Краснознаменский -2 ЖШС кәсіпорынның қаржылық-экономикалық көрсеткіштерінің талдауы
Мазмұны
Кіріспе
1 Ауылшаруашылықтағы есеп ерекшеліктері және аудитінің
теориялық аспектілері
1.1 Ауылшаруашылық өндірісінің ерекшеліктері, есепті
ұйымдастыру ... ... ... .5
1.2 Ауылшаруашылық өнімдері және материалдар, оларды бағалау
мен
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.3 Аудиттің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..25
2 Краснознаменский -2 ЖШС кәсіпорынның қаржылық-экономикалық
көрсеткіштерінің талдауы
2.1 Краснознаменский -2 ЖШС кәсіпорынның қысқа сипаттамасы
және техникалық-экономикалық көрсеткіштерінің
талдауы ... ... ... ... ... ... .28
2.2 Краснознаменский -2 ЖШС кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.3 Ақша қаражаттарының қозғалысын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 45
3 Краснознаменский -2 ЖШС кәсіпорынның есебі мен аудитің жетілдіру
3.1 Қорлардың есебі мен бақылау
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3.2 ҚОРЛАРДЫҢ ЕСЕБІ МЕН БАҚЫЛАУЫН
ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..52
3.3 ӨНДІРІС КЕЗЕҢІНІҢ
АУДИТІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 68
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі жағдайларда ірі ауылшаруашылық
кәсіпорындарында мемлекет тарапынан қомақты қаржылық экономикалық қолдау
көрсетілуде. Ал мемлекет дотациясы ұсақ шаруа қожалықтарына жете бермейді.
Осыған байланысты бүгінде шаруа қожалықтары мен фермер шаруашылықтарына
ауылшаруашылық кәсіпорындарына бірігу ұсынылып отыр, оның мақсаты
келешекте өсімдік және мал шаруашылығында жұмыстарды біріге атқару және
өндірілген өнімді өз күштерімен өңдеп жоғары табысқа ие болу.
Сондықтанда шаруа қожалықтарының ірі кәсіпорындарға бірігуін орынды
және тиімді деп санаймыз.
Қабылданған бағдарламаға сәйкес, елдің ауылшаруашылық
кәсіпорындарынның дамуының басым бағыттары:
- елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
- сыртқы және ішкі нарықтарда ауылшаруашылық өнімдерін және өңделген
өнімдерді сату көлемін арттыру;
- агробизнестің тиімді жүйесін қалыптастыру;
- ауылшаруашылық кәсіпорындарынын ауылшаруашылық өндіріс ретінде
мемлекеттік қолдау шараларын оңтайландыру.
Соңғы жылдары ауылшаруашылығының есебін ұйымдастыруға аса мән берілмей
нарықтық экономикадағы деңгейі күрт төмендеді. Бүгінгі таңда
ауылшаруашылығын қайта жаңғыртуда, соның ішінде өсімдік және мал
шаруашылығының технологиясымен байланысты кәсіпорындарында бухгалтерлік
есепті жетілдіруге және ұйымдастыруға ерекше көңіл бөлініп отыр.
Бірақ, ауылшаруашылығында Қаржы Есебінің Ұлттық Стандарттарын (ҚЕҰС)
қамтамасыз ететін бухгалтерлік есеп әдістемесінің қиындықтары орын алады.
Ауылшаруашылығының бухгалтерлік есебі Қаржылық Есептің Халықаралық
Стандарттарының талаптарымен Қаржы Есебінің Ұлттық Стандарттарына сәйкес
қатты өзгерді. Қазіргі жағдайлардағы бухгалтерлік есеп жағымсыз
құбылыстарды болдырмауға бағытталған. Есептің бұл қағиданы орындауы
бухгалтерлік есептің негізі және оның негізгі элементі болып табылатын
бастапқы есептің жетілдірілуін қажет етеді.
Ауылшаруашылық кәсіпорындарында бухгалтерлік құжаттардың
мамандандырылған түрлері қолданылады, бұл өсімдік шаруашылығы, мал
шаруашылығы, қосымша қызмет көрсетуші, өнімді өңдеу өндірістерінің
технологияларының ерекшеліктерімен байланысты. Бұның бәрі аграрлық салада
бухгалтерлік есептің жүйесін қалыптастырып, оның сапасы мен шынайлылығын
арттырады.
Мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты-өсімдік шаруашылығы
мен мал шаруашылығында бухгалтерлік есепті ұйымдастыру және бастапқы есеп
әдістемесін қалыптастыру бойынша ұйымдастырушылық-әдістемелік негіздерді,
ұсыныстарды әзірлеу болып табылады.
Осы аталған мақсатқа қол жеткізу үшін зерттеу барысында мына төмендегі
міндеттер алға қойылды:
- таза табыс алу және есепті ұйымдастыруға әсер ету мақсатында
оларға қосымша өндірістің қызмет көрсету қажеттілігі, өсімдік шаруашылығы
мен мал шаруашылығын дамытуда өндіріс технологиясын қолдану;
- ауылшаруашылық кәсіпорындарында ақпараттық жұйені қалыптастырудың
рөлін, өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығы өндірісінің, қосымша
өндірістің Ауылшаруашылық есебі бастаушылығымен мамандандырылған бастапқы
бухгалтерлік құжаттарды зерттеу;
- қазіргі заманғы техникалық жабдықтар кешенінің көмегімен
ауылшаруашылық кәсіпорындарында есепті бағдарламалық қамтамасыз етудің
аспектілерін қарастыру;
- кәсіпорындағы шығындар есебін жетілдіру мәселелерін негіздеу,
ауылшаруашылық өнім өндіру шығындарын есепке алудың халықаралық жүйесін
қолдана отырып салалық есеп саясатын қалыптастыру;
- ауылшаруашылық бірлестігінде өнімдердің өзіндік құнын есептеудің
және шығындар есебін жетілдірудің мәселелерін зерделеу.
Зерттеудің объектісі ретінде Краснознаменский -2 ЖШС аграрлық сала
шаруашылығы алынды.
Зерттеудің негізі бухгалтерлік есеп бойынша нормативті-құқықтық
актілерден тұрады, соның ішінде: Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік
есеп және қаржылық есеп туралы Заңы, 28.02.2007 жылғы бухгалтерлік есеп
шоттарының Үлгідегі жоспары, аграрлық саладағы шаруашылықтың қаржылық
қызметінің жылдық мәліметтері.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы өсімдік шаруашылығы мен мал
шаруашылығындағы бухгалтерлік есеп әдістемелерін дамыту және
ауылшаруашылық өнімдерін өндіру тиімділігін арттыруға, ауылшаруашылық
кәсіпорындарының дамуына бағытталған тәжірибелік ұсыныстарды әзірлеу
болып табылады.
Дипломдық жұмыс кіріспе, үш бөлім, қорытынды мен қолданылған әдебиет
тізімінен тұрады.
1 Ауылшаруашылықтағы есеп ерекшеліктері және аудитінің теориялық
аспектілері
1.1 Ауылшаруашылық өндірісінің ерекшеліктері, есепті ұйымдастыру
Ауыл шаруашылығы материалдық өндірістің негізгі салаларының бірі болып
табылады. Оның басты мақсаты халықтың тамақ өнімдеріне, ал өндірістің
шикізатқа деген өскелең талабын толық қанағаттандыру мақсатында өсімдік
шаруашылығы мен мал шаруашылығы өнімдерін өндірудің орташа жылдық көлемін
одан әрі арттыру болып табылады.
Ауыл шаруашылығының алдында тұрған міндеттерді шешуде кәсіпорындарында
басшылықты жемісті ұйымдастыруға қажетті алғышарттар жасауға мүмкіндік
туғызатын бухгалтерлік есепке, бақылауға және жедел талдау жасап отыруға
маңызды орын берілген. Есептеу мен бақылаудың маңызы мемлекет меншігінен
алу, жекешелендіру және ішкі шаруашылық есепті, жалдық мердігерлікті
кеңінен игеру, нарықтық қатынастарға көшу кезеңінде ерекше арта түседі.
Есептеудің көмеғімен кәсіпорынды басқару, өнімге баға қою үшін қажетті
өндірістің көлемі мен өнімді тарату, онын өзіндік құны, еңбек өнімділігі,
рентабельділіктің дәрежесі және басқалары туралы сенімді де уақытылы
мәліметтер алынады. Есептің мәліметтері меншіктің сақталуын бақылауға,
техниканы жөндеуге және кұрделі құрылысқа жұмсалынатын шығындарды
анықтауға, машиналар мен жабдықтарды пайдалану, жаңа техниканы игеру,
химияландыруды, егістіктерді өңдеудің интенсивті технологияларын, суландыру
және басқаларын қолданудың экономикалық тиімділігі жөнінде мәліметтер алуға
мүмкіндік береді.
Ауылшаруашылық кәсіпорындарында шаруашылықты жүргізудің негізгі
әдісі — шаруашылық есеп. Оның негізіне еңбекті, материалдық және қаражат
ресурстарын аз жүмсау, шаруаға қырсыздықты жою, әртүрлі ысырапты және
өнімсіз шығындарды болдырмау, үнемдеу тәртібін жүргізу арқылы жоғары
өндірістік көрсеткіштерге қол жеткізу алынған. Шаруашылықты жұргізудің бүл
әдісін қолдануда бухгалтерлік есеп маңызды рөл атқарады. Ол шаруашылықтың
түтастай және оның, бөлімшелерінің өндірістік міндеттерді орындауын бақылап
отыруы тиіс. Бүған осы заманғы компьютерлік техниканы, есептеудің озат
түрлері мен әдістерін қолданып, қызметкерлердің мамандығын арттыру арқылы
қол жеткізуге болады. Бухгалтерлік есептің алдында түрған міндеттерді шешу,
оны ұтымды түрде ұйымдастырмайынша мүмкін емес. Ал бухгалтерлік есепті
ұтымды ұйымдастыру деп кәсіпорынның қаражат-шаруашылык қызметіне бақылау
және оның жұмысының нәтижесіне талдау жасауға мүмкіндік туғызуды айтады.
Бухгалтерлік есепті ұтымды ұйымдастырудың алғышарттары:
– шаруашылық операцияларын, бірізге салынған құжаттарды, есеп
регистрларын және есеп берудің түрлерін қолдануды, есептеудің озат
тәжірибесін жинақтап, таратуды және басқаларын бағалау мен есепте
бейнелеудің бірлігін қамтамасыз ететін есептеуді мемлекеттік басқару;
– есептеуді жүргізу және есеп беруді құрастырумен айналысатын
қызметкерлердің саңын қысқартуға, экономикалық ақпараттарды өңдеу
мерзімін жеделдетуге, есеп мәліметінің сапасы мен сенімділігін
арттыруға мүмкіндік беретін есептеу жүмысын компьютерлендіру;
– есептеудің прогресшіл түрлері мен әдістерін қолдану есепті жүргізуге
жұмсалатын еңбекті елеулі түрде қысқартуға, есептеудің жеделдігі мен
сенімділігін арттыруға көмектесіп, жазулардың қайталанбауына, есепті
жұргізушілердің еңбегінің жалпы мәдениетін жақсартуға жағдай жасайды;
– алғашқы есептеу мен құжаттар айналымы жүйесінің дұрыс құрылуы
бастапқы ақпараттарды өңдеуді ұйымдастыруға жұмсалатын еңбекті
азайтуға, операциялардың артық жасалмауына, жоспарда қаралмаған құжат
айналымын болдырмауға мүмкіндік жасайды.
Есеп қызметкерлерінің іскерлік қабілетін арттыру - есептеуді, жақсы
ұйымдастырудың алғышарттарының бірі.
Есептеу жұмысының алдында түрған міндеттерді орындау қызметкерлерден
экономикалық заңдарды, қолданыстағы заңдылықтарды, жоспарлау мен болжауды,
шаруашылық қызметін талдауды, статистика мен өндіріс технологиясын терең
білуді талап етеді.
Бухгалтерлік есепті тиімді ұйымдастыру қолда бар материалдық, еңбек
және ақша ресурстарын бакылап, дұрыс пайдалануды, өнімдерді өндіріп, оның
өзіндік құнын темендету жоспарын орындау мақсатында ішкі резервтерді
пайдалануды, белгіленген уақытында есеп беріп және оның мәліметтерінің
жедел талдануын қамтамасыз етуі тиіс. Есепті тиімді жүргізу үшін есеп
жұмысын ұйымдастыруды жоспарлаудың үлкен маңызы бар. Есепті ұйымдастырудың
жоспары құжаттар айналымы және түгендеу жүргізу жоспарынан, есеп жұмыстарын
орындау графигінен, тексеру мен бақылауды өткізу жоспарынан және
басқалардан тұрады.
Құжаттар айналымының жоспары құжаттарды жазып алу сәтінен оларды
архивке өткізгенге дейінгі қозғалыс графигінен тұрады. Графиктерде
құжаттарды жасап, олармен одан әрі жұмыс істейтін жауапты адамдар атап
көрсетіледі. Графиктер жеке және құрылымдық болып бөлінеді. Жеке графикте
әрбір орындаушыға жүктелген жұмыстың тізімі көрсетіледі және олардың
орындалу мерзімі белгіленеді. Құрылымдық графикте шаруашылықтың әрбір
бөлімшесінде орындалатын есептегі жұмыстың тізімі мен мерзімі көрсетіледі.
Графиктерді шаруашылықтың бас бухгалтері бекітеді және оны нақты
орындаушыға жеткізеді. Құжаттар айналымы жоспарының катаң сақталуы
есептеудің сапасын арттыруға және есеп беріп отырудың мерзімдерін
жеделдетуге жағдай жасайды.
Түгендеуді жүргізу жоспары негізгі құралдарға, өнім малына және көлік
малына, тауарлы-материалдық игіліктерге, ақша қаражаттарына, аяқталмаған
өндіріске, жұмсалған кұрделі қаржыға және есеп айырысуға (жылдық және жыл
ішінде) түгендеу жүргізу мерзімдерін қарастырады. Жоспар бухгалтерлік есеп
беру мен баланстар туралы Ереженің талаптарына сәйкес жасалады.
Тексеру мен бақылау жұргізудің жоспарын қаражат-шаруашылық қызметін
тексеріп, бақылап отыруға міндетті ұйымдар мен кәсіпорындар жасайды.
Жоспарда әрбір тексерудің немесе бақылаудың сипаты (толық, жарым-жартылап),
уақыты, тексерудің мерзімі, орындаушылары және тексерудің немесе бақылаудың
қорытындысын қарайтын күні көрсетіледі.
Ауылшаруашылық кәсіпорындары халық үшін азық-тұлік өнімдерін,
өнеркәсіптің бірқатар салалары ұшін шикізат өндіреді, өнім малының және күш-
көлік малдың негізгі табынын ұдайы толыктырып отырады. Ауыл шаруашылығының
өнеркәсіптен, құрылыстан және халық шаруашылығының басқа салаларынан оны
ажырататын өзіне тән ерекшеліктері бар. Осыған орай мұнда бухгалтерлік
есептің де ерекшеліктері бар.
Ауыл шаруашылығындағы ең басты және ешнәрсемен ауыстыруға болмайтын,
табиғаттың өзі берген өндіріс құралы жер болып табылады. Оны пайдаланудың
ерекшеліктері ауыл шаруашылық өндірісін шоғырландыру мен мамандандырудың
өзгеше түрлерін тудырады. Егін шаруашылығында... жердің өзі өндіріс құралы
ретінде қызмет атқарады. Ал фабрикада бұл жоқ немесе өте тар шеңберде ғана
болады, өйткені жер мұнда фабриканың негізі оның орналасқан орны,
жергілікті операциялық базасы ғана болып табылады. Егін шаруашылығының
ғылыми негізделген жүйесін пайдалану жердің құнарлылығын төмендетпейді,
қайта керісінше оны елеулі түрде арттырады. Еліміздің әртүрлі аймақтарының
ауа райы мен топырағының ерекшеліктерін ескере отырып, тыңайтқыштарды
өндіру мен қолдануды кеңейтуге, мелиорацияны, егіншілік жүйесін жетілдіруге
байланысты ауқымды шаралар бағдарламасы жердің сапасын жақсартуға және оның
құнарлылығын арттыруға бағытталған. Жердің тағы бір ерекшелігі мынада, ол
бір уақытта еңбек заты (өндіріс процесінің алғашқы сатысында) және құралы
болып табылады. Өндіріс құралы ретіндегі жердің рөлі үлкен болуына
байланысты оны өңдеуге, тыңайтуға, әктеуге, мелиорациялауға жұмсалған
шығындарды уақытылы және толығымен есептеуді ұйымдастыру, жекелеген
дақылдарды өндіру мен жұмыстардың тиімділігін анықтау, топырақтың эрозияға
ұшырауына және басқа қолайсыз құбылыстарға жол бермеу қажет.
Ауылшаруашылық өндірісі аумақты кеңістікте шашыранды орналасқан және
үлкен көлемде жүргізіледі. Мүнда қуатты ауыл шаруашылық машиналары
(тракторлар, комбайндар) қолданылады. Бүл ерекшелік өндірістік бөлімшелерді
ұйымдастыруға ықпал жасайды және шығындар мен табыстарды дакылдар бойынша
және түліктердің түрлері бойынша ғана емес, сонымен бірге шаруашылық
есептегі бөлімшелер (жалгерлік ұжымдар, бөлімшелер, фермалар, цехтар)
бойынша да есептеуді талап етеді.
Ауылшаруашылық өндірісінде өндіріс уақыты мен жұмыс кезеңдерінің
арасындағы үзіліс айқын байқалады. Мысалы, күздік астық дақылдарын өсіру
300 тәулікке дейін созылады (өндіріс уақыты), ал оларды өңдеу жұмыстары —
60—100 тәулікке барады (жұмыс кезеңі). Бұл ауыл шаруашылық кәсіпорындарын
өнімнің бір түрін ғана емес, жұмыс кезеңі бір уақытқа тура келмейтін бір-
неше өнімдер өндіруге, әртүрлі қосалқы шаруашылықтар мен кәсіптерді құруға
итермелейтін себептердің бірі болып табылады. Ауыл шаруашылығын
интенсивтендіру (өнімділігін арттыру) өндіріс уақыты мен жұмыс кезеңінің
арасындағы үзілісті қысқартуға мүмкіндік береді. Осы ерекшелікке байланысты
кәсіпорын өсімдік шаруашылығы, мал шаруашылығы, өнеркәсіп және кемекші
өндірістері өнімдерінің өзіндік құнын ай сайын есептей алмайды, өйткені,
бұл салалар тікелей өзара байланысты. Жыл бойы өнімдерді есептесу бағасы
бойынша кіріске алады, ал жылдың аяғында оның нақтылы өзіндік құнын
анықтайды және кәсіпорынның жұмыс қорытындысын шығарып, пайдамен немесе
зиянмен жұмыс істегенін көрсетеді.
Ауылшаруашылық кәсіпорындары өндіріс құралдарының бір бөлігін өздері
заттай ұдайы өндіріп отырады. Шаруашылықта өсірілген малдарды (еңбек өнімі)
өнім беретін және көлік малдары (еңбек құралдары) ретінде пайдаланады.
Негізгі кұралдар есебіндегі сақа өнім беретін және көлік малдарын (еңбек
құралдары) негізгі табынның есебінен шығарып, семіртуге айналым құралдарына
аударады. Өндіріс өнімдерінің бір бөлігін одан әрі өнім өндіруге
пайдаланады (түқым, көшеттелінетін материал, жем-азық). Осының нәтижесінде
ауыл шаруашылығындағы жалпы өнімнің 20% дейіні келесі өндіріс циклінде
еңбек құралы ретінде пайдаланылады. Бүл халық шаруашылығының басқа
салаларымен салыстырғанда өнімнің тауарлылығының бірқатар төмен болуына
және өндірістік қорлардың қалыптасу ерекшелігіне себепші болады. Ауыл
шаруашылығы кәсіпорындарында өнімдерді, малдардың төлдерін өсіруге, негізгі
табынды қалыптастыруға жұмсалған шығындарды және оларды қаржыландырудың
көздерін есептеу ұшін арнаулы шоттар немесе субшоттар қолданылады.
Дақылдар мен малдардың көпшілігінен биологиялық ерекшеліктері мен
өндірістік жағдайларға байланысты өнімнің бірнеше түрлері және екінші
дәрежелі маңызы бар (қосымша) өнімдер алынады. Маңызы төмен қосымша өнімдер
әдетте, өзіндік құнды есептеудің объектісі болып есептелмейді. Мысалы,
сүт бағытындағы ірі қара табынынан сүт, төл және көң алынады. Жұмсалған
шығындарды есептеу негізгі салаларда есептеу объектілері (астық, сүт, төл)
бойынша емес, есепке алу объектілері (жаздық бидай, сүт бағытындағы ірі
қара табыны; жалгерлік қатынас жағдайында — жалгерлік ұжымдар) бойынша
жүргізіледі. Өнімдердің әр-түрлерінің арасындағы шығындар, белгіленген
коэффициенттер немесе оның сату бағасы бойынша бағалануына пропорционалды
не басқаша түрде бөлінеді.
Ауылшаруашылық кәсіпорындарында, әдетте, құрама өндіріс басым болады.
Олардың жанында басты және екінші. дәрежелі тауарлы салалар, сондай-ақ
басқа салалар мен халыққа қызмет көрсететін (тауарлы емес) салалар болады.
Өндірістік бөлімдер, өндірістің салалары, ал олардың ішінде — жалгерлік
ұжымдар, дақылдардың тобы, жұмыстар, малдардың түрі мен топтары бойынша
негізгі және қосымша шығындарды есептеуді ұйымдастыру қажеттілігі
туындайды.
Ауылшаруашылық өндірісіне мерзімдік (негізгі жүмыстар көктемгі егіс
және егін жинау кезеңдерінде орындалады), малдардың басым түрлерінен
өнімдер алудың, сондай-ақ техникаларды пайдалану мен жөндеуге жұмсалатын
шығындардың біркелкі қорындағы отандық үлесі 51%-тен кем болмауы тиіс.
Бірлескен кәсіпорындарындағы есеп отандық кәсіпорындары үшін қолданылатын
тәртіп бойынша жүргізіледі.
Есепті ұтымды ұйымдастырудың негізгі алғышарты бухгалтерлік есепті
мемлекеттік басқару болып табылады. Есепті компьютерлендіру, оны жүргізудің
прогресшіл түрлері мен әдістерін колдану алғашқы есеп пен құжаттар
айналымының дұрыс қойылған жүйесі, қызметкерлердің іскерлік қабілетін
арттырумен қатар есепті мемлекеттік басқару есептің тиімді жүйесін құруды
қамтамасыз етеді. Есепті жалпы мемлекеттік басқаруды қаржы Министрлігі,
статистика және талдау жөніндегі Мемлекеттік Комитет, салалық министрліктер
мен ведомстволар атқарады.
Әрбір кәсіпорынның халық шаруашылық жоспарын орындауына жедел басшылық
жасау мен бақылау ісіне көмектесудің маңызды құралы есеп беріп отыру болып
табылады. Есеп беру — жеке бөлімше және тұтастай кәсіпорын бойынша
жинақталған есептердің кешенді жүйесі. Ол шаруашылық қызметінің нәтижелерін
бағалауға, жедел басшылық жасап және бақылап отыруға қызмет етеді. Есеп
берудің көмегімен кәсіпорындардын жоспарлы тапсырмаларды орындауына бақылау
жасалады. Есеп берудің мәліметтері әрбір кәсіпорынның, салалық және
тұтастай халық шаруашылығының ағымдағы және болашақтағы жоспарларын
жасағанда базалық қызмет атқарады. Есеп берудің негізінде салық салу,
кәсіпорынның өндірістік-қаражат қызметіне талдау жасау қысқа және ұзақ
мерзімді қарыз беру тәртібінің сақталуына бақылау іске асырылады. Мазмұны
бойынша есеп беру статистикалық және бухгалтерлік болып бөлінеді.
Статистикалық есеп беруде халық шаруашылығы жоспарының орындалу
көрсеткіштері (өндірістің көлемі, еңбек, өнімнің өзіндік құны бойынша)
сипатталады.
Бухгалтерлік есеп беруде кәсіпорын қызметінің негізгі қаражат
көрсеткіштері бойынша (өндіріс, өнімдердің өзіндік құны және өнімдерді
өткізу, пайда мен зиян, өндіріс пен басқаруға қызмет көрсету шығындары)
жоспарының орындалуы сипатталады.
Статистикалық және бухгалтерлік есеп берулер мерзімді (бес-күндік,
онкүндік, айлық, тоқсандық, жарты жылдық және тоғыз айлық) және жылдық
болады. Соңгысына мәліметтердің барынша кең шеңбері енгізіледі және онда
кәсіпорынның өндірістік және каражат қызметі сипатталады.
Есеп беруді жасаудың тәртібі, мекен-жайы, беру мерзімі және қаралуы
бухгалтерлік есептер мен баланстар жөніндегі Ережеде көрсетілген.
Ауылшаруашылық кәсіпорындарындағы есеп бухгалтерлік есеп шоттарының
жоспары бойынша ұйымдастырылады. Оны халық шаруашылығының барлық
салаларының кәсіпорындары мен ұйымдары үшін, ауылшаруашылық
кәсіпорындарының ерекшелігін ескеретін толықтырулармен Қаржы министрлігі
статистика және талдау жөніндегі Мемлекеттік Комитетпен келісіп бекіткен.
Қосымшада бухгалтерлік есеп шоттарының жоспары келтірілген, ол оқулықтың
тексті бойынша шоттардың шифрларын пайдалануға мүмкіндік береді.
Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру және жұргізу ұшін кәсіпорындарында
бухгалтериялар құрылады. Оларға есеп жұргізу, есеп беруді құрастыру және
қаражат тәртібінің сақталуын бақылау. міндеттеледі. Бухгалтериялардың
жұмысы министрліктерде, ведомстволарда, бірлестіктерде, министрліктердің
бас басқармаларында және басқа басқару органдарында бухгалтерлік жұмысты
ұйымдастыру жөніндегі Жалпы ережеге сәйкес ұйымдастырылады.
Бухгалтерияны бас бухгалтер басқарады. Бас бухгалтер өз жұмысын бас
бухгалтерлер жөніндегі Ережеге сәйкес іске асырады. Бас бухгалтер есепті
ұтымды ұйымдастыруды, есептердің озат түрлері мен әдістерін енгізуді,
компьютерлік техниканы кенінен қолдануды, каражаттарды дұрыс және уакытылы
есептеуді, шаруашылық операцияларын дұрыс құжаттауды, өндіріс шығындарын,
қаражат нәтижелерін, қаражат, қарыз беру және есеп айырысу операцияларыи
сенімді және уақытылы есептеуді, бюджетпен уакытылы есептесуді, кассалық
және есеп айырысу тәртіптерін қатаң сақтауды, инвентаризацияны уақытылы
және толық жүргізуді және оның нәтижелерін есепте көрсетуді, сенімді
құжаттар негізінде есеп беруді уақытылы жасауды, басқа қызметтермен бірге
өндірістік-қаражат қызметін экономикалық талдауды, пайдаланылмай жатқан
резервтердің бетін ашып, іске қосуды қамтамасыз етуге міндетті. Бас
бухгалтер есеп пен бақылауды, ақша қаражаттары мен материалдық игіліктердің
толық сақталуын қамтамасыз ететіндей етіп ұйымдастыруға міндетті. Бас
бухгалтерге өзіне жұктелген міндеттерді тиімді орындауға мүмкіндік
жасайтындай құқықтар берілген.
Халық шаруашылығында банкі мекемелері арқылы іске асырылатын қолма-қол
ақшасыз есеп айырысу басым. Қолма-қол ақшалай есеп айырысу белгілі бір шарт
бойынша төлейтін, борышына есеп беретін адамдармен, депоненттермен,
дебиторлармен және кредиторлармен жұмыс істейтін шаруашылықтарда пайда
болады. Олар қолданыстағы заңдылық ережелеріне сәйкес банкі мекемелері
арқылы жүргізілмейді.
Кәсіпорындары қызмет көрсететін банкі мекемелерінде мынадай шоттар
ашады: есеп айырысу шоты, оларда ақша қаражаттары сақталады және шаруашылық
есеп қызметінен туындайтын ақша операциялары жүргізіледі; валюталық шот, ол
сыртқы экономикалық байланыс қызметін іске асыратын және өз өнімдерін
валютаға сататын кәсіпорындарының қолда бар және айналымдағы шетелдік
валюталарын сақтауға арналады; аккредитив бойынша шоттар, жүк айналымы
бойынша ерекше шоттар; лимиттелген чектік кітапшалар шоттары, сату үшін
алынған өнімдер мен малдар және басқалары үшін халықпен есеп айырысу, ақша
қаражатын оқшаулап сақтау және тиісті операцияларды атқару үшін; бюджетте
тұрған мекемелер мен ұйымдар, кәсіпорынның тұрған жерінен тыс жердегі
өндірістік (құрылымдық) бірліктер, сондай-ақ табыстан бөлінген немесе басқа
аударымдар есебінен қызметін атқаратын кәсіпорындар үшін ағымдағы шоттар
ашылады. Мұнан басқа шаруашылықтарға мемлекеттік бюджеттен тұрғын үйлер,
мектепке дейінгі балалар мекемелерін мәдени-тұрмыстық және коммуналдық
шаруашылық объектілерін, сондай-ақ шаруашылық ішіндегі жолдарды салу және
басқа да мақсаттар үшін бөлінген қаражаттарды сақтауға арнаулы ағымдағы
шоттар ашылады. Ауыл шаруашылық кәсіпорындарында және олардың
бірлестіктерінде шаруа қожалықтарына, жалгерлік және басқа өндірістік
ұжымдарға жедел және сапалы есеп айырысу, кредиттік, кассалық қызмет
көрсету үшін Агроөнеркәсіп және басқа банкілердің филиалдары мен
өкілдіктері ашылуы мүмкін.
Кассадағы операциялардың синтетикалық есебі 1010 – Кассадағы ақшалай
қаржылар активті шотында жұргізіледі. Дебеті бойынша кезең басына және
соңына қалдық, сонымен қатар кезең ішіндегі түскен сомалар, кредитінен
ақшалардың шығындалуы көрсетіледі. Кассадағы ақшалардың есебі бойынша
есептік регистрлары келесілер болып табылады: №1 журнал-ордер - касса
шоттарының кредиті бойынша және №1 тізімдеме – касса шоттарының дебеті
бойынша №1 кесте .
Кесте 1
Кассадағы ақшалар есебі бойынша шоттар корреспонденциясы
Шоттар
Операциялар мазмұны корреспонденциясы
Дебет Кредит
Өнімдерді (қызметті, жұмысты) сатудан табыс алынды 1010 6010
Басқадай активтерді сатудан табыс алынды 1010 6210
Ағымдағы банктік шоттан ақша кассаға алынды 1010 1030
Алдағы кезең табыстары алынды 1010 3520,4420
Есеп беруге тиісті тұлғадан алынды 1010 1250
Аванстар алынды 1010 3510,4410
Кассадан банктік шотқа ақша тапсырылды 1030 1010
Басқадай кредиторлық қарыздар төленді 3390 1010
Іс-сапар шығындарына, шаруашылық шығындарына ақша 1250 1010
берілді
Кассадан еңбек ақы берілді 3350 1010
Кассадан теңгемен жабдықтаушылар мен мердігерлерге 3310,4110 1010
төленді
Ақша қаражаттарын сақтау үшін және заңды тұлғалар арасында есеп
айырысу үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарын
ашады.
Банк мекемесі өзі қызмет көрсететін ұйымдармен келісе отырып,
белгіленген мерзімде оларға шоттың көшірмесін жіберіп отырады. Осы
көшірмемен бірге банктік шот бойынша жүргізілетін операциялардың негізі
болып саналатын есеп айырысу құжаты да бірге беріледі. Көшірмеде ұйымдардың
шотындағы қаржының ай басындағы және соңындағы қалдығы және операция
бойынша есеп айырысу шотына келіп түскен және шығындалған қаржы сомалары
көрсетіледі. Ұйымдардың бухгалтериясында банк мекемесі берген шоттың
көшірмесінде жазылған сомалардың дұрыстығы және олардың көшірмемен бірге
берілген құжаттарға сәйкестігі тексеріледі. Ұйымдардың ағымдағы банктік
шотындағы ақшалардың жұмсалуы №2 журнал- ордерде, ал шотқа кіріс етілген
ақшалардың сомасы осы журналдың (№2 тізімдеме) тізімдемесінде есептеледі.
Есеп айырысу шоты бойынша операциялардың есебі 1030 Ағымдағы банктік
шоттағы ақшалай қаржылар шотында жүргізіледі. Оның дебеті бойынша ақша
қаражаттарының қалдығы мен келіп түсуін, яғни көбеюін көрсетеді, ал кредиті
бойынша есеп айырысу шотынан ақша қаражаттарының есептен шығарылуын
көрсетеді №2 кесте.
Кесте 2
Ағымдағы банктік шоттардағы теңгедегі ақшалай қаржылар шоты бойынша
шаруашылық операцияларының шоттар корреспонденциясы
Шоттар
Шаруашылық операциялар мазмұны корреспонденциясы
Дебет Кредит
1.Кассадан ақшалардың ағымдағы банк шотына түсуі 1030 1010
2.Сатып алушылардың дебиторлық қарыздарын жою есебінен
түсуі: 1030 1210
- қысқа мерзімді 1030 2010
- ұзақ мерзімді
3. Қысқа мерзімді несиелер алынды 1030 3010,
3020
4.Жолдағы ақшалар ұйымның есеп айырысу шотына алынды 1030 1020
5.Есеп айырысу шотына банктегі арнайы шотынан келіп 1030 1060
түсті
6.Жарғылық қорды толтыру үшін үлес қосушылардан келіп 1030 5110
түскен ақшалар есеп айырысу шотына кіріске алынды
7.Алынған банк несиесі есеп айырысу шотына кірістелді 1030 3010,4010
8.Жабдықтаушылар мен мердігерлердің қарызы қайтарылды 3310,4110 1030
9.Бюджетке ҚҚС аударылды 3130 1030
10.Бюджетке корпоративтік табыс салығы аударылды 3110 1030
2 кестенің жалғасы
11.Басқа да кредиторлық қарыздар жойылды 3390,4170 1030
Халық шаруашылығындағы есеп айырысу жоспарлы және тұрақты. Олардың
негізіне мына принциптер қойылған: кәсіпорындары өздерінің ақша
қаражаттарын банкіде сақтауға міндетті; олардың арасындағы есеп айырысу
ережедегідей, ақшаны қолма-қол төлемеу арқылы іске асырылады; солардың
негізінде қолма-қол ақша төлемей есеп айырысу іске асырылатын барлық
қүжаттар тек қана банкі, байланыс органдары және Жинақ банкісінің бөлімдері
арқылы төлем үшін пайдаланылады, банкіден тыс айналымда тек қана жалпы
мемлекеттік кредиттік құралдары (чектер, банкі билеттері және басқалары)
жүреді. Есеп айырысудың мақсаты — тауар айналымының нығаюына, түтас
қоғамдық өнімнің қозғалысына көмектесу, есеп айырысу қатынастарына
қатысушылардың өзара ынталы болуына және бақылауына жағдай жасау, олардың
табыстары мен шығындарын салыстыру.
Ақша қаражаттарын және есеп айырысуды есептеудің міндеттері ақша
қаражаттарының сақталуын және олардың арнайы рұксат етілген лимиттер мен
қорларға сәйкес белгіленген мақсаттар бойынша пайдаланылуын қамтамасыз ету;
ақша қаражаттары мен есеп айырысудың қозғалыстары бойынша барлық
операцияларды толық және уақытылы құжаттау; кассалық, есеп айырысу және
қаражат тәртіптерін сақтау; есеп айырысудың талдамалық есебін уақытылы және
сенімді жүргізу, оларды уақытында салыстырып отыру және дебиторлық борышты
жойып және кредиторлық борышты өтеу; ақша қаражаттары мен есеп айырысуда
толық және уақытылы түгендеу (инвентаризация) жүргізу, алыс, беріс
талаптарының мерзімін өткізіп алуға жол бермеу; барлық телемдерді банкі
арқылы қолма-қол ақша төлемей жүргізу, тауарлардың толық жеткізілмегені,
жетпегені, жарамсыздығы, олардың түгел болмағаны үшін наразылық білдіріп,
талап қою және олардың орындалуын бақылау.
Есептеу енбек өнімділігінің артуына және өнімнің өзіндік қүнының
төмендеуіне, оның сапасының жақсаруына, тәртіптің нығаюына ықпал жасауы
тиіс. Шаруашылықты жүргізудің барысында жұмысқа қабылдау және жұмыстан
шығарудың нәтижесінде, персоналдық саны өзгеріп, жүмыс бойынша орын
ауыстыру болады. Жеке құрамның есебін кадрлар бөлімі жүргізеді (кадр
жөніндегі инспектор немесе осыған өкілдік алған басқа адам). Ол шаруашылық
және оның құрылымдық бөлімшелері бойынша жұмыс істейтіндердің саны, олардың
өзгеруінің себептері жөнінде мәліметтер алуды қамтамасыз етеді; персонал
қүрамының жынысы бойынша, жасы, категориясы, мамандығы, қызмет лауазымы,
кәсіби мамандығы, біліктілігі, жүмыс стажы, білімі және басқа белгілер
бойынша. Материалдық жауапты адамды қабылдағанда, ауыстырғанда және
шығарғанда жанадан тағайындалған адамға құндылықтарды өткізудің тәртібі мен
мерзімдері белгіленуі тиіс. Ең соңында толық материалдық жауапкершілік
жөнінде Шарт жасалады. Ұжымдық (бригадалық) жауапкершілікке байланысты
қызметкерлердің жеке категорияларымен де шарттар жасалуы тиіс. Басшы және
инженер-техник қызметкерлерге, материалдық жауапты адамдарға және ғылыми
қызметкерлерге кадрларды есепке алу қағазы толтырылады.
Жұмысқа алу жөнінде қандай мерзімге хатталуына қарай қызметкерлер
тұрақты, уақытша және мерзімді деп бөлінеді. Жұмыстың аяқталу мерзімі
көрсетілмей жұмысқа қабылданған қызметкерлер тұрақтылардың қатарына
жатқызылады, екі айдың шегінде белгілі бір мерзімге немесе белгісіз
мерзімге, бірақ екі айдан аспайтын, сондай-ақ уақытша жұмыста жоқ адамның
орнына заңға сәйкес олардың қызмет лауазымы сақталады (науқас, екіқабат
болуына және тууына байланысты), уақытша төрт айдан аспайтын мерзімге
жұмысқа қабылданған қызметкерлер уақытшалардың қатарына жатқызылады;-
мерзімдік жұмыстарды орындау кезеңіне қабылданғандар — мерзімділердің
қатарына жатқызылады. Бұл топтағы қызметкерлердің мерзімі екі аймен
шектелмейді, алайда жалпы тәртіп бойынша алты айдан аспауы тиіс. Орындайтын
міндеттеріне қарай персонал мынадай қатегорияларға бөлінеді:
Жұмысшылар - материалдық игіліктерді өндірумен тікелей айналысатын
немесе өндірістік қызмет көрсету және жұктерді ауыстыру жұмысын атқаратын
адамдар (машинист-тракторшылар, шоферлар, жөндеу жұмысшылары, өндірістің
негізгі салаларындағы жұмысшылар). Жұмысшылар негізгі және көмекшілер деп
бөлінеді;
Басшылар - кәсіпорын мен оның құрылымдық бөлімшелерінің басшы
лауазымдарын атқарушы қызметкерлер (директорлар, бастықтар, басқарушылар,
меңгерушілер, төрағалары және басқалары), сондай-ақ бас мамандар (бас
бухгалтер, бас механик) және жоғарыда аталған лауазымдар бойынша
орынбасарлар;
Мамандар - өндіріс процестерін ұйымдастырып, оған басшылық жасайтын
қызметкерлер (агрономдар зоотехниктер, инженерлер);
Қызметкерлер - құжаттарды дайындап және хаттауды, есептеу мен
бақылауды, шаруашылық қызметің көрсетуді (агенттер, коменданттар,
бақылаушылар, машинист-секретарьлар) іске асырушылар.
Кәсіпорындарда еңбекке ақы төлеудің екі түрі қолданылады: істеген
күніне және істегеніне қарай (істеп шығарған өнімінің санына қарай төлеу).
Істеген күніне қарай төлегенде жұмыс істеушінің ақысын жұмсаған еңбегінің
іс жүзінде атқарған уақыты мен сапасына тікелей тәуелді түрде төлеу
қаралады. Істеген күніне қарай төлеу сағаты бойынша, күні бойынша және айы
бойынша бөлінеді. Істеген күніне қарай төлеудің түрі жұмысшыларға сый ақы
беру жүйесімен толықтырылуы мүмкін. Істеген күніне - сыйлықты жүйеде сый
ақы беру жұмыс істеушілерді еңбек өнімділігін арттыруға, өнімдер мен
жұмыстың сапасын арттыруға, жоспарлы тапсырмаларды орындауға және асыра
орындауға материалдық жағынан ынталандырады. Істегеніне қарай төлеуде
(істеп шығарған өнімінің санына қарай төлеуде) жұмыс ақысы тікелей
істегеніне қарай бағалау бойынша анықталады және өндіру нормаларын
артығымен орындағаны үшін сый ақымен толықтырылады. Ол еңбектің нәтижесін
нормалауға және дәл есептеуге болатын жерде, өнім мен жұмыстың сапасын
төмендетуге соқтырмайтын жағдайда қолданылады.
Есеп беру дегеніміз өндірістік және қаржы-шаруашылық қызметін кешенді
түрде сипаттайын қорытынды көрсеткіштер жүйесі. Есеп мемлекеттік басқару
органдарына мезгіл-мезгіл беріліп отырылады. Соның негізінде кәсіпорынның
өткен кезең ішіндегі қызметіне талдау жасалып, оның қорытындылары
шығарылады.
Бухгалтерлік есепті жасау, баланс баптарын түгендеу және жарамсыз
болып қалған мүлікті, қарыздарды, кем шыққан нәрселер мен ысырапты
баланстан шығару, сондай-ақ бухгалтерлік есептер мен баланстарды табыс ету
мен бекіту тәртібі бухгалтерлік есептер мен баланстар туралы Ережеде
белгіленген.
Есеп бергенде қойылатын негізгі талаптар - шаруашылық қызметтің шын
нәтижелерін дұрыс және дәлме-дәл көрсету, барлық көрсеткіштерді қатаң
байланыстыру, бухгалтерлік және оперативті-статистикалық есептердің
ұйлесімділігі, методологиялық және басқа да ережелердің сақталуы.
Мемлекеттік есептерге қосып жазушылық, баланс баптарын бұрмалап көрсету,
жоспарлардың орындалуы туралы есепті деректерді басқа да әдейі бұрмалап
беру халық шаруашылығына зиян келтіретін мемлекетке қарсы іс-әрекет деп
қаралады, ал бұған кінәлі басшылар мен бас мамандар қолданылып жүрген
заңдарға сәйкес жауапты болады.
Есеп беруге қойылатын маңызды талап - кәсіпорынды бақылау мен
басқаруға еңбекшілерді тарту мақсатында олардың айқын да үғынықты болуы.
Есептер халық шаруашылығына жоспарлы басшылық ету талаптарына сәйкес қатаң
түрде белгіленген мерзімдерде жасалуға тиіс. Есептерге қойылатын міндетті
талаптар - олардың жасалу формалары мен әдістерінің біртектес болуы,
бірыңғай және белгілі бір кезеңдерде жасалуы. Есептердің дұрыстығын
қамтамасыз ететін шарттардың бірі - есеп беріліп отырған және жоспарлы
көрсеткіштердің салыстыруға ьңғайлы болуы. Мүны олардың экономикалық
мазмүны мен көлемінің бірлігі деп түсінген жөн, ол үшін хронологиялық
кезеңдердің сәйкес келуін, жоспарлау мен есепке алу ауқымының бірдей
болуын, жоспарлы және есепті деректерді есептеу әдісінің бірлігін, өлшеу
бірлігі мен бағалау әдістерінің бірлігін, қажет болған жағдайда жоспарлы
көрсеткіштерді қайта есептеуді, алдыңғы есеп беріліп отырған кезең ішіндегі
орындалуының көрсеткіштерімен салыстыруды қамтамасыз ету қажет, Жоғарғы
ұйымдар мен статистика және талдау жөніндегі комитеттің органдарына
кәсіпорындардан бекітілмеген (қосымша) есептерді талап етуге, ал
кәсіпорындардың ондай есептер беруіне тыйым салынған.
Рұқсат етілген жағдайда кәсіпорындар өз өндірісі мен шаруашылығының
(бөлімшесінің, ағаш дайындаудың, өнеркәсіп өндірісінің және басқаларының)
жеке балансына бөліп, жалгерлік ұжымдар мен шағын кәсіпорындар құра алады.
Оперативтік-статистикалық есептер бухгалтерлік және оперативтік-
статистикалық есеп деректері бойынша кәсіпорындардың өндіріс және қаржы
қызметінің жекелеген жақтарын сипаттайды.
Бухгалтерлік есептер түпнұсқа құжаттар мен есепті жазбалар қуаттаған
синтездік есептің және талдау есебінің деректерін негізге ала отырып,
кәсіпорындардың өндірістік және қаржылық қызметін сипаттайды. Есептердің
кандай мерзімі үшін беріліп отырғанына қарай олар жеделдетілген және
баланстық болып бөлінеді.
Балансты және есептердің басқа да формаларын дер кезінде және сапалы
жасау үшін бухгалтерия өндірістік бөлімшелердің барлық құжаттар мен
белгіленген ақпарларды графикке сәйкес және толық көлемінде табыс етуін
қамтамасыз етуге тиіс. Есептерді жасау жөніндегі жұмыстарды мүлтіксіз
ұйымдастыру ісінде есеп қызметкерлері арасында міндеттерді дұрыс бөлу мен
есептеу жұмыстарының графигін дұрыс белгілеудің атқаратын рөлі зор. Есептер
тиісті жинақтау құжаттарында, айқындау парақтарында және есеп
регистрлерінде белгіленген кырларынан қорытылған түпнүсқа құжаттардың
деректері бойынша жасалуға тиіс. Есептеу регистрлерінің көпшілігінде талдау
деректерінің арнаулы кестелері болатынын, оларда жыл басынан бастап есептер
жасауға қажетті ақпараттар жинақталатынын есте үстау керек.
Жасалған баланс пен есеп берудің басқа да формалары көрсеткіштердің
дәл болуын қамтамасыз ету мақсатында арифметикалық және логикалық жағынан
мүқият тексеріледі. Қаржы министрлігі жылдық есеп формалары бойынша негізгі
көрсеткіштерді тексерудің кестесін әзірлейді, онда есептің әртүрлі
формаларында, жолдары мен бағаналарында келтірілген қандай көрсеткіштердің
бір-бірімен салыстырылуға немесе бірі екіншісіне сәйкес келуге тиіс екені
керсетіледі. Баланстың сабақтастығы есеп беріліп отырған кезеңнің басындағы
баланс баптары бойынша алынған деректердің жылдың (айдың) аяғындағы
ағымдағы кезең ішіндегі нақ сол баптардың бағаналары бойынша келтірілген
деректермен салыстыру жолымен анықталады. Есептер формаларында келтірілген
керсеткіштердің арасында алшақтық болған жағдайда олар шаруашылықтың қаржы-
шаруашылық қызметіне талдау жасаған кезде тиісінше тексерілмей
пайдаланылмауға тиіс.
Есеп беріліп отырған жылғы бухгалтерлік есеп пен баланстың нақтылығын
қамтамасыз ету үшін дайындық жұмыстары және бірінші кезекте түгендеу жұмысы
жүргізіледі.
Түгендеу жұргізу үшін кәсіпорын басшысы (комиссияның төрағасы), бас
бухгалтер, құрылымдық бөлімшелердің басшылары қызметтердің бас мамандары,
жұртшылық өкілдері құрамында тұрақты жұмыс істейтін түгендеу комиссиясы
құрылады. Олар бағалы заттардың сақталуын қамтамасыз ету жөнінде
алдыналу жұмыстарын жүргізеді; түгендеу жүргізуді ұйымдастырады және жұмыс
комиссиялары мүшелеріне нүсқау беруді жүзеге асырады; түгендеу ісінің
барысына тұрақты бақылау жасап отырады және түгендеудің дұрыс жүргізілуіне
бақылаушылық тексеру ісін және түгендеу аралығындағы кезеңде тауарлы-
материалдық қазыналарға сақталу және пайдаланылу орындарында іріктеп
түгендеу жүргізуді ұйымдастырады; түгендеу аралығы кезеңде бағалы заттардың
қоймада есепке алынуы мен сақталуын есептеп шығарудың дұрыстығын
тексереді; түгендеу нәтижелерін шығарудың дұрыстығын, бағалы заттардың
олардың сақталатын жерінде қайта сорттау жөніндегі ұсынылған заттардың
негізділігін тексереді; қажет болған жағдайда қайталап жаппай түгендеу
жұргізіледі; бағалы заттардың кем шығуына немесе бүлінуіне, сондай-ақ басқа
да бүрмалаушылықтарға жол берген адамдардан алынған түсініктемелерді
қарайды және кем шыққан анықталған қазыналар мен олардың бүлінуінен болған
ысырапты реттеу тәртібі туралы ұсыныстар береді.
1.2 Ауылшаруашылық өнімдері және материалдар, оларды бағалау мен
есептеу
Ауылшаруашылық өнімдері дегеніміз өсімдік шаруашылығы мен мал
шаруашылығында өндіріс процесін іске асыру нәтижесінде алынған өнімдер. Ол
еңбек өнімі (сатуға арналған өнім, яғни оның тауарлық бөлігі) және еңбек
заттары түрінде көрінеді (келесі өндірістік циклдарда пайдадануға
арналған өнімдер: түқым, мал азығы және басқалары). Материалдардың барлық
түріне еңбек заттары жатады. Олар әрбір өндіріс циклында толығымен
түтынылады және өндірілген өнімнің негізін немесе бөлігін қүрайды.
Еңбек заттарын және өнімдерін есептеуді кәсіпорындарында, ұйымдарда
және мекемелерде өнімдерді, шикізаттарды және материалдарды есептеу бойынша
нұсқауларға және кәсіпорындарында, бірлестіктерде және ұйымдарда ыдыстарды
есептеу бойынша негізгі ережелерге сәйкес ұйымдастырады.
Өнімдер мен материалдарды дұрыс бағалаудың ерекше маңызы бар.
Есептеудің барлық объектілерін бағалаудың тәртібі бухгалтерлік есеп берулер
мен баланстар жөніндегі Ережеде белгіленген.
Өндірістің ерекшелігіне байланысты ауылшаруашылық өнімдерінің барлық
түрлерін жылдың барысында жоспарланған өзіндік қүны бойынша бағалайды
(жалгерлікте - есептесу бағасы бойынша). Оны жылдың аяғында өндіріске
жұмсалған нақты шығындар жөнінде есеп берулерді жасағаннан және
калькуляциялық айырмашылықтардың тиісті шоттарына есептен шығарғаннан
кейін нақтылы бағасына жеткізеді (1 қаңтарға баланста өнім осы өзіндік құны
бойынша бағаланады).
Айырбас ретінде сатып алынған өнімді, жемазықты және астықты оларды
алғандағы нақтылы өзіндік құны бойынша тиеуге, түсіруге және шаруашылыққа
жеткізуге жұмсалған шығындарды қосып бағалайды. Олардың тапсырмасы бойынша
өткізу үшін ауылдақтардан қабылдаған өнімдерді мүмкін болатын сату бағасы
бойынша, ал сатып алынған тауар-материалдық құндылықтарды - олардың нақтылы
өзіндік қүны бойынша бағалайды. Ол жеткізушінін шотында көрсетілген және
көлік - дайындау шығындарының бағаларынан құралады. Өзінің өнеркәсіп
кәсіпорынынан алған материалдар жылдың барысында толық өзіндік құны бойынша
бағаланады, ал жылдың аяғында ол нақтылы бағасына жеткізіледі.
Ауылшаруашылық өнімдері және өндірістік запастар (қорлар) нақтылы
өзіңдік құны бойынша жинақталған есепке алынады, талдау есебі түрақты
(есептеу) бағасы бойынша жұргізіледі. Олар ұзақ уақыт бойы өзгермейді.
Есептеу бағасы ретінде жоспарлы немесе жеткізушілердің көтерме бағасы
пайдаланылады.
Жоспарлы бағалар шаруашылықтың өзінде жасалады. Олардың негізінде
тауарлы-материалдық құнды заттардың көтерме бағалары, оларға қоса алудың,
тиеудің, түсірудің және тасымалдаудың шығындары жатады. Оларды
ауылшаруашылық өнімдерін және сатып алынған тауар-материалдық құнды
заттарды есептеуді жүргізгенде қолданады. Егер құнды заттар талдау есебінде
жоспарлау бағасы бойынша жұргізілсе, олардың нақтылы өзіндік құны осы
бағалар бойынша құндардан қосылып шығады. Заттардың нактылы өзіндік құнының
олардың осы бағалар бойынша құнынын ауытқуына сәйкес плюс немесе минус
(қосу немесе алу) болады. Бағалаудың мұндай нұсқасының қолайлылығы мынада.
Минус (алу) таңбасы бойынша ауытқу ауыл шаруашылық өнімінің өндірілгенін,
ал материалдардың жоспарда көрсетілгендегіден аз шығындармен дайындалғанын
көрсетеді. Егер ауытқу плюс (қосу) таңбасымен алынса, керісінше, өнімдерді
өңдіру және материалдарды дайындау жоспарлы қаржыландырудан артық
шығындармен өндірілген болады.
Көтерме бағалар тиісті прейскуранттарда (сатылатын заттардың аты,
бағасы көрсетілген тізім) келтірілген. Егер тауар-материалдық заттардың
талдау есебі осы бағалар бойынша жұргізілсе, олардың нақтылы өзіндік құны
көтерме баға бойынша көлік-дайындау шығындарын қосудан (плюс) құралады. Бүл
нұсқаның қолайлылығы мынада, шаруашылықта дайын көтерме бағалар болады;
көлік — дайындау шығындары құнды заттарды дайындау және сатып алу бойынша
шығындардың нақтылы көлемін сипаттайды; материалдар келіп түскенде оларды
бағалау талап етілмейді және жеткізушілердің кетерме бағаны қолдануының
дұрыстығын оңай тексеруге болады. Көтерме баға бойынша өзінде өндірілетін
өнімдерден басқа барлық тауар-материалдық заттар бағалануына болады.
Шаруашылықта тауар-материалдық заттарды бағалаудың қайсы нүсқасын қолдануды
бас бухгалтер шешеді.
Көлік-дайындау шығындары тауар-материалдық заттарды алуға және
дайындауға жұмсалған шығындарды төлеулерден, жұктерді көліктің барлық
түрлерімен тасымалдау ұшін тарифтерден (фрахтан); темір жол немесе су
жинауларынан, сондай-ақ ақы төлеудің басқа да түрлерінен барлық қосымша
жинауларымен; келген жүкті қоймаларға жеткізу және түсіруден (тұрақты қойма
жұмысшыларынан басқа); дайындайтын жерлерде ұйымдастырылған арнаулы
дайындау қостарын, қоймаларды және агенттіктерді ұстауға; материалдық
заттарды тікелей дайындау бойынша іссапар шығындары; табиғи шығын
нормаларының шегіндегі шикізатпен материалдардың жолда жетіспеуі;
құндылықтарды бөтен қоймаларда сақтау, кедендік баж салығын төлеу және
кедендік процедураларды өткізу және басқаларынан тұрады.
Жалгерлік қатынас жағдайында барлық материалдық құнды заттарды бағалау
есептесу бағасы бойынша жүргізіледі. Бүл бағаларды бухгалтерия
шаруашылыктың жоспарлау-экономикалық бөлімімен келісе отырып жасайды. Олар
ұзақ уақыт қызмет атқарады. Бұл бағалардың өзгеруі жалгерлік ұйымдардың
өндірген өнімдерін, жұмыстарын және көрсеткен қызметтерін жалға берушіге
сататын есептесу бағаларын тиісінше дәлдеуге әкеліп соқтырады. Есептесу
бағаларының өзгеруі іс жүзінде тек қана тауар-материалдық заттарға көтерме
бағалардың, жұмыстар мен қызмет.
Ауыл шаруашылық өндірісі процесіне еңбек құралы және еңбек заттары
қатысады. Еңбек құралы — бұл бұйым немесе бұйымдардың жиынтығы, адам
оларды өзімен еңбек затының арасына орналастырады және олар осы затқа оның
ықпалын жұргізуші ретінде қызмет етеді. Басқаша айтқанда, бұл өндіріс
құралы, олардың көмегімен өндіріс процесі іске асырылады (тракторлар,
комбайндар, автомашиналар, аспаптар). Солар арқылы еңбек затына ықпал
жасайтын және сондықтан да олар қалайда оның әрекеттерін іске асыруға
қызмет ететін бұйымдардан басқа, кең мағынасында алғанда, еңбек процесінің
құралдарына жалпы алғанда процестің іске асуы мұмкін болуы үшін қажетті
барлық материалдық жағдайлар жатқызылады. Мәселен, әртүрлі өндірістік
құрылыстар (сиыр қоралары, қой қоралары, жабдық, қырмандар, астық сақтайтын
орындар) еңбек заттарына тікелей ықпал жасамайды, бірақ олар өндіріс
процесі үшін қажетті жағдайларды жасайды. Сол немесе баска затты еңбек
құралдарының құрамына енгізу сыртқы белгілері бойынша емес, оның өндіріс
процесінде орындайтын рөліне қарай анықталады. Мысалы, зауыттың дайындаған
бу қазаны ол үшін дайын өнім болып табылады; кәсіпорын алған осы қазан -
еңбек заты болып табылады (орнатуға арналған жабдық); орнатылған және
пайдаланылуға берілген бу қазаны еңбек құралының қызметін атқарады.
Өндіріс құралдары ұзақ уақыт бойы пайдалаиылады. Осы уақыттың ішінде
олар біртіндеп тозады, өзінің құнын өңдірілген өнімдерге, жұмыстарға және
көрсетілген қызметтерге бөлшектеп бере отырып, олардың өзіндік құнында іске
асады.
Еңбек заттары, жаңадан жасалған өнімнің негізін құрай отырып, әрбір
өндірістік циклда толық тұтынылады. Мысалы, ұн нанды пісіргенде, өндіріске
жұмсалған материалдар.
Еңбек құралдары кәсіпорындарында әдетте, негізгілер түрінде көрінеді,
ал еңбек заттары - кәсіпорынның айналмалы қорлары түрінде көрінеді.
Ауылшаруашылық кәсіпорындарында табиғаттың өзі берген өндірістің басты
құралы жер болып табылады. Жер өндіріс құралы ретінде — еңбек процесінің
негізгі және қажетті алғы шарты, манызды факторларының бірі. Жер
учаскелері, қазба байлықтардың тұрған жері, пайдаланылатын ағаш және су
алқаптары заттай есепке алынады; қазіргі кездегі қолданыстағы заңдарға
сәйкес олар бағалануға жатпайды. Жерді мемлекеттік есепке алу бірыңғай жүйе
бойынша жүргізіледі. Жасалған жер кадастрлары жердің табиғи, шаруашылық
және құқылық жағдайлары жөніндегі сенімді мәліметтердің жиынтығы болып
табылады. Жерді есептеу Жердің бауланған кітабында іске асырылады. Жерді
және өндірістің басқа құралдарын пайдалануды жақсартуда оларды жалға және
жеке меншікке берудің үлкен маңызы бар. Жалгерлер және шаруа-фермерлер
оларды жақсы пайдалануға материалдық жағынан ынталы, мұның өзі жалгерлердің
өзіне де, мемлекетке де пайдалы. Жалгерлерге (фермерлерге) жерді, негізгі
құралдарды және басқа ресурстарды беру мынадай шарттармен журғізіледі. Олар
жердің құнарының, қоршаған ортаның, малдардың өнімділігі мен туқымын,
негізгі құралдар мен ресурстардың тиімді және орынды пайдаланылуын, олардың
сақталуын қамтамасыз етуді толық материалдық жауапкершілігіне алады. Жерді
жалға беру шартпен хатталады, онда пайдаланылатын жердің түрлері (егістік,
шабындық және басқалары) бонитет көлемі көрсетіледі. Шартты бонитет балының
азаюы арқылы көрінетін топырақ құнарлылығы төмендесе, жалгер топырақтың
(жер қыртысының) алғашқы жағдайына қайта келуіне қажетті шығындарының
көлемінде айып санкциясын төлейді немесе жердің құнарлылығын өзі қалпына
келтіреді деп көрсетілуі тиіс. Үйлерді, құрылыстарды, машиналарды және
жабдықтарды өнім беретін және жұмысшы сақа малдарды және басқа өндіріс
құралдарын жалға беру чек-нақладнойлар бойынша жүрігзіледі.
Ақшалай бағалауда көрсетілген негізгі қорлар негізгі құралдар деп
аталады. Осы бағалауда олар кәсіпорынның есебі мен баланстарында бейнесін
табады.
Негізгі құралдардың есебі үшін 2400 Негізгі құралдар бөлімшесінің
шоттары арналған, ол келесідей шоттар топтарын қамтиды: 2410 Негізгі
құралдар, 2420 Негізгі құралдардың амортизациясы және құнсыздануы
Топтардың әрқайсысында негізгі құралдардың түрлері бойынша
шоттар ашылады. 2500 бөлімше биологиялық активтерге берілген.
Негізгі құралдардың есебі 2410 Негізгі құралдар бөлімшесінің
мынадай мүліктік активті шоттарында жүргізіледі: 2411 “Жер”, 2412
"Ғимаратгар мен құрылғылар", 2413 "Машиналар мен жабдықтар", 2414 "Көлік
құралдары", 2415 “Компьютерлер, мәліметтерді өңдеу жабдықтары”, 2416 “Кеңсе
жиһазы”, 2417 “Өндірістік мүлік және заттар”.
Негізгі құралдар деп танылатын түсуші материалдық активтер бастапқы
құны бойынша бағаланады. Негізгі құралдарды заңды және жеке тұлғалардан ақы
төлеп алу кезінде олардың бастапқы құны 2400 шоттардың дебеті бойынша және
1000 Ақшалай қаржылар бөлімшесі шоттарының (есеп айырысу түріне және
төлену көзіне байланысты) немесе 3310, 3390, 4110, 4170 шоттардың кредиті
бойынша көрсетіледі.
Құрылтайшылардан жарғылық капиталға салымдар ретінде алынған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Ауылшаруашылықтағы есеп ерекшеліктері және аудитінің
теориялық аспектілері
1.1 Ауылшаруашылық өндірісінің ерекшеліктері, есепті
ұйымдастыру ... ... ... .5
1.2 Ауылшаруашылық өнімдері және материалдар, оларды бағалау
мен
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.3 Аудиттің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..25
2 Краснознаменский -2 ЖШС кәсіпорынның қаржылық-экономикалық
көрсеткіштерінің талдауы
2.1 Краснознаменский -2 ЖШС кәсіпорынның қысқа сипаттамасы
және техникалық-экономикалық көрсеткіштерінің
талдауы ... ... ... ... ... ... .28
2.2 Краснознаменский -2 ЖШС кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.3 Ақша қаражаттарының қозғалысын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 45
3 Краснознаменский -2 ЖШС кәсіпорынның есебі мен аудитің жетілдіру
3.1 Қорлардың есебі мен бақылау
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3.2 ҚОРЛАРДЫҢ ЕСЕБІ МЕН БАҚЫЛАУЫН
ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..52
3.3 ӨНДІРІС КЕЗЕҢІНІҢ
АУДИТІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 68
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі жағдайларда ірі ауылшаруашылық
кәсіпорындарында мемлекет тарапынан қомақты қаржылық экономикалық қолдау
көрсетілуде. Ал мемлекет дотациясы ұсақ шаруа қожалықтарына жете бермейді.
Осыған байланысты бүгінде шаруа қожалықтары мен фермер шаруашылықтарына
ауылшаруашылық кәсіпорындарына бірігу ұсынылып отыр, оның мақсаты
келешекте өсімдік және мал шаруашылығында жұмыстарды біріге атқару және
өндірілген өнімді өз күштерімен өңдеп жоғары табысқа ие болу.
Сондықтанда шаруа қожалықтарының ірі кәсіпорындарға бірігуін орынды
және тиімді деп санаймыз.
Қабылданған бағдарламаға сәйкес, елдің ауылшаруашылық
кәсіпорындарынның дамуының басым бағыттары:
- елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
- сыртқы және ішкі нарықтарда ауылшаруашылық өнімдерін және өңделген
өнімдерді сату көлемін арттыру;
- агробизнестің тиімді жүйесін қалыптастыру;
- ауылшаруашылық кәсіпорындарынын ауылшаруашылық өндіріс ретінде
мемлекеттік қолдау шараларын оңтайландыру.
Соңғы жылдары ауылшаруашылығының есебін ұйымдастыруға аса мән берілмей
нарықтық экономикадағы деңгейі күрт төмендеді. Бүгінгі таңда
ауылшаруашылығын қайта жаңғыртуда, соның ішінде өсімдік және мал
шаруашылығының технологиясымен байланысты кәсіпорындарында бухгалтерлік
есепті жетілдіруге және ұйымдастыруға ерекше көңіл бөлініп отыр.
Бірақ, ауылшаруашылығында Қаржы Есебінің Ұлттық Стандарттарын (ҚЕҰС)
қамтамасыз ететін бухгалтерлік есеп әдістемесінің қиындықтары орын алады.
Ауылшаруашылығының бухгалтерлік есебі Қаржылық Есептің Халықаралық
Стандарттарының талаптарымен Қаржы Есебінің Ұлттық Стандарттарына сәйкес
қатты өзгерді. Қазіргі жағдайлардағы бухгалтерлік есеп жағымсыз
құбылыстарды болдырмауға бағытталған. Есептің бұл қағиданы орындауы
бухгалтерлік есептің негізі және оның негізгі элементі болып табылатын
бастапқы есептің жетілдірілуін қажет етеді.
Ауылшаруашылық кәсіпорындарында бухгалтерлік құжаттардың
мамандандырылған түрлері қолданылады, бұл өсімдік шаруашылығы, мал
шаруашылығы, қосымша қызмет көрсетуші, өнімді өңдеу өндірістерінің
технологияларының ерекшеліктерімен байланысты. Бұның бәрі аграрлық салада
бухгалтерлік есептің жүйесін қалыптастырып, оның сапасы мен шынайлылығын
арттырады.
Мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты-өсімдік шаруашылығы
мен мал шаруашылығында бухгалтерлік есепті ұйымдастыру және бастапқы есеп
әдістемесін қалыптастыру бойынша ұйымдастырушылық-әдістемелік негіздерді,
ұсыныстарды әзірлеу болып табылады.
Осы аталған мақсатқа қол жеткізу үшін зерттеу барысында мына төмендегі
міндеттер алға қойылды:
- таза табыс алу және есепті ұйымдастыруға әсер ету мақсатында
оларға қосымша өндірістің қызмет көрсету қажеттілігі, өсімдік шаруашылығы
мен мал шаруашылығын дамытуда өндіріс технологиясын қолдану;
- ауылшаруашылық кәсіпорындарында ақпараттық жұйені қалыптастырудың
рөлін, өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығы өндірісінің, қосымша
өндірістің Ауылшаруашылық есебі бастаушылығымен мамандандырылған бастапқы
бухгалтерлік құжаттарды зерттеу;
- қазіргі заманғы техникалық жабдықтар кешенінің көмегімен
ауылшаруашылық кәсіпорындарында есепті бағдарламалық қамтамасыз етудің
аспектілерін қарастыру;
- кәсіпорындағы шығындар есебін жетілдіру мәселелерін негіздеу,
ауылшаруашылық өнім өндіру шығындарын есепке алудың халықаралық жүйесін
қолдана отырып салалық есеп саясатын қалыптастыру;
- ауылшаруашылық бірлестігінде өнімдердің өзіндік құнын есептеудің
және шығындар есебін жетілдірудің мәселелерін зерделеу.
Зерттеудің объектісі ретінде Краснознаменский -2 ЖШС аграрлық сала
шаруашылығы алынды.
Зерттеудің негізі бухгалтерлік есеп бойынша нормативті-құқықтық
актілерден тұрады, соның ішінде: Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік
есеп және қаржылық есеп туралы Заңы, 28.02.2007 жылғы бухгалтерлік есеп
шоттарының Үлгідегі жоспары, аграрлық саладағы шаруашылықтың қаржылық
қызметінің жылдық мәліметтері.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы өсімдік шаруашылығы мен мал
шаруашылығындағы бухгалтерлік есеп әдістемелерін дамыту және
ауылшаруашылық өнімдерін өндіру тиімділігін арттыруға, ауылшаруашылық
кәсіпорындарының дамуына бағытталған тәжірибелік ұсыныстарды әзірлеу
болып табылады.
Дипломдық жұмыс кіріспе, үш бөлім, қорытынды мен қолданылған әдебиет
тізімінен тұрады.
1 Ауылшаруашылықтағы есеп ерекшеліктері және аудитінің теориялық
аспектілері
1.1 Ауылшаруашылық өндірісінің ерекшеліктері, есепті ұйымдастыру
Ауыл шаруашылығы материалдық өндірістің негізгі салаларының бірі болып
табылады. Оның басты мақсаты халықтың тамақ өнімдеріне, ал өндірістің
шикізатқа деген өскелең талабын толық қанағаттандыру мақсатында өсімдік
шаруашылығы мен мал шаруашылығы өнімдерін өндірудің орташа жылдық көлемін
одан әрі арттыру болып табылады.
Ауыл шаруашылығының алдында тұрған міндеттерді шешуде кәсіпорындарында
басшылықты жемісті ұйымдастыруға қажетті алғышарттар жасауға мүмкіндік
туғызатын бухгалтерлік есепке, бақылауға және жедел талдау жасап отыруға
маңызды орын берілген. Есептеу мен бақылаудың маңызы мемлекет меншігінен
алу, жекешелендіру және ішкі шаруашылық есепті, жалдық мердігерлікті
кеңінен игеру, нарықтық қатынастарға көшу кезеңінде ерекше арта түседі.
Есептеудің көмеғімен кәсіпорынды басқару, өнімге баға қою үшін қажетті
өндірістің көлемі мен өнімді тарату, онын өзіндік құны, еңбек өнімділігі,
рентабельділіктің дәрежесі және басқалары туралы сенімді де уақытылы
мәліметтер алынады. Есептің мәліметтері меншіктің сақталуын бақылауға,
техниканы жөндеуге және кұрделі құрылысқа жұмсалынатын шығындарды
анықтауға, машиналар мен жабдықтарды пайдалану, жаңа техниканы игеру,
химияландыруды, егістіктерді өңдеудің интенсивті технологияларын, суландыру
және басқаларын қолданудың экономикалық тиімділігі жөнінде мәліметтер алуға
мүмкіндік береді.
Ауылшаруашылық кәсіпорындарында шаруашылықты жүргізудің негізгі
әдісі — шаруашылық есеп. Оның негізіне еңбекті, материалдық және қаражат
ресурстарын аз жүмсау, шаруаға қырсыздықты жою, әртүрлі ысырапты және
өнімсіз шығындарды болдырмау, үнемдеу тәртібін жүргізу арқылы жоғары
өндірістік көрсеткіштерге қол жеткізу алынған. Шаруашылықты жұргізудің бүл
әдісін қолдануда бухгалтерлік есеп маңызды рөл атқарады. Ол шаруашылықтың
түтастай және оның, бөлімшелерінің өндірістік міндеттерді орындауын бақылап
отыруы тиіс. Бүған осы заманғы компьютерлік техниканы, есептеудің озат
түрлері мен әдістерін қолданып, қызметкерлердің мамандығын арттыру арқылы
қол жеткізуге болады. Бухгалтерлік есептің алдында түрған міндеттерді шешу,
оны ұтымды түрде ұйымдастырмайынша мүмкін емес. Ал бухгалтерлік есепті
ұтымды ұйымдастыру деп кәсіпорынның қаражат-шаруашылык қызметіне бақылау
және оның жұмысының нәтижесіне талдау жасауға мүмкіндік туғызуды айтады.
Бухгалтерлік есепті ұтымды ұйымдастырудың алғышарттары:
– шаруашылық операцияларын, бірізге салынған құжаттарды, есеп
регистрларын және есеп берудің түрлерін қолдануды, есептеудің озат
тәжірибесін жинақтап, таратуды және басқаларын бағалау мен есепте
бейнелеудің бірлігін қамтамасыз ететін есептеуді мемлекеттік басқару;
– есептеуді жүргізу және есеп беруді құрастырумен айналысатын
қызметкерлердің саңын қысқартуға, экономикалық ақпараттарды өңдеу
мерзімін жеделдетуге, есеп мәліметінің сапасы мен сенімділігін
арттыруға мүмкіндік беретін есептеу жүмысын компьютерлендіру;
– есептеудің прогресшіл түрлері мен әдістерін қолдану есепті жүргізуге
жұмсалатын еңбекті елеулі түрде қысқартуға, есептеудің жеделдігі мен
сенімділігін арттыруға көмектесіп, жазулардың қайталанбауына, есепті
жұргізушілердің еңбегінің жалпы мәдениетін жақсартуға жағдай жасайды;
– алғашқы есептеу мен құжаттар айналымы жүйесінің дұрыс құрылуы
бастапқы ақпараттарды өңдеуді ұйымдастыруға жұмсалатын еңбекті
азайтуға, операциялардың артық жасалмауына, жоспарда қаралмаған құжат
айналымын болдырмауға мүмкіндік жасайды.
Есеп қызметкерлерінің іскерлік қабілетін арттыру - есептеуді, жақсы
ұйымдастырудың алғышарттарының бірі.
Есептеу жұмысының алдында түрған міндеттерді орындау қызметкерлерден
экономикалық заңдарды, қолданыстағы заңдылықтарды, жоспарлау мен болжауды,
шаруашылық қызметін талдауды, статистика мен өндіріс технологиясын терең
білуді талап етеді.
Бухгалтерлік есепті тиімді ұйымдастыру қолда бар материалдық, еңбек
және ақша ресурстарын бакылап, дұрыс пайдалануды, өнімдерді өндіріп, оның
өзіндік құнын темендету жоспарын орындау мақсатында ішкі резервтерді
пайдалануды, белгіленген уақытында есеп беріп және оның мәліметтерінің
жедел талдануын қамтамасыз етуі тиіс. Есепті тиімді жүргізу үшін есеп
жұмысын ұйымдастыруды жоспарлаудың үлкен маңызы бар. Есепті ұйымдастырудың
жоспары құжаттар айналымы және түгендеу жүргізу жоспарынан, есеп жұмыстарын
орындау графигінен, тексеру мен бақылауды өткізу жоспарынан және
басқалардан тұрады.
Құжаттар айналымының жоспары құжаттарды жазып алу сәтінен оларды
архивке өткізгенге дейінгі қозғалыс графигінен тұрады. Графиктерде
құжаттарды жасап, олармен одан әрі жұмыс істейтін жауапты адамдар атап
көрсетіледі. Графиктер жеке және құрылымдық болып бөлінеді. Жеке графикте
әрбір орындаушыға жүктелген жұмыстың тізімі көрсетіледі және олардың
орындалу мерзімі белгіленеді. Құрылымдық графикте шаруашылықтың әрбір
бөлімшесінде орындалатын есептегі жұмыстың тізімі мен мерзімі көрсетіледі.
Графиктерді шаруашылықтың бас бухгалтері бекітеді және оны нақты
орындаушыға жеткізеді. Құжаттар айналымы жоспарының катаң сақталуы
есептеудің сапасын арттыруға және есеп беріп отырудың мерзімдерін
жеделдетуге жағдай жасайды.
Түгендеуді жүргізу жоспары негізгі құралдарға, өнім малына және көлік
малына, тауарлы-материалдық игіліктерге, ақша қаражаттарына, аяқталмаған
өндіріске, жұмсалған кұрделі қаржыға және есеп айырысуға (жылдық және жыл
ішінде) түгендеу жүргізу мерзімдерін қарастырады. Жоспар бухгалтерлік есеп
беру мен баланстар туралы Ереженің талаптарына сәйкес жасалады.
Тексеру мен бақылау жұргізудің жоспарын қаражат-шаруашылық қызметін
тексеріп, бақылап отыруға міндетті ұйымдар мен кәсіпорындар жасайды.
Жоспарда әрбір тексерудің немесе бақылаудың сипаты (толық, жарым-жартылап),
уақыты, тексерудің мерзімі, орындаушылары және тексерудің немесе бақылаудың
қорытындысын қарайтын күні көрсетіледі.
Ауылшаруашылық кәсіпорындары халық үшін азық-тұлік өнімдерін,
өнеркәсіптің бірқатар салалары ұшін шикізат өндіреді, өнім малының және күш-
көлік малдың негізгі табынын ұдайы толыктырып отырады. Ауыл шаруашылығының
өнеркәсіптен, құрылыстан және халық шаруашылығының басқа салаларынан оны
ажырататын өзіне тән ерекшеліктері бар. Осыған орай мұнда бухгалтерлік
есептің де ерекшеліктері бар.
Ауыл шаруашылығындағы ең басты және ешнәрсемен ауыстыруға болмайтын,
табиғаттың өзі берген өндіріс құралы жер болып табылады. Оны пайдаланудың
ерекшеліктері ауыл шаруашылық өндірісін шоғырландыру мен мамандандырудың
өзгеше түрлерін тудырады. Егін шаруашылығында... жердің өзі өндіріс құралы
ретінде қызмет атқарады. Ал фабрикада бұл жоқ немесе өте тар шеңберде ғана
болады, өйткені жер мұнда фабриканың негізі оның орналасқан орны,
жергілікті операциялық базасы ғана болып табылады. Егін шаруашылығының
ғылыми негізделген жүйесін пайдалану жердің құнарлылығын төмендетпейді,
қайта керісінше оны елеулі түрде арттырады. Еліміздің әртүрлі аймақтарының
ауа райы мен топырағының ерекшеліктерін ескере отырып, тыңайтқыштарды
өндіру мен қолдануды кеңейтуге, мелиорацияны, егіншілік жүйесін жетілдіруге
байланысты ауқымды шаралар бағдарламасы жердің сапасын жақсартуға және оның
құнарлылығын арттыруға бағытталған. Жердің тағы бір ерекшелігі мынада, ол
бір уақытта еңбек заты (өндіріс процесінің алғашқы сатысында) және құралы
болып табылады. Өндіріс құралы ретіндегі жердің рөлі үлкен болуына
байланысты оны өңдеуге, тыңайтуға, әктеуге, мелиорациялауға жұмсалған
шығындарды уақытылы және толығымен есептеуді ұйымдастыру, жекелеген
дақылдарды өндіру мен жұмыстардың тиімділігін анықтау, топырақтың эрозияға
ұшырауына және басқа қолайсыз құбылыстарға жол бермеу қажет.
Ауылшаруашылық өндірісі аумақты кеңістікте шашыранды орналасқан және
үлкен көлемде жүргізіледі. Мүнда қуатты ауыл шаруашылық машиналары
(тракторлар, комбайндар) қолданылады. Бүл ерекшелік өндірістік бөлімшелерді
ұйымдастыруға ықпал жасайды және шығындар мен табыстарды дакылдар бойынша
және түліктердің түрлері бойынша ғана емес, сонымен бірге шаруашылық
есептегі бөлімшелер (жалгерлік ұжымдар, бөлімшелер, фермалар, цехтар)
бойынша да есептеуді талап етеді.
Ауылшаруашылық өндірісінде өндіріс уақыты мен жұмыс кезеңдерінің
арасындағы үзіліс айқын байқалады. Мысалы, күздік астық дақылдарын өсіру
300 тәулікке дейін созылады (өндіріс уақыты), ал оларды өңдеу жұмыстары —
60—100 тәулікке барады (жұмыс кезеңі). Бұл ауыл шаруашылық кәсіпорындарын
өнімнің бір түрін ғана емес, жұмыс кезеңі бір уақытқа тура келмейтін бір-
неше өнімдер өндіруге, әртүрлі қосалқы шаруашылықтар мен кәсіптерді құруға
итермелейтін себептердің бірі болып табылады. Ауыл шаруашылығын
интенсивтендіру (өнімділігін арттыру) өндіріс уақыты мен жұмыс кезеңінің
арасындағы үзілісті қысқартуға мүмкіндік береді. Осы ерекшелікке байланысты
кәсіпорын өсімдік шаруашылығы, мал шаруашылығы, өнеркәсіп және кемекші
өндірістері өнімдерінің өзіндік құнын ай сайын есептей алмайды, өйткені,
бұл салалар тікелей өзара байланысты. Жыл бойы өнімдерді есептесу бағасы
бойынша кіріске алады, ал жылдың аяғында оның нақтылы өзіндік құнын
анықтайды және кәсіпорынның жұмыс қорытындысын шығарып, пайдамен немесе
зиянмен жұмыс істегенін көрсетеді.
Ауылшаруашылық кәсіпорындары өндіріс құралдарының бір бөлігін өздері
заттай ұдайы өндіріп отырады. Шаруашылықта өсірілген малдарды (еңбек өнімі)
өнім беретін және көлік малдары (еңбек құралдары) ретінде пайдаланады.
Негізгі кұралдар есебіндегі сақа өнім беретін және көлік малдарын (еңбек
құралдары) негізгі табынның есебінен шығарып, семіртуге айналым құралдарына
аударады. Өндіріс өнімдерінің бір бөлігін одан әрі өнім өндіруге
пайдаланады (түқым, көшеттелінетін материал, жем-азық). Осының нәтижесінде
ауыл шаруашылығындағы жалпы өнімнің 20% дейіні келесі өндіріс циклінде
еңбек құралы ретінде пайдаланылады. Бүл халық шаруашылығының басқа
салаларымен салыстырғанда өнімнің тауарлылығының бірқатар төмен болуына
және өндірістік қорлардың қалыптасу ерекшелігіне себепші болады. Ауыл
шаруашылығы кәсіпорындарында өнімдерді, малдардың төлдерін өсіруге, негізгі
табынды қалыптастыруға жұмсалған шығындарды және оларды қаржыландырудың
көздерін есептеу ұшін арнаулы шоттар немесе субшоттар қолданылады.
Дақылдар мен малдардың көпшілігінен биологиялық ерекшеліктері мен
өндірістік жағдайларға байланысты өнімнің бірнеше түрлері және екінші
дәрежелі маңызы бар (қосымша) өнімдер алынады. Маңызы төмен қосымша өнімдер
әдетте, өзіндік құнды есептеудің объектісі болып есептелмейді. Мысалы,
сүт бағытындағы ірі қара табынынан сүт, төл және көң алынады. Жұмсалған
шығындарды есептеу негізгі салаларда есептеу объектілері (астық, сүт, төл)
бойынша емес, есепке алу объектілері (жаздық бидай, сүт бағытындағы ірі
қара табыны; жалгерлік қатынас жағдайында — жалгерлік ұжымдар) бойынша
жүргізіледі. Өнімдердің әр-түрлерінің арасындағы шығындар, белгіленген
коэффициенттер немесе оның сату бағасы бойынша бағалануына пропорционалды
не басқаша түрде бөлінеді.
Ауылшаруашылық кәсіпорындарында, әдетте, құрама өндіріс басым болады.
Олардың жанында басты және екінші. дәрежелі тауарлы салалар, сондай-ақ
басқа салалар мен халыққа қызмет көрсететін (тауарлы емес) салалар болады.
Өндірістік бөлімдер, өндірістің салалары, ал олардың ішінде — жалгерлік
ұжымдар, дақылдардың тобы, жұмыстар, малдардың түрі мен топтары бойынша
негізгі және қосымша шығындарды есептеуді ұйымдастыру қажеттілігі
туындайды.
Ауылшаруашылық өндірісіне мерзімдік (негізгі жүмыстар көктемгі егіс
және егін жинау кезеңдерінде орындалады), малдардың басым түрлерінен
өнімдер алудың, сондай-ақ техникаларды пайдалану мен жөндеуге жұмсалатын
шығындардың біркелкі қорындағы отандық үлесі 51%-тен кем болмауы тиіс.
Бірлескен кәсіпорындарындағы есеп отандық кәсіпорындары үшін қолданылатын
тәртіп бойынша жүргізіледі.
Есепті ұтымды ұйымдастырудың негізгі алғышарты бухгалтерлік есепті
мемлекеттік басқару болып табылады. Есепті компьютерлендіру, оны жүргізудің
прогресшіл түрлері мен әдістерін колдану алғашқы есеп пен құжаттар
айналымының дұрыс қойылған жүйесі, қызметкерлердің іскерлік қабілетін
арттырумен қатар есепті мемлекеттік басқару есептің тиімді жүйесін құруды
қамтамасыз етеді. Есепті жалпы мемлекеттік басқаруды қаржы Министрлігі,
статистика және талдау жөніндегі Мемлекеттік Комитет, салалық министрліктер
мен ведомстволар атқарады.
Әрбір кәсіпорынның халық шаруашылық жоспарын орындауына жедел басшылық
жасау мен бақылау ісіне көмектесудің маңызды құралы есеп беріп отыру болып
табылады. Есеп беру — жеке бөлімше және тұтастай кәсіпорын бойынша
жинақталған есептердің кешенді жүйесі. Ол шаруашылық қызметінің нәтижелерін
бағалауға, жедел басшылық жасап және бақылап отыруға қызмет етеді. Есеп
берудің көмегімен кәсіпорындардын жоспарлы тапсырмаларды орындауына бақылау
жасалады. Есеп берудің мәліметтері әрбір кәсіпорынның, салалық және
тұтастай халық шаруашылығының ағымдағы және болашақтағы жоспарларын
жасағанда базалық қызмет атқарады. Есеп берудің негізінде салық салу,
кәсіпорынның өндірістік-қаражат қызметіне талдау жасау қысқа және ұзақ
мерзімді қарыз беру тәртібінің сақталуына бақылау іске асырылады. Мазмұны
бойынша есеп беру статистикалық және бухгалтерлік болып бөлінеді.
Статистикалық есеп беруде халық шаруашылығы жоспарының орындалу
көрсеткіштері (өндірістің көлемі, еңбек, өнімнің өзіндік құны бойынша)
сипатталады.
Бухгалтерлік есеп беруде кәсіпорын қызметінің негізгі қаражат
көрсеткіштері бойынша (өндіріс, өнімдердің өзіндік құны және өнімдерді
өткізу, пайда мен зиян, өндіріс пен басқаруға қызмет көрсету шығындары)
жоспарының орындалуы сипатталады.
Статистикалық және бухгалтерлік есеп берулер мерзімді (бес-күндік,
онкүндік, айлық, тоқсандық, жарты жылдық және тоғыз айлық) және жылдық
болады. Соңгысына мәліметтердің барынша кең шеңбері енгізіледі және онда
кәсіпорынның өндірістік және каражат қызметі сипатталады.
Есеп беруді жасаудың тәртібі, мекен-жайы, беру мерзімі және қаралуы
бухгалтерлік есептер мен баланстар жөніндегі Ережеде көрсетілген.
Ауылшаруашылық кәсіпорындарындағы есеп бухгалтерлік есеп шоттарының
жоспары бойынша ұйымдастырылады. Оны халық шаруашылығының барлық
салаларының кәсіпорындары мен ұйымдары үшін, ауылшаруашылық
кәсіпорындарының ерекшелігін ескеретін толықтырулармен Қаржы министрлігі
статистика және талдау жөніндегі Мемлекеттік Комитетпен келісіп бекіткен.
Қосымшада бухгалтерлік есеп шоттарының жоспары келтірілген, ол оқулықтың
тексті бойынша шоттардың шифрларын пайдалануға мүмкіндік береді.
Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру және жұргізу ұшін кәсіпорындарында
бухгалтериялар құрылады. Оларға есеп жұргізу, есеп беруді құрастыру және
қаражат тәртібінің сақталуын бақылау. міндеттеледі. Бухгалтериялардың
жұмысы министрліктерде, ведомстволарда, бірлестіктерде, министрліктердің
бас басқармаларында және басқа басқару органдарында бухгалтерлік жұмысты
ұйымдастыру жөніндегі Жалпы ережеге сәйкес ұйымдастырылады.
Бухгалтерияны бас бухгалтер басқарады. Бас бухгалтер өз жұмысын бас
бухгалтерлер жөніндегі Ережеге сәйкес іске асырады. Бас бухгалтер есепті
ұтымды ұйымдастыруды, есептердің озат түрлері мен әдістерін енгізуді,
компьютерлік техниканы кенінен қолдануды, каражаттарды дұрыс және уакытылы
есептеуді, шаруашылық операцияларын дұрыс құжаттауды, өндіріс шығындарын,
қаражат нәтижелерін, қаражат, қарыз беру және есеп айырысу операцияларыи
сенімді және уақытылы есептеуді, бюджетпен уакытылы есептесуді, кассалық
және есеп айырысу тәртіптерін қатаң сақтауды, инвентаризацияны уақытылы
және толық жүргізуді және оның нәтижелерін есепте көрсетуді, сенімді
құжаттар негізінде есеп беруді уақытылы жасауды, басқа қызметтермен бірге
өндірістік-қаражат қызметін экономикалық талдауды, пайдаланылмай жатқан
резервтердің бетін ашып, іске қосуды қамтамасыз етуге міндетті. Бас
бухгалтер есеп пен бақылауды, ақша қаражаттары мен материалдық игіліктердің
толық сақталуын қамтамасыз ететіндей етіп ұйымдастыруға міндетті. Бас
бухгалтерге өзіне жұктелген міндеттерді тиімді орындауға мүмкіндік
жасайтындай құқықтар берілген.
Халық шаруашылығында банкі мекемелері арқылы іске асырылатын қолма-қол
ақшасыз есеп айырысу басым. Қолма-қол ақшалай есеп айырысу белгілі бір шарт
бойынша төлейтін, борышына есеп беретін адамдармен, депоненттермен,
дебиторлармен және кредиторлармен жұмыс істейтін шаруашылықтарда пайда
болады. Олар қолданыстағы заңдылық ережелеріне сәйкес банкі мекемелері
арқылы жүргізілмейді.
Кәсіпорындары қызмет көрсететін банкі мекемелерінде мынадай шоттар
ашады: есеп айырысу шоты, оларда ақша қаражаттары сақталады және шаруашылық
есеп қызметінен туындайтын ақша операциялары жүргізіледі; валюталық шот, ол
сыртқы экономикалық байланыс қызметін іске асыратын және өз өнімдерін
валютаға сататын кәсіпорындарының қолда бар және айналымдағы шетелдік
валюталарын сақтауға арналады; аккредитив бойынша шоттар, жүк айналымы
бойынша ерекше шоттар; лимиттелген чектік кітапшалар шоттары, сату үшін
алынған өнімдер мен малдар және басқалары үшін халықпен есеп айырысу, ақша
қаражатын оқшаулап сақтау және тиісті операцияларды атқару үшін; бюджетте
тұрған мекемелер мен ұйымдар, кәсіпорынның тұрған жерінен тыс жердегі
өндірістік (құрылымдық) бірліктер, сондай-ақ табыстан бөлінген немесе басқа
аударымдар есебінен қызметін атқаратын кәсіпорындар үшін ағымдағы шоттар
ашылады. Мұнан басқа шаруашылықтарға мемлекеттік бюджеттен тұрғын үйлер,
мектепке дейінгі балалар мекемелерін мәдени-тұрмыстық және коммуналдық
шаруашылық объектілерін, сондай-ақ шаруашылық ішіндегі жолдарды салу және
басқа да мақсаттар үшін бөлінген қаражаттарды сақтауға арнаулы ағымдағы
шоттар ашылады. Ауыл шаруашылық кәсіпорындарында және олардың
бірлестіктерінде шаруа қожалықтарына, жалгерлік және басқа өндірістік
ұжымдарға жедел және сапалы есеп айырысу, кредиттік, кассалық қызмет
көрсету үшін Агроөнеркәсіп және басқа банкілердің филиалдары мен
өкілдіктері ашылуы мүмкін.
Кассадағы операциялардың синтетикалық есебі 1010 – Кассадағы ақшалай
қаржылар активті шотында жұргізіледі. Дебеті бойынша кезең басына және
соңына қалдық, сонымен қатар кезең ішіндегі түскен сомалар, кредитінен
ақшалардың шығындалуы көрсетіледі. Кассадағы ақшалардың есебі бойынша
есептік регистрлары келесілер болып табылады: №1 журнал-ордер - касса
шоттарының кредиті бойынша және №1 тізімдеме – касса шоттарының дебеті
бойынша №1 кесте .
Кесте 1
Кассадағы ақшалар есебі бойынша шоттар корреспонденциясы
Шоттар
Операциялар мазмұны корреспонденциясы
Дебет Кредит
Өнімдерді (қызметті, жұмысты) сатудан табыс алынды 1010 6010
Басқадай активтерді сатудан табыс алынды 1010 6210
Ағымдағы банктік шоттан ақша кассаға алынды 1010 1030
Алдағы кезең табыстары алынды 1010 3520,4420
Есеп беруге тиісті тұлғадан алынды 1010 1250
Аванстар алынды 1010 3510,4410
Кассадан банктік шотқа ақша тапсырылды 1030 1010
Басқадай кредиторлық қарыздар төленді 3390 1010
Іс-сапар шығындарына, шаруашылық шығындарына ақша 1250 1010
берілді
Кассадан еңбек ақы берілді 3350 1010
Кассадан теңгемен жабдықтаушылар мен мердігерлерге 3310,4110 1010
төленді
Ақша қаражаттарын сақтау үшін және заңды тұлғалар арасында есеп
айырысу үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарын
ашады.
Банк мекемесі өзі қызмет көрсететін ұйымдармен келісе отырып,
белгіленген мерзімде оларға шоттың көшірмесін жіберіп отырады. Осы
көшірмемен бірге банктік шот бойынша жүргізілетін операциялардың негізі
болып саналатын есеп айырысу құжаты да бірге беріледі. Көшірмеде ұйымдардың
шотындағы қаржының ай басындағы және соңындағы қалдығы және операция
бойынша есеп айырысу шотына келіп түскен және шығындалған қаржы сомалары
көрсетіледі. Ұйымдардың бухгалтериясында банк мекемесі берген шоттың
көшірмесінде жазылған сомалардың дұрыстығы және олардың көшірмемен бірге
берілген құжаттарға сәйкестігі тексеріледі. Ұйымдардың ағымдағы банктік
шотындағы ақшалардың жұмсалуы №2 журнал- ордерде, ал шотқа кіріс етілген
ақшалардың сомасы осы журналдың (№2 тізімдеме) тізімдемесінде есептеледі.
Есеп айырысу шоты бойынша операциялардың есебі 1030 Ағымдағы банктік
шоттағы ақшалай қаржылар шотында жүргізіледі. Оның дебеті бойынша ақша
қаражаттарының қалдығы мен келіп түсуін, яғни көбеюін көрсетеді, ал кредиті
бойынша есеп айырысу шотынан ақша қаражаттарының есептен шығарылуын
көрсетеді №2 кесте.
Кесте 2
Ағымдағы банктік шоттардағы теңгедегі ақшалай қаржылар шоты бойынша
шаруашылық операцияларының шоттар корреспонденциясы
Шоттар
Шаруашылық операциялар мазмұны корреспонденциясы
Дебет Кредит
1.Кассадан ақшалардың ағымдағы банк шотына түсуі 1030 1010
2.Сатып алушылардың дебиторлық қарыздарын жою есебінен
түсуі: 1030 1210
- қысқа мерзімді 1030 2010
- ұзақ мерзімді
3. Қысқа мерзімді несиелер алынды 1030 3010,
3020
4.Жолдағы ақшалар ұйымның есеп айырысу шотына алынды 1030 1020
5.Есеп айырысу шотына банктегі арнайы шотынан келіп 1030 1060
түсті
6.Жарғылық қорды толтыру үшін үлес қосушылардан келіп 1030 5110
түскен ақшалар есеп айырысу шотына кіріске алынды
7.Алынған банк несиесі есеп айырысу шотына кірістелді 1030 3010,4010
8.Жабдықтаушылар мен мердігерлердің қарызы қайтарылды 3310,4110 1030
9.Бюджетке ҚҚС аударылды 3130 1030
10.Бюджетке корпоративтік табыс салығы аударылды 3110 1030
2 кестенің жалғасы
11.Басқа да кредиторлық қарыздар жойылды 3390,4170 1030
Халық шаруашылығындағы есеп айырысу жоспарлы және тұрақты. Олардың
негізіне мына принциптер қойылған: кәсіпорындары өздерінің ақша
қаражаттарын банкіде сақтауға міндетті; олардың арасындағы есеп айырысу
ережедегідей, ақшаны қолма-қол төлемеу арқылы іске асырылады; солардың
негізінде қолма-қол ақша төлемей есеп айырысу іске асырылатын барлық
қүжаттар тек қана банкі, байланыс органдары және Жинақ банкісінің бөлімдері
арқылы төлем үшін пайдаланылады, банкіден тыс айналымда тек қана жалпы
мемлекеттік кредиттік құралдары (чектер, банкі билеттері және басқалары)
жүреді. Есеп айырысудың мақсаты — тауар айналымының нығаюына, түтас
қоғамдық өнімнің қозғалысына көмектесу, есеп айырысу қатынастарына
қатысушылардың өзара ынталы болуына және бақылауына жағдай жасау, олардың
табыстары мен шығындарын салыстыру.
Ақша қаражаттарын және есеп айырысуды есептеудің міндеттері ақша
қаражаттарының сақталуын және олардың арнайы рұксат етілген лимиттер мен
қорларға сәйкес белгіленген мақсаттар бойынша пайдаланылуын қамтамасыз ету;
ақша қаражаттары мен есеп айырысудың қозғалыстары бойынша барлық
операцияларды толық және уақытылы құжаттау; кассалық, есеп айырысу және
қаражат тәртіптерін сақтау; есеп айырысудың талдамалық есебін уақытылы және
сенімді жүргізу, оларды уақытында салыстырып отыру және дебиторлық борышты
жойып және кредиторлық борышты өтеу; ақша қаражаттары мен есеп айырысуда
толық және уақытылы түгендеу (инвентаризация) жүргізу, алыс, беріс
талаптарының мерзімін өткізіп алуға жол бермеу; барлық телемдерді банкі
арқылы қолма-қол ақша төлемей жүргізу, тауарлардың толық жеткізілмегені,
жетпегені, жарамсыздығы, олардың түгел болмағаны үшін наразылық білдіріп,
талап қою және олардың орындалуын бақылау.
Есептеу енбек өнімділігінің артуына және өнімнің өзіндік қүнының
төмендеуіне, оның сапасының жақсаруына, тәртіптің нығаюына ықпал жасауы
тиіс. Шаруашылықты жүргізудің барысында жұмысқа қабылдау және жұмыстан
шығарудың нәтижесінде, персоналдық саны өзгеріп, жүмыс бойынша орын
ауыстыру болады. Жеке құрамның есебін кадрлар бөлімі жүргізеді (кадр
жөніндегі инспектор немесе осыған өкілдік алған басқа адам). Ол шаруашылық
және оның құрылымдық бөлімшелері бойынша жұмыс істейтіндердің саны, олардың
өзгеруінің себептері жөнінде мәліметтер алуды қамтамасыз етеді; персонал
қүрамының жынысы бойынша, жасы, категориясы, мамандығы, қызмет лауазымы,
кәсіби мамандығы, біліктілігі, жүмыс стажы, білімі және басқа белгілер
бойынша. Материалдық жауапты адамды қабылдағанда, ауыстырғанда және
шығарғанда жанадан тағайындалған адамға құндылықтарды өткізудің тәртібі мен
мерзімдері белгіленуі тиіс. Ең соңында толық материалдық жауапкершілік
жөнінде Шарт жасалады. Ұжымдық (бригадалық) жауапкершілікке байланысты
қызметкерлердің жеке категорияларымен де шарттар жасалуы тиіс. Басшы және
инженер-техник қызметкерлерге, материалдық жауапты адамдарға және ғылыми
қызметкерлерге кадрларды есепке алу қағазы толтырылады.
Жұмысқа алу жөнінде қандай мерзімге хатталуына қарай қызметкерлер
тұрақты, уақытша және мерзімді деп бөлінеді. Жұмыстың аяқталу мерзімі
көрсетілмей жұмысқа қабылданған қызметкерлер тұрақтылардың қатарына
жатқызылады, екі айдың шегінде белгілі бір мерзімге немесе белгісіз
мерзімге, бірақ екі айдан аспайтын, сондай-ақ уақытша жұмыста жоқ адамның
орнына заңға сәйкес олардың қызмет лауазымы сақталады (науқас, екіқабат
болуына және тууына байланысты), уақытша төрт айдан аспайтын мерзімге
жұмысқа қабылданған қызметкерлер уақытшалардың қатарына жатқызылады;-
мерзімдік жұмыстарды орындау кезеңіне қабылданғандар — мерзімділердің
қатарына жатқызылады. Бұл топтағы қызметкерлердің мерзімі екі аймен
шектелмейді, алайда жалпы тәртіп бойынша алты айдан аспауы тиіс. Орындайтын
міндеттеріне қарай персонал мынадай қатегорияларға бөлінеді:
Жұмысшылар - материалдық игіліктерді өндірумен тікелей айналысатын
немесе өндірістік қызмет көрсету және жұктерді ауыстыру жұмысын атқаратын
адамдар (машинист-тракторшылар, шоферлар, жөндеу жұмысшылары, өндірістің
негізгі салаларындағы жұмысшылар). Жұмысшылар негізгі және көмекшілер деп
бөлінеді;
Басшылар - кәсіпорын мен оның құрылымдық бөлімшелерінің басшы
лауазымдарын атқарушы қызметкерлер (директорлар, бастықтар, басқарушылар,
меңгерушілер, төрағалары және басқалары), сондай-ақ бас мамандар (бас
бухгалтер, бас механик) және жоғарыда аталған лауазымдар бойынша
орынбасарлар;
Мамандар - өндіріс процестерін ұйымдастырып, оған басшылық жасайтын
қызметкерлер (агрономдар зоотехниктер, инженерлер);
Қызметкерлер - құжаттарды дайындап және хаттауды, есептеу мен
бақылауды, шаруашылық қызметің көрсетуді (агенттер, коменданттар,
бақылаушылар, машинист-секретарьлар) іске асырушылар.
Кәсіпорындарда еңбекке ақы төлеудің екі түрі қолданылады: істеген
күніне және істегеніне қарай (істеп шығарған өнімінің санына қарай төлеу).
Істеген күніне қарай төлегенде жұмыс істеушінің ақысын жұмсаған еңбегінің
іс жүзінде атқарған уақыты мен сапасына тікелей тәуелді түрде төлеу
қаралады. Істеген күніне қарай төлеу сағаты бойынша, күні бойынша және айы
бойынша бөлінеді. Істеген күніне қарай төлеудің түрі жұмысшыларға сый ақы
беру жүйесімен толықтырылуы мүмкін. Істеген күніне - сыйлықты жүйеде сый
ақы беру жұмыс істеушілерді еңбек өнімділігін арттыруға, өнімдер мен
жұмыстың сапасын арттыруға, жоспарлы тапсырмаларды орындауға және асыра
орындауға материалдық жағынан ынталандырады. Істегеніне қарай төлеуде
(істеп шығарған өнімінің санына қарай төлеуде) жұмыс ақысы тікелей
істегеніне қарай бағалау бойынша анықталады және өндіру нормаларын
артығымен орындағаны үшін сый ақымен толықтырылады. Ол еңбектің нәтижесін
нормалауға және дәл есептеуге болатын жерде, өнім мен жұмыстың сапасын
төмендетуге соқтырмайтын жағдайда қолданылады.
Есеп беру дегеніміз өндірістік және қаржы-шаруашылық қызметін кешенді
түрде сипаттайын қорытынды көрсеткіштер жүйесі. Есеп мемлекеттік басқару
органдарына мезгіл-мезгіл беріліп отырылады. Соның негізінде кәсіпорынның
өткен кезең ішіндегі қызметіне талдау жасалып, оның қорытындылары
шығарылады.
Бухгалтерлік есепті жасау, баланс баптарын түгендеу және жарамсыз
болып қалған мүлікті, қарыздарды, кем шыққан нәрселер мен ысырапты
баланстан шығару, сондай-ақ бухгалтерлік есептер мен баланстарды табыс ету
мен бекіту тәртібі бухгалтерлік есептер мен баланстар туралы Ережеде
белгіленген.
Есеп бергенде қойылатын негізгі талаптар - шаруашылық қызметтің шын
нәтижелерін дұрыс және дәлме-дәл көрсету, барлық көрсеткіштерді қатаң
байланыстыру, бухгалтерлік және оперативті-статистикалық есептердің
ұйлесімділігі, методологиялық және басқа да ережелердің сақталуы.
Мемлекеттік есептерге қосып жазушылық, баланс баптарын бұрмалап көрсету,
жоспарлардың орындалуы туралы есепті деректерді басқа да әдейі бұрмалап
беру халық шаруашылығына зиян келтіретін мемлекетке қарсы іс-әрекет деп
қаралады, ал бұған кінәлі басшылар мен бас мамандар қолданылып жүрген
заңдарға сәйкес жауапты болады.
Есеп беруге қойылатын маңызды талап - кәсіпорынды бақылау мен
басқаруға еңбекшілерді тарту мақсатында олардың айқын да үғынықты болуы.
Есептер халық шаруашылығына жоспарлы басшылық ету талаптарына сәйкес қатаң
түрде белгіленген мерзімдерде жасалуға тиіс. Есептерге қойылатын міндетті
талаптар - олардың жасалу формалары мен әдістерінің біртектес болуы,
бірыңғай және белгілі бір кезеңдерде жасалуы. Есептердің дұрыстығын
қамтамасыз ететін шарттардың бірі - есеп беріліп отырған және жоспарлы
көрсеткіштердің салыстыруға ьңғайлы болуы. Мүны олардың экономикалық
мазмүны мен көлемінің бірлігі деп түсінген жөн, ол үшін хронологиялық
кезеңдердің сәйкес келуін, жоспарлау мен есепке алу ауқымының бірдей
болуын, жоспарлы және есепті деректерді есептеу әдісінің бірлігін, өлшеу
бірлігі мен бағалау әдістерінің бірлігін, қажет болған жағдайда жоспарлы
көрсеткіштерді қайта есептеуді, алдыңғы есеп беріліп отырған кезең ішіндегі
орындалуының көрсеткіштерімен салыстыруды қамтамасыз ету қажет, Жоғарғы
ұйымдар мен статистика және талдау жөніндегі комитеттің органдарына
кәсіпорындардан бекітілмеген (қосымша) есептерді талап етуге, ал
кәсіпорындардың ондай есептер беруіне тыйым салынған.
Рұқсат етілген жағдайда кәсіпорындар өз өндірісі мен шаруашылығының
(бөлімшесінің, ағаш дайындаудың, өнеркәсіп өндірісінің және басқаларының)
жеке балансына бөліп, жалгерлік ұжымдар мен шағын кәсіпорындар құра алады.
Оперативтік-статистикалық есептер бухгалтерлік және оперативтік-
статистикалық есеп деректері бойынша кәсіпорындардың өндіріс және қаржы
қызметінің жекелеген жақтарын сипаттайды.
Бухгалтерлік есептер түпнұсқа құжаттар мен есепті жазбалар қуаттаған
синтездік есептің және талдау есебінің деректерін негізге ала отырып,
кәсіпорындардың өндірістік және қаржылық қызметін сипаттайды. Есептердің
кандай мерзімі үшін беріліп отырғанына қарай олар жеделдетілген және
баланстық болып бөлінеді.
Балансты және есептердің басқа да формаларын дер кезінде және сапалы
жасау үшін бухгалтерия өндірістік бөлімшелердің барлық құжаттар мен
белгіленген ақпарларды графикке сәйкес және толық көлемінде табыс етуін
қамтамасыз етуге тиіс. Есептерді жасау жөніндегі жұмыстарды мүлтіксіз
ұйымдастыру ісінде есеп қызметкерлері арасында міндеттерді дұрыс бөлу мен
есептеу жұмыстарының графигін дұрыс белгілеудің атқаратын рөлі зор. Есептер
тиісті жинақтау құжаттарында, айқындау парақтарында және есеп
регистрлерінде белгіленген кырларынан қорытылған түпнүсқа құжаттардың
деректері бойынша жасалуға тиіс. Есептеу регистрлерінің көпшілігінде талдау
деректерінің арнаулы кестелері болатынын, оларда жыл басынан бастап есептер
жасауға қажетті ақпараттар жинақталатынын есте үстау керек.
Жасалған баланс пен есеп берудің басқа да формалары көрсеткіштердің
дәл болуын қамтамасыз ету мақсатында арифметикалық және логикалық жағынан
мүқият тексеріледі. Қаржы министрлігі жылдық есеп формалары бойынша негізгі
көрсеткіштерді тексерудің кестесін әзірлейді, онда есептің әртүрлі
формаларында, жолдары мен бағаналарында келтірілген қандай көрсеткіштердің
бір-бірімен салыстырылуға немесе бірі екіншісіне сәйкес келуге тиіс екені
керсетіледі. Баланстың сабақтастығы есеп беріліп отырған кезеңнің басындағы
баланс баптары бойынша алынған деректердің жылдың (айдың) аяғындағы
ағымдағы кезең ішіндегі нақ сол баптардың бағаналары бойынша келтірілген
деректермен салыстыру жолымен анықталады. Есептер формаларында келтірілген
керсеткіштердің арасында алшақтық болған жағдайда олар шаруашылықтың қаржы-
шаруашылық қызметіне талдау жасаған кезде тиісінше тексерілмей
пайдаланылмауға тиіс.
Есеп беріліп отырған жылғы бухгалтерлік есеп пен баланстың нақтылығын
қамтамасыз ету үшін дайындық жұмыстары және бірінші кезекте түгендеу жұмысы
жүргізіледі.
Түгендеу жұргізу үшін кәсіпорын басшысы (комиссияның төрағасы), бас
бухгалтер, құрылымдық бөлімшелердің басшылары қызметтердің бас мамандары,
жұртшылық өкілдері құрамында тұрақты жұмыс істейтін түгендеу комиссиясы
құрылады. Олар бағалы заттардың сақталуын қамтамасыз ету жөнінде
алдыналу жұмыстарын жүргізеді; түгендеу жүргізуді ұйымдастырады және жұмыс
комиссиялары мүшелеріне нүсқау беруді жүзеге асырады; түгендеу ісінің
барысына тұрақты бақылау жасап отырады және түгендеудің дұрыс жүргізілуіне
бақылаушылық тексеру ісін және түгендеу аралығындағы кезеңде тауарлы-
материалдық қазыналарға сақталу және пайдаланылу орындарында іріктеп
түгендеу жүргізуді ұйымдастырады; түгендеу аралығы кезеңде бағалы заттардың
қоймада есепке алынуы мен сақталуын есептеп шығарудың дұрыстығын
тексереді; түгендеу нәтижелерін шығарудың дұрыстығын, бағалы заттардың
олардың сақталатын жерінде қайта сорттау жөніндегі ұсынылған заттардың
негізділігін тексереді; қажет болған жағдайда қайталап жаппай түгендеу
жұргізіледі; бағалы заттардың кем шығуына немесе бүлінуіне, сондай-ақ басқа
да бүрмалаушылықтарға жол берген адамдардан алынған түсініктемелерді
қарайды және кем шыққан анықталған қазыналар мен олардың бүлінуінен болған
ысырапты реттеу тәртібі туралы ұсыныстар береді.
1.2 Ауылшаруашылық өнімдері және материалдар, оларды бағалау мен
есептеу
Ауылшаруашылық өнімдері дегеніміз өсімдік шаруашылығы мен мал
шаруашылығында өндіріс процесін іске асыру нәтижесінде алынған өнімдер. Ол
еңбек өнімі (сатуға арналған өнім, яғни оның тауарлық бөлігі) және еңбек
заттары түрінде көрінеді (келесі өндірістік циклдарда пайдадануға
арналған өнімдер: түқым, мал азығы және басқалары). Материалдардың барлық
түріне еңбек заттары жатады. Олар әрбір өндіріс циклында толығымен
түтынылады және өндірілген өнімнің негізін немесе бөлігін қүрайды.
Еңбек заттарын және өнімдерін есептеуді кәсіпорындарында, ұйымдарда
және мекемелерде өнімдерді, шикізаттарды және материалдарды есептеу бойынша
нұсқауларға және кәсіпорындарында, бірлестіктерде және ұйымдарда ыдыстарды
есептеу бойынша негізгі ережелерге сәйкес ұйымдастырады.
Өнімдер мен материалдарды дұрыс бағалаудың ерекше маңызы бар.
Есептеудің барлық объектілерін бағалаудың тәртібі бухгалтерлік есеп берулер
мен баланстар жөніндегі Ережеде белгіленген.
Өндірістің ерекшелігіне байланысты ауылшаруашылық өнімдерінің барлық
түрлерін жылдың барысында жоспарланған өзіндік қүны бойынша бағалайды
(жалгерлікте - есептесу бағасы бойынша). Оны жылдың аяғында өндіріске
жұмсалған нақты шығындар жөнінде есеп берулерді жасағаннан және
калькуляциялық айырмашылықтардың тиісті шоттарына есептен шығарғаннан
кейін нақтылы бағасына жеткізеді (1 қаңтарға баланста өнім осы өзіндік құны
бойынша бағаланады).
Айырбас ретінде сатып алынған өнімді, жемазықты және астықты оларды
алғандағы нақтылы өзіндік құны бойынша тиеуге, түсіруге және шаруашылыққа
жеткізуге жұмсалған шығындарды қосып бағалайды. Олардың тапсырмасы бойынша
өткізу үшін ауылдақтардан қабылдаған өнімдерді мүмкін болатын сату бағасы
бойынша, ал сатып алынған тауар-материалдық құндылықтарды - олардың нақтылы
өзіндік қүны бойынша бағалайды. Ол жеткізушінін шотында көрсетілген және
көлік - дайындау шығындарының бағаларынан құралады. Өзінің өнеркәсіп
кәсіпорынынан алған материалдар жылдың барысында толық өзіндік құны бойынша
бағаланады, ал жылдың аяғында ол нақтылы бағасына жеткізіледі.
Ауылшаруашылық өнімдері және өндірістік запастар (қорлар) нақтылы
өзіңдік құны бойынша жинақталған есепке алынады, талдау есебі түрақты
(есептеу) бағасы бойынша жұргізіледі. Олар ұзақ уақыт бойы өзгермейді.
Есептеу бағасы ретінде жоспарлы немесе жеткізушілердің көтерме бағасы
пайдаланылады.
Жоспарлы бағалар шаруашылықтың өзінде жасалады. Олардың негізінде
тауарлы-материалдық құнды заттардың көтерме бағалары, оларға қоса алудың,
тиеудің, түсірудің және тасымалдаудың шығындары жатады. Оларды
ауылшаруашылық өнімдерін және сатып алынған тауар-материалдық құнды
заттарды есептеуді жүргізгенде қолданады. Егер құнды заттар талдау есебінде
жоспарлау бағасы бойынша жұргізілсе, олардың нақтылы өзіндік құны осы
бағалар бойынша құндардан қосылып шығады. Заттардың нактылы өзіндік құнының
олардың осы бағалар бойынша құнынын ауытқуына сәйкес плюс немесе минус
(қосу немесе алу) болады. Бағалаудың мұндай нұсқасының қолайлылығы мынада.
Минус (алу) таңбасы бойынша ауытқу ауыл шаруашылық өнімінің өндірілгенін,
ал материалдардың жоспарда көрсетілгендегіден аз шығындармен дайындалғанын
көрсетеді. Егер ауытқу плюс (қосу) таңбасымен алынса, керісінше, өнімдерді
өңдіру және материалдарды дайындау жоспарлы қаржыландырудан артық
шығындармен өндірілген болады.
Көтерме бағалар тиісті прейскуранттарда (сатылатын заттардың аты,
бағасы көрсетілген тізім) келтірілген. Егер тауар-материалдық заттардың
талдау есебі осы бағалар бойынша жұргізілсе, олардың нақтылы өзіндік құны
көтерме баға бойынша көлік-дайындау шығындарын қосудан (плюс) құралады. Бүл
нұсқаның қолайлылығы мынада, шаруашылықта дайын көтерме бағалар болады;
көлік — дайындау шығындары құнды заттарды дайындау және сатып алу бойынша
шығындардың нақтылы көлемін сипаттайды; материалдар келіп түскенде оларды
бағалау талап етілмейді және жеткізушілердің кетерме бағаны қолдануының
дұрыстығын оңай тексеруге болады. Көтерме баға бойынша өзінде өндірілетін
өнімдерден басқа барлық тауар-материалдық заттар бағалануына болады.
Шаруашылықта тауар-материалдық заттарды бағалаудың қайсы нүсқасын қолдануды
бас бухгалтер шешеді.
Көлік-дайындау шығындары тауар-материалдық заттарды алуға және
дайындауға жұмсалған шығындарды төлеулерден, жұктерді көліктің барлық
түрлерімен тасымалдау ұшін тарифтерден (фрахтан); темір жол немесе су
жинауларынан, сондай-ақ ақы төлеудің басқа да түрлерінен барлық қосымша
жинауларымен; келген жүкті қоймаларға жеткізу және түсіруден (тұрақты қойма
жұмысшыларынан басқа); дайындайтын жерлерде ұйымдастырылған арнаулы
дайындау қостарын, қоймаларды және агенттіктерді ұстауға; материалдық
заттарды тікелей дайындау бойынша іссапар шығындары; табиғи шығын
нормаларының шегіндегі шикізатпен материалдардың жолда жетіспеуі;
құндылықтарды бөтен қоймаларда сақтау, кедендік баж салығын төлеу және
кедендік процедураларды өткізу және басқаларынан тұрады.
Жалгерлік қатынас жағдайында барлық материалдық құнды заттарды бағалау
есептесу бағасы бойынша жүргізіледі. Бүл бағаларды бухгалтерия
шаруашылыктың жоспарлау-экономикалық бөлімімен келісе отырып жасайды. Олар
ұзақ уақыт қызмет атқарады. Бұл бағалардың өзгеруі жалгерлік ұйымдардың
өндірген өнімдерін, жұмыстарын және көрсеткен қызметтерін жалға берушіге
сататын есептесу бағаларын тиісінше дәлдеуге әкеліп соқтырады. Есептесу
бағаларының өзгеруі іс жүзінде тек қана тауар-материалдық заттарға көтерме
бағалардың, жұмыстар мен қызмет.
Ауыл шаруашылық өндірісі процесіне еңбек құралы және еңбек заттары
қатысады. Еңбек құралы — бұл бұйым немесе бұйымдардың жиынтығы, адам
оларды өзімен еңбек затының арасына орналастырады және олар осы затқа оның
ықпалын жұргізуші ретінде қызмет етеді. Басқаша айтқанда, бұл өндіріс
құралы, олардың көмегімен өндіріс процесі іске асырылады (тракторлар,
комбайндар, автомашиналар, аспаптар). Солар арқылы еңбек затына ықпал
жасайтын және сондықтан да олар қалайда оның әрекеттерін іске асыруға
қызмет ететін бұйымдардан басқа, кең мағынасында алғанда, еңбек процесінің
құралдарына жалпы алғанда процестің іске асуы мұмкін болуы үшін қажетті
барлық материалдық жағдайлар жатқызылады. Мәселен, әртүрлі өндірістік
құрылыстар (сиыр қоралары, қой қоралары, жабдық, қырмандар, астық сақтайтын
орындар) еңбек заттарына тікелей ықпал жасамайды, бірақ олар өндіріс
процесі үшін қажетті жағдайларды жасайды. Сол немесе баска затты еңбек
құралдарының құрамына енгізу сыртқы белгілері бойынша емес, оның өндіріс
процесінде орындайтын рөліне қарай анықталады. Мысалы, зауыттың дайындаған
бу қазаны ол үшін дайын өнім болып табылады; кәсіпорын алған осы қазан -
еңбек заты болып табылады (орнатуға арналған жабдық); орнатылған және
пайдаланылуға берілген бу қазаны еңбек құралының қызметін атқарады.
Өндіріс құралдары ұзақ уақыт бойы пайдалаиылады. Осы уақыттың ішінде
олар біртіндеп тозады, өзінің құнын өңдірілген өнімдерге, жұмыстарға және
көрсетілген қызметтерге бөлшектеп бере отырып, олардың өзіндік құнында іске
асады.
Еңбек заттары, жаңадан жасалған өнімнің негізін құрай отырып, әрбір
өндірістік циклда толық тұтынылады. Мысалы, ұн нанды пісіргенде, өндіріске
жұмсалған материалдар.
Еңбек құралдары кәсіпорындарында әдетте, негізгілер түрінде көрінеді,
ал еңбек заттары - кәсіпорынның айналмалы қорлары түрінде көрінеді.
Ауылшаруашылық кәсіпорындарында табиғаттың өзі берген өндірістің басты
құралы жер болып табылады. Жер өндіріс құралы ретінде — еңбек процесінің
негізгі және қажетті алғы шарты, манызды факторларының бірі. Жер
учаскелері, қазба байлықтардың тұрған жері, пайдаланылатын ағаш және су
алқаптары заттай есепке алынады; қазіргі кездегі қолданыстағы заңдарға
сәйкес олар бағалануға жатпайды. Жерді мемлекеттік есепке алу бірыңғай жүйе
бойынша жүргізіледі. Жасалған жер кадастрлары жердің табиғи, шаруашылық
және құқылық жағдайлары жөніндегі сенімді мәліметтердің жиынтығы болып
табылады. Жерді есептеу Жердің бауланған кітабында іске асырылады. Жерді
және өндірістің басқа құралдарын пайдалануды жақсартуда оларды жалға және
жеке меншікке берудің үлкен маңызы бар. Жалгерлер және шаруа-фермерлер
оларды жақсы пайдалануға материалдық жағынан ынталы, мұның өзі жалгерлердің
өзіне де, мемлекетке де пайдалы. Жалгерлерге (фермерлерге) жерді, негізгі
құралдарды және басқа ресурстарды беру мынадай шарттармен журғізіледі. Олар
жердің құнарының, қоршаған ортаның, малдардың өнімділігі мен туқымын,
негізгі құралдар мен ресурстардың тиімді және орынды пайдаланылуын, олардың
сақталуын қамтамасыз етуді толық материалдық жауапкершілігіне алады. Жерді
жалға беру шартпен хатталады, онда пайдаланылатын жердің түрлері (егістік,
шабындық және басқалары) бонитет көлемі көрсетіледі. Шартты бонитет балының
азаюы арқылы көрінетін топырақ құнарлылығы төмендесе, жалгер топырақтың
(жер қыртысының) алғашқы жағдайына қайта келуіне қажетті шығындарының
көлемінде айып санкциясын төлейді немесе жердің құнарлылығын өзі қалпына
келтіреді деп көрсетілуі тиіс. Үйлерді, құрылыстарды, машиналарды және
жабдықтарды өнім беретін және жұмысшы сақа малдарды және басқа өндіріс
құралдарын жалға беру чек-нақладнойлар бойынша жүрігзіледі.
Ақшалай бағалауда көрсетілген негізгі қорлар негізгі құралдар деп
аталады. Осы бағалауда олар кәсіпорынның есебі мен баланстарында бейнесін
табады.
Негізгі құралдардың есебі үшін 2400 Негізгі құралдар бөлімшесінің
шоттары арналған, ол келесідей шоттар топтарын қамтиды: 2410 Негізгі
құралдар, 2420 Негізгі құралдардың амортизациясы және құнсыздануы
Топтардың әрқайсысында негізгі құралдардың түрлері бойынша
шоттар ашылады. 2500 бөлімше биологиялық активтерге берілген.
Негізгі құралдардың есебі 2410 Негізгі құралдар бөлімшесінің
мынадай мүліктік активті шоттарында жүргізіледі: 2411 “Жер”, 2412
"Ғимаратгар мен құрылғылар", 2413 "Машиналар мен жабдықтар", 2414 "Көлік
құралдары", 2415 “Компьютерлер, мәліметтерді өңдеу жабдықтары”, 2416 “Кеңсе
жиһазы”, 2417 “Өндірістік мүлік және заттар”.
Негізгі құралдар деп танылатын түсуші материалдық активтер бастапқы
құны бойынша бағаланады. Негізгі құралдарды заңды және жеке тұлғалардан ақы
төлеп алу кезінде олардың бастапқы құны 2400 шоттардың дебеті бойынша және
1000 Ақшалай қаржылар бөлімшесі шоттарының (есеп айырысу түріне және
төлену көзіне байланысты) немесе 3310, 3390, 4110, 4170 шоттардың кредиті
бойынша көрсетіледі.
Құрылтайшылардан жарғылық капиталға салымдар ретінде алынған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz