А. Байтұрсыновтың есім сөздерді жіктеуі
Жоспар
І Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
ІІ Негізгі бөлім
1. Сөз таптастыру тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2. А. Байтұрсыновтың есім сөздерді жіктеуі ... ...
2.1 Зат есім
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 11
2.2 Сын есім
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.3 Сан есім
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.4 Есімдік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
3. А. Байтұрсыновтың етістіктерді жіктеуі, категориялар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
4. Көмекші сөздер. Үстеу сөз табының орны ... . 46
5. Одағай сөздер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
ІІІ Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... . 57 Қосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Кіріспе
Зерттеу жұмысының тақырыбы: А. Байтұрсыновтың морфологиялық мұрасы.
Зерттеу жұмысының объектісі: А. Байтұрсыновтың 1915 жылы жарық көрген
Тіл – құрал атты еңбегіндегі қазақ тіл білімінің морфология саласына
арнап жазылған бөлімінің теориялық материялдары.
Зерттеу жұмысының мақсаты: А. Байтұрсыновтың Тіл – құрал
еңбегіндегі ғалымның сөз таптастыруда қолданған негізгі ұстанымын анықтап,
қазіргі қазақ тілімен салыстыру; еңбектегі сөз таптарына жеке –жеке тоқтала
отырып тіл білімінің әр түрлі кезеңдерінде жарық көрген грамматикалармен
(1954, 1967, 2002) және қосымша ғылыми әдебиеттермен салыстыру; жеке сөз
таптарының түрлену жүйесі мен құрамының Тіл –құрал мен қазіргі қазақ тіл
білімімен ұқсастықтары мен өзгешеліктеріне назар аудару;
Зерттеу жұмысының міндеттері: А. Байтұрсыновтың морфологиялық
мұрасының бір ғасырға жуық уақыт бұрын жазылғанын ескере отырып,
өзгешеліктерге тоқталу.
Зерттеу обьектісінің өзектілігі: Қазақ тіл білімінің негізін
қалаушы болып табылатын А. Байтұрсынавтың ХІХ ғасырда жарық көрген Тіл –
құрал еңбегінің бүгінгі күндегі қазақ тіл біліміндегі орны мен маңызы.
Еңбектің қазақ тіл білімінің дамуы мен қалыптасуына қосқан үлесі, қазақ
лингвистикасының ғылым ретінде қалыптасуына бастау болған айтулы еңбек.
Зерттеу барысында қолданылған әдіс-тәсілдер: салыстыру әдісі, анализ-
синтез әдістері.
Зерттеу жұмысы барысындағы негізгі тұжырымдар:
1. А. Байтұрсынов жасап кеткен тіл білімі әлі күнге дейін өзекті;
2. А. Байтұрсыновтың кейбір тұжырымдары әлі күнге дейін қолданылады;
1. Сөз таптастыру тарихы
А. Байтұрсыновтың сөздерді таптастыру жайының ерекшелігін байқату
үшін осы мәселенің даму жолын шолып өткен жөн. Тілдегі сөздерді лексикалық-
грамматикалық сипаттарына қарай топтастыру – грамматикалық теориялық та,
практикалық та маңызы зор, әрі негізгі, әрі түйінді мәселе. Бұл мәселе тек
грамматиканың ғана емес, оның лексикамен байланыстыратын да негізгі мәселе
[1;39].
Тілдік құбылыстарды бір-бірінен ажыратуға, оларды айқындауға
және тануға таяныш етілетін негіздер тіл білімінде принцип деп аталады
[1;40].
Тілдегі сөздерді грамматикалық жағынан таптастырғанда мынандай
екі жағдайды қадалаған жөн.
Біріншіден, жеке-жеке сөз таптарына телінбекші сөздердің қай-
қайсысы болсын тілдің сөздік құрамына енеді. Олай болса , я сөз я сөздер
қай сөз табына қатысты болса да, қайткенде де олардың лексикалық жағы еске
алынуы керек.
Ал сөздердің осылай лексикалық жағын ескеруден, сөзсіз, оның
семантикалық жағын ескеру керек екендігі туады.
Ендеше, әрбір сөз табы және оның құрамына енетін сөздердің
бәрі де лексика-семантикалық тұрғыдан қаралып талдануы керек. Екіншіден,
сөздерді грамматикалық жағынан таптастыру , олардың түрлену және жасалу
жүйесін айқындау, сондай-ақ сөздердің тіркесу мүмкіндіктері мен
синтаксистік қызметтерін т.б. сол сияқты мәселелерін анықтау – қашан да
болсын грамматиканың қарайтын міндеті.
Сонымен, тілдегі сөздерді таптастырғанда, олардың (сөздердің)
лексика-семантикалық жақтары да, грамматикалық жақтары да, бірдей
қадағалана қаралуы қажет[41;1].
Жоғарыда айтып өткеніміздей, қазақ тілінде сөздерді тапқа
бөлудің алғашқы соқпағын салған – түрколог Н. И. Ильминский. Ол өз
еңбегінде сөздерді тоғыз түрлі тапқа бөледі. Осы сан совет дәуіріне дейін
жарық көрген еңбектердің барлығында да сақталған [2;69]
Қазақ тіліндегі сөздерді лексика-грамматикалық топтарға жіктеу
тарихының революцияға дейінгі кезеңдерінің барлығына ортақ бір жайтты айта
кеткен жөн. бұл кезкңде қазақ тілін зерттеген түркологтардың ешқайсысы да
ондағы сөздерді тапқа бөлуде қандай принципке сүйенуге болатынын сөз еткен
жоқ [2;69]
Профессор Қ. Жұбановтың қазақ тіл білімінің қай саласы бойынша
болмасын, артына күрделі зерттеу еңбек-мұра қалдырғаны мәлім. Ғалым сондай
сүбелі еңбектерінің ішінде морфологияның өзекті мәселесі – сөздерді
семантикалық құрылымдық топтарға бөлу ісін де назардан тыс қалдырмай,
айрықша ыждағаттылықпен зерделеп, ой-тұжырымдарын қағаз бетіне түсіріп
үлгеріп кеткен.
Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе университетіндегі Жұбановтану
зертханасы қорындағы ғалымның бұрын-сонды баспа бетін көре алмаған
еңбектерін зерделеу кезінде де сөздерді семантикалық-құрылымдық топтарға
бөлу ісіне тікелей қатысты ой-тұжырымдар мол ұшырасады.
Сөз таптары әрі зат, әрі етістік болып, бір бірінен айырылмаған
кезде олардың есім не етістік екендігі қосымша арқылы ғана белгілі болады
- деп сөз таптастырудың морфологиялық принципінің маңызын алға тартады.
Ғалым мынандай маңызды қорытынды жасайды: Тапқа айырғанда үш
түрлі негізге сүйенеміз:
1. Лексикалық қасиеттеріне қарай.
2. Морфологиялық қасиеттеріне қарай; қандай қосымша қандай қосалқы
ертетініне қарай.
3. Сөйлемде қай мүше болатындығына, қай орында тұратындығына қарай деп
сөз таптастырудың үш принципін көрсетеді. Бұл үш принцип күні бүгінге
дейін негізгі критерийлер болып келеді.[3;25]
Академик Ә. Қайдаров та сөз таптастырудың осы үш принципін қазақ
тіл білімінде алғаш жүйелеген Қ. Жұбанов екенін айтады [4;11]
С. Жиенбаев та Қ. Жұбанов сияқты қазақ тілінің сөздерін тапқа
бөлуде олардың үш түрлі белгісін басшылыққа алуды ұсынады: Грамматикалық
категорияны дұрыс айыру үшін оның белгілерімен таныс болу шарт. Ол белгілер
мынандай үш түрге бөлінеді:
1. семантикалық белгілер;
2. синтаксистік белгілер;
3. морфологиялық белгілер - дейді ғалым.[5;38]
Синтаксистік принципті екінші орынға қоюының себебін автор
былайша түсіндіреді: Семантикалық белгілер мен синтаксистік белгілер өзара
тығыз байланысты. Семантикалық белгіміз сөздің мәні болатын болса,
синтаксистік белгіміз сөздің сөйлемдегі функциясына байланысты белгісі.
Сөздің мәнінің өзі сөйлем ішінде тұрғанда ғана айқын байқалады ғой. Бұл
жағдай әсіресе қазақ тілі сияқты сөз мазмұны тұрған орнына да байланысты
болатын тілде көп көрсетілуі керек - дейді автор [5;38]. Ал сөз
таптастырудың морфологиялық принципін соңғы орынға шығару себебін ғалым
кейбір сөз таптарын ажыратуда морфологиялық принциптің ешқандай ролі
жоғымен түсіндіреді.
Т. Сауранбаев та өзіне дейінгі ғалымдар ізімен сөз таптастырудың
сол үш принципін атай отырып, сөз табына былай анықтама береді:
Семантикалық (мағыналық) және грамматикалық өзгеру өзгешелігіне қарай,
сөйлемде атқаратын қызметіне қарай сөздердің бөлінуін сөз таптары дейміз
[6;68]. Ғалым сегіз сөз табын көрсетеді. Олар: зат атауыш, сын атауыш, сан
атауыш, амал атауыш, есімдік сөздер, етістік сөздер, шылау сөздер,
одағайлар.
50-жылдары қазақ тіл біліміндегі сөз таптастыру проблемасын шешу
ісіне белсене араласқан адам А. ысқақов болды. А. Ысқақов та қазақ
тіліндегі сөздерді таптастыруда 30-жылдарда аталған үш принциптен
ауытқымайды: Қазақ тіліндегі сөздерді таптастырғанда да, басқа тілдегі
сөздерді таптастырғандай, негіз етіп алынатын белгілер және қолданылатын
принциптер бар:
Семантикалық (лексикалық) мағынасы;
Сөздердің морфологиялық (грамматикалық) формасы;
Сөздердің сөйлемдегі (синтаксистік) қызметі - дейді.
А. Ысқақовтың тағы бір жаңалығы қазақ тіл білімінде 30-жылдары Қ.
Жұбанов енгізген сөз таптастырудың үш принципін (семантикалық,
морфологиялық, синтаксистік) бірлікте қарай отырып, оларды жетілдіре
түскендігі болды.
Қазақ тіл біліміндн сөз таптастырудың үш принципін өзгерту туралы
басқа пікір бола қойған жоқ, Қ. Жұбановтан бастап кейінгі бұл мәселеге
арнап қалам тартқан ғалымдардың барлығы бір ауыздан осы үш принципті атап,
оларды бірлікте қарау керектігін айтады. Тек қазақ тілі үшін қай принцип
жетекші болу керек дегенде ғана пікір алшақтығы кездеседі. Қ. Жұбанов
семантикалық принципті жетекші ретінде тани отырып, екінші орынға
морфологиялық принципті, үшінші орынға синтаксистік принципті қойса, С.
Жиенбаев екінші орынға синтаксистік принципті шығарады. А. Ысқақов үш
белгінің де қажет екенін ескере отырып, кейбір сөз табын анықтау үшін
белгінің үшеуін де бірдей қолдануға болса, кейбір сөз таптары үшін я екі
белгіні ғана, я бір белгіні ғана қолдануға болады. Ал егер бір белгіні
таяныш етерліктей болса, ондайда тек семантикалық белгі ғана тірек болуы
тиіс. Олай болатын себебі – сөзді сөз деп тануға таяныш болатын белгі-оның
семантикасы - дейді [7;13].
Соңғы жылдары қазақ тіл біліміндегі сөз таптары теотиясына елеулі
жаңалық енгізген С. Исаев болды.
С. Исаев сөз таптастырудың негізінде жалпы грамматикалық мағына
жатқан семантикалық принципін, негізінде категориялық грамматикалық мағына
жатқан морфологиялық принципін, негізінде қатыстық грамматикалық мағына
жатқан синтаксистік принципін басшылыққа ала отырып, қазақ тілі сөздерін он
тапқа жіктейді: зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу,
шылау, еліктеу сөздер, одағай, модаль сөздер.
Міне, қысқаша қазақ тіл білімінде сөз таптастыру тарихы осындай.
Ал енді, қазақ тілі сөздерін таптастырудың негізін қалаған А.
Байтұрсыновтың сөз таптастыруда басшылыққа алған принциптеріне тоқталайын.
XIX ғасырдың ортасында жарық көрген Н. И. Ильминскийдің
Материалы к изучению киргизского наречия атты еңбегінен басталып, М.
Терентьев, П. М. Мелиоранский, В. В. Катаринский секілді тағы басқа
бірқатар орыс түркологтарының еңбектерінде жалғасын тапқан қазақ тілі
сөздерін түрлі тапқа бөлу ісі ғұлама ғалым, біртуар тұлға А. Байтұрсынов
есімімен тығыз байланысты болды. А. Байтұрсыновтың Тіл – құрал аталған үш
бөлімнен тұратын оқулығының морфологияға арналған бөлімі алғаш рет 1914-
жылы, фонетикаға арналған бөлімі 1916-жылы жарық көріп, кейіннен әрқайсысы
алты-жеті реттен толықтырылып қайта басылды.
А. Байтұрсынов қазақ тіліндегі сөздерді әуелі атауыш сөздер,
шылау сөздер, одағай деп үлкен үш топқа бөледі. Алайда ғалымның сөздерді
былайша үш топқа жіктеуін сонау ерте заман грамматистерден бастау алатын
сөздерді есім, етістік және жалғауыш деп ажыратуларының дәстүрті жалғасы
ретінде қарауға болмайды. Автордың қазақ тілі сөздерін осылайша бөлудің
негізінде қазақ тіл білімінде сөздерді автосемантикалық және
синсемантикалық деп жіктеудің принципі жатыр дейді С. Мұхтаров [3;19].
Автосемантический (от греч. Avtos-сам + semantikos-обозначающий)
Знаменательный, имеющий отдельный самостоятельный смысл [8;281].
Семантический (от греч. syn-вместе + semantikos-обозначающий) служебный
необладающий самостоятельным смыслом [8;281]. Яғни А. Байтұрсынов
автосемантикалыққа атауыш сөздерді жатқызады да, синсемантикалыққа шылау
сөздерді жатқызып тұр. Бұл жерде ғалымның сөздерді осы үлкен үш топқа
бөлуіндегі басты межегіші етіп сөздердің лексикалық мағынасын басшылыққа
алады да, яғни сөздердің лексикалық мағынасы негізінде қаншалықты дербес,
дербес еместігін ескереді. А. Байтұрсынов атауыш сөздер тобына зат есім,
сын есім, сан есім, есімдік, етістікті, ал шылау шылау сөздер тобына үстеу,
демеу, жалғаулықты жатқызады. Автор сөз таптарына жеке тоқталғанда одағайды
шылау сөздердің төртінші түрі етіп енгізеді, ал Қорыту бөлімінде Сөздер
мағынасына қарай тоғыз тапқа бөлінеді - дей келе одағайды шылау сөздерден
бөлек жазады[9;103].
Толық лексикалық мағыналы сөздердің тәуелсіздігін, номинативтік
қасиетін ескеріп, оларды атауыш сөздер тобына біріктірсе, лексикеалық
мағынасы жоқ немесе лексикалық мағынасы жартылай ажырау нәтижесінде де
шартты түрде болып қалған сөздерді шылау сөздерге жатқызады. Ғалым үстеу
сөздердің де басқа атауыш сөздермен салыстырғандағы дербестік дәрежесінің
төмендігін танып, оны шылау сөздер тобына енгізеді. Кей сөздер басқа
сөздердің мағынасын толықтыру үшін үстеу болады. Осылай сөз үстіне қосылып
сөздің мағынасын толықтыратын сөздерді үстеу дейміз - дейді ол [9;99].
Ғалым үстеу сөздерді неліктен шылау сөздер қатарына жатқызғанына түсінік
беріп кетеді.
Мәселен, әрең келдім дегенде, әрең демесем де, келгенім
көрініп тұр, бірақ әреңді қосқанда келгендік үстіне қалай келгендік
көрініп тұр - деп өз ойын түсіндіріп кетеді [9;99]. Бұл ғалымның сөз
таптастырудағы бірден бір өзгешелігі. Дегенмен қазіргі таңда үстеу сөз
табын шылау қатарына жатқызу обалдық етер еді.
1967жылы шыққан Қазақ тілінің грамматикасында сөздерді былай
топтастыру туралы былай делінген: Әрине бұл үш топ сөздердің (атауыш,
көмекші, одағай) алатын орындары бірдей емес. Мысалы, олардың ішінде сан
жағынан да, соған сәйкес тілдің бүкіл лексикасына негізгі ұйтқы болу
жағынан да атаушы сөздердің өздері де жалпы сипаттары бола тұра, іштей алды
алдына тән ерекшеліктері мен жалқы сипаттарына қарай, әрқилы лексика-
грамматикалықтоптарға бөлінеді. Мысалы, оларды алдымен есімдер мен
етістіктер деп аталатын екі үлкен салаға бөліп алған дұрыс. Бірақ бұнымен
тыну да жеткілікті емес, өйткені есімдер деп аталатынсөздерді алсақ,
олардың өздері делексика-грамматикалық өзгешеліктері жағынан іштей біркелкі
емес. Егер зат есімді, сын есімді, есімдіктерді алсақ, бұлардың бәріне тән
өзінше жалпылық болса, үстеу сөздеа мен еліктеу сөздердің өздеріне тән әрі
жалпы, әрі жақын қасиеттері бар. Осындай жалпы қасиеттері мен өзара
жақындықтарын ескере келіп, атаушы сөздерді екі жікке бөліп олардың біреуін
атаушы есімдер деп, екіншісін үстеуші есімдер деп саралауға болады [1;40].
Бұл еңбектен де үстеу сөздерге берілген бағаны анық көруге болады. Бұдан
біз А. Байтұрсыновтың XX ғасырдың басында айтып кеткен ойының осы күнге
дейін жаны барын көреміз. Жоғарыда атап өткеніміздей үстеу сөздер сөз
тудыруға да ұйтқы болмайды. Бұл – оны есім сөздер қатарынан бөлек алып
қарауға болатындығының тағы бір себебі.
А. Байтұрсынұлы шылау сөздерге демеу, жалғаулық, үстеу сөздерді
жатқызыды. Қазақ тіл білімінде сөз таптастыру проблемасының тарихына
арналған Т. Қордабаевтың өткен ғасырдың 50-жылдарының басына дейінгі
кезеңді қамтыған шағын шолу мақаласында да А. Байтұрсынұлының қандай
принципті басшылыққа алғандығы аталады: ...Шылау сөздерді өз ішінен үстеу,
демеу, жалғаулық деп үшке бөледі. Олардан шылаулар мен үстеулерге
байланысты қазіргі ғылыми шешімдерге сай келмейтін байымдаулардың барлығын
байқау қиын бола қоймас. Бұл оқулықта (Тіл – құрал) сөздерді тапқа бөлуде
олардың мағынасына сүйенген. Үстеу, демеу, жалғаулықтарды шылау сөздердің
құрамына енгізгенімен, ол үшеуін үш сөз табы деп есептейді де, қазақ
тілінде тоғыз түрлі сөз табы бар дегенді айтады [2;69-70]
Ғалым қазіргі таңда шылаудың бір түрі болып жүрген
жалғаулықтарды жеке сөз табы ретінде қарстырады. Жалғаулықтарға мынандай
анықтама береді: Жалғаулық дейміз – жалғау орнына жүріп, жалғау сияқты
басқа сөздердің шылауында тұрмаса, өз алдына мағына шықпайтын сөздерді.
Автордың жалғаулық деп атауының мақсаты - бұл сөздер не жалғаудан кейін,
не жалғаудың орнына қолданылатынын көрсету.көріп отырғанымыздай А.
Байтұрсынұлы қазіргі қазақ тіліндегі шылаудың бір түрі – септеулік
шылауларды атап отыр. Ғалым сөз таптастыруда семантикалық принципін
басшылыққа ала отырып, синтаксистік принципті де ұстанған. Жалғаулық
шылауларға жататын сөздер тек лексика-семантикалық жақтан топтаспайды,
сонымен қатар сөз бен сөзді байланыстыру қызметі жағынан да топтасады.
Мысалы: Басшы бұл мәселені жиналыс сайын көтереді десек, сайын шылауынсыз
сөйлемнің мағынасы толық сақталмай,сөйтем ақпарат беру қабілетінен айырылып
қалады. Яғни сайын шылауы сөз бен сөзді байланыстыру қызметін атқарып
тұр.
А. Байтұрсынов одағайды жеке сөз табы ретінде қарастырып, оны
лездік одағай, еліктеу одағай және шақырыс одағай деп үш топқа бөледі. Ал
еліктеу сөздерді жеке сөз табы деп қарамай, одағайдың құрамына жатқызады.
Автор одағайға одағай дегеніміз – одағайланып, оңаша айтылатын сөздерді
деп анықтама береді. Мұны ғалымның интонациялық оңашалыққа баса назар
аударып, ал грамматикалық жағына аса көңіл бөлмегені деп түсіндіруге
болады. Одағай құрамында жүрген еліктеуіш сөздер семантикасы жағынан да
синтаксистік қызметі жағынан да, морфологиялық белгілері жағынан да мүлде
өзгеше сөздер. Одағай сөздер көбіне адам баласының эмоциясының тілдегі
көрінісі болса, еліктеу сөздер ғалым А. Ысқақов айтқандай, біріншіден
табиғатта ұшырасытын сан алуан құбылыстар мен заттардың бір-бірімен
қақтығысу я соқтығысуларынан туатын, сондай-ақ неше түрлі жан-жануарлардың
дыбыстау мүшелерінен шығатын әр түрлі әрекет қимылдарынан туатын әрқилы
дыбыстарға еліктеуден пайда болған түсініктерді білдірсе, екіншіден, сол
табиғатта ұшырайтын сан алуан құбылыстар мен заттардың және неше түрлі жан-
жануарлардың сыртқы сын-сипаты мен қимыл әрекеттерінің де қилы-қилы
көріністерінен пайда болатын түсініктерді білдіреді [7;344-345]. Сонымен
қатар одағай сөздер сөйлемде синтаксистік қызмет атқара алмаса, еліктеу
сөздер әдетте пысықтауыш қызметін атқарады.
2. А. Байтұрсыновтың есім сөздерді жіктеуі
2.1. Зат есім
Зат есім грамматикалық сөз таптарының ішінде аса келелі орын
алады. Сын есім заттың сынын білдіреді, сан есім заттың санын білдіреді деп
берілген анықтамалардан зат есім категориясы есімдерді бір-бірінен
ажыратуға өзек болатын категория екендігі байқалады. Тіпті, етістік заттың
қимылын (әрекет, қозғалысын, күйін) білдіреді деп айтылатын анықтамалардан
да тілдегі сөздерді лексика-семантикалық жағынан топтап, оларға
грамматикалық сипаттама бергенде, зат есімдерді жанамай өтпейміз. Олардың
барлығы да зат есім категориясының грамматикалық құрылысында алатын орны
да, қызметі де зор екендігін көрсетеді [10;216]. 1954 жылғы Қазіргі қазақ
тілі деген академиялық зат есім сөз табының ішіндегі орны осылай беріледі.
Зат есім сөз табына қатысты мәселелер қазақ тіл білімінде біршама шешілген
проблема болып көрінгенмен, әлі күнге дейін оның (зат есім) мағынаның
топтары мен грамматикалық категорияларында бір арнаға түспеген жайлар бар.
Зерттеу обьектіміз болып отырған А. Байтұрсыновтың Тіл – құрал оқулығында
зат есімдерге мынандай анықтама берілген. зат есім – нәрселердің атын
көрсететін сөздер. Нәрсе деп не түрлі болса да затты атаймыз[9;105]. Бұл –
даусыз, ешбір өзгеріссіз ертеден келе жатқан, орныққан ереже. Қазақ тіл
білімінде кейін жазылған ғылыми оқулықтарда кейбір толықтырулар
енгізілгенмен негізінен осы анықтама сақталған. 1954 жылғы академиялық
грамматикада: Зат деген ұғым тек күнделікті өмірде кездесетін әдеттегі
нәрселерді ғана емес, табиғат пен қоғамдық өмірдегі әралуан құбылыстарды да
қамтиды - деген анықтама берілсе, 1967 жылғы Қазақ тілінің
грамматикасында : Зат есім дегеніміз – лексикалық тұрғыдан алғанда өз
алдына мағыналық дербестігі бар сөздер. Өзімізді қоршаған дүниедегі зат жан-
жануар атаулыға, барша құбылыс пен уақиға-болмыс атаулыға есім, атауыш
болып келетін сөздердің бәрі де зат есімдер - деген анықтама береді.
Байқағанымыздай, екі анықтама да А. Байтұрсыновтың берген анықтамасына
саяды. А. Байтұрсынов зат есімдерді деректі зат есімдер, дерексіз зат
есімдер, жалпы және жалқы зат есімдер деп бөледі. Бұл мағыналық топтардың
негізінен қазір де өзгеріссіз қалғаны белгілі. Тек қана кейінгі оқулықтарда
үшінші мағыналық тобы болып адамзат және ғаламзат зат есімдер аталып жүр.
Ал 1967 жылғы грамматикада жақтылық пен жақсыздық категориясы деп акталған.
А. Байтұрсынов зат есімнің сұрақтары жөнінде сөз қозғағанда ғана тілге тиек
етеді де, ал жеке грамматикалық категория ретінде алып қарамайды. А.
Байтұрсынов зат есімнің екі айырысын: жекелік, көптік және екі қалпын: жай,
тәуелдік қалпын көрсетеді. Соның ішінде бізге керегі – тәуелді қалып. Ғалым
тәуелді қалыптың екі түрі деп оңаша және ортақ түрін көрсетеді., ал екі
реті деп анайылық және сыпайылық түрлерін айтады.
Оңаша тәуелділік бір нәрсені екінші нәрсе оңаша меншіктеуін
көрсетеді деген анықтама береді. Ал ортақ тәуелдеуге келгенде, ғалым
ортақ тәуелдік бір нәрсені басқа нәрселер ортақ меіктеуін
көрсетеді[9;109] дей келе мынандай мысал келтіреді:
Жекеше:
І жақ (біздік) атамыз, денеміз
ІІ жақ (сіздік) атаңыз, денеңіз
ІІІ жақ (бөгделік) тасы, денесі
Көптік:
І жақ (біздік) аталарымыз, денеміз
ІІ жақ (сіздік) аталарымыз, денелеріміз
ІІІ жақ (бөгделік) аталары, денелері
Ғалым жіктеу есімдіктерін қолданбағандықтан, бір қарағаннан
заттардың неше адамға меншікті екенін қиынға соғады. Ол сыпайылық түрді
бөлек алғанмен ІІ жақта сыпайылық түрдің сыпайылық түрдің грамматикалық
көрсеткішін қолданады. Қазақ тілінде сендердің атаң деген формада
қолданылмайтыны белгілі, сондықтан иемденуші адам санының көптігін
есімдікке де, меншік болып отырған зат есімге де жалғау арқылы береміз.
Екінші жағдайдағы көптік жалғауы атаның көптігін емес, оны иемденуші
адамның көптігін көрсететін грамматикалық категория.
Ал сыпайылық пен анайылық түріне келсек, қазақ тілінде сыпайылық
рет тек ІІ жақта ғана ерекшеленеді. Ал қалған екі жақта анайылық ретше
тәуелдене береді. Бұл Тіл – құрал жазылған кезде ескерілмегенмен, соңғы
кезде біршама орнықты. Мысалы, 1954 жылғы Қазақ тілі оқулығында, 1967
жылғы Қазақ тілінің грамматикасында сыпайылық түрдің грамматикалық
көрсеткіші ІІ жақтың қосымшаларымен бірге беріледі. Мысалы А.
Байтұрсыновша берілген сыпайылық реттің жекеше түрінің І жағы анайылық
реттің ортақ тәуелдеулі жекеше формасының І жағымен бірдей , ал ІІІ жағы
анайылық ретше деп ғалымның өзі көрсетеді. Сыпайылық реттің көпше түрінің
І, ІІ жағы анайылық ретпен бірдей болып келеді. Тәуелдік жағының бір түрі
ретінде жүретін -нікі, -дікі жалғауларын ғалым белгісіз бір себептерден зат
есімнен туатын сөздер жұрнақтарының арасында қарастырады. Бірақ
грамматикалық мағынасын нәрсенің сол затқа тиесілі екендігін көрсету үшін
қолданылады деп дәл түсіндіреді. Тәуелдеу ұғымын тудыратын -нікі (-дікі,
-тікі) тарихи жағынан алғанда ілік септіктің –нің, -ның, -дың, -дің, -тың,
-тің жалғауына –кі (-қы, -ғы, -гі) жұрнағының бірігіп п болғаны мәлім -
дейді А. Ысқақов [7; 48]. Сондықтан бұл қосымшалардың тәуелділік тудыруы
жөнінде дау жоқ.
А. Байтұрсынов жалғаудың 2 түрін атап өтеді: 1) септік жалғау 2)
көптік жалғау. Ғалым тәуелдікті зат есімнің қалпының бірі де (жоғарыда
айтылғандай жай қалып, тәуелді қалып), оның грамматикалық формасы туралы
сөз қозғамайды. Қазіргі қазақ тіліндегі ...сөйтіп бұл қосымшалар
сөйлемдегі сөздерді бір-бірімен септестіріпжалғастырып тұр несесе септелу
деп сөздердің сөйлем ішінде өзге сөздермен дәнекерлесу үшін септік жалғауын
қабылдап, грамматикалық тұрғыдан өзгеріске түсуін айтады [1;56] деген
сияқты мынандай анықтама береді: септік жалғаулар сөздердің үйлесуіне сеп
болады [9;110]. Септік жалғаудың 5 түрі бар: 1) ілік жалғау -дың; 2)
барыс жалғау -ға; табыс жалғау -ды; 4) жатыс жалғау -да; 5) шығыс
жалғау -нан.
Көптік жалғау біреу-ақ деп көрсетеді. Ол -лар жалғауы.көріп
отырғанымыздай ғалым септік жалғауларының қатарына атау септік пен көмектес
септік жалғауын қоспайды. Негізінен атау септіктің грамматикалық көрсеткіші
болмағандықтан, оны септік жалғауы ретінде алмағаны сондықтан болар.
Септік жалғауы қатарында саналып жүргені болмаса, атау септігінің арнайы
жалғауы жоқ. Дұрысында атау септігі деп отырғанымыз – сөздің септік
жалғауын қабылдамай тұрған күйі. Оны атау септік деп септік жалғауларыныі
басына қою аса қажет, өйткені заттың кім, я не екенін білдіретін сөзбен жақ
жағынан қиысып, субъектілік-координаттық қатынаста байланысып, сөйлем
құрайды [13; 456]. Ал көмектес септіктің тілімізде кейін пайда болғанын
және түркі тілдерінде қазақ тілінде ғана кездесетін грамматикалық категория
екені белгілі.ғалымның оны жалғау деп танымағаны содан болса керек.
Дегенмен А. Байтұрсынов жалғаумен қатар жалғау мағынасында жүретін сөздер
деп менен, үшін, арқылы,туралы,тақырыпты дегенсөздерді жалғаулықтар деп
береді. Қазіргі күнде бұл сөздер септеулік шылаулар оның ішінде атау
септікке қатысты айтылатын шылаулар екенін білеміз. Осы жерде менен
жалғаулығына назар аударсақ, грамматикалық мағынасы жағынан қазіргі
көмектес септігімен орайлас. Сондықтан да ғалымның бұл шылауларды атап
өткені тектен-тек емес. Бұл қосымшалар (мен, бен, пен) септіктің жалғауы
көмектес септік делініп шартты түрде кейінгі кезде ғана танылды, шынында
қазақ тілінде бұл қосымша емес, шылау сияқты [10; 235]. Негізінен
септелуінде қазіргі тіл білімімен салыстырғанда айтарлықтай айырмашылық
жоқ. А. Байтұрсынов теориясының сүрлеуі көптеген ізбасар ғалымдарға бағыт-
бағдар болғаны анық.
2.2. Сын есім.
Сын есім – семантика-грамматикалық мағынасы жағынан, морфологиялық
ерекшеліктері мен сөз тудыру, сөз өзгерту амалының жүйесі жағынан да,
синтаксистік қызметі мен қолданылуы жағынан да қазіргі қазақ тіліне тән
ерекшелігі бар сөз табының бірі [1;66]. Сол сияқты А.Байтұрсыновтың сын
есімнің табиғатын түсіндіруде де біршама өзгешеліктер мен ерекшеліктер бар.
А. Байтұрсынов сын есімнің 2 мағыналық түрін көрсетеді. 1) тек сыны 2) сыр
сыны. Тек сынына тек сыны нәрсенің тегін көрсетеді деп анықтама береіп,
мысал ретінде ағаш аяқ, күміс қасық, алтын жүзік, қағаз ақша, жез құман,
киіз қалпақ, мақта жіп, қайыс жүген сияқты сөздерді келтіреді. Біз білеміз,
қазіргі қазақ тілінде сын сын есімдер қатыстық сын есімдер және сапалық сын
есімдер деп бөлінеді. Сапалық сын есімдер сын сынымен орайлас болса, тек
сыны қатыстық сын есімдердің мағынасын толық ашып бере алмайды, тек бір
жағынан ғана танытады. Тегін ғана емес, одан да басқа қасиеттерін
білдіретін туынды сын есімдер ғалым назарынан тыс қалып отыр. Ал қазақ
тілінің морфология саласында заттардың тегін білдіретін сын есімдер мүлде
аталмайды.
Қатыстық сын есімдер ретінде тек жұрнақ арқылы және бірігу тәсілі
арқылы жасалған сын есімдер ғана қаралады. Сондықтан мүмкін А.
Байтұрсыновтың тек сыны деп алған сын есім тобын қазіргі күнде тіл білімі
теориясын жасаушылар ескерсе ме деген ой туады.
Сын есімнің шырай категориясы төңірегінде көптеген көзқарастар бар. С.
Аманжолов төрт түрлі шырай бар деп санайды: жай шырай, шағын шырай,
салыстырмалы шырай, таңдаулы шырай. І. Кеңесбаев 1951 жылы шыққан еңбегінде
екі түрін көрсетеді: таңдаулы шырай және талғаулы шырай. Ғ. Мұсабаев бес
түрлі шырайды көрсетеді: салыстырмалы шырай, бәсең шырай, күшейтпелі
шырай, үдетпелі шырай, шағын шырай. 1967 жылғы Қазақ тілінің
грамматикасында шырайдың мынандай төрт түрі беріледі: бәсең, я шағын
шырай, күшейтпелі шырай, асырмалы не үдетпелі шырай. А. Ысқақов шырайларды
төртке бөледі: жай шырай, салыстырмалы шырай, күшейтпелі шырай, асырмалы
шырай. С. Исаев кейінгі оқулықтарында екі түрлі шырай бар деп есептейді,
салыстырмалы және күшейтпелі шырайларды ғана қалдырады. А. Байтұрсынов Тіл
– құрал оқу құралында сын есімнің үш шырайын атап өтеді. Олар: жай шырай,
талғаулы шырай, таңдаулы шырай.
Жай шырай деп атаған түрін артық, кем демей, нәрсенің сиқын жай
көрсетеді деп, мынандай мысалдар келтіреді: жақсы атан, жаман қой, тентек
бала, жуас ат, шорқақ кісі т.б. кейінгі ғалымдар арасында да бұл шырай
түрін сын есімнің грамматикалық категориясы деп алған ғалымдар бар. Алайда,
сөзді ешбір мағыналық, не реңктік өзгеріске түсірмегендіктен, ешбір
грамматикалық форма қабылдамағандықтан, оны шырай түріне жатқызудың қажеті
жоқтығын айтқан да С. Исаев сияқты ғалымдар бар. 1954 жылы шыққан
академиялық грамматикада жай шырай формасы шырайлардың басқа түрін
салғастыратын негізгі форма болып саналады деген анықтама берілген.
Дегенмен бір түрлену жүйесіне жататын, тең дәрежедегі екі құбылыстың бірі
екіншісіне ұйтқы бола алмайды.Сондықтан жай шырай басқа шырай түрлерін
жасауға негіз болғандықтан, оны шырай категориясына қоспауға да болады.
Талғаулы шырай – нәрсе сиқының бірінен-бірін артық кемдігін көрсетеді.
Оны көрсету үшін жай сындағы сөзге –рақ, -рек талғау қосымшалары тіркеледі
[9;130]. Талғаулы шырай – қазіргі салыстырмалы шырай. А. Байтұрсынов бұл
шырайдың жасалу жолының тағы екі жолын көрсетеді. -рақ, -рек қосымшасыз
талғау шырай болады. Мәселен: Сиырдан жылқы биік; аттан атан мықты;
қарағайдан қайың аласа; Асаннан Досан кіші; темірден ағаш жеңіл, уа ғайри
сондай. Мағынасына келгенде, әрине, бұл сөздер бір-бірімен байланысқа
түсіп, бірігіп салыстырмалық мән беріп тұр. Бірақ бұл морфологияның
обьектісіне кіре ме? Салыстырмалық мәнді тек синтаксистік бірлікте ғана
көруге болады, ал жеке сөзді алып қарағанда сын есімде салыстырмалық мән
қалмайды.
Ал екінші жолын ғалым былай береді: Талғаулық шырайын күшейткенде көп
деген сөз қосылып айтылады. Мәселен: Сиыр түйеден көп аласа; Қой аттан көп
арзан; Талдан қарағай көп биік; Темірден ағаш көп жеңіл, уа ғайри
солай[9;130]. Бұл жағдайда да ғалым сөйлемнің мағынасына назар аударған.
Сөйлемде салыстырмалық мән бар екендігі сөзсіз. Бірақ морфологияда әдетте
сөздердің жеке тұрғандағы немесе екі сөздің тіркесіп бір лексикалық мағына
бергенде ғана қаралатындығы белгілі. Бұл оқулық алғашқы оқулықтырдың бірі
болғандықтан, кейбір мәселелердің, әсіресе сөзжасам мен морфологияға
қатысты көптеген мәселелердің әлі бірізге түспегенінен болар.
Таңдаулы шырай деп аталатын шырай түрінің жасалуын А.Байтұрсынов былай
береді: ...нәрсенің сиқы өте артық екендігін көрсетеді. Оны көрсету үшін
жай шырайдағы сөздің алдына ең, нақ, тап, тым, бек, хас деген сөздер
қосылып айтылады. Мәселен, ең жақсы, нақ шешен, тап зерек, тым қорқақ, бек
нәзік, хас батыр уа ғайри сондайлар [9;131]. Бұл шырай қазіргі кездегі
грамматикаларда, атап айтқанда, 1954 жылғы грамматикадан бастап асырмалы
шырай деп аталып жүр. Оқулықта күщейткіш буындар арқылы жасалатын
күшейтпелі шырайды таңдаулы шырайдың құрамында оның екінші жасалу жолы
ретінде қарастырады: ...Таңдаулы шырай екінші түрлі де болады: жай
шырайдағы сөз таңдаулы шырайға түсуге бас дыбыстары бөлек алынып, оған п
дыбысы жалғанып, сол бөлектенген дыбыстар сөз алдына қойылып айтылады.
Мәселен: а-анық – ап-анық, шо-лақ – шоп-шолақ, қыс-қа – қып-қысқа, тай-пақ
– тап-тайпақ, жал-пақ – жап-жалпақ, се-міз – сеп-семіз, ақ-шам – ап-ақшам
уа ғайри[9;131]. Көріп отырғанымыздай, А. Байтұрсынов күшейтпелі шырай мен
асырмалы шырайды бір грамматикалық категория төңірегінде қарастырады. Бұл
пікірді кейінгі тіл білімінде қолдағандардың бірі – С. Исаев болып
табылады. С. Исаев бұл пікірін былай түсіндіреді: Күшейтпелі және
(асырмалы деп аталатын шырай түрлерін біріктіріп қарайтын болсақ, асырмалы
деп жүрген шырай түрі де күшейтпелі мәнді білдіреді: өте жақсы – жап-жақсы,
аса биік – бип-биік т.б) шырайдың сапалық сын есімнің лексика-
грамматикалық категориясы ретінде екі-ақ түрін көрсетуге болады:
салыстырмалы шырай және күшейтпелі шырай[11;140].
Тіл – құралда сын есімге қатысты қозғалатын мәселенің бірі -
конверсия. Ғалым сын есімдердің басқа сөз таптарының қызметінде жүре
алатынын айтады. Ең алдымен үстеу сөздің сұрағына жауап беретінін
ескертеді: ...Есімдер заттың сынын да, істің сынын да көрсетеді. Мәселен,
жақсы: жақсы кісі деп те, жақсы еткен деп те айтамыз; жаман ат деп те,
жаман жүреді деп те айтамыз... [9;131]. Зерттелу, яғни субстантивтену
процесіне келгенде ғалым ойында біршама ескеретін пікірлер бар. Ол туралы:
сын есімнің кейбіреулері зат есімнің орнына жүреді. Мәселен, арзан еттің
сорпасы татымас дегеннің орнына арзанның сорпасы татымас деп айтылады
дей келе субстантивтенген сын есімдерді зат-сын, жалғыз сынды ғана
көрсететін сөзді жай сын деп атайды. Зат-сын мен жай сынға жалғау жалғану
тәртібін: жай сынның жалғауы өзіне жалғанбай, соңындағы зат есімге
жалғанады - дейді.
2.3. Сан есім
Сан есім – сөз таптарының ішінде біраз тиянақталған, көп өзгеріске түсе
бермеген сөздердің лексика-грамматикалық тобының бірі. Дегенмен аз да
болса, өзгешеліктер кездеседі. Тіл – құралда сан есім туралы былай
жазылған: сан есім нәрселердің есебін һәм ретін көрсететін сөздер,
мәселен,: бір, екі, үш, төрт, бес, алты, жеті, сегіз, тоғыз, он, жиырма,
отыз, қырық, елу, алпыс, жетпіс, сексен, тоқсан, жүз, мың, миллион, түмен.
Бұлар есептік деп аталады. [9;136]. Ғалым сан есімнің үш түрін атап өтеді.
Олар: есептік сан есім, реттік сан есім және телімдік сан есім. Есептік сан
есімді екіге бөледі. Оның біріне жоғарыда аталған сан есімдердіжатқызады
да, екіншісі туралы былай дейді: ...зат есімге тіркелмей сөйлейтіндігінен
басқарақ айтылады: бір – біреу, екі – екеу, үш – үшеу, төрт – төртеу, бес –
бесеу, алты – алтау, жеті – жетеу дейді де оны жадағай есептік деп атайды.
Байқағанымыздай есептік сан есімнің құрамына кірген бұл сан есімдер бүгінгі
күндегі жинақтық сан есімдер. Ғалым жинақтық (яғни жадағай) сан есімдердің
есептік сан есімдерден айырмашылығытек зат есімдермен тіркесу валенттігінде
ғана екенін көрсете келіп, мағыналық жағынан ешбір айырмашылығы жоқтығына
назар аударады.
Реттік сан есімде қазіргі тіл білімімен салыстырғанда ешбір өзгешелік
жоқ. Сан есімнің үшінші түрі – телімдік сан есім былай берілген:
...Бұлардан басқа нәрсенің бүтіні емес, бөлімтігінің санын көрсететін
сандар бар. Олар телімдік аталады. Телімдік сан: жарты, жарым, ширек. Қазақ
тілінде телімдік санның есімі тіптен аз[9;136]. Қазіргі қазақ тілінде бұл
сан есімдер бөлшектік сан есімдерге жататыны белгілі. Тек бөлшектік сан
есімнің бұл жасалу тәсілінегізгі емес, негізгі тәсіл – синтетикалық тәсіл.
Бұл тек қана қазақ тіл білімінің дамуы емес, басқа ғылымдардың да ілгері
дамығанымен, оқу ағарту ісінің дамуымен түсіндіріледі. Ал сан есімнің
болжалдық, топтау сияқты мағыналық топтары тіл біліміне кейін енгенге
ұқсайды.
2.4. Есімдік
А. Байтұсынов есімдікке мынандай анықтама береді: Есімдік дегеніміз
есімдердің, яғни зат есімнің, сын есімнің, сан есімнің орнына жүретін
сөздер. Мәселен, мұғалім дегеннің орнына мендеймін, саған сөйлегенде
атыңы атаудың орнына мен, сен, ол деген сөздер зат есімнің орнына
жүрген себептен есімдік болады [9;141]. Ал 1954 жылы шыққан Қазіргі қазақ
тілі академиялық оқулығында: Есімдіктер заттың атын, сынын, санын, я
олардың аттарын білдірмейді, бірақ солардың (зат есім, сын, есім, сан
есімдердің) орнына жұмсалады деген анықтама берілсе, 1967 жылы шыққан
грамматикада: Есімдіктердің әрқашан белгілі бір заттың, сан-сапа, я
құбылыстың, іс-әрекет және кейбір басқа ұғым аттарын қайталап жатпай,
олардың орнын ауыстырып, ықшамдай айту үшін жұмсалатын сөздер екені қазақ
тіліндегі есімдіктердің сөйлемде қолдану жүйесінен өте айқын көрінеді -
деп беріледі. Еімдіктердің сөз таптастыруда белгілі жүйеге түскен,
қалыптасқан үш принципінің ішінде негізінен лексика-семантикалық принцип
аталады. Тіл – құралда есімдіктің бес түрі бар: 1) жіктеу есімдігі 2)
сілтеу есімдігі 3) сұрау есімдігі 4) жалпылау есімдігі 5) танықтық
есімдігі.
1954 жылғы грамматикадан бастап есімдіктің жеті түрі аталып жүр. Олар:
жіктеу есімдігі, сілтеу есімдігі, сұрау есімдігі, өздік есімдігі,
белгісіздік есімдігі, болымсыздық есімдігі, жалпылау есімдігі. Осы
топтастыру бүгінгі күнге дейін сақталып келеді. Байқағанымыздай, А.
Байтұрсынов өздік есімдігін және белгісіздік есімдігін атамайды. Жеке
есімдік түрлеріне келетін болсақ, А. Байтұрсынов жіктеу есімдігінің
анықтамасын былай беріп: жіктеу есімдігі дегеніміз – сөйлеген кезде
сөйлеушінің, тыңдаушының һәм бөгделердің жігін ашатын сөздер, жіктеу
есімдігінің үш жағын айтады: 1)сөйлеуші үшін мен дейді бұл бірінші жақ
2) тыңдаушыға сөйлеуші сен дейді, бұл екінші жақ 3) сөйлеуші өзі мен
тыңдаушыдан басқаны ол дейді, тыңдаушыға сен деудің орнына сіз дейді,
бөгде кісіні ол деудің орнына о кісі дейді. Сондықтан біз бірінші жақ
болады, сіз екінші жақ болады, о кісі үшінші жақ болады[9;141].
Тағы бір мәселе ол – жіктеу есімдіктерінің септеуіндегі ерекшелігін
ғалым жіктеу есімдігінің жалғыз ғана жалғаулары ғана емес, өзі де азырақ
өзгеріңкірейді. Мәселен:
Атау кім? Мен
Ілік жалғауы кімнің? Менің (меннің орнына)
Барыс жалғауы кімге? Маған (менге орнына)
Табыс жал
ғауы кімді? Мені (менді орнына)
Жатыс жалғауы кімде? Менде
Шығыс кімнен? Менен (меннен орнына) 9;141].
Бұл пікірді кейінгі ғалымдар зерттеп, ілік, барыс, табыс, шығыс
септіктердегі н дыбысының түсіп қалуын былай түсіндіреді: ол біріншіден,
қазақ тілінің жатыс септігіндегі менде, сенде, онда сөздерінде сақталып
отырылатын н дыбысынан анық байқалады. Мәселен, шығыс септігі қазақ,
әзербайжан, ноғай тілдерінде мәндән, сәндән, ондан; құмық, қарачай, қырғыз
тілдерінде мендан, сендан, ондан сияқты н формасын сақтай қолданылуы, әрине
тегін заңдылықтар емес. Бұл жағдайлардың бәрі де түптеп келгенде қазіргі
кезде айтылу нормасынан сырт қалған ілік, барыс, шығыс, табыс септіктерден
н морфемасының бір кездерде қазақ тілінде де септік жалғауларының алдында
түсірілмей қолданғандығын анық аңғартады. Бұған қосымша, кейбір
ескерткіштірде ілік септігінің мәннің, сәннің болып қолданылған дағдылары
да кездеседі. Демек, бұл фактілер қазақ тіліндегі мен, сен, ол жіктеу
есімдіктерінің септелу жүйесінде қысқарті, ықшамдай айту бағытында мәннің
мә-нің, сәннің сә-нің деген сияқты н дыбысының түсіп қалғанын толық
дәлелдей алады [13;483].
Септелу үлгісіндегі екінші ерекшелік – барыс септігінде н дыбысының
пайда болуы. 2002 жылғы грамматикада бұл жайындағы пікірлер мынандай үш
топқа бөлінеді:
1. барыс септік жалғауы басында –ғару болған да, кейіннен –ғар
формасына түсіп, одан –ған түріне ауысады. Сонда –ғару -ғар -ған болып
қалыптасқан.
2. барыс септік жалғауының соңғы н дыбысы ингредиент деп тану. Бұл
негізінде оғар оға оған дегенге тура келеді.
3. Шалғай метотезис арқылы н және ғ дыбыстарының орын алмасуы, яғни
онға оған болып қалыптасуы[13;484]. Еңбекте -ғар ерте кезде -ғару
формасынан қысқарған деген пікір қолдау табады: ...өйткені –ғару -ғар
ізі ескі қолжазба ескерткіштерден бастап бүгінгі түрік туыстас тілдердің
негізгі айтылу нормасынан да көптеп кездесетін дағдының бірі боп саналады
[13;484]. Бастамасын А. Байтұрсынов салып осы сияқты мәселелер кейінгі
ғалымдардың зерттеу обьектісіне айналып осындай дәрежеге жетті.
А. Байтұрсынов көрсеткен есімдіктің келесі түрі – сілтеу есімдігі.
сілтеу есімдігі дегеніміз – ол нәрсені көрсеткендке айтылатын сөздер.
Мәселен, жақын нәрсені көрсеткенде: осы, бұл, мынау дейміз. Осы, бұл,
мынау, сол, , анау деген сөздер сілтеу есімдігі болады [1;119]. Соған
сәйкес 2002 жылғы грамматикада: сілтеу есімдіктеріне тән сөздердің негізгі
лексикалық мағыналары аралық қатынастарды көрсету болып табылады. Сол
себептен сілтеу есімдіктері әрқашан сөйлеушіге не сөйлемдегі субьектіге
субстанциялар мен құбылыстардың әр алуан жақын не алыстық сияқты аралық
қатынастарды білдіріп отырады [13;484]. Мұнымен қоса Тіл – құралда
сілтеу есімдіктерін септегенде болатын өзгешеліктерді атап өтіп, осы, бұл,
мынау есімдіктерін септеу үлгісін көрсетеді.
Сұрау есімдіктері. Сұрау есімдігі дегеніміз – біреуден бір нәрсе
туралы сұрағанда айтылатын сөздер. Адам туралы сұрасақ, кім? дейміз,
басқа заттар туралы туралы сұрасақ, не? дейміз. Қай нәрсе екендігін
сұрасақ, қайсы? дейміз. Нәрсенің дәл санын сұрасақ, нешеу? , неше?
дейміз. Нәрсенің дәл саны емес , шамасын сұрағанда қанша? дейміз.
Нәрсенің қатарда қайсы қайсы екендігін сұрасақ , нешінші? дейміз. Мезгіл
туралы сұрасақ, қашан? дейміз. Кім? не? қайсы? қандай? нешеу? неше?
қанша? нешінші? қашан?деген сөздер сұрау есімдігі болады.сұрау есімдігінің
бірсыпырасы есімдершеөзгереді, бірсыпыралары бұлардың бәрінде де басқаша
өзгереді [9;143-144]. Бұл мәселе қазіргі қазақ тілінде біршама жүйеленді.
Қазіргі қазақ тілінде сұрау есімдіктерінің бәріне бірдей өзінше ерекшелік
деп айтарлықтай морфологиялық түрлену белгісі және синтаксистік қызметтері
жоқ. Олардың әрқайсысы қандай сөздерді жауап етуіне қарай әртүрлі сөз
таптарына бейім болып отырады. Сондықтан сұрау есімдіктерінің грамматикалық
формалары, синтаксистік қызметтері сол жауап боларлық сөздердің
қасиеттеріне байланысты ғана белгіленеді. Мысалы, кім? не? есімдіктері зат
есімдерше түрленіп, солардай қызмет атқаратын болса, қай? Есімдігі сын
есім, есімдік сөздер сияқты, қандай? есімдігі - сын есім, қалай? қайда?
қайдан? сөздері – үстеулер, қанша? неше? нешінші? қаншасы? Сөздері сан
есімдер сияқты морфологиялық түрлену формаларын қабылдап, синтаксистік
қызметтері де ыңғайлас болып келеді [1;115]. Кейінгі еңбектерде сұрау
есімдігінің түрлену жүйесі біршама тиянақталды: Сұрау есімдіктерінің
түрлену жүйесі мынандай болады. Тәуелдік жалғау сұрау есімдіктерінің бәріне
бірдей жалғанбайды. Мәселен, қай? қашан? неше? қалай? Сұрау есімдіктері
мүлде тәуелденбейді. Сұрау есімдіктерінен кім? не? қайсы? нешеу? сөздері
ғана тәуелденеді.
Сұрау есімдіктерінің тәуелдену үлгісі:
Жекеше
көпше
І жақ кімім?
кіміміз?
ІІ жақ кімің?
кімдерің?
кіміңіз?
кімдеріңіз?
ІІІ жақ кімі?
кімдері?
Жіктік жалғаулары сұрау есімдіктерінің ішінен тек кім? қандай? қалай?
қайсы? сөздеріне ғана жалғанады.
Жекеше
көпше
І жақ кіммін?
кімбіз?
ІІ жақ кімсің?
кімсіңдер?
кімсіз?
кімсіздер?
ІІІ жақ кім?
кімдер? [13;489]
Септік жалғаулары да сұрау есімдіктерінің бәріне бірдей жалғана
бермейді. Мәселен қандай? қалай? есімдіктері мүлде септелмейді. Неше?
қанша? сөздері барыс, жатыс, шығыс септік жалғауларын, қашан? сөзі барыс,
шығыс септік жалғауларын,қай? Сөзі жатыс, шығыс жалғауларын ғана қабылдай
алады. Сұрау есімдіктерінен кім? не? қайсы? нешеу? Сөздері септеледі.
Көптік жалғаулары сұрау есімдіктерінің ішінде кім? не? қайсы? неше?
Сөздеріне ғана жалғанады [13;489]
А. Байтұрсынов есімдіктің келесі түрі ретінде жалпылау есімдігін
атайды. Бірақ белгісіз бір себептерден еңбекте бұл есімдік жіктеу есімдігі
деп бірілген. жіктеу есімдігі дегеніміз – нәрсенің жігін айта сөйлегенде
айтылатын сөздер. Мәселен, бәрі, барша. Қазіргі қазақ тілінде бәрі, барша
есімдіктері жалпылау есімдіктерінің қатарына жатады. Сонымен қатар ғалым:
һәр деген сөз өзі һәм басқа сөздерге де қосылып, жіктеу есімдігінің
орнына жүреді. Мәселен, һәр кім, һәр бір, һәр қайсысы уа ғайри сондай
сөздер деп аталмыш есімдік түріне қазіргі күнде белгісіздік есімдігі болып
жүрген сөздерді де жатқызады [9;145]. Ал түрленуіне келгенде, А.
Байтұрсынов өз деген сөздің тәуелді қалыпта септелуін мысалға келтіреді.
Сонда ғалым бүгінгі күнде жеке өз алдына есімдіктің бір түрі болып жүрген
өздік есімдігін де аталмыш топқа жатқызып отыр.
Танықтық есімдігі дегеніміз – нәрсенің жоқтығын, яғни оның белгілі
еместігін, яки түгел еместігін көрсеткенде айтылатын сөздер. Мәселен,
һешкім, һештеме, дәнеме, һешбір. Бұлар жоқтықты көрсетеді. Кей, қайсібір –
бұлар түгел еместікті көрсетеді. Біреу, әлдекім, әлдене - анық белгілі
еместігін көрсетеді [9;147]. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
ІІ Негізгі бөлім
1. Сөз таптастыру тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2. А. Байтұрсыновтың есім сөздерді жіктеуі ... ...
2.1 Зат есім
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 11
2.2 Сын есім
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.3 Сан есім
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.4 Есімдік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
3. А. Байтұрсыновтың етістіктерді жіктеуі, категориялар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
4. Көмекші сөздер. Үстеу сөз табының орны ... . 46
5. Одағай сөздер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
ІІІ Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... . 57 Қосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Кіріспе
Зерттеу жұмысының тақырыбы: А. Байтұрсыновтың морфологиялық мұрасы.
Зерттеу жұмысының объектісі: А. Байтұрсыновтың 1915 жылы жарық көрген
Тіл – құрал атты еңбегіндегі қазақ тіл білімінің морфология саласына
арнап жазылған бөлімінің теориялық материялдары.
Зерттеу жұмысының мақсаты: А. Байтұрсыновтың Тіл – құрал
еңбегіндегі ғалымның сөз таптастыруда қолданған негізгі ұстанымын анықтап,
қазіргі қазақ тілімен салыстыру; еңбектегі сөз таптарына жеке –жеке тоқтала
отырып тіл білімінің әр түрлі кезеңдерінде жарық көрген грамматикалармен
(1954, 1967, 2002) және қосымша ғылыми әдебиеттермен салыстыру; жеке сөз
таптарының түрлену жүйесі мен құрамының Тіл –құрал мен қазіргі қазақ тіл
білімімен ұқсастықтары мен өзгешеліктеріне назар аудару;
Зерттеу жұмысының міндеттері: А. Байтұрсыновтың морфологиялық
мұрасының бір ғасырға жуық уақыт бұрын жазылғанын ескере отырып,
өзгешеліктерге тоқталу.
Зерттеу обьектісінің өзектілігі: Қазақ тіл білімінің негізін
қалаушы болып табылатын А. Байтұрсынавтың ХІХ ғасырда жарық көрген Тіл –
құрал еңбегінің бүгінгі күндегі қазақ тіл біліміндегі орны мен маңызы.
Еңбектің қазақ тіл білімінің дамуы мен қалыптасуына қосқан үлесі, қазақ
лингвистикасының ғылым ретінде қалыптасуына бастау болған айтулы еңбек.
Зерттеу барысында қолданылған әдіс-тәсілдер: салыстыру әдісі, анализ-
синтез әдістері.
Зерттеу жұмысы барысындағы негізгі тұжырымдар:
1. А. Байтұрсынов жасап кеткен тіл білімі әлі күнге дейін өзекті;
2. А. Байтұрсыновтың кейбір тұжырымдары әлі күнге дейін қолданылады;
1. Сөз таптастыру тарихы
А. Байтұрсыновтың сөздерді таптастыру жайының ерекшелігін байқату
үшін осы мәселенің даму жолын шолып өткен жөн. Тілдегі сөздерді лексикалық-
грамматикалық сипаттарына қарай топтастыру – грамматикалық теориялық та,
практикалық та маңызы зор, әрі негізгі, әрі түйінді мәселе. Бұл мәселе тек
грамматиканың ғана емес, оның лексикамен байланыстыратын да негізгі мәселе
[1;39].
Тілдік құбылыстарды бір-бірінен ажыратуға, оларды айқындауға
және тануға таяныш етілетін негіздер тіл білімінде принцип деп аталады
[1;40].
Тілдегі сөздерді грамматикалық жағынан таптастырғанда мынандай
екі жағдайды қадалаған жөн.
Біріншіден, жеке-жеке сөз таптарына телінбекші сөздердің қай-
қайсысы болсын тілдің сөздік құрамына енеді. Олай болса , я сөз я сөздер
қай сөз табына қатысты болса да, қайткенде де олардың лексикалық жағы еске
алынуы керек.
Ал сөздердің осылай лексикалық жағын ескеруден, сөзсіз, оның
семантикалық жағын ескеру керек екендігі туады.
Ендеше, әрбір сөз табы және оның құрамына енетін сөздердің
бәрі де лексика-семантикалық тұрғыдан қаралып талдануы керек. Екіншіден,
сөздерді грамматикалық жағынан таптастыру , олардың түрлену және жасалу
жүйесін айқындау, сондай-ақ сөздердің тіркесу мүмкіндіктері мен
синтаксистік қызметтерін т.б. сол сияқты мәселелерін анықтау – қашан да
болсын грамматиканың қарайтын міндеті.
Сонымен, тілдегі сөздерді таптастырғанда, олардың (сөздердің)
лексика-семантикалық жақтары да, грамматикалық жақтары да, бірдей
қадағалана қаралуы қажет[41;1].
Жоғарыда айтып өткеніміздей, қазақ тілінде сөздерді тапқа
бөлудің алғашқы соқпағын салған – түрколог Н. И. Ильминский. Ол өз
еңбегінде сөздерді тоғыз түрлі тапқа бөледі. Осы сан совет дәуіріне дейін
жарық көрген еңбектердің барлығында да сақталған [2;69]
Қазақ тіліндегі сөздерді лексика-грамматикалық топтарға жіктеу
тарихының революцияға дейінгі кезеңдерінің барлығына ортақ бір жайтты айта
кеткен жөн. бұл кезкңде қазақ тілін зерттеген түркологтардың ешқайсысы да
ондағы сөздерді тапқа бөлуде қандай принципке сүйенуге болатынын сөз еткен
жоқ [2;69]
Профессор Қ. Жұбановтың қазақ тіл білімінің қай саласы бойынша
болмасын, артына күрделі зерттеу еңбек-мұра қалдырғаны мәлім. Ғалым сондай
сүбелі еңбектерінің ішінде морфологияның өзекті мәселесі – сөздерді
семантикалық құрылымдық топтарға бөлу ісін де назардан тыс қалдырмай,
айрықша ыждағаттылықпен зерделеп, ой-тұжырымдарын қағаз бетіне түсіріп
үлгеріп кеткен.
Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе университетіндегі Жұбановтану
зертханасы қорындағы ғалымның бұрын-сонды баспа бетін көре алмаған
еңбектерін зерделеу кезінде де сөздерді семантикалық-құрылымдық топтарға
бөлу ісіне тікелей қатысты ой-тұжырымдар мол ұшырасады.
Сөз таптары әрі зат, әрі етістік болып, бір бірінен айырылмаған
кезде олардың есім не етістік екендігі қосымша арқылы ғана белгілі болады
- деп сөз таптастырудың морфологиялық принципінің маңызын алға тартады.
Ғалым мынандай маңызды қорытынды жасайды: Тапқа айырғанда үш
түрлі негізге сүйенеміз:
1. Лексикалық қасиеттеріне қарай.
2. Морфологиялық қасиеттеріне қарай; қандай қосымша қандай қосалқы
ертетініне қарай.
3. Сөйлемде қай мүше болатындығына, қай орында тұратындығына қарай деп
сөз таптастырудың үш принципін көрсетеді. Бұл үш принцип күні бүгінге
дейін негізгі критерийлер болып келеді.[3;25]
Академик Ә. Қайдаров та сөз таптастырудың осы үш принципін қазақ
тіл білімінде алғаш жүйелеген Қ. Жұбанов екенін айтады [4;11]
С. Жиенбаев та Қ. Жұбанов сияқты қазақ тілінің сөздерін тапқа
бөлуде олардың үш түрлі белгісін басшылыққа алуды ұсынады: Грамматикалық
категорияны дұрыс айыру үшін оның белгілерімен таныс болу шарт. Ол белгілер
мынандай үш түрге бөлінеді:
1. семантикалық белгілер;
2. синтаксистік белгілер;
3. морфологиялық белгілер - дейді ғалым.[5;38]
Синтаксистік принципті екінші орынға қоюының себебін автор
былайша түсіндіреді: Семантикалық белгілер мен синтаксистік белгілер өзара
тығыз байланысты. Семантикалық белгіміз сөздің мәні болатын болса,
синтаксистік белгіміз сөздің сөйлемдегі функциясына байланысты белгісі.
Сөздің мәнінің өзі сөйлем ішінде тұрғанда ғана айқын байқалады ғой. Бұл
жағдай әсіресе қазақ тілі сияқты сөз мазмұны тұрған орнына да байланысты
болатын тілде көп көрсетілуі керек - дейді автор [5;38]. Ал сөз
таптастырудың морфологиялық принципін соңғы орынға шығару себебін ғалым
кейбір сөз таптарын ажыратуда морфологиялық принциптің ешқандай ролі
жоғымен түсіндіреді.
Т. Сауранбаев та өзіне дейінгі ғалымдар ізімен сөз таптастырудың
сол үш принципін атай отырып, сөз табына былай анықтама береді:
Семантикалық (мағыналық) және грамматикалық өзгеру өзгешелігіне қарай,
сөйлемде атқаратын қызметіне қарай сөздердің бөлінуін сөз таптары дейміз
[6;68]. Ғалым сегіз сөз табын көрсетеді. Олар: зат атауыш, сын атауыш, сан
атауыш, амал атауыш, есімдік сөздер, етістік сөздер, шылау сөздер,
одағайлар.
50-жылдары қазақ тіл біліміндегі сөз таптастыру проблемасын шешу
ісіне белсене араласқан адам А. ысқақов болды. А. Ысқақов та қазақ
тіліндегі сөздерді таптастыруда 30-жылдарда аталған үш принциптен
ауытқымайды: Қазақ тіліндегі сөздерді таптастырғанда да, басқа тілдегі
сөздерді таптастырғандай, негіз етіп алынатын белгілер және қолданылатын
принциптер бар:
Семантикалық (лексикалық) мағынасы;
Сөздердің морфологиялық (грамматикалық) формасы;
Сөздердің сөйлемдегі (синтаксистік) қызметі - дейді.
А. Ысқақовтың тағы бір жаңалығы қазақ тіл білімінде 30-жылдары Қ.
Жұбанов енгізген сөз таптастырудың үш принципін (семантикалық,
морфологиялық, синтаксистік) бірлікте қарай отырып, оларды жетілдіре
түскендігі болды.
Қазақ тіл біліміндн сөз таптастырудың үш принципін өзгерту туралы
басқа пікір бола қойған жоқ, Қ. Жұбановтан бастап кейінгі бұл мәселеге
арнап қалам тартқан ғалымдардың барлығы бір ауыздан осы үш принципті атап,
оларды бірлікте қарау керектігін айтады. Тек қазақ тілі үшін қай принцип
жетекші болу керек дегенде ғана пікір алшақтығы кездеседі. Қ. Жұбанов
семантикалық принципті жетекші ретінде тани отырып, екінші орынға
морфологиялық принципті, үшінші орынға синтаксистік принципті қойса, С.
Жиенбаев екінші орынға синтаксистік принципті шығарады. А. Ысқақов үш
белгінің де қажет екенін ескере отырып, кейбір сөз табын анықтау үшін
белгінің үшеуін де бірдей қолдануға болса, кейбір сөз таптары үшін я екі
белгіні ғана, я бір белгіні ғана қолдануға болады. Ал егер бір белгіні
таяныш етерліктей болса, ондайда тек семантикалық белгі ғана тірек болуы
тиіс. Олай болатын себебі – сөзді сөз деп тануға таяныш болатын белгі-оның
семантикасы - дейді [7;13].
Соңғы жылдары қазақ тіл біліміндегі сөз таптары теотиясына елеулі
жаңалық енгізген С. Исаев болды.
С. Исаев сөз таптастырудың негізінде жалпы грамматикалық мағына
жатқан семантикалық принципін, негізінде категориялық грамматикалық мағына
жатқан морфологиялық принципін, негізінде қатыстық грамматикалық мағына
жатқан синтаксистік принципін басшылыққа ала отырып, қазақ тілі сөздерін он
тапқа жіктейді: зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу,
шылау, еліктеу сөздер, одағай, модаль сөздер.
Міне, қысқаша қазақ тіл білімінде сөз таптастыру тарихы осындай.
Ал енді, қазақ тілі сөздерін таптастырудың негізін қалаған А.
Байтұрсыновтың сөз таптастыруда басшылыққа алған принциптеріне тоқталайын.
XIX ғасырдың ортасында жарық көрген Н. И. Ильминскийдің
Материалы к изучению киргизского наречия атты еңбегінен басталып, М.
Терентьев, П. М. Мелиоранский, В. В. Катаринский секілді тағы басқа
бірқатар орыс түркологтарының еңбектерінде жалғасын тапқан қазақ тілі
сөздерін түрлі тапқа бөлу ісі ғұлама ғалым, біртуар тұлға А. Байтұрсынов
есімімен тығыз байланысты болды. А. Байтұрсыновтың Тіл – құрал аталған үш
бөлімнен тұратын оқулығының морфологияға арналған бөлімі алғаш рет 1914-
жылы, фонетикаға арналған бөлімі 1916-жылы жарық көріп, кейіннен әрқайсысы
алты-жеті реттен толықтырылып қайта басылды.
А. Байтұрсынов қазақ тіліндегі сөздерді әуелі атауыш сөздер,
шылау сөздер, одағай деп үлкен үш топқа бөледі. Алайда ғалымның сөздерді
былайша үш топқа жіктеуін сонау ерте заман грамматистерден бастау алатын
сөздерді есім, етістік және жалғауыш деп ажыратуларының дәстүрті жалғасы
ретінде қарауға болмайды. Автордың қазақ тілі сөздерін осылайша бөлудің
негізінде қазақ тіл білімінде сөздерді автосемантикалық және
синсемантикалық деп жіктеудің принципі жатыр дейді С. Мұхтаров [3;19].
Автосемантический (от греч. Avtos-сам + semantikos-обозначающий)
Знаменательный, имеющий отдельный самостоятельный смысл [8;281].
Семантический (от греч. syn-вместе + semantikos-обозначающий) служебный
необладающий самостоятельным смыслом [8;281]. Яғни А. Байтұрсынов
автосемантикалыққа атауыш сөздерді жатқызады да, синсемантикалыққа шылау
сөздерді жатқызып тұр. Бұл жерде ғалымның сөздерді осы үлкен үш топқа
бөлуіндегі басты межегіші етіп сөздердің лексикалық мағынасын басшылыққа
алады да, яғни сөздердің лексикалық мағынасы негізінде қаншалықты дербес,
дербес еместігін ескереді. А. Байтұрсынов атауыш сөздер тобына зат есім,
сын есім, сан есім, есімдік, етістікті, ал шылау шылау сөздер тобына үстеу,
демеу, жалғаулықты жатқызады. Автор сөз таптарына жеке тоқталғанда одағайды
шылау сөздердің төртінші түрі етіп енгізеді, ал Қорыту бөлімінде Сөздер
мағынасына қарай тоғыз тапқа бөлінеді - дей келе одағайды шылау сөздерден
бөлек жазады[9;103].
Толық лексикалық мағыналы сөздердің тәуелсіздігін, номинативтік
қасиетін ескеріп, оларды атауыш сөздер тобына біріктірсе, лексикеалық
мағынасы жоқ немесе лексикалық мағынасы жартылай ажырау нәтижесінде де
шартты түрде болып қалған сөздерді шылау сөздерге жатқызады. Ғалым үстеу
сөздердің де басқа атауыш сөздермен салыстырғандағы дербестік дәрежесінің
төмендігін танып, оны шылау сөздер тобына енгізеді. Кей сөздер басқа
сөздердің мағынасын толықтыру үшін үстеу болады. Осылай сөз үстіне қосылып
сөздің мағынасын толықтыратын сөздерді үстеу дейміз - дейді ол [9;99].
Ғалым үстеу сөздерді неліктен шылау сөздер қатарына жатқызғанына түсінік
беріп кетеді.
Мәселен, әрең келдім дегенде, әрең демесем де, келгенім
көрініп тұр, бірақ әреңді қосқанда келгендік үстіне қалай келгендік
көрініп тұр - деп өз ойын түсіндіріп кетеді [9;99]. Бұл ғалымның сөз
таптастырудағы бірден бір өзгешелігі. Дегенмен қазіргі таңда үстеу сөз
табын шылау қатарына жатқызу обалдық етер еді.
1967жылы шыққан Қазақ тілінің грамматикасында сөздерді былай
топтастыру туралы былай делінген: Әрине бұл үш топ сөздердің (атауыш,
көмекші, одағай) алатын орындары бірдей емес. Мысалы, олардың ішінде сан
жағынан да, соған сәйкес тілдің бүкіл лексикасына негізгі ұйтқы болу
жағынан да атаушы сөздердің өздері де жалпы сипаттары бола тұра, іштей алды
алдына тән ерекшеліктері мен жалқы сипаттарына қарай, әрқилы лексика-
грамматикалықтоптарға бөлінеді. Мысалы, оларды алдымен есімдер мен
етістіктер деп аталатын екі үлкен салаға бөліп алған дұрыс. Бірақ бұнымен
тыну да жеткілікті емес, өйткені есімдер деп аталатынсөздерді алсақ,
олардың өздері делексика-грамматикалық өзгешеліктері жағынан іштей біркелкі
емес. Егер зат есімді, сын есімді, есімдіктерді алсақ, бұлардың бәріне тән
өзінше жалпылық болса, үстеу сөздеа мен еліктеу сөздердің өздеріне тән әрі
жалпы, әрі жақын қасиеттері бар. Осындай жалпы қасиеттері мен өзара
жақындықтарын ескере келіп, атаушы сөздерді екі жікке бөліп олардың біреуін
атаушы есімдер деп, екіншісін үстеуші есімдер деп саралауға болады [1;40].
Бұл еңбектен де үстеу сөздерге берілген бағаны анық көруге болады. Бұдан
біз А. Байтұрсыновтың XX ғасырдың басында айтып кеткен ойының осы күнге
дейін жаны барын көреміз. Жоғарыда атап өткеніміздей үстеу сөздер сөз
тудыруға да ұйтқы болмайды. Бұл – оны есім сөздер қатарынан бөлек алып
қарауға болатындығының тағы бір себебі.
А. Байтұрсынұлы шылау сөздерге демеу, жалғаулық, үстеу сөздерді
жатқызыды. Қазақ тіл білімінде сөз таптастыру проблемасының тарихына
арналған Т. Қордабаевтың өткен ғасырдың 50-жылдарының басына дейінгі
кезеңді қамтыған шағын шолу мақаласында да А. Байтұрсынұлының қандай
принципті басшылыққа алғандығы аталады: ...Шылау сөздерді өз ішінен үстеу,
демеу, жалғаулық деп үшке бөледі. Олардан шылаулар мен үстеулерге
байланысты қазіргі ғылыми шешімдерге сай келмейтін байымдаулардың барлығын
байқау қиын бола қоймас. Бұл оқулықта (Тіл – құрал) сөздерді тапқа бөлуде
олардың мағынасына сүйенген. Үстеу, демеу, жалғаулықтарды шылау сөздердің
құрамына енгізгенімен, ол үшеуін үш сөз табы деп есептейді де, қазақ
тілінде тоғыз түрлі сөз табы бар дегенді айтады [2;69-70]
Ғалым қазіргі таңда шылаудың бір түрі болып жүрген
жалғаулықтарды жеке сөз табы ретінде қарстырады. Жалғаулықтарға мынандай
анықтама береді: Жалғаулық дейміз – жалғау орнына жүріп, жалғау сияқты
басқа сөздердің шылауында тұрмаса, өз алдына мағына шықпайтын сөздерді.
Автордың жалғаулық деп атауының мақсаты - бұл сөздер не жалғаудан кейін,
не жалғаудың орнына қолданылатынын көрсету.көріп отырғанымыздай А.
Байтұрсынұлы қазіргі қазақ тіліндегі шылаудың бір түрі – септеулік
шылауларды атап отыр. Ғалым сөз таптастыруда семантикалық принципін
басшылыққа ала отырып, синтаксистік принципті де ұстанған. Жалғаулық
шылауларға жататын сөздер тек лексика-семантикалық жақтан топтаспайды,
сонымен қатар сөз бен сөзді байланыстыру қызметі жағынан да топтасады.
Мысалы: Басшы бұл мәселені жиналыс сайын көтереді десек, сайын шылауынсыз
сөйлемнің мағынасы толық сақталмай,сөйтем ақпарат беру қабілетінен айырылып
қалады. Яғни сайын шылауы сөз бен сөзді байланыстыру қызметін атқарып
тұр.
А. Байтұрсынов одағайды жеке сөз табы ретінде қарастырып, оны
лездік одағай, еліктеу одағай және шақырыс одағай деп үш топқа бөледі. Ал
еліктеу сөздерді жеке сөз табы деп қарамай, одағайдың құрамына жатқызады.
Автор одағайға одағай дегеніміз – одағайланып, оңаша айтылатын сөздерді
деп анықтама береді. Мұны ғалымның интонациялық оңашалыққа баса назар
аударып, ал грамматикалық жағына аса көңіл бөлмегені деп түсіндіруге
болады. Одағай құрамында жүрген еліктеуіш сөздер семантикасы жағынан да
синтаксистік қызметі жағынан да, морфологиялық белгілері жағынан да мүлде
өзгеше сөздер. Одағай сөздер көбіне адам баласының эмоциясының тілдегі
көрінісі болса, еліктеу сөздер ғалым А. Ысқақов айтқандай, біріншіден
табиғатта ұшырасытын сан алуан құбылыстар мен заттардың бір-бірімен
қақтығысу я соқтығысуларынан туатын, сондай-ақ неше түрлі жан-жануарлардың
дыбыстау мүшелерінен шығатын әр түрлі әрекет қимылдарынан туатын әрқилы
дыбыстарға еліктеуден пайда болған түсініктерді білдірсе, екіншіден, сол
табиғатта ұшырайтын сан алуан құбылыстар мен заттардың және неше түрлі жан-
жануарлардың сыртқы сын-сипаты мен қимыл әрекеттерінің де қилы-қилы
көріністерінен пайда болатын түсініктерді білдіреді [7;344-345]. Сонымен
қатар одағай сөздер сөйлемде синтаксистік қызмет атқара алмаса, еліктеу
сөздер әдетте пысықтауыш қызметін атқарады.
2. А. Байтұрсыновтың есім сөздерді жіктеуі
2.1. Зат есім
Зат есім грамматикалық сөз таптарының ішінде аса келелі орын
алады. Сын есім заттың сынын білдіреді, сан есім заттың санын білдіреді деп
берілген анықтамалардан зат есім категориясы есімдерді бір-бірінен
ажыратуға өзек болатын категория екендігі байқалады. Тіпті, етістік заттың
қимылын (әрекет, қозғалысын, күйін) білдіреді деп айтылатын анықтамалардан
да тілдегі сөздерді лексика-семантикалық жағынан топтап, оларға
грамматикалық сипаттама бергенде, зат есімдерді жанамай өтпейміз. Олардың
барлығы да зат есім категориясының грамматикалық құрылысында алатын орны
да, қызметі де зор екендігін көрсетеді [10;216]. 1954 жылғы Қазіргі қазақ
тілі деген академиялық зат есім сөз табының ішіндегі орны осылай беріледі.
Зат есім сөз табына қатысты мәселелер қазақ тіл білімінде біршама шешілген
проблема болып көрінгенмен, әлі күнге дейін оның (зат есім) мағынаның
топтары мен грамматикалық категорияларында бір арнаға түспеген жайлар бар.
Зерттеу обьектіміз болып отырған А. Байтұрсыновтың Тіл – құрал оқулығында
зат есімдерге мынандай анықтама берілген. зат есім – нәрселердің атын
көрсететін сөздер. Нәрсе деп не түрлі болса да затты атаймыз[9;105]. Бұл –
даусыз, ешбір өзгеріссіз ертеден келе жатқан, орныққан ереже. Қазақ тіл
білімінде кейін жазылған ғылыми оқулықтарда кейбір толықтырулар
енгізілгенмен негізінен осы анықтама сақталған. 1954 жылғы академиялық
грамматикада: Зат деген ұғым тек күнделікті өмірде кездесетін әдеттегі
нәрселерді ғана емес, табиғат пен қоғамдық өмірдегі әралуан құбылыстарды да
қамтиды - деген анықтама берілсе, 1967 жылғы Қазақ тілінің
грамматикасында : Зат есім дегеніміз – лексикалық тұрғыдан алғанда өз
алдына мағыналық дербестігі бар сөздер. Өзімізді қоршаған дүниедегі зат жан-
жануар атаулыға, барша құбылыс пен уақиға-болмыс атаулыға есім, атауыш
болып келетін сөздердің бәрі де зат есімдер - деген анықтама береді.
Байқағанымыздай, екі анықтама да А. Байтұрсыновтың берген анықтамасына
саяды. А. Байтұрсынов зат есімдерді деректі зат есімдер, дерексіз зат
есімдер, жалпы және жалқы зат есімдер деп бөледі. Бұл мағыналық топтардың
негізінен қазір де өзгеріссіз қалғаны белгілі. Тек қана кейінгі оқулықтарда
үшінші мағыналық тобы болып адамзат және ғаламзат зат есімдер аталып жүр.
Ал 1967 жылғы грамматикада жақтылық пен жақсыздық категориясы деп акталған.
А. Байтұрсынов зат есімнің сұрақтары жөнінде сөз қозғағанда ғана тілге тиек
етеді де, ал жеке грамматикалық категория ретінде алып қарамайды. А.
Байтұрсынов зат есімнің екі айырысын: жекелік, көптік және екі қалпын: жай,
тәуелдік қалпын көрсетеді. Соның ішінде бізге керегі – тәуелді қалып. Ғалым
тәуелді қалыптың екі түрі деп оңаша және ортақ түрін көрсетеді., ал екі
реті деп анайылық және сыпайылық түрлерін айтады.
Оңаша тәуелділік бір нәрсені екінші нәрсе оңаша меншіктеуін
көрсетеді деген анықтама береді. Ал ортақ тәуелдеуге келгенде, ғалым
ортақ тәуелдік бір нәрсені басқа нәрселер ортақ меіктеуін
көрсетеді[9;109] дей келе мынандай мысал келтіреді:
Жекеше:
І жақ (біздік) атамыз, денеміз
ІІ жақ (сіздік) атаңыз, денеңіз
ІІІ жақ (бөгделік) тасы, денесі
Көптік:
І жақ (біздік) аталарымыз, денеміз
ІІ жақ (сіздік) аталарымыз, денелеріміз
ІІІ жақ (бөгделік) аталары, денелері
Ғалым жіктеу есімдіктерін қолданбағандықтан, бір қарағаннан
заттардың неше адамға меншікті екенін қиынға соғады. Ол сыпайылық түрді
бөлек алғанмен ІІ жақта сыпайылық түрдің сыпайылық түрдің грамматикалық
көрсеткішін қолданады. Қазақ тілінде сендердің атаң деген формада
қолданылмайтыны белгілі, сондықтан иемденуші адам санының көптігін
есімдікке де, меншік болып отырған зат есімге де жалғау арқылы береміз.
Екінші жағдайдағы көптік жалғауы атаның көптігін емес, оны иемденуші
адамның көптігін көрсететін грамматикалық категория.
Ал сыпайылық пен анайылық түріне келсек, қазақ тілінде сыпайылық
рет тек ІІ жақта ғана ерекшеленеді. Ал қалған екі жақта анайылық ретше
тәуелдене береді. Бұл Тіл – құрал жазылған кезде ескерілмегенмен, соңғы
кезде біршама орнықты. Мысалы, 1954 жылғы Қазақ тілі оқулығында, 1967
жылғы Қазақ тілінің грамматикасында сыпайылық түрдің грамматикалық
көрсеткіші ІІ жақтың қосымшаларымен бірге беріледі. Мысалы А.
Байтұрсыновша берілген сыпайылық реттің жекеше түрінің І жағы анайылық
реттің ортақ тәуелдеулі жекеше формасының І жағымен бірдей , ал ІІІ жағы
анайылық ретше деп ғалымның өзі көрсетеді. Сыпайылық реттің көпше түрінің
І, ІІ жағы анайылық ретпен бірдей болып келеді. Тәуелдік жағының бір түрі
ретінде жүретін -нікі, -дікі жалғауларын ғалым белгісіз бір себептерден зат
есімнен туатын сөздер жұрнақтарының арасында қарастырады. Бірақ
грамматикалық мағынасын нәрсенің сол затқа тиесілі екендігін көрсету үшін
қолданылады деп дәл түсіндіреді. Тәуелдеу ұғымын тудыратын -нікі (-дікі,
-тікі) тарихи жағынан алғанда ілік септіктің –нің, -ның, -дың, -дің, -тың,
-тің жалғауына –кі (-қы, -ғы, -гі) жұрнағының бірігіп п болғаны мәлім -
дейді А. Ысқақов [7; 48]. Сондықтан бұл қосымшалардың тәуелділік тудыруы
жөнінде дау жоқ.
А. Байтұрсынов жалғаудың 2 түрін атап өтеді: 1) септік жалғау 2)
көптік жалғау. Ғалым тәуелдікті зат есімнің қалпының бірі де (жоғарыда
айтылғандай жай қалып, тәуелді қалып), оның грамматикалық формасы туралы
сөз қозғамайды. Қазіргі қазақ тіліндегі ...сөйтіп бұл қосымшалар
сөйлемдегі сөздерді бір-бірімен септестіріпжалғастырып тұр несесе септелу
деп сөздердің сөйлем ішінде өзге сөздермен дәнекерлесу үшін септік жалғауын
қабылдап, грамматикалық тұрғыдан өзгеріске түсуін айтады [1;56] деген
сияқты мынандай анықтама береді: септік жалғаулар сөздердің үйлесуіне сеп
болады [9;110]. Септік жалғаудың 5 түрі бар: 1) ілік жалғау -дың; 2)
барыс жалғау -ға; табыс жалғау -ды; 4) жатыс жалғау -да; 5) шығыс
жалғау -нан.
Көптік жалғау біреу-ақ деп көрсетеді. Ол -лар жалғауы.көріп
отырғанымыздай ғалым септік жалғауларының қатарына атау септік пен көмектес
септік жалғауын қоспайды. Негізінен атау септіктің грамматикалық көрсеткіші
болмағандықтан, оны септік жалғауы ретінде алмағаны сондықтан болар.
Септік жалғауы қатарында саналып жүргені болмаса, атау септігінің арнайы
жалғауы жоқ. Дұрысында атау септігі деп отырғанымыз – сөздің септік
жалғауын қабылдамай тұрған күйі. Оны атау септік деп септік жалғауларыныі
басына қою аса қажет, өйткені заттың кім, я не екенін білдіретін сөзбен жақ
жағынан қиысып, субъектілік-координаттық қатынаста байланысып, сөйлем
құрайды [13; 456]. Ал көмектес септіктің тілімізде кейін пайда болғанын
және түркі тілдерінде қазақ тілінде ғана кездесетін грамматикалық категория
екені белгілі.ғалымның оны жалғау деп танымағаны содан болса керек.
Дегенмен А. Байтұрсынов жалғаумен қатар жалғау мағынасында жүретін сөздер
деп менен, үшін, арқылы,туралы,тақырыпты дегенсөздерді жалғаулықтар деп
береді. Қазіргі күнде бұл сөздер септеулік шылаулар оның ішінде атау
септікке қатысты айтылатын шылаулар екенін білеміз. Осы жерде менен
жалғаулығына назар аударсақ, грамматикалық мағынасы жағынан қазіргі
көмектес септігімен орайлас. Сондықтан да ғалымның бұл шылауларды атап
өткені тектен-тек емес. Бұл қосымшалар (мен, бен, пен) септіктің жалғауы
көмектес септік делініп шартты түрде кейінгі кезде ғана танылды, шынында
қазақ тілінде бұл қосымша емес, шылау сияқты [10; 235]. Негізінен
септелуінде қазіргі тіл білімімен салыстырғанда айтарлықтай айырмашылық
жоқ. А. Байтұрсынов теориясының сүрлеуі көптеген ізбасар ғалымдарға бағыт-
бағдар болғаны анық.
2.2. Сын есім.
Сын есім – семантика-грамматикалық мағынасы жағынан, морфологиялық
ерекшеліктері мен сөз тудыру, сөз өзгерту амалының жүйесі жағынан да,
синтаксистік қызметі мен қолданылуы жағынан да қазіргі қазақ тіліне тән
ерекшелігі бар сөз табының бірі [1;66]. Сол сияқты А.Байтұрсыновтың сын
есімнің табиғатын түсіндіруде де біршама өзгешеліктер мен ерекшеліктер бар.
А. Байтұрсынов сын есімнің 2 мағыналық түрін көрсетеді. 1) тек сыны 2) сыр
сыны. Тек сынына тек сыны нәрсенің тегін көрсетеді деп анықтама береіп,
мысал ретінде ағаш аяқ, күміс қасық, алтын жүзік, қағаз ақша, жез құман,
киіз қалпақ, мақта жіп, қайыс жүген сияқты сөздерді келтіреді. Біз білеміз,
қазіргі қазақ тілінде сын сын есімдер қатыстық сын есімдер және сапалық сын
есімдер деп бөлінеді. Сапалық сын есімдер сын сынымен орайлас болса, тек
сыны қатыстық сын есімдердің мағынасын толық ашып бере алмайды, тек бір
жағынан ғана танытады. Тегін ғана емес, одан да басқа қасиеттерін
білдіретін туынды сын есімдер ғалым назарынан тыс қалып отыр. Ал қазақ
тілінің морфология саласында заттардың тегін білдіретін сын есімдер мүлде
аталмайды.
Қатыстық сын есімдер ретінде тек жұрнақ арқылы және бірігу тәсілі
арқылы жасалған сын есімдер ғана қаралады. Сондықтан мүмкін А.
Байтұрсыновтың тек сыны деп алған сын есім тобын қазіргі күнде тіл білімі
теориясын жасаушылар ескерсе ме деген ой туады.
Сын есімнің шырай категориясы төңірегінде көптеген көзқарастар бар. С.
Аманжолов төрт түрлі шырай бар деп санайды: жай шырай, шағын шырай,
салыстырмалы шырай, таңдаулы шырай. І. Кеңесбаев 1951 жылы шыққан еңбегінде
екі түрін көрсетеді: таңдаулы шырай және талғаулы шырай. Ғ. Мұсабаев бес
түрлі шырайды көрсетеді: салыстырмалы шырай, бәсең шырай, күшейтпелі
шырай, үдетпелі шырай, шағын шырай. 1967 жылғы Қазақ тілінің
грамматикасында шырайдың мынандай төрт түрі беріледі: бәсең, я шағын
шырай, күшейтпелі шырай, асырмалы не үдетпелі шырай. А. Ысқақов шырайларды
төртке бөледі: жай шырай, салыстырмалы шырай, күшейтпелі шырай, асырмалы
шырай. С. Исаев кейінгі оқулықтарында екі түрлі шырай бар деп есептейді,
салыстырмалы және күшейтпелі шырайларды ғана қалдырады. А. Байтұрсынов Тіл
– құрал оқу құралында сын есімнің үш шырайын атап өтеді. Олар: жай шырай,
талғаулы шырай, таңдаулы шырай.
Жай шырай деп атаған түрін артық, кем демей, нәрсенің сиқын жай
көрсетеді деп, мынандай мысалдар келтіреді: жақсы атан, жаман қой, тентек
бала, жуас ат, шорқақ кісі т.б. кейінгі ғалымдар арасында да бұл шырай
түрін сын есімнің грамматикалық категориясы деп алған ғалымдар бар. Алайда,
сөзді ешбір мағыналық, не реңктік өзгеріске түсірмегендіктен, ешбір
грамматикалық форма қабылдамағандықтан, оны шырай түріне жатқызудың қажеті
жоқтығын айтқан да С. Исаев сияқты ғалымдар бар. 1954 жылы шыққан
академиялық грамматикада жай шырай формасы шырайлардың басқа түрін
салғастыратын негізгі форма болып саналады деген анықтама берілген.
Дегенмен бір түрлену жүйесіне жататын, тең дәрежедегі екі құбылыстың бірі
екіншісіне ұйтқы бола алмайды.Сондықтан жай шырай басқа шырай түрлерін
жасауға негіз болғандықтан, оны шырай категориясына қоспауға да болады.
Талғаулы шырай – нәрсе сиқының бірінен-бірін артық кемдігін көрсетеді.
Оны көрсету үшін жай сындағы сөзге –рақ, -рек талғау қосымшалары тіркеледі
[9;130]. Талғаулы шырай – қазіргі салыстырмалы шырай. А. Байтұрсынов бұл
шырайдың жасалу жолының тағы екі жолын көрсетеді. -рақ, -рек қосымшасыз
талғау шырай болады. Мәселен: Сиырдан жылқы биік; аттан атан мықты;
қарағайдан қайың аласа; Асаннан Досан кіші; темірден ағаш жеңіл, уа ғайри
сондай. Мағынасына келгенде, әрине, бұл сөздер бір-бірімен байланысқа
түсіп, бірігіп салыстырмалық мән беріп тұр. Бірақ бұл морфологияның
обьектісіне кіре ме? Салыстырмалық мәнді тек синтаксистік бірлікте ғана
көруге болады, ал жеке сөзді алып қарағанда сын есімде салыстырмалық мән
қалмайды.
Ал екінші жолын ғалым былай береді: Талғаулық шырайын күшейткенде көп
деген сөз қосылып айтылады. Мәселен: Сиыр түйеден көп аласа; Қой аттан көп
арзан; Талдан қарағай көп биік; Темірден ағаш көп жеңіл, уа ғайри
солай[9;130]. Бұл жағдайда да ғалым сөйлемнің мағынасына назар аударған.
Сөйлемде салыстырмалық мән бар екендігі сөзсіз. Бірақ морфологияда әдетте
сөздердің жеке тұрғандағы немесе екі сөздің тіркесіп бір лексикалық мағына
бергенде ғана қаралатындығы белгілі. Бұл оқулық алғашқы оқулықтырдың бірі
болғандықтан, кейбір мәселелердің, әсіресе сөзжасам мен морфологияға
қатысты көптеген мәселелердің әлі бірізге түспегенінен болар.
Таңдаулы шырай деп аталатын шырай түрінің жасалуын А.Байтұрсынов былай
береді: ...нәрсенің сиқы өте артық екендігін көрсетеді. Оны көрсету үшін
жай шырайдағы сөздің алдына ең, нақ, тап, тым, бек, хас деген сөздер
қосылып айтылады. Мәселен, ең жақсы, нақ шешен, тап зерек, тым қорқақ, бек
нәзік, хас батыр уа ғайри сондайлар [9;131]. Бұл шырай қазіргі кездегі
грамматикаларда, атап айтқанда, 1954 жылғы грамматикадан бастап асырмалы
шырай деп аталып жүр. Оқулықта күщейткіш буындар арқылы жасалатын
күшейтпелі шырайды таңдаулы шырайдың құрамында оның екінші жасалу жолы
ретінде қарастырады: ...Таңдаулы шырай екінші түрлі де болады: жай
шырайдағы сөз таңдаулы шырайға түсуге бас дыбыстары бөлек алынып, оған п
дыбысы жалғанып, сол бөлектенген дыбыстар сөз алдына қойылып айтылады.
Мәселен: а-анық – ап-анық, шо-лақ – шоп-шолақ, қыс-қа – қып-қысқа, тай-пақ
– тап-тайпақ, жал-пақ – жап-жалпақ, се-міз – сеп-семіз, ақ-шам – ап-ақшам
уа ғайри[9;131]. Көріп отырғанымыздай, А. Байтұрсынов күшейтпелі шырай мен
асырмалы шырайды бір грамматикалық категория төңірегінде қарастырады. Бұл
пікірді кейінгі тіл білімінде қолдағандардың бірі – С. Исаев болып
табылады. С. Исаев бұл пікірін былай түсіндіреді: Күшейтпелі және
(асырмалы деп аталатын шырай түрлерін біріктіріп қарайтын болсақ, асырмалы
деп жүрген шырай түрі де күшейтпелі мәнді білдіреді: өте жақсы – жап-жақсы,
аса биік – бип-биік т.б) шырайдың сапалық сын есімнің лексика-
грамматикалық категориясы ретінде екі-ақ түрін көрсетуге болады:
салыстырмалы шырай және күшейтпелі шырай[11;140].
Тіл – құралда сын есімге қатысты қозғалатын мәселенің бірі -
конверсия. Ғалым сын есімдердің басқа сөз таптарының қызметінде жүре
алатынын айтады. Ең алдымен үстеу сөздің сұрағына жауап беретінін
ескертеді: ...Есімдер заттың сынын да, істің сынын да көрсетеді. Мәселен,
жақсы: жақсы кісі деп те, жақсы еткен деп те айтамыз; жаман ат деп те,
жаман жүреді деп те айтамыз... [9;131]. Зерттелу, яғни субстантивтену
процесіне келгенде ғалым ойында біршама ескеретін пікірлер бар. Ол туралы:
сын есімнің кейбіреулері зат есімнің орнына жүреді. Мәселен, арзан еттің
сорпасы татымас дегеннің орнына арзанның сорпасы татымас деп айтылады
дей келе субстантивтенген сын есімдерді зат-сын, жалғыз сынды ғана
көрсететін сөзді жай сын деп атайды. Зат-сын мен жай сынға жалғау жалғану
тәртібін: жай сынның жалғауы өзіне жалғанбай, соңындағы зат есімге
жалғанады - дейді.
2.3. Сан есім
Сан есім – сөз таптарының ішінде біраз тиянақталған, көп өзгеріске түсе
бермеген сөздердің лексика-грамматикалық тобының бірі. Дегенмен аз да
болса, өзгешеліктер кездеседі. Тіл – құралда сан есім туралы былай
жазылған: сан есім нәрселердің есебін һәм ретін көрсететін сөздер,
мәселен,: бір, екі, үш, төрт, бес, алты, жеті, сегіз, тоғыз, он, жиырма,
отыз, қырық, елу, алпыс, жетпіс, сексен, тоқсан, жүз, мың, миллион, түмен.
Бұлар есептік деп аталады. [9;136]. Ғалым сан есімнің үш түрін атап өтеді.
Олар: есептік сан есім, реттік сан есім және телімдік сан есім. Есептік сан
есімді екіге бөледі. Оның біріне жоғарыда аталған сан есімдердіжатқызады
да, екіншісі туралы былай дейді: ...зат есімге тіркелмей сөйлейтіндігінен
басқарақ айтылады: бір – біреу, екі – екеу, үш – үшеу, төрт – төртеу, бес –
бесеу, алты – алтау, жеті – жетеу дейді де оны жадағай есептік деп атайды.
Байқағанымыздай есептік сан есімнің құрамына кірген бұл сан есімдер бүгінгі
күндегі жинақтық сан есімдер. Ғалым жинақтық (яғни жадағай) сан есімдердің
есептік сан есімдерден айырмашылығытек зат есімдермен тіркесу валенттігінде
ғана екенін көрсете келіп, мағыналық жағынан ешбір айырмашылығы жоқтығына
назар аударады.
Реттік сан есімде қазіргі тіл білімімен салыстырғанда ешбір өзгешелік
жоқ. Сан есімнің үшінші түрі – телімдік сан есім былай берілген:
...Бұлардан басқа нәрсенің бүтіні емес, бөлімтігінің санын көрсететін
сандар бар. Олар телімдік аталады. Телімдік сан: жарты, жарым, ширек. Қазақ
тілінде телімдік санның есімі тіптен аз[9;136]. Қазіргі қазақ тілінде бұл
сан есімдер бөлшектік сан есімдерге жататыны белгілі. Тек бөлшектік сан
есімнің бұл жасалу тәсілінегізгі емес, негізгі тәсіл – синтетикалық тәсіл.
Бұл тек қана қазақ тіл білімінің дамуы емес, басқа ғылымдардың да ілгері
дамығанымен, оқу ағарту ісінің дамуымен түсіндіріледі. Ал сан есімнің
болжалдық, топтау сияқты мағыналық топтары тіл біліміне кейін енгенге
ұқсайды.
2.4. Есімдік
А. Байтұсынов есімдікке мынандай анықтама береді: Есімдік дегеніміз
есімдердің, яғни зат есімнің, сын есімнің, сан есімнің орнына жүретін
сөздер. Мәселен, мұғалім дегеннің орнына мендеймін, саған сөйлегенде
атыңы атаудың орнына мен, сен, ол деген сөздер зат есімнің орнына
жүрген себептен есімдік болады [9;141]. Ал 1954 жылы шыққан Қазіргі қазақ
тілі академиялық оқулығында: Есімдіктер заттың атын, сынын, санын, я
олардың аттарын білдірмейді, бірақ солардың (зат есім, сын, есім, сан
есімдердің) орнына жұмсалады деген анықтама берілсе, 1967 жылы шыққан
грамматикада: Есімдіктердің әрқашан белгілі бір заттың, сан-сапа, я
құбылыстың, іс-әрекет және кейбір басқа ұғым аттарын қайталап жатпай,
олардың орнын ауыстырып, ықшамдай айту үшін жұмсалатын сөздер екені қазақ
тіліндегі есімдіктердің сөйлемде қолдану жүйесінен өте айқын көрінеді -
деп беріледі. Еімдіктердің сөз таптастыруда белгілі жүйеге түскен,
қалыптасқан үш принципінің ішінде негізінен лексика-семантикалық принцип
аталады. Тіл – құралда есімдіктің бес түрі бар: 1) жіктеу есімдігі 2)
сілтеу есімдігі 3) сұрау есімдігі 4) жалпылау есімдігі 5) танықтық
есімдігі.
1954 жылғы грамматикадан бастап есімдіктің жеті түрі аталып жүр. Олар:
жіктеу есімдігі, сілтеу есімдігі, сұрау есімдігі, өздік есімдігі,
белгісіздік есімдігі, болымсыздық есімдігі, жалпылау есімдігі. Осы
топтастыру бүгінгі күнге дейін сақталып келеді. Байқағанымыздай, А.
Байтұрсынов өздік есімдігін және белгісіздік есімдігін атамайды. Жеке
есімдік түрлеріне келетін болсақ, А. Байтұрсынов жіктеу есімдігінің
анықтамасын былай беріп: жіктеу есімдігі дегеніміз – сөйлеген кезде
сөйлеушінің, тыңдаушының һәм бөгделердің жігін ашатын сөздер, жіктеу
есімдігінің үш жағын айтады: 1)сөйлеуші үшін мен дейді бұл бірінші жақ
2) тыңдаушыға сөйлеуші сен дейді, бұл екінші жақ 3) сөйлеуші өзі мен
тыңдаушыдан басқаны ол дейді, тыңдаушыға сен деудің орнына сіз дейді,
бөгде кісіні ол деудің орнына о кісі дейді. Сондықтан біз бірінші жақ
болады, сіз екінші жақ болады, о кісі үшінші жақ болады[9;141].
Тағы бір мәселе ол – жіктеу есімдіктерінің септеуіндегі ерекшелігін
ғалым жіктеу есімдігінің жалғыз ғана жалғаулары ғана емес, өзі де азырақ
өзгеріңкірейді. Мәселен:
Атау кім? Мен
Ілік жалғауы кімнің? Менің (меннің орнына)
Барыс жалғауы кімге? Маған (менге орнына)
Табыс жал
ғауы кімді? Мені (менді орнына)
Жатыс жалғауы кімде? Менде
Шығыс кімнен? Менен (меннен орнына) 9;141].
Бұл пікірді кейінгі ғалымдар зерттеп, ілік, барыс, табыс, шығыс
септіктердегі н дыбысының түсіп қалуын былай түсіндіреді: ол біріншіден,
қазақ тілінің жатыс септігіндегі менде, сенде, онда сөздерінде сақталып
отырылатын н дыбысынан анық байқалады. Мәселен, шығыс септігі қазақ,
әзербайжан, ноғай тілдерінде мәндән, сәндән, ондан; құмық, қарачай, қырғыз
тілдерінде мендан, сендан, ондан сияқты н формасын сақтай қолданылуы, әрине
тегін заңдылықтар емес. Бұл жағдайлардың бәрі де түптеп келгенде қазіргі
кезде айтылу нормасынан сырт қалған ілік, барыс, шығыс, табыс септіктерден
н морфемасының бір кездерде қазақ тілінде де септік жалғауларының алдында
түсірілмей қолданғандығын анық аңғартады. Бұған қосымша, кейбір
ескерткіштірде ілік септігінің мәннің, сәннің болып қолданылған дағдылары
да кездеседі. Демек, бұл фактілер қазақ тіліндегі мен, сен, ол жіктеу
есімдіктерінің септелу жүйесінде қысқарті, ықшамдай айту бағытында мәннің
мә-нің, сәннің сә-нің деген сияқты н дыбысының түсіп қалғанын толық
дәлелдей алады [13;483].
Септелу үлгісіндегі екінші ерекшелік – барыс септігінде н дыбысының
пайда болуы. 2002 жылғы грамматикада бұл жайындағы пікірлер мынандай үш
топқа бөлінеді:
1. барыс септік жалғауы басында –ғару болған да, кейіннен –ғар
формасына түсіп, одан –ған түріне ауысады. Сонда –ғару -ғар -ған болып
қалыптасқан.
2. барыс септік жалғауының соңғы н дыбысы ингредиент деп тану. Бұл
негізінде оғар оға оған дегенге тура келеді.
3. Шалғай метотезис арқылы н және ғ дыбыстарының орын алмасуы, яғни
онға оған болып қалыптасуы[13;484]. Еңбекте -ғар ерте кезде -ғару
формасынан қысқарған деген пікір қолдау табады: ...өйткені –ғару -ғар
ізі ескі қолжазба ескерткіштерден бастап бүгінгі түрік туыстас тілдердің
негізгі айтылу нормасынан да көптеп кездесетін дағдының бірі боп саналады
[13;484]. Бастамасын А. Байтұрсынов салып осы сияқты мәселелер кейінгі
ғалымдардың зерттеу обьектісіне айналып осындай дәрежеге жетті.
А. Байтұрсынов көрсеткен есімдіктің келесі түрі – сілтеу есімдігі.
сілтеу есімдігі дегеніміз – ол нәрсені көрсеткендке айтылатын сөздер.
Мәселен, жақын нәрсені көрсеткенде: осы, бұл, мынау дейміз. Осы, бұл,
мынау, сол, , анау деген сөздер сілтеу есімдігі болады [1;119]. Соған
сәйкес 2002 жылғы грамматикада: сілтеу есімдіктеріне тән сөздердің негізгі
лексикалық мағыналары аралық қатынастарды көрсету болып табылады. Сол
себептен сілтеу есімдіктері әрқашан сөйлеушіге не сөйлемдегі субьектіге
субстанциялар мен құбылыстардың әр алуан жақын не алыстық сияқты аралық
қатынастарды білдіріп отырады [13;484]. Мұнымен қоса Тіл – құралда
сілтеу есімдіктерін септегенде болатын өзгешеліктерді атап өтіп, осы, бұл,
мынау есімдіктерін септеу үлгісін көрсетеді.
Сұрау есімдіктері. Сұрау есімдігі дегеніміз – біреуден бір нәрсе
туралы сұрағанда айтылатын сөздер. Адам туралы сұрасақ, кім? дейміз,
басқа заттар туралы туралы сұрасақ, не? дейміз. Қай нәрсе екендігін
сұрасақ, қайсы? дейміз. Нәрсенің дәл санын сұрасақ, нешеу? , неше?
дейміз. Нәрсенің дәл саны емес , шамасын сұрағанда қанша? дейміз.
Нәрсенің қатарда қайсы қайсы екендігін сұрасақ , нешінші? дейміз. Мезгіл
туралы сұрасақ, қашан? дейміз. Кім? не? қайсы? қандай? нешеу? неше?
қанша? нешінші? қашан?деген сөздер сұрау есімдігі болады.сұрау есімдігінің
бірсыпырасы есімдершеөзгереді, бірсыпыралары бұлардың бәрінде де басқаша
өзгереді [9;143-144]. Бұл мәселе қазіргі қазақ тілінде біршама жүйеленді.
Қазіргі қазақ тілінде сұрау есімдіктерінің бәріне бірдей өзінше ерекшелік
деп айтарлықтай морфологиялық түрлену белгісі және синтаксистік қызметтері
жоқ. Олардың әрқайсысы қандай сөздерді жауап етуіне қарай әртүрлі сөз
таптарына бейім болып отырады. Сондықтан сұрау есімдіктерінің грамматикалық
формалары, синтаксистік қызметтері сол жауап боларлық сөздердің
қасиеттеріне байланысты ғана белгіленеді. Мысалы, кім? не? есімдіктері зат
есімдерше түрленіп, солардай қызмет атқаратын болса, қай? Есімдігі сын
есім, есімдік сөздер сияқты, қандай? есімдігі - сын есім, қалай? қайда?
қайдан? сөздері – үстеулер, қанша? неше? нешінші? қаншасы? Сөздері сан
есімдер сияқты морфологиялық түрлену формаларын қабылдап, синтаксистік
қызметтері де ыңғайлас болып келеді [1;115]. Кейінгі еңбектерде сұрау
есімдігінің түрлену жүйесі біршама тиянақталды: Сұрау есімдіктерінің
түрлену жүйесі мынандай болады. Тәуелдік жалғау сұрау есімдіктерінің бәріне
бірдей жалғанбайды. Мәселен, қай? қашан? неше? қалай? Сұрау есімдіктері
мүлде тәуелденбейді. Сұрау есімдіктерінен кім? не? қайсы? нешеу? сөздері
ғана тәуелденеді.
Сұрау есімдіктерінің тәуелдену үлгісі:
Жекеше
көпше
І жақ кімім?
кіміміз?
ІІ жақ кімің?
кімдерің?
кіміңіз?
кімдеріңіз?
ІІІ жақ кімі?
кімдері?
Жіктік жалғаулары сұрау есімдіктерінің ішінен тек кім? қандай? қалай?
қайсы? сөздеріне ғана жалғанады.
Жекеше
көпше
І жақ кіммін?
кімбіз?
ІІ жақ кімсің?
кімсіңдер?
кімсіз?
кімсіздер?
ІІІ жақ кім?
кімдер? [13;489]
Септік жалғаулары да сұрау есімдіктерінің бәріне бірдей жалғана
бермейді. Мәселен қандай? қалай? есімдіктері мүлде септелмейді. Неше?
қанша? сөздері барыс, жатыс, шығыс септік жалғауларын, қашан? сөзі барыс,
шығыс септік жалғауларын,қай? Сөзі жатыс, шығыс жалғауларын ғана қабылдай
алады. Сұрау есімдіктерінен кім? не? қайсы? нешеу? Сөздері септеледі.
Көптік жалғаулары сұрау есімдіктерінің ішінде кім? не? қайсы? неше?
Сөздеріне ғана жалғанады [13;489]
А. Байтұрсынов есімдіктің келесі түрі ретінде жалпылау есімдігін
атайды. Бірақ белгісіз бір себептерден еңбекте бұл есімдік жіктеу есімдігі
деп бірілген. жіктеу есімдігі дегеніміз – нәрсенің жігін айта сөйлегенде
айтылатын сөздер. Мәселен, бәрі, барша. Қазіргі қазақ тілінде бәрі, барша
есімдіктері жалпылау есімдіктерінің қатарына жатады. Сонымен қатар ғалым:
һәр деген сөз өзі һәм басқа сөздерге де қосылып, жіктеу есімдігінің
орнына жүреді. Мәселен, һәр кім, һәр бір, һәр қайсысы уа ғайри сондай
сөздер деп аталмыш есімдік түріне қазіргі күнде белгісіздік есімдігі болып
жүрген сөздерді де жатқызады [9;145]. Ал түрленуіне келгенде, А.
Байтұрсынов өз деген сөздің тәуелді қалыпта септелуін мысалға келтіреді.
Сонда ғалым бүгінгі күнде жеке өз алдына есімдіктің бір түрі болып жүрген
өздік есімдігін де аталмыш топқа жатқызып отыр.
Танықтық есімдігі дегеніміз – нәрсенің жоқтығын, яғни оның белгілі
еместігін, яки түгел еместігін көрсеткенде айтылатын сөздер. Мәселен,
һешкім, һештеме, дәнеме, һешбір. Бұлар жоқтықты көрсетеді. Кей, қайсібір –
бұлар түгел еместікті көрсетеді. Біреу, әлдекім, әлдене - анық белгілі
еместігін көрсетеді [9;147]. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz