің қазіргі
жағдайы терең дағдарыста тұр, бұл бағаның күрт өсуімен, шаруашылық
байланыстардың үзілуімен, материалдық-техникалық жабдықтаудың күрт
нашарлауымен сипатталады.
Диплом жұмысының объектісі мен мәселелері: Қазақстан Республикасының
ауылшаруашылық өндіріс секторы және осы секторды нарықты экономика
жағдайында мемлекеттік қаржылық-несиелік реттеу мен байланысты экономикалық
ұйымдастыру проблемалар жиынтығы.
Зерттеудін теориялық және методологиялық негіздері ретінде отаңдық және
шетелдік ғалымдардын, экономиканың ауылшаруашылық секторына, қаржылық
реттеу жүйесінің проблемаларына арналған ғылыми еңбектер мен осы секторды
мемлекеттік қаржы-несиелік реттеуге кешенді талдау, ауылшаруашылық
реформалар мен ауылшаруашылық секторды басқару және осы сектордың сыртқы
экономикалық байланыстарына талдаулар және экономикалық мәселелерге қатысты
үкіметтің құқықтық-нормативтік актілері жайында жазылды.
Нарықтық жағдайда ауыл шаруашылығын және аграрлық-өнеркәсіптік кешенді
даму қарқының жеделдету көбіне өндірісті экстенсивті дамытудың барлық
факторларын кәсіпорынның материалдық-техникалық базасын нығайту, ғылыми-
техникалық жаңалықтардың жетістіктерін енгізу, инновациялық және
иевестициялық қызмет салаларын тиімді қолдануға байланысты.
Диплом жұмысын жазу барысындағы зерттеу нәтижелерінің жаңалықтары:
Ауылшаруашылықты мемлекеттік қаржьлық-несиелік реттеудің негізгі
бағыттары мен мәні анықталды:
- ауылшаруашылық секторды қаржьшық-несиелік реттеудің қажеттілігі
мен икемді әдістері негізделді;
- ауылшаруашылығын қаржы-несиелік реттеу тетігінің тұжырымдамалары
жасалынды.
- Қазақстан Республикасында экономикалық катынастарды реттеу үшін
қаржылық-несиелік ынталандыру тетіктерін аныктай отырып, ауылшаруашылығын
несиелеу жүйесін қалыптастыру бағыты көрсетілді;
- Ауылшаруашылық ресурстарының екінші реттегі нарығы арқылы аграрлық
экономикаға инвестиция тартуда банктік капиталдың ролі анықталып,
дәлелденді;
- Ауыл еңбеккерлерінің материалдық жағдайын кетеріп және щаруашылық
қызметтерін дамытыту;
- Ауылшаруашылығы субъектілерінің міндеттемелері мен талаптарын
реттеудің кепілі ретінде мемлекеттік ауылшаруашылығын сақтандыруды
жетілдіру;
- ауыл шаруашылығының өнімдерін өндіретін және тұтынатын
инфрақұрылымға лайық қаржы-несие жүйесін құрудьщ кажеттілігі негізделді;
Жұмыстың тәжірибелік маңызы қалыптасып және дамып келе жатқан нарықтық
қатынастар жағдайында іс жүзінде пайдаланылатын ұсыныстар, жобалар,
нұсқаулықтар жасап, ауылшаруашылық секторын реттеудің теориялық және
тәжірибелік негіздеуде. Оларды пайдалану ауылшаруашылығымен оның қызмет ету
аумағының тұрақты тиімділігіне жағдай жасайтынына үміттемеміз.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
сегіз бөлімнен, қорытындыдан, кестелер, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.

I тарау. Ауылшаруашылық өндірісінің экономикалық тиімділігінің теориялық
аспектілері

І.1 Қазақстан Республикасындағы ауылшаруашылық тиімділігінің шетел
инвестициялары.

Әлемдік практикада ауыл шаруашылығы өндірісінің жоғары тәуекелдігінен
және өтімді кепілдің болмауы салдарынан пайда болатын ауылшаруашылық сектор
тауарын өндірушілерді қаржыландыру мәселесін шешу үшін, тікелей Үкіметке
бағынатын арнайы кредиттік мекемелер бар. Мемлекеттік қаражатты тиісті
нысаналы бағытта жіберу – бұл мекемелердің негізгі міндеті.
Қазақстан Инвестиция қорының тапсырысы бойынша, Аргентинаның ұлттық
аграрлық технологиялар институтының ғалымдары еліміздің ауылшаруашылық
кешенін қалай тиімді дамытуға болатындығы жайында зерттеулер жүргізіп,
жобалар дайындаған. Осы аталған жобалардың тұсаукесерінде сөйлеген сөзінде
“Қазақстан инвестициялық қоры” басқармасының төрағасы Зейнолла Кәкімжанов
аргентиналықтардың бүгінгі таңда ауылшаруашылығы өнімдерін өндіруде қол
жеткізіп отырған табыстары туралы әңгімелеп, ДСҰ-ға мүше болғалы отырған
біз, елдің ауылшаруашылығын дамытуды еске алған кезде таңдаудың неге осы
Аргентинаға түскенін түсіндірді. Экспортқа ауылшаруашылығы өнімдерін
шығаруда әлемдік рынокта аргентиналықтар сапа жағынан алдарына жан салмайды
екен. Сол елден келіп, Қазақстанда бір жарым айдан бері зерттеу жұмыстарын
жүргізіп жатқан ғалымдарды таныстырды. Жалпы, Аргентина ауылшаруашылық
кешеніне мақсатты түрде ғылыми-техникалық қолдау көрсетудің нәтижесінде
әлемде алдыңғы позицияны қолдан шығармай келе жатқан ел. Климаттық жағдайды
қоспасақ, Қазақстан мен Аргентина мәдениеті, ауылшаруашылығы құрылымы
жағынан ұқсас елдер көрінеді. Солтүстік аймағымыздағы суықтың
аргентиналықтардың айтуынша, ауылшаруашылығын дамытуда еш кедергісі
болмайды. Сондықтан да олардың тәжірибесі мен ғылыми-техникалық үрдістері
қазақтарға сай келеді деп, елімізге шақырып, бірлескен жоба жасау қолға
алынған.
Ауылшаруашылығы экономикамыздың бүгінгі әлсіз буыны болып тұрғанын
бәрі біледі. Кеңес өкіметі кезінде 70 жыл бойы алып аграрлық ел болып
есептелген біз соңғы 10-15 жыл ішінде барымыздан айырылып, көп жылдарға
артқа шегініп кетіппіз. “Біздің мақсатымыз, аргентиналықтардың тәжірибесін
еліміздің ауылшаруашылығы кешенінде жұмыс істеп жатқандардың игеруін
қадағалау, соған жағдай жасау”. Инвестқордың алға қойып отырған мақсаты –
ДСҰ-ға мүше болар алдында ауылдағы тірлікті жөнге келтіріп, ертеңгі күні
бәсекеге қабілетті өнім шығара алатындай дәрежеге жету. “Ештен кеш жақсы”
демекші, халықаралық ұйымның ауылды шайнамай жұтып қоятынын түсінген
сыңайлымыз. “Біз жақын айларда Аргентинаның ұлттық аграрлық технологиялар
институтымен бірлесе отырып, сол технологияларды Қазақстанға ендіру үшін
елде ірі-ірі орталықтар ашпақпыз”. Оның айтуынша, жуық арада тікелей тұқым
себу технологиялары орталығы, малдың тұқымын жетілдіру үшін аргентиналық
ғалымдардың селекция, генетика, эмбриондар өсіру әдістері қолданылатын
генетикалық орталықтар ашылмақ. Сонымен қатар осы ғалымдармен бірге басқа
да бағдарламалар да қолға алынбақ. Ол – жем-шөп дайындаудың озық әдістеріне
көшу, оларды өсірудің тиімді технологиясын ендіру, оған әр түрлі қоспаларды
қосу технологиясын ендіру бағдарламалары. Жоғары сапалы вакциналарды да
өзімізде шығару қолға алынатын секілді. Өйткені аргентиналықтардың
айтуынша, басқа елдің вакцинасы екінші елдің малына ем болмайтын көрінеді.
Сондықтан оны осы жердегі малдардың, климаттың жағдайына қарай ғылыми-
зерттеу жұмыстары жүргізіліп барып, соған сәйкестендіріп жасаған жөн екен.
Аргентиналықтардың бұл жағынан тәжірибесі мол екендігі байқалады. Сондықтан
да олар біздің елге келіп осы бағытта жұмыс істемек. Қазинвестқормен
аргентиналықтар арасындағы келісім осындай. Тағы бір айта кетерлігі –
аргентиналықтар Қазақстанда ауыл шаруашылығы машиналар құрылысы өндірісін
ашу керектігін айтып отыр. Қазақстанның аграрлық ел болып келе жатқанынан
талай жыл болса да, өзінің ауылшаруашылығы машинасын жасайтын өндірісі
жоқтығы оларды таңғалдырса керек. Машина құрылысы да өзге жақтан келгеннен
гөрі жергілікті жердің жағдайына қарай икемделіп, осында жасалғаны дұрыс
дегенді айтады аргентиналықтар. Құлаққа сіңімді ұсыныс екендігінде дау жоқ.
Әйтсе де осы арада көкейге оралған ойды айтпаса болмайтын секілді.
Аргентиналықтардың айтып отырған жоғарыдағы ұсынысының бәрін өзіміздің
ғалымдардың жақтары тынбай айтып келе жатқаны қаш-а-ан! Ұсыныстардың
кімдерден шыққанына қарамастан, оның жүзеге асып, діңкелеп қалған
ауылшаруашылығын дамытуға үлес қосса болды дегенді медет тұтқан
ауылшаруашылығы өнімін өндірушілердің бағы жанса кәнікей демеске амал жоқ.
Аргентиналық үш ғалым өз баяндамаларын жасап, аргентиналық тәжірибелерді
ортаға жайып салды. Олардың ауылшаруашылығы өнімдерінің жоғары сапалы
болып, бәсекеде Америка мен Еуропаны басып озып отыруының басты себебі –
ауылшаруашылығын сонау топырақтың құрамын жақсартудан бастап, мал қорегін
қорландыруға дейін жалғасып кете беретін жұмыстардың үздіксіз тізбекпен
жүзеге асырылып келе жатқандығында екен. Оның бәрін жүзеге асыру үшін
алдымен үлкен ауылшаруашылығы институты жұмыс істеп, ондағы әр түрлі
саладағы ғалымдар бар күшін осы саланы қайтсек гүлдендіреміз дегенге
жұмылдыруы тиіс. Сонда ғана мына алапат рыноктан өз орныңды ойып тұрып
аласың. Мұның бәрін оларсыз да біздің ғалымдардың білетіні шындық. Тек соны
жүзеге асыруға қол қысқа, қалта тықыр болды.
Аргентиналық мамандар Қазақстанда өзінің машина құрылысын салатындай
барлық негіз бар дейді. Біз солармен бірлесе осы бағытта жұмыс жасап
жатырмыз. Олардың кейбір осы салада жұмыс істеп жатқан компанияларын
елімізде жұмыс істеуге шақырмақпыз. Әзірше, біз еліміздегі қаржы
институттарымен бірге аргентиналық технологияларды елге тарту мақсатында
лизингке тарту жобасын жасамақпыз.” Аргентиналық мамандар осыдан жиырма жыл
бұрынғы Қазақстан ауылшаруашылығы деңгейін өте жоғары бағалайды екен.
Олардың айтуынша, 20 жыл бұрын қазақстандық ауылшаруашылығы көптеген
бағыттар бойынша әлемдік деңгейде болған. Бірақ 20 жыл ішінде технология
алға кетіп қалып, Қазақстандағы тоқсаныншы жылдары болған дағдарыс ауыл
тірлігін артқа лақтырып тастап отыр. Бірақ біз сіздердің әлемдік рынокта
ойып тұрып өз орындарыңызды алуларыңызға көмектесеміз, ол үшін негіз бар,
тек жұмыс істеу керек дейді олар. Қазақтың қонақжайлылығына ырза болған
аргентиналықтар Қазақстанға келіп, бірлесіп жұмыс істеуге құлшынып отыр.
Республика жұртшылығын соңғы кездері толғандырып отырған маңызды
мәселе, ол Қазақстанның Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымына кіруі және осыған
байланысты еліміздегі тауар өндірісі, оның ішінде ауыл шаруашылығы
өнімдерінің сырттан келетін тауарға бәсекелестік қабілеттілігі.
Әлі күнге дейін біз тұқым шаруашылығы саласында көптеген
кемшіліктерден арыла алмай келеміз. Әсіресе, элиталық тұқымға мемлекеттік
тапсырыс пен сатып алу жүйесі реттелінбей отыр.
Бүгінде республикада дақылдарының жалпы жер көлемі 155 мың га және осы
көлемнің шамамен 20-25 пайызы ғана өзімізде өсірілетін тұқыммен қамтамасыз
етіледі. Тұқым базарында сатылатын өнім негізінен Нидерландиядан,
Израйльден, Қытайдан, Ресейден, Өзбекстаннан және Қырғызстаннан әкелінеді.
Алқаптардағы себілген тұқымның сапасын тексеру мақсатында жүргізілген
сараптамалардың қорытындысы көрсеткендей, будандық тұқымдарды есепке
алмағанда, сорттық тұқымдардың сапасы көп жағдайда тіркелген сертификаттық
құжаттардағы көрсетілген сапалық нормативтерден әлдеқайда алшақ жатады.
Жеке шаруалар мен шаруа қожалықтарының басым көпшілігі көкөніс тұқымын
сатып алу, оны өсіру мәселесіне де салғырттықпен қарап келеді.
Базарлардағы ұсынылып отырған арзан бағалы көкөніс тұқымының сапасының
төмендігінің бір себебі оны сатып алушылардың өздеріне де байланысты
екендігін атап айтқан жөн. Себебі, қалай болғанда да көкөніс өндірушілер өз
табысының өсуінің сол егілген тұқымның сапасына тікелей байланысты
екендігін көп жағдайда аңғара бермейді. Сапасыз ұрықтан алынған өнім
қашанда төмен өнімділігімен, құнарсыздығымен, сыртқы көріксіздігімен,
тартымсыздығымен ерекшеленеді. Осының бәрі ұрықты қолданушыны едәуір
шығынға ұшыратады. Тауар өтімділігі нашар болып, ұзақ мерзімге жатып
қалады, дертке шалдығады, сақталу сапасы нашарлайды.
Осы мәселелер төңірегінде бірқатар дамыған шет елдердегі тұқым өндіру
және сату жүйесіндегі озық әдістерді, технологияларды сараптап қарағанда,
мынадай ойларды түйіндеуге болады. Мысалы, АҚШ, Жапония, Корея, Тайвань,
тағы басқа дамыған мемлекеттерде тұқым өндіру жүйесі мемлекеттік реттеуден
гөрі нарықтық реттеуге бейімделген. Себебі, қандай да болмасын тауар
өндіруші өзіне қажетті нәрсесін өз еркімен анықтап алуы қажет. Тиімсіз
нәрсенің қажетсіздігі баршамызға мәлім және бұл қағида, әсіресе осы
аталмыш елдердегі тұқым шаруашылығы жүйесінде мықтап орын алған. Мұндағы
мемлекеттік сортты аудандастыру саясаты да осы жәйттерді қатаң есепке алып,
үлкен сұранысқа ие сорттар мен будандадың ғана өндіріске жолдама алуына
мүмкіндік береді. Басқаларына да тосқауыл қойып отырады. Өндіріске
ұсынылмас бұрын сорт немесе будан жан-жақты сараптамалық зерттеулерден
өтеді. Аудандастыру комиссиясының шешімі өндіріске ұсынылмақ сорттың соңғы
сараптамалық қорытынды нәтижелерін есепке ала отырып қабылданады. Тағы бір
айта кететін жәйт, аудандастырылатын сорттың дәстүрлі көрсеткіші - оның
өнімділігіне ғана назар аударылмайды, сондай-ақ биохимиялық сапасына,
витаминдердің мөлшеріне, сыртқы тартымдылығына, сақталғыштығына, ұзақ
тасымалдауға жарамдылығына баса көңіл бөлінеді.
Дамыған елдердегі тұқым өндіру жүйесі негізінен 4 буыннан тұрады –
селекционер-шығарушының сорт үлгісі (ғылыми мекеме немесе сұрыптау-тұқым
шығару орталығы), негізгі тұқым қоры — элита (ғылыми мекеме, сұрыптау-
тұқым шығару орталығы, дамыған және арнайы жарақтандырылған шаруашылық),
сертификаттандырылған тұқым өндіру (арнайы жарақтандырылған шаруашылық)
және коммерциялық тұқым (жарақтандырылған шаруашылық). Бұл жүйеден біздің
елдегі дәстүрлі жүйемен салыстырғанда көп айырмашылық таппай отырсақ та,
ұтымды тұстарын айтпай кетпеске болмайды. Сорт және будан шығару, оны
аудандастыру біздің елде негізінен мемлекеттік ғылыми мекемелердің қолында
болғандықтан, оны қаржыландыру да мемлекет құзырында қалып қойды. Ал
жекешеленіп кеткен шаруа қожалықтарының мүдделері әрдайым мемлекет
мүддесімен сай келе бермейтіндігі тағы да белгілі жәйт. Сондықтан қазіргі
жағдайда, аудандастыру комиссиясының құрамында шаруалардың мүддесін
қорғайтын өкілетті органның өкілдері болуы тиіс. Екінші жағынан, ұсынылатын
сорттарды сол шаруалар пайдаланатындықтан, қолданысқа енгізілер сорттың
сапасын мемлекеттік сараптамалық құрылымдармен қатар шаруа қожалықтарының
бірлестіктері қаржыландырып отыратын тәуелсіз сараптамалық бекеттер де
тексеріп, ұсыныс беріп отыруы қажет. Соңғы кездері өндіріске қажеттілігі
көмескі, жергілікті ауа-райы мен топырақ жағдайында өсіруге қолайсыз
сорттар мен будандардың тізімге еніп, аудандастырылып кетуі осы аталмыш
жұмыстардың ақсап тұрғандығының дәлелі болса керек.
Қазақстанда 2006 жылға өндіріске пайдалануға рұқсат етілген
селекциялық жетістіктердің мемлекеттік тізбесіне көкөніс-бақша дақылдарының
272 сорты мен буданы енгізілген. Оның ішінде 61 сорт пен будан жабық жайда
өсіруге арналған. Жабық жайдағы будандық сорттардың үлесі мұнда өсірілетін
барлық көкөністер тізімінің 82 пайызын құрайды. Ал, ашық жағдайда
өсірілетін будандық сорттардың үлесіне бар болғаны 23 пайыз ғана тиеді.
Қазақстандағы отандық сорттар мен будандардың үлесі тізімдегі көкөніс-
бақша дақылдарының 13 пайызын ғана құрайды және мұның бәрі дерлік ашық
тозаңданатын сорттар. Қазақстандық селекционерлердің иелігінде қиярдың тек
2 буданы ғана бар немесе барлық буданның 4 пайызын құрайды. Қазақстан
көкөніс дақылдарының отандық селекциялық сорты мен будандарын өндіріске
енгізу ісінде Ресей, Украина, Өзбекстан тағы басқа ТМД едлерімен
салыстырғанда, баяулық танытып отыр. Ал будандық сорт шығару ісінде тіпті
де салыстыруға тұрарлық қауқарымыз жоқ. Мәселен, салыстыру үшін айтсақ,
соңғы 10-15 жылдың ішінде Ресей бұл істе үлкен серпіліс жасады. Қазіргі
кезде мұнда пайдалануға рұқсат етілген мемлекеттік тізімде будандардың
үлесі 40 пайызды құрап отырса, АҚШ, Еуропа мемлекеттері, Жапония, Корея
тағы басқа елдердің тұқым базарларында ұсынылып отырған көкөніс
дақылдарының барлығы дерлік (90-100 пайыз) будандық сорттардан өсіріледі.
Жоғарыда келтірілген мәліметтер әлі күнге дейін дақылдарының отандық
сорттары мен будандарын шығару ісінің мардымсыз екендігін, әлемнің озық
елдерінен әкелінетін сорттары мен будандарына қарсы тұрып, бәсекелес
болатындай қабілетінің жоқтығын және соларға тәуелділігін көрсетеді.
Қазақстандағы ресми тізімге енген көкөніс-бақша дақылдарының ұзын саны 40-
қа жетпейді. Оның ішінде көп көлемде өсірілетін халықтың сұранысына ие
дәстүрлі түрлерінің саны 10-12-ден аспайды және осылар ғана селекциялық
жұмыстармен қамтылған. Селекциялық жұмыстар негізінен классикалық әдістер
арқылы жүргізіледі. Демек, шет елдерде кең қарқынмен дамып келе жатқан
будандық сорт шығару ісін Қазақстанда мықтап қолға алатын уақыт жетті. Ол
үшін осы жұмыстарға мемлекеттік тұрғыдан үлкен қолдау көрсетіліп, ғылыми
жұмыстарды озық технологиялар мен әдістердің негізінде жүргізу ісі
қадағалануы қажет. Еліміздегі мамандардың осы саладағы дайындықсыздығы және
біліксіздігі, құрал-жабдықтардың бүгінгі күн талабына сай еместігі, бұл
істердің бірден аяқ алып кетуіне тежеу болары анық. Сондықтан, алдымен
қабілетті мамандарды, жас ерекшеліктеріне қарамай, өркениетті дамыған
елдердегі ғылыми орталықтарда дайындықтан өткізіп, содан соң оларды жаңа
бағыттағы ғылыми жұмыстарға тарту қажет.
Сондай-ақ еліміздің Ауылшаруашылығы министрлігінің тұқым шаруашылығын
қолдау мақсатында бөліп отырған қаржысы кей жағдайда тиімсіз жұмсала ма
деген де ой келеді. Оның үстіне бұл қаржы тұқым шаруашылығын дамыту үшін
мардымсыз. Сондықтан ол біздің ойымызша, өндірілген өнім көлеміне емес,
тікелей оны өсіруге қажетті құрал-жабдықтарды, арнайы ауылшаруашылық
техникасын және жарақтарын сатып алуға бөлінсе дұрыс болар еді. Тұқым
өндіретін шаруашылықтарды аттестациялау ісінде де біраз олқылықтар бар
сияқты. Мысалы, біз байқағандай, кейбір тұқым өндіруге құқық беретін
сертификат алған шаруашылықтардың материалдық-техникалық базасы сапалы
тұқым өндірмек түгілі, тауарлы дақылдарын өсіруге де сай келмейтін
жағдайда. Мамандарының біліктілігі де күмән келтіретіндей. Дақылдарының
тұқымын өндіруге тек материалдық жарақтануы сәйкес, білікті мамандармен
қамтамасыз етілген, жер-топырақ жағдайы тұқым шаруашылығына қолайлы дамыған
шаруашылықтар ғана тартылуы қажет.
Соңғы жылдары шаруа қожалықтары сорттық агротехниканы дұрыс
қолданбауға жол беріп отыр.
Агротехнологиялық шаралар дұрыс қолданылған жағдайда кейбір сорттар
мен будандардың биопотенциалдық мүмкіндіктерін толық игеруге және оның
өнімділігін едәуір көтеруге болатындығы ғылыми дәлелденген. Агротехникалық
шараларды толық түрде қолданып, мерзімінде атқарып отыру межеленген сапалы
өнімді өсірудің бірден-бір кепілі. Әсіресе, мұндай шаралардың толығымен
орындалуын қарқынды кешендік технологиялар қажет етеді. Кешендік
технологиялардың негізгі элементтері — тыңайтқыштар, микроэлементтер,
биологиялық әсерлі заттар, гербицидтер және басқа да өсімдік зиянкестеріне
қарсы қолданылатын химиялық заттар болып табылады.
Дақылдарының өнімділігі мен сапасын арттырудағы өзекті мәселенің бірі
– шаруалардың кәсіпкерлігі мен біліктілігін шыңдау. Көп жағдайда
жекешеленген қожалықтардың иелері ауылшаруашылығын, оның ішінде өсімдік,
көкөніс өсіруді ұйымдастыруда дәйексіздік көрсетеді. Себебі, өсімдік
өсірудің қыр-сырын терең білмейді, оған атүсті қарайды. Шаруаның
агротехнологияны білмеуі тек оның өз табысының азаюының себебі болып қана
қоймай, үлкен экологиялық залалды істерге апарып соқтыруы мүмкін. Бұған
дәлел қоршаған ортаның өсімдік зиянкестеріне, дерттеріне, пестицидтерді
дәйексіз қолданылатындығы ауыспалы егіс тәсілдерін қолдана білмеуі,
топырақтың эррозиялық құнарсыздануы, су көздерін есепсіз, жүйесіз пайдалану
т.с.с.
Бүгінгі таңда шаруаларды оқыту, озық технологиялар мен әдістерді
насихаттау және тарату үшін тұрақты орталықтар құрылуы қажет. Бұл
орталықтар қажетті оқыту-әдістемелік және электрондық құралдармен,
интернетпен жабдықталып, ауылшаруашылығы өнімін өндірушілерге тәлім беруге
белгілі ғалымдар, озық тәжірибелі мамандар тартылуы қажет.
Қорыта айтқанда, Қазақстанда дақылдарын өндіруде, заманның жаңа
талаптарына және ауылшаруашылығын дамытудың стратегиясына сәйкес, озық
үлгідегі сорттар мен будандарды шығаруға және осыған қажетті мамандар
даярлау мен материалдық жарақтандыруға жете және жедел шаралар
қарастырылуы тиіс.
Ауылшаруашылығы өнімінің жалпы көлемі ауылға қолдау көрсету үшін
қабылданған бағдарламаның үш жылының алғашқы жылы - 2002 жылдың басында 534
миллиард теңге болса, ол 2004 жылы 693 миллиард теңгені құрады. Бұл саланың
тұрақты түрде дамып келе жатқанын көрсетеді. 2000-2004 жылдар
аралығында ауылшаруашылығындағы негізгі қорға түсетін инвестицияның көлемі
600 миллион АҚШ долларына дейін өсті. Азық-түлік бағдарламасын жүзеге
асыру үшін 2003-2004 жылдары 90 миллиард теңге бөлінді.

Бұл мемлекеттің белсенді қамқорлығы жоспарланған маңызды іс-шараларды
орындауға жақсы мүмкіндік берді. Барлық облыстарда дерлік ет пен сүт,
өсімдік майларын, қалбырланған жемістер дайындау, макарон, күріш, арасан
сулары мен ішімдікке жатпайтын сусындар өндіру мөлшері артып келеді.
Ауылшаруашылығы өндірісі құрылымындағы өсімдік шаруашылығы үлесі 1991 жылғы
35 пайыздан 2004 жылы 56 пайызға жетті. Егіс көлемдері мен өнім өндіру
құрылымдарындағы тұрақтылық бағыты анық байқалады. Мысалы үшін, егістік
жерлердің жалпы көлемі 2000 жылғы 16 миллион гектардан 2004 жылы 18 миллион
гектарға жетті. Өткен жылы 12 миллион тоннадан астам дәнді дақыл
бастырылды. Мал шаруашылығын өркендетудің мемлекеттік бағдарламасын жүзеге
асыру да өзінің оңды нәтижелерін көрсетуде. Соңғы үш жылда мал мен құстың
басы жедел өсіп келеді. Қара малдың басы 2000 жылғы 1 миллионнан анағұрлым
өсіп, 5 миллионнан асты. Мал шаруашылығының негізгі өнімдерін өндіру де
өсіп келе жатқаны анық байқалады. Ет өндірудің сойыс салмағы 2000 жылмен
салыстырғанда 2 есе, сүт өндіру 1,2 есе өсіп отыр. Соңғы жылдары
ауылшаруашылығы өндiрiсiнiң елдiң ЖIӨ көлемiндегi үлесi 8,0% деңгейінде
тұрақтандырылды. Жыл сайын 1999 жылдан бастап, ауылшаруашылығының жалпы
өнімі өндірісінің көлемi орташа есеппен 4,2%-ға артуда. 2003-2005 жылдарға
арналған Мемлекеттiк аграрлық азық-түлiк бағдарламасы бекітілді.
Жерде шаруашылық жүргізудiң мемлекеттік емес нысандарына 97% ауыл
шаруашылығы мақсатындағы жер бекiтiлдi, сол арқылы жер рыногын дамыту үшiн
алғышарттар жасалды. Жер қатынастарын одан әрi жетілдіру мақсатында
Қазақстан Республикасының Жер кодексi қабылданды.
Соған қарамастан, ауыл экономикасының инфрақұрылымы кешеуілдеп дамуы артта
қалуда. Ауыл шаруашылығы өндiрiсінің нашар материалдық-техникалық базасы,
қазiргi заманғы агросервистiк құрылымдардың, ұсақ тауарды өндіріс
жағдайында өсірілген өнімді сатып алу, тасымалдау, сақтау мен қайта өңдеу
жүйесiнiң iс жүзiнде болмауы атап өтiледі.
Мұның бәрi ауылдағы өндiрiс көлемiнің ұлғаюын және шығындарды
азайтуды тежейтін басты факторлар болып табылады. Агротехнологиялардың
төмен деңгейi топырақ құнарлылығының төмендеуіне әкеп соғады. 2003-2005
жылдарға арналған Мемлекеттiк аграрлық азық-түлік бағдарламасын iске асыру
жөнiндегi шаралар кешенiн жүзеге асыру.
Ауылшаруашылығы мақсатындағы жерлерге жеке меншік институтын енгiзу
үшiн жағдайлар жасалады, жер рыногын қалыптастыру жүргізіледi, жердi ұтымды
пайдалану жөніндегi бағдарлама әзiрленедi және жердi бағалау әрi түгендеу
жөнінде жұмыс жүргiзіледі. Ауылшаруашылығында суды пайдаланудың ұтымды
жүйесiн қалыптасады, ауыл шаруашылығында су пайдаланушылардың
бiрлестiктерiн құру және ауыл шаруашылығы алқаптарының мелиоративтiк жай-
күйiн бағалау мақсатында Қазақстан Республикасының Су кодексi қабылданды.
Ауыл шаруашылығы тауар өндiрушiлерiнің мүлiктiк мүдделерiн қолайсыз ауа
райы жағдайларынан қорғау мақсатында "Өсiмдiк шаруашылығындағы мiндеттi
сақтандыру туралы" Заң қабылданады. Егiс алаңдарының құрылымын оңтайландыру
жолымен агротехнологиялар тиiмділігiн арттыру, ғылыми негiзделген егiс
айналымын және жаңа прогрессивтiк технологияларды енгiзу; су үнемдейтiн
технологияларды енгiзу; тұқым шаруашылығы базасын жаңартуды ынталандыру
және минералдық тыңайтқыштарды, улағыштар мен гербицидтердi өндiру және
пайдалану; ауылшаруашылығы өндiрiсiнің машина-трактор паркiн жаңарту;
лизингтiк бағдарламаларды кеңейту және машина-технологиялық станциялар
жүйесiн құру жөнінде шаралар қабылданады.
Ауылшаруашылығы алқаптарының зиянкестер мен ауруларға шалдығуының
мониторингi жалғастырылады, өсiмдіктер карантинiнiң тиімдi шекаралық және
ішкі қызметi қалыптастырылады.
Мал шаруашылығында өнеркәсiптiк негiзде мал шаруашылығы өнiмдерiнiң
мамандандырылған орта және iрi тауарлық өндiрiсiн қалыптастыру, селекциялық-
тұқымдық жұмысты үдете жүргiзу негiзiнде мал мен құстың тұқымдық әлеуетiн
жақсарту, ұлттық ветеринария жүйесiнің сапалы жаңа сатысына көшу үшiн
жағдайлар жасалатын болады.
2003 жылы iшкi тауар рыногында импорт алмастыруға, лизингтiк негiзде
қайта өңдеу кәсiпорындарының технологиялық жабдықтарын жаңартуға және
жаңғыртуға, ауыл шаруашылығы өнімдерiнiң мейлінше қайта өңдеу өнiмдерiн
өндiру жөніндегi жаңа технологияларды енгiзуге, өнiмдер сапасы
стандарттарын халықаралық талаптармен үйлестiруге бағытталған ауыл
шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу жөніндегi шаралар әзiрленетiн болады.
Алдағы жылдары өндiру мен қайта өңдеудiң тiкелей кiрiктiрiлген жүйелерi,
мал сою және дайындау пункттерінiң, көтерме базарлар және биржалық сауданың
негiзiнде, оның iшiнде қайта өңдеу кәсiпорындарының, жеке ауыл шаруашылығы
тауарларын өндiрушiлердің мемлекеттiк ақпарат-маркетинг жүйесіне қол
жетімдiлiгiн қамтамасыз ету, ауыл шаруашылығы өнімдерiн және тамақ
өнiмдерiн сатуға электрондық сауданы енгiзу арқылы ауыл шаруашылығы
өнiмдерiн көтерме сатып алу жүйесi дамытылады. 2003-2006 жылдары ауылдық
кредит серiктестiктерi жүйесi, жеңілдiктi маусымдық кредит беру және кепiл
құралдарын (астық қолхаттарын) қолдануды кеңейту мен аграрлық азық-түлiк
секторының қаржылық тәуекелдерiн азайту негiзiнде, сақтандыру жүйесі арқылы
ауыл шаруашылығы өндірiсiне кредит берудің көп арналы жүйесiн қалыптастыру
жөніндегi шаралар жалғастырылатын болады.

І.2 Нарықтық экономикадағы ауылшаруашылық өндірісінің экономикалық
тиімділігінің маңызы мен мәні

Тиімділіктің басты мәселесі - нарықтық экономика жағдайында тауар
өндірушілердің мүддесі үшін тұтыну құнын өндіру кезінде ресурстарды
мейлінше үнемдеу. Осы жағдайда кәсіпкерлік қызмет өзінің тәуекелділігіне
мүліктік жауапкершілігі шегінде ұйымдастырушылық, қүқықтық ңормативті
актілермен анықталып, өндіріс табыстылығының есебінде жүргізіледі.
Тиімділік - ұлғаймалы ұдайы өндірісті ұтымды жүргізудің алғы шарты.
Ресурстарды таңдау кезінде баламалы нұсқаларды анықтау үшін пайдаланылатын
сапалы бағалау көрсеткіші болумен бірге, ол өндіріс резервтерін анықтау,
өндіріс құрылымының қалыптасуын жалпы да тікелей бағалау кезінде
қолданылады. Тауар-ақша қатынасы жағдайында өндіріс тиімділігі ұтымды
экономикалық тиімділікті сипаттайды. Мұндай жағдай жалпы өндірістік
шығындардан қол жеткен нәтиже шамасы абсолюттік мөлшерде артық болып
түрғанда ғана орын алады. Осындай ұтымды тиімділік кез келген ұйымдық-
құқықтық шаруашылықтың оңтайлы жұмыс істеуінің, кеңейтілген өндірісті
жүргізудің ең бір қажетті шарты болып есептеледі. Сондай-ақ ол материалдық
өндірістің барлық буынында ғылыми-техникалық прогрестің дамуы үшін зор
экономикалық қозғаушы күшке айналып, тұтыну құнының сапасын жақсартады.
Бәсекенің салыстырмалы еркін іс-әрекет жасаған кезінде өндірісті тиімді
жүргізудің басты міндеттерін бір уақытта шешуге жол ашатын нарықтық тетік
(механизм), біріншіден, тауар өндірудің дәл сол мезгілде қоғамдық сұранымға
сәйкестігін бағаласа (сандық және сапалық жағынан), екіншіден, қойылған
міңдеттерді тиімді жолмен шешу үшін өндіріске жаңа тәсілдерді енгізуді
ынталандырумен бірге, бағаның өзгеруі мен ауытқуы, басқа құнды
категориялар арқылы халық шаруашылығында өндірістік ресурстар мен
тауарларды ағымды нарықтың сұранымына сәйкес бөлуге, экономиканың оңтайлы
дамуына оң ықпал ете отырып, экономиканың тиімділігін арттырады.
Баға нарықтық экономика жағдайында әр түрлі тауарлар нарығының
дамуына, солар арқылы жалпы қоғам көлемінде өндірістік ресурстар мен
тауарларды бөлу арқылы қоғамдық өндірісті реттеуші рөлін атқарады. Мұндай
жағдайда әрбір өндірістік ресурстың өзіне тән бағасы болады және ол
тауарлық баға сияқты белгіленген ресурстың сұранымы мен ұсынымының
өзгеруіне байланысты өзгеріп отырады. Осы бағаның құрылымы белгілі
болғандықтан, мейлінше аз шығын жұмсай отырып, көп өнім өндіру үшін, соған
лайықты өндірістік үдерісті таңдау мүмкіндігі туады. Жұмыс күшіне жоғары
ақы төленген жағдайда өндіріс үдерісін техникалық жарақаттандыру
шаруашылықты оңтайлы жүргізуге ынталандырып, төмен болған жағдайда өндіріс
үдерісінің сңбек сыйымдылығын уақытша тоқтатып қоюға ықпал ететіндіктен,
өндірістік ресурстар бағасы тауар өндірушілерді арзан ресурстарды
өндірістік үдеріске кеңінен қолдануға, ал қымбат ресурстарды үнемдеуге
итермелейді. Бұл жағдай Тауардың бағасы қоғамда өндірістік ресурстарды
бөлуге қалай әсер еткенін еске салады. Яғни бағаның қалыптасуының нарықтық
тетігі келешекте өндіріс тиімділігін арттырудың негізі болып табылмақ.
Нарықтық бағаның калыптасуы тетік көмегі арқылы өте тиімді шаруашылық
шешімдерін жүзеге асыруға кең жол ашпақ.
Кейбір кәсіпорындар шегінде мұндай ыңғайлы таңдауға иек арту ірі
шаруашылық кешендерінде өндіріс тиімділігі мен еңбек өнімділігін арттырудың
шешуші факторы болмақ. Екінші сөзбен айтар болсақ, барлық табиғи
ресурстарды толығымен пайдаланып, оған толық көлемде қол жеткізген жағдайда
ғана нарықтық экономика қалыптаспақ. Осындай жағдайда нарықтық экономика
мәселелерінің маңызы анықталынады. Өйткені ресурстардың жеткіліксіз
мөлшсрде болуы өндірістің толық көлемде тауар өндіру мүмкіндігін шектейді.
Мұндағы ең басты мәселе - ең алдымен қандай тауарлар мен қызметтерді өндіру
қажет, ал қандай түрлерінің қажет еместігін шешіп алған жөн. Осыған
байланысты өндірістің экономикалық өсуі, барлық табиғи ресурстардың толық
игерілуі, экономикалық тиімділік, бағаның тұрақты деңгейі, өндірушінің
экономикалық еркіндігі, тауарды әділеттілікпен бөлісу сияқты негізгі
нарықтық экономикалық мақсаттар қалыптасады. Өнеркәсіп кешенінің
тиімділігін анықтау үшін, оның мақсатын, қоғамның материалдық жағдайының
оңтайлануы мен әлеуметтік факторларды қамтамасыз етуді ескеру қажет.
Нарықтық экономика жағдайында ауыл шаруашылығы өндірісінің экономикалық
тиімділігінің мәселелері — бұл ең қажетті ауыл шаруашылығы тауарын
өндірушілердің мәселесі. Бұл орайда өндірістің экономикалық тиімділігін
арттыру мәселесін нарықтық экономика жағдайында маңызды әлеуметгік-
экономикалық факторларды ескермей қарастыру мүмкін емес. Бұған өндіріс
құралдарына меншік түрлерінің өзгеруі де жатады.
Аграрлық саясаттың қазығы болып есептелген ірі кәсіпорындарға иек арту
негізінде дұрыс болатын. Мұндай өндіріс, әсіресе, өнеркәсіптік
технологияларды қолданып жүмыс істейтін мамандандырылған кәсіпорын еңбек
өнімділігін арттыру мен табиғи, материалдық-техникалық еңбек ресурстарын
тиімді пайдаланудың үлкен мүмкіңдіктеріне ие болады. Бірақ та ірі өндірісті
абсолюттеу, шағын және орта өндірісті, оның ішінде шаруа қожалықтары мен
жеке қосалқы шаруашылықтарды елемеу республиканың ауыл шаруашылығына нұқсан
келтірері хақ.
Қазіргі кезде экономикалық қатынастар мен өндіріс жағдайының өзгеруіне
байланысты нарықтық қатынастарға көшу кезеңіндегі ауыл шаруашылығы
ондірісінің экономикалық тиімділігін анықтау қажетті деңгейде дей алмаймыз.
Бұл жағдай ең алдымен бағалаудың теориялық және әдістемелік аспектілерін
нақтылауды қажет етеді.
Республикамыздың Президенті Н.Ә.Назарбаев еліміздің әлеуметтік-
экономикалық жағдайлары мен реформаның іске асуын бағалай келе былай деген:
"...жүргізіліп отырған саясат пен мемлекеттің нарықтық экономикаға көшу
тәжірибесіндегі нақтылы қызметі тиімділігінің төмен болуы объективті
түрдегі кедергі факторлардан басқа кейбір жағдайларда ойланбай қабылданған
шаралар мен шешімдердің әсер етуінен, тактикалық қателерден болды" [3].
Сондықтан ауыл шаруашылығындағы экономикалық ахуалды жан-жақты талдау
қажет. Қазір реформалау үдерісіндегі ауыл шаруашылығы жағдайы мәнді
деңгейде өзгерді. Экономиканы реформалаудың баламасы жоқ деген
экономистердің көзқарасымен келісе отырып, осы реформаны жүргізудің ғылыми
тұжырымдамасын алдын ала жасау керектігіне ден қоя отырып, социалистік
экономиканың нарықтық қатынастарға бейімделу жолдарын да қарастырған дұрыс
болар еді дейміз. Өйткені осы ерекшеліктерді ескермеудің нәтижесі
республикамыздың ауыл шаруашылығында осындай ахуалдардың қалыптасуына
әкеліп соқтырды.
Ауыл шаруашылығы экономикасының Ресей ғылыми-зерттеу институты
ғалымдары ұсынған әдіснамалық нұсқауларына сәйкес ауыл шаруашылығы өндірісі
күрделі, ашық әлеуметтік-экономикалық жүйе ретінде атқарымдық және
үйымдастырушылық сияқты екі ішкі жүйені құрайды. Оның біріншісі өндіріс
үдерісінің мазмұнын бейнелесе, екіншісі қалыптасуы түрлерін қарастырады.
Атқарымдық жүйе технологиялық, экономикалық, әлеуметтік жүйені қамтиды.
Осыған сәйкес тиімділіктің атаулы түрлері технологиялық, экономикалық және
әлеуметтік болып жіктелінеді.
Технологиялық тиімділік ресурстарды пайдалануды, экономикалық тиімділік
өнімді ондірудің тиімділігі мен өндірістік қатынастардың жүргізілу
дәрежесін сипаттаса, әлеуметтік тиімділік өмір деңгейінің нормативтеріне
қол жеткізу дәрежесін анық-тайды . Қоғамның үнемі өсіп отыратын
қажеттілігін қанағаттандыру үшін, шектеулі ресурстарды тиімді пайдалану
мәселесі нарықтық экономиканың негізі болып саналады. Бұған К.Р. Макконел
мен С.Л.Брю, тағы басқалардың еңбектерінде кеңінен сипаттама берілген. 5].
Сондықтан іс жүзінде экономиканың қалыптасуы үшін жүргізілетін шаралар осы
жайғасымда іске асырылуы қажет.
Бірақ та экономиканы реформалауға қажетті нақтылы шаралар тек қана
меншіктілік түрін өзгертумен, бағаны ырқына жіберумен шектелсе де,
экономиканы тиімді жүргізудің негізін қалай алмайды. Өкінішке орай,
кәсіпкерлікті дамыту, бәсекелестікке жол ашу, социалистік жүйе кезінде
қалыптасқан монополизмнің кемшіліктерін жою, тағы басқа да. көптеген
мөселелер дер кезінде дұрыс шешімін таппағандықтан, қалыптасқан басқару
экономикасына жете ой жібермеудің нөтижееінде оның ішкі байланыстарының
түрлерін бүзуға, басқаруды жоюға әкеліп соқты. Қабылданған заңдарға қатысты
экономиканың қалыптасуының ғылыми тұжырымдамасының болмауы, реформаның
қүқықтық негізін құрудағы, экономиканы реттеудегі мемлекеттің рөлі, қаржы-
несие, қазына саясатындағы кемшіліктер экономиканың дамуы нәтижелерінде
байқалды.
Нарықтық экономика — бұл күрделі жүйе. Оның дамуы жүйелік түрғыдан
қарастырылуы тиіс. Біздің ойымызша, ауыл шаруашылығы реформасының
нәтижесінде көрініс тапқан жағымсыз нсгізгі факторлар айқындалып, оларды
болдырмау үшін, жаңа тәсілдемелер қажеттігі айтылды. Оларды ұтымды
шешпейінше, нарықтық жүйеге қол жеткізу мүмкін емес. Ол үшін ең алдымен
басқару жүйесін реформалау, кадрларды даярлау, ғылыми техникалық прогресті
дамытуды ынталандыру тетігі жасалып, ауыл шаруашылығы саласында жүмыс
істейтін субъектілердің экономикалық, әлеуметтік мүдделерін қорғауды
қамтамасыз ететін жағдайлар туғызылуы тиіс. Бұған қоса азаматтық, қоғамдық
институттардан (сот, тәуелсіз ақпараттар жүйесі, көп партиялық, т.б.)
бөлек, аграрлық жүйеге қатысты кеңес беретін тараптарды жетілдіре отырып,
ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілер бірлестігін құрумен бірге,
ауылшаруашылық кооперативтерін дамыта отырып, жалпыға бірдей ақпараттық
жеделдетілген жүйені қалыптастыру қажет демекпіз.
Ақырғы бес жылда ТМД елдерінде минералдық тыңайтқыштардың өндіруі екі
есеге дейін азайды. Қазақстанда ол 1,7 есеге азайды, ал ауылды жерлерде - 7
есе, І га егістікке 15кг-нан ғана енгізілді немесе нормадан қарағанда
бірнеше есе аз. Ал органикалық тыңайтқыштар - 1 га- ға 1,3т. ғана, немесе
нормаға қарағанда 5 есе кем. Айтарлықтай, Батыс Европада Ресей тауарының
шет елдеріне шығуының арқасында 400-500 кгга тыңайтқыштар енгізіледі.
Сондықтан да сапалы емес шартына сай тұқымдармен төмен (өнімді сорттар
жаппай (5-8) өндірісі) егісі өседі.
И. Кузьминнің айтуы бойынша : - Бұл жағдайларда (бірақ бұлар жақын
арадағы келешекте өзгере алмайды) ең басты астықтың жалпы түсімінің үлкею
резервісінің іріктелімі Достастық мемлекетінде жетістіктерінің үлкен
мөлшерде қолданылуы болып табылады.
Нарық, адамның экономикалық байланысының жиынтығы ретінде өндіріс
саласы мен тауар өткізуді тауар өндірушілер мен залалсыздығы және АӨК
саласының үлкен пайдалылығының құрылуын ұсынады. Осымен өндірістің
құлдырауы мен тауар өндірушілігінің асырауындағы жандардың тізілуі сәйкес
келмейді. өнім өндірушілік күнделікті дамып, ілгері қарай жылжып отыруы
керек.
Сонымен, П. Шевчук келесіні ұйғарады: Нарық - бұл өндірістің
тексерушілігі. Тауарды сату үшін оны ең алдымен өндіруді білу қажет.
Нарыққа керектігі, өнім өндірудің деңгейінің өсуі, нарықтың пайдалылығы мен
сұраныстың баланстық көрсеткіштері соның ішінде: нарық байланыстарының
өркендуі оның функционалдық механизімінің ұқсастығы өзіне бағаларды,
ақшаларды, несиелер мен басқа құнды категорияларды қосатыны белгілі.
Нарықта өзінің аландарын біргелкі араласып және үлкейтіп, басқа да өзара
түрлер мен шаруашылықты үлкен, орташа, кіші коммерциялық құрылымдарды
қарастырады. Нарық сұраныс пен ұсыныстың негізінде өнімді алу мен бәсекенің
өсуіне бағытталған болса да онда абсолюттік еркіндіктің болуы мүмкін емес.
Оған қарсы жағдай болса да онда монополия мен басқа жағымсыз тенденциялар
өсе бастайды да қоғамның экономикалық тұрақтылығы бұзылады.
Осы жағдайдан қүтылу үшін мемлекеттік реттеудің механизімін құру қажет
және тауар өндірушілер мен толық қоғам қызығушылықтарын әлеуметтік-
экономикалық процесте тұрақтандырады. Осымен нарық байланысының өркендеуі
сұраныс пен ұсыныстың байланыстары мен анықталады да нарықты көлемі
мінезделіп, республика мен аймақтардың тауар қажеттіліктерінің саны мен
сапасының сатып алушылардың қажеттіліктерін көрсетеді.
Сонымен, нарықтағы тауар құрылымының қалыптасуы, сұраныс пен ұсыныстан
басқалары, өнім өндірісінің деңгейі мен өзіндік әр-түрлі тауарөндірушілер
мен негізгі саланың дамуы мен ауылшаруашылығы өнімінің ерекше түрлерінің
мамандандыруына байланысты болады. Сонымен қатар шетелдік инвесторлардың
қайта құру тәсілдері мен жаңа өндіріс құрылыстарының қызығушылықтары мен
айналысты.
Кішігірім мезгілде нан өнімінің саласын реформалау құрылымының басқаруы
бойынша қарастыру қажет болды. Монополизацияға бағытталған және шаруашылық
субъектілерінің өзіндік өсуі мен кысқарту бойынша мемлекеттік акция
пакетімен өнімдерді өндіру және элеватор өнеркәсібінің республикадағы
маңызды және компания функцияларына салғандағы атқару керектігі зор.
Контрактінің қорытындысы бойынша фьючерс және форваттық
жеткізушілердің келісімін үлкен шарада қолдануын және өнімдерді жеткізудің
кепілдемесін қамтамасыз етеді.
Мемлекетте орындалатын ауылшаруашылық өнімді өткізудің жүйесін қазіргі
кездегі анықталған деңгейде көпканалды деп мінездеуге болады. бұл ең
алдымен мемлекеттік қор арқылы мемлекеттік корпорацияның ауылшаруашылық
өнімді сатып алуы. Және тік байланыстары арқылы өндірістік және
коммерциялық құрылым, биржалық сауда және өнімді өткізуі.
Қазақстанда ауылшаруашылық өнімді өткізу еркін баға нарығы арқылы
жүргізіледі. Бұл ережені көптеген тауарөндірушулер қолданылады. Ережеге
сәйкес мемлекеттік және колективтік түрдегі еркіндік және солардың арасында
фермерлер өте аз.
Экономикалық білім каднидаты С.А.Бабаев былай деп санайды:
-мемлекеттік ауылшаруашылық өнімді сатып алудың әдетті жүйесі
орталықтандырылған баға сатудың орындалуы (сұраныс пен ұсыныстың учеттік
берешектері мен өндіріс және қызмет пен бағаның қажеттіліктерінсіз)
нарықтың өркендеуін ұстайды.
Осы кезде әлемдік тәжірбиенің негізіндегі өтістің жүйесін жалпы
делдалдар құрайды. Нарық жағдайында олар маңызды рольде ойнайды. Солардың
арқасында жеткізуші мен тұтынушының арасында шаруашылық байланыстар
орнатылады да нарық бағасының қалыптастыру жағдайы құрылады. Сонымен қатар
өнім мен шикізаттың арасындағы тұтынушылардың территориясы мен уақытын
үйлестіруіне көмектеседі.
Жалпы делдалдар сатыпалушыға қандай көмек көрсетсе (түтынатын баға,
запастарды сақтау, сатыпалу функциясын жеңілдету), сондай көмекті
өндірушіге (сатудың функциясын жеңілдету, запастарды сақтау, өндірісті
қаржыландыру) де көрсетеді. Нарықтық механизімі дамыған елдерде жалпы
делдалдардың екі типі өмір сүреді:
1. табатын;
2. таура жекеменшігінің қүқығын табатын;
Біріншісіне - көпхалықты үлкен жекеменшік компаниялар жатады, ал
екіншісіне - биржа саудасы, аукционалдық және жәрмеңкелік компаниялар,
брокерлер, комиссиондар, сауда агенттері жатады. Осындай нәтижені Бабаев
тұжырымдайды.
Нарық инфоқұрылымының әлемдік өркендеу саласы былай тұжырымдайды: -
көптеген тауар айналым процессінің тиімділігі өзіндік экономикалық ұйымның
арасындағы деңгейінің шегіне жетеді. Олар өз тауарының анықталған этаптары
болып, өзіне меңгерушінің функцияларын алады да қайта өңдейтін,
транспорттық және басқа өнеркәсіптің байланыстарына кіреді. Және әр-түрлі
комплекстік қызметті керекті қорытындылауды алуға көмек көрсетеді.
Осындай жалпы делдалдардың ауылшаруашылық өнімді жеткізудің жылдамдығы
(өндірушілерге қарағанда үлкен), кішігірім және тауар өндірудің келесі
партиялары. Олар транспорттық, экономикалық, және тауарлық шығындар мен
нарықтық ақпараттың алуын көрсетеді. Осы делдалдың бұл түрі тауар
қозғалысын алып жатыр. Мысалы: АҚШ, Канада, негізгі бөлігі - 85-90 % жалпы
тауар айналымы.
Сонымен С.П.Бабаев былай дейді: - элеваторлар, ауылшаруашылық
кәсіпорын универсалдық роль мен тауар делдалы мен ішікі нарық аренда беруші
мен несие беруші өндіре алады. Олар ауылшаруашылық өнімді өндіруді одан әрі
жақсы өндіре бастайды. Оның девальдық негізіндегі сақталуы және сонымен
қатар басқа функциялар нарықтық инфоқұрылымның саласына кіреді.
Типтің екінші делдалдарға ауылшаруашылық өндірісінің экономикалық
нарығының біреуі жатады. Олар тауарды басқаруға кірмейді. Бұл ең біріншіден
сатылатын биржалары. Алайда, жай делдалдардан қарағанда сапалы және үлкен
нәтижеде болады. Олар сауданың өркендеуінің болуын ғана қүрмай, сонымен
қатар аймақтық нарықтың құрылуы, сақтандыру келісімдерін өткізу мен нарыққа
деген еркін бағасының объективті деңгейін анықтайды. Тауарлық биржа ұйымдық
- хаттық, ардайым стандарттық және үлгілі жалпы нарық саудасының
функционалдығын көрсетеді. Бұнда сұраныс пен ұсыныс бір жерде және бір
мезгілде көрінеді.
Каналды іске асыратын астықтың сауда биржасының өркендеуі бір жағынан
демонополизация нарығының факторы өтімі, ал екінші жағынан -экономикалық
және интегралдык болысу болады. Осы айтылып кеткен сөйлем А.С.Бабаевтің
көзқарасы.
Л.А. Трисвятскидің ойы бойынша биржалық сауда өзіне фючерлік келісімді
қосады. Ол ауылшаруашылық өндірісі нарығының дұрыс орындалатын жақтарына
бағытталады.
ЗТБ - ның бойындағы сферасына келесі негізгі функциялар кіреді:
-тауарлық келсімдердің өткізуі мен үйымдастыруы, сақтандырыуы мен
тіркеуі; баға жариялымы мен катировкасы, биржалық стандарттың құрылуы,
келісім түрлерінің өндірілуі.
Бәсекелік ақпараттарды күнделікті көрсетулерінсіз де, сонымен қатар
биржалық сауда операцияларының сұраныстың рүқсатыңсыз да болмайды.
Көрсетіліп кеткен биржалық сауданың функцияларынан тауар бағасын анықтау
қажет. Қазіргі кезде бұл өте қажет, өйткені ол айналмалы бағаны көрсетеді.
Сонымен қатар ол контрактілердің келісімдерінің қиындауы мен келешектегі
тауар да өте керектігін көрсетеді.
Ауылшаруашылық министірі болған С. Кулагиннің сөзі бойынша әлемдік
ауылшаруашылық өнімдері нарығы елеулі өзгерістеріне әсер ету. Шетел
нарығында Қазақстан астығының томен бәсеке кабілеттілігі теміржол
тасмалдарының жоғары тарифтерімен және ТМД елдерінен қарым-қатнаста екі
жақты салық салу жүйесінің бар болуымен байланысты.
Халықаралық Қазақстандық өнеркәсіптік биржаның президенті Р.Ж. Азимовтың
көз карасы бойынша өнімді экспорттауды қалыпқа келтіру үшін келісім шартқа
сәйкес импорттерге жеткізуіне жауапты арнайы транспорттық-экспедициялық
қызметті құру керек.
Ауылшаруашылық өнімді өндіретін дүние жүзінің барлық елдерінде үкімет,
әр-түрлі комитеттер, комиссиялар, несиелер, жеңілдіктер, квоталар арқылы
сатыпалуды және оны қолдануды өз тарапынан бақылауы құпия емес. Мысалы,
Канадада бидай комитеті, астық комитеті және астық туралы заңдары бар.
Солар арқылы ауылшаруашылық өнімді пен жұмыс істеу қадағаланады. Осындай
жағдайлар АҚШ, Австралия және Франция елдерінде де болады.
Біздің ауылшаруашылық өнімді нарығымыз көптеген өзгертулерді талап
ететіні қорытындылап айта кететін жағдай.

I.3 Ауылшаруашылық өндірісінің экономикалық тиімділік көрсеткіштері

Ауылшаруашылығының көзқарасы бойынша барлық қоғам мүшесінің
қажеттіліктерімен шектелген қорлары қанағаттанған жағдайды тиімді деп
есептеуге болады. Толығырақ, бұл жағдайды келесі түрмен қарастыруға болады:
шаруашылық жүйесінің экономикалық тиімділігі - бұл бір ғана адамның
қажеттіліктерінің қанағаттандыру санын ұлғайту мүмкін еместігін және осы
түрде басқа қоғам мүшесінің төмендетпеу жағдайын айтамыз. Бұл жағдайды
Паретто - тиімділік деп айтамыз (итальянды экономистің атымен В. Паретто).
Халықшаруашылық эконмикалық тиімділіктің көрсеткіштері барлық халық
шаруашылық көзқарасының қызығушылық тиімділік проектісін көрсетеді.
Әр түрлі проектілердің салыстыруы, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.