А. БАЙТҰРСЫНОВ АНА ТІЛІН ОҚЫТУ МӘСЕЛЕСІ ЖӨНІНДЕ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І А. БАЙТҰРСЫНОВ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ӘЛІПБИІ
1. Қазақ әліпбиінің
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..5
2. Тіл құрал еңбегінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .27
ІІ А. БАЙТҰРСЫНОВ АНА ТІЛІН ОҚЫТУ МӘСЕЛЕСІ ЖӨНІНДЕ
2.1 Әліпби үйретудің
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 33
2.2 А.Байтұрсынов әдістемелік еңбектері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 57
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: ХХ ғасырдың алғашқы он жылдығында ескі мен
жаңаның қарбалас кезеңінде білімі мен күш-қайратын бала оқытуға жұмсаған
ғалымдардың арасындағы ерекше тұлға Ахмет Байтұрсынов еді.
Демократтық-ағартушылық қызметті өзінің азаматтық борышы деп санаған
Ахмет Байтұрсынов халықты оқытуға шақыруымен ғана тынбайды, оқытудың амал-
жолдарын іздестіреді, бағдарлама, оқулықтар жасайды.
Кезінде, Ахмет Байтұрсынов жайында Сәкен Сейфуллин, Мұхтар Әуезов,
Мыржақып Дулатов деректі мақалалар жазған болатын.
Есімі дүние жүзіне мәлім аса беделді түрколог академик А.Н.Кононов
библиографиялық сөздікте Ахмет Байтұрсынов Жетілдірілген қазақ алфавитін
жасаушы, қазақ тілінің фонетикасын, морфологиясын, синтаксисін зерттеп,
оқулықтарын түзуші, қазақ әдебиеті мен тарихын зерттеуші[1] деп танытады.
Р.Сыздықова, Р.Нұрғалиева, Д.Әлімханов, С.Кәкішев, Т.Қожакеев сияқты
зиялы ғалымдар Ахаң жайында ақиқатты монографиялық еңбектер жазды. Осылайша
қазақ тіл білімінің ірге тасын қалаушы аса көрнекті ғалым А.Байтұрсыновтың
лингвистикалық мұрасы тілші ғалымдар тарапынан зерттеле бастады. Бұл
саладағы Ә.Қайдаров, Р.Сыздықова, Ә.Айтбаев т.б. тілші ғалымдардың
жарияланған еңбектерін Ахметтанудың берік бастамасы деп тануымызға болады.
А.Байтұрсынов және қазақ тілі білімі деген объектінің маңызының зор
екендігі сонда – оның есімі Ұлттық академиямызға беріліп отыр. Мұның сыры
А.Байтұрсыновтың халқына сіңірген сан-саладағы еңбегінің зоры – тіл
білімінде жатқандығында, лингвистика ғылымының негізін қалауда. Осы
тұжырымды енді тереңдете дәлелдеу керек. Ең алдымен мектеп оқулықтары жай
ғана білім бе? Әлде ғылым саласына жата ма? Осыны ашып алу қажет, өйткені
дүние жүзі ғылымында, оның ішінде орыс ғылымдарының арасында бұл жөнінде
керезар пікірлер бар. Бірқатары мектеп грамматикаларында ғылым жоқ деген
пікірде.
Бұл пікірді қазақ тілі біліміне келгенде қостауға болмайды, өйткені
тіл білімі ғылымының бастауы мен барысы, мазмұны мен сипаты барлық жұртта,
барлық кезеңде бірдей болуы шарт емес. Оның тіл таныту мақсаты, зерттеу
принциптері, зерттеу жұмысының өзі, әдістері мен ғылым ретінде дамуына
қажет мүмкіншіліктері тұрғысынан қарағанда, әр халықтың тарихында әртүрлі
сипатта болуы заңды. Оның үстіне бір халықтың мәдениетінде пайда болған
ғылым саласының алғашқы кезеңі мен орта тұсында және қазіргі күйінде
айтарлықтай ерекшеліктерінің болуы және даусыз. Осы тұрғыдан келгенде қазақ
тілі туралы ғылым саласы осы тілдің жалпы және тұрақты белгілерін ана
тілімізде тұңғыш рет сипаттаған мектеп оқулықтарынан басталады деген
концепцияны ұстауға болады.
Демек, А.Байтұрсыновтың Оқу құралдары мен Тіл құралдарын зерттеуді
тіл туралы білім мен тіл туралы ғылымның байланысын, арақатынасын,
кешегісі мен бүгінгісін танып білу деп бастау керек болады, яғни бұл
зерттеулер қазіргі таңда ғылымның жаңа тармағы – Ғылым туралы ғылымға үлес
қосу болмақ.
Осы жағдайларды ескере отырып, аталған мәселені диплом жұмысы
тақырыбы етіп алып отырамыз.
Зерттеудің нысаны: Жұмысымның зерттеу нысаны етіп ғалым
А.Байтұрсынұлының тіл біліміне қатысты еңбектерін алдым. Атап айтар болсақ,
Оқу құралы (1912ж), Әліпби (1928ж), Сауаташқыш (1926ж), Тіл - құрал
(1914ж), Тіл - құрал (1915ж), Тіл - құрал (1925ж), Баяншы (1920ж)
еңбектері. Аталған еңбектері 1992 жылы Тіл тағлымы деген атпен жинақ
болып шыққан болатын. Бұл еңбектерін осы жинақтан алдық.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері:
А.Байтұрсынұлы қазақ әліпбиінің негізін қалаған реформаторы екендігін
зерттеу.
- А.Байтұрсынұлы - қазақ тіл білімінің, қазақ әліпбиінің реформаторы
екендігін айқындау;
- А.Байтұрсынұлының қазақ теориясын көрсету;
- А. Байтұрсыновтың әдістемелік еңбектерін қарастыру.
Зерттеу әдістері: Зерттеу барысында салыстырмалы-тарихи әдіс,
ретроспективтік тәсіл, диахрондық және синхрондық әдістер пайдалынылды.
Зерттеудің негізгі тұжырымдары:
- А.Байтұрсынұлының қазақ тіл білімінің, қазақ әліпбиін қалыптастырушы
екендігі айқындалған;
- Қазақ әліпбиінің қалыптасып дамуы кезеңдері сұрыпталған;
- А.Байтұрсынұлының әдістемелік еңбектерінің алар орны бар екені
анықталды;
Зерттеудің құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
А.Байтұрсынов және қазақ әліпбиі тарауында қазақ халқының әліпбиінің
қалыптасып даму тарихынан және Тіл- құрал еңбегінен толық ақпарат
беріледі.
А.Байтұрсынов ана тілін оқыту мәселесі жөнінде атты тарауында әліпби
үйретудің әдістері, А.Байтұрсыновтың әдістемелік еңбектері және оны оқыту
мәселесінде қолданылу жайы сөз тарқатамыз.
Қорытынды бөлімде А. Байтұрсыновтың қазақ әліпбиін қалыптастырушы,
қазақ тіл білімінің реформаторы екендігі жайында тұжырымдар жасалады.
І А. БАЙТҰРСЫНОВ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ӘЛІПБИІ
1.1 Қазақ әліпбиінің тарихы
Әліпби (алфавит) – жазуда қолданылатын әріптердің белгіленген тәртіп
бойынша орналасқан ретін білдіретін жиынтығы.
Жазудың әліпбилік үлгісін, яғни таңбаның бір ғана дыбысқа (фонемаға)
сәйкес келуін біздің заманымызға дейін ІІІ мыңыншы жылдардың ортасында
семит халықтары сына жазудағы таңбаларды пайдалана отырып, дауыссыз
дыбыстарды дауыстылармен тіркесуіне қарай үш түрлі таңбамен берген,
(мысалы: т дауыссызын та, те, ти), өйткені семит тілдерінде үш-ақ дауысты
дыбыс бар. Ал біздің заманымызға дейін ІІ мыңыншы жылдың алғашқы жартысында
консонтаттық буын жазуының жаңа түрі пайда болып, кез келген дауыстымен
тіркескен дауыссыз жоғарыда айтылған сына жазудағыдай әр түрлі таңбамен
берілетін болған. Біздің заманымызға дейін ҮІ-ІҮ ғасырларда Кіші Азиядан
Үндістанға дейінгі билік құрған Ахемен әулеті билеген парсы мемлекетінде
қолданылған парсы-арамей жазуы (парфян, соғды, хорезм жазуларына негіз
болған), еврейлердің шаршы жазуы, сирия-арамей жазуы (манихей, несториан,
яковит жазуларына негіз болған), жол асты, жол үсті дәйекшелерімен
толықтырылған араб жазуы, тағы басқа арамей жазуының жергілікті
тармақтарына жатады. Түзу сызықты финикий әліпбиі бастапқы түрінде Кіші
Азия, Грекия, Италия т.б. елдерде қолданылады. Ал көне грек әліпбиі бірнеше
тілдердің жазу-сызуына негіз болады. Бұлар жазу-сызу тарихында батыс
әліпбилері деп аталады. Классикалық грек жазуы, Византия жазуы, копт
(христиан мысырлықтар), гот, славян жазулары көне грек әліпбиінің Шығыс
тармақтарына жатады. Ал италий, этрус, көне герман сына жазу т.б. батыс
грек әліпбиінің тармақтары болып саналады. Этрус әліпбиі латын әліпбиіне
негіз болған.
Еліміз Ресей бодандығында болған соңғы үш ғасыр көлемінде тарихымызды
бұрмалап, оны жоқ қылып көрсеткісі келгенмен, зерттеулерге қарағанда
б.з.д.Ү-ІІІ ғасырларда-ақ қазақтың ата-бабаларының ежелгі әліпбиі болғаны
белгілі.
ҮІІІ-ХІІІ ғасырларда Орта Азиядағы түркілердің арамей сирия тармағынан
тараған несторион, манихей жазуларымен жазған жазба ескерткіштері болды.
Сондай-ақ парсы-арамей тармағына жататын соғды әліпбиі Шығыс Түркістанда
кеңінен қолданылған көне ұйғыр әліпбиіне, көне ұйғыр әліпбиі ХІІІ ғасырдан
кейін тұңғас-манжүр жазуларына негіз болған. Түркі халықтарының әлемге
әйгілі Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінің әліпбилеріне соғды жазуы негіз
болған деген пікір бар. Дания ғалымы В.Томсен мен орыс ғалымы Е.Д.Поливанов
түркі әліпбиін арамей әліпбиіне жанасымы жоқ идеограммалардың негізінде
пайда болды деген болжам жасаған. Орыс шығыстанушысы Н.Аристов түркі
әліпбиін ешбір бөгде әліпбидің ықпалынсыз, түркі таңбалары негізінде туған
төл жазу деп санайды. Жазу-сызу мен сауаттылық орта ғасырларда дінмен
тығыз байланысты болып, діни уағыздарды таратуда кеңінен қолданылды. Араб
әліпбиі мұсылман дінінің, ислам мәдениетінің кеңінен таралуына байланысты
көптеген түркі халықтарының жазу-сызуына негіз болды. Қазақ және түркі
халықтары сан ғасыр бойы пайдаланып келген араб әліпбиі арқылы қазақ жазба
мұраларының көпшілігі біздің заманымызға жетті. Араб әліпбиі қазақ халқының
рухани өміріне, мәдениетіне, зиялы қауымның қалыптасуына ықпал етті.
Қазақтың ұлт болып қалыптасқанға дейінгі қолданылып келген әліпбилерін
нақты мына әліпбиден кейін мына әліпби қолданылды деп кесіп айтуға
болмайды, өйткені, ол кездерде жаппай сауаттылық болмаған және көбінесе
жазумен әр халық немесе тайпа басшыларының арнайы адамдары айналысқан.
Сондықтан түркі тілдес халықтардың арасында әртүрлі әліпбилердің ішінара
қатар қолданылған тұстары да болған.Тарихи деректерге қарағанда еврей
жазуы, қыпшақ-армян жазуы деген ескерткіштердің де бар екендігі белгілі.
Жекелеп тоқталатын болсақ, еврей жазуын кейіннен қазақ халқының құрамына
кірген Хазардың беріш тайпалары қолданған.
Қыпшақ-армян әліпбиін қыпшақтар ХІІ-ХІІІ ғасырларда өз
тілінде діни, заң және басқа әдебиеттерді жазуда қолданды. Әліпбидің бұлай
аталуы мұнда армян әріптерінің басым болуында. Ғылымда бұдан басқа ұйғыр,
соғди, манихей, сирия, тибет және брахми жазуларымен жазылған түркі
тайпаларының эпиграфтық ескерткіштері де белгілі.
Қазақстан жерінде орхон әліпбиінен басқа ҮІ-ҮІІ ғасырларда ұйғыр-найман
деген әліпби болған. Бұл әліпбидің орхон әліпбиінен айырмашылығы араб
әріптері секілді сөз басында, сөз ортасында және сөз аяғында болуына
байланысты әр түрлі болып жазылған. Орхон да, ұйғыр да арамей әліппесінен
өз алды өзгертілген, бірақ қай уақытта екені белгісіз... – дейді
С.Аманжолов әліпбилер тарихы туралы еңбегінде. Орхон әліпбиіне қарағанда,
ұйғыр әліпбиін қазақ халқына бір табан жақын деуге болады. Оның себебі ерте
кезде сол әліпбиді қолданушы наймандар – бұл күнде қазақ халқының ішіндегі
бір рулы ел. Екінші жағынан, ұйғыр әліпбиі қазақ ел болып қалыптасқаннан
кейін де, Абылайға дейінгі қазақ хандығын, Еуропаның көбін өзіне қаратып
алған монғолдардың заманында да түркі тілдес (ХІ-ХҮ ғ.) халықтардың негізгі
әліпбиі болып саналды. Қазақ тіліндегі дыбыстар жүйесін
арнайы зерттеп, әліпби құрастырған қазақтың
алғашқы фонологі – А.Байтұрсынов. Ғалым өзінің бүкіл саналы өмірін қазақ
жазба тілін лексикалық шұбарлықтан, басқа тілдердің синтаксистік ықпалынан
тазартумен айналысып, қазақ тілі ғылымын дамытқан.
А.Байтұрсынов мұғалімдер даярлайтын оқу орнын мектебін бітірісімен,
1895 жылдан бастап 13–14 жыл бойы бала оқытумен шұғылданады. 1895 – 1909
жылдар арасында ауылдық, болыстық бастуыш мектептер мен 5-6 жылдық екі
кластық училищелерде мұғалім болып қызмет атқарады. Бала оқыта жүріп, сол
оқыту ісіне қажетті жағдайларды қарастырады. Ең алдымен қазақ балаларының
сауатын қазақша ашатын ұлттық жазу таңбалары графикасы бар ма, екіншіден,
оқыту жүйесі жолға қойылған, үкімет тарапынан ашылған мектептер бар ма,
үшіншіден, ондай графикасы мен мектебі болған күнде қазақ тіліндегі
Әліппе кітабы мен оқулықтары бар ма, міне осыларға назар аударуы. Әрине,
осылардың бірде-біреуінің жоқ екенін біледі және осыларды дүниеге
келтірмейінше, жүзеге асырмайынша, қазақ даласындағы оқу-ағарту ісін дұрыс
жүргізу мүмкін емес екендігін жақсы түсінеді. Енді ол Барымен базар
болып, күнделікті бала оқытумен қатар, жоғарыда айтылған Жоқтарды
түгендеуге кіріседі. Атап айтқанда, А.Байтұрсынов 1990 жылдардан бастап
қазақ графикасымен жазуымен айналыса бастады. Сол күнге дейін өзге түркі
халықтары сияқты, қазақтар да пайдаланып отырған араб таңбалары таза сол
күйінде қазақ тілі үшін қолайлы емес екендігін біліп, оны қазақтың ұлттық
жазуына икемдеп, қайта түзуді қолға алды. Ол үшін алдымен қазақ тілінің
фонетикалық дыбыстық жүйесін зерттеуге кіріседі. 1929 жылы 12 майда өз
қолымен жазған өмірбаянында: 1901 жылдардан бастап бала оқытқан кездерден
бос уақыттарымда өз бетіммен білімімді толықтырдым, әдебиетпен шұғылдандым
дейді. Ал Орынборға келгеннен кейін ең алдымен, қазақ тілінің дыбыстық
жүйесі мен грамматикалық құрылысын зерттеуге кірістім, одан кейін қазақ
алфавитін шрифтісін емес және емлесін ретке салып, жеңілдету жолында
жұмыс істедім, үшіншіден, қазақтың жазба тілін бөгде тілдік қажетсіз
сөздерден арылтуға, синтаксистік құрылысын өзге тілдердің жағымсыз
әсерінен тазартуға әрекеттендім, төртіншіден қазақ прозасын яғни, іс-
қағаздар тілін, публицистика мен ғылыми тілін жасанды кітаби сипаттан
арылтып, халықтың сөйлеу тәжірибесіне икемдеу үшін ғылыми терминдерді
жасауға кірістім және айналыстым. Стильдік өңдеу үлгілерін көрсетумен
шұғылдандым - дейді [2].
А.Байтұрсынов қоғам, ғылым және мәдениеттің өркендеуі жазу арқылы іске
асатынын жақсы түсінді. Ғалым сауатсыздықты жою үшін әріп, оқулық мәселесін
кезек күттірмейтін мәселе екенін біліп, 1910 жылдан бастап, араб жазуының
қазақ тілі үшін қолайлы емес жақтарын түзеп, оны тілдің дыбыстық
ерекшеліктеріне сай етіп, сингармониялық ұлттық әліпби түзеді [3].
Сөйтіп, А.Байтұрсынұлы полиграфиялы қ жағынан қолайлы-қолайсыз
жерлерін, оқыту процесіндегі тиімді-тиімсіз жақтарын таразылай отырып, 24
әріптен тұратын әліпби құрастырады. Әліпбиде қазақ тіліне тән, төл
дыбыстарға ғана орын беріліп, кірме дыбыстар алынбайды. Ғалым гетерогенді
сипат алған емлені, әліпбиді жалпыхалықтық, ұлттық негізде қарастырады.
Көне түркі ұрын жазуынан бастау алатын қазақ жазуы түрлі әліпбилерді бастан
кешіріп, қазіргі таңдағы кириллица негізінде жасалған қазақ әліпбиімен
жалғастық тауып, көптеген артық дыбыстардың болуына қарамастан тіліміздің
дыбыстық ерекшелігін барынша қамтитын ұлттық жазбамызға айналып отыр.
Қазақ жазба мұраларының көпшілігі араб әліпбиі арқылы біздің заманымызға
жетті. 1912 жылы Ахмет Байтұрсынов араб әліпбиіне негізделген қазақ жазуына
алғаш реформа жасады. Ол қазақ жазуы тарихында жаңа емле (төте жазу) деп
аталып, халықты сауаттандыруда ірі бетбұрыс жасады. Әліпби 1913 жылдан
бастап мұсылман медреселерінде, 1929 жылға дейін кеңестік мектептерде
қолданылды. 20 ғасырдың 20-жылдары аяғында әліпбиді ауыстыру жайлы түркі,
қазақ зиялылары арасында айтыс жүріп, Байтұрсынов реформалаған әліпби
қолданыстан шығарылды. Шығыс Түркістандағы – Шыңжаң автономиялық
ауданындағы қазақтар Байтұрсынов әліпбиін қазіргі кезге дейін қолданып
келеді. 1929 жылы Кеңес Одағының құрамындағы түркі халықтары латын
әліпбиіне көшірілді. 1940 жылы Кеңес Одағы халықтары біртекті әліпбиді
қолдануы қажет деген саясатпен орыс әліпбиі қолданысқа енгізілді. Орыс
тілінде жоқ қазақ тілі дыбыстарының таңбалары кирилл таңбаларына
ұқсастырылып (қ-к, ғ-г, ө-о, ң-н,) қабылданды. Бұл әліпбидің қазақ тіліне
тән ерекшеліктердің бәрін толық таңбалай алмауына байланысты кейінгі
жылдары қазақ жазуын латын әліпбиіне көшіру мәселесі көтерілуде.
А. Байтұрсынов жасаған қазақ әліпбиіне кеңірек тоқталайық. Қазақтың
ұлы ғұламасы Ахмет Байтұрсыновтың халқы үшін істеген игі істерінің
ішіндегі ең шоқтығы биік қызметінің бірі – араб жазуына өзгерістер енгізіп,
қазақ әліпбиін (алфавит) құрастыруы. Осы арқылы ғалым қазақ халқының тез
сауаттанып хат тануына, оқу білімге деген құштарлықтарының оянуына ерекше
ықпал етті. А.Байтұрсынұлы жазуы дамымаған ұлттың артта қалатынын, оның
қоғамдағы қажеттілігін және адам өміріндегі маңызын өзінің шығарған
оқулықтарында үнемі ескертіп отырады. Жазу дегеніміз – шын мәнінде, кез
келген халықтың рухани деңгейі мен мәдени дамуын көрсететін негізгі құрал.
Ғалым осы құралды ұлттық деңгейге көтеру жолында жан аямай еңбек етіп, тер
төкті. Себебі сол кезеңге дейін ұзақ ғасырлар бойы қолданыста келе жатқан
араб жазуының халықты тез әрі жаппай сауаттандыру жолында үлкен кедергілері
мен қиындықтары бар еді. А.Байтұрсынұлы осы кедергілер мен қиындықтарды
жоюдың ең басты тәсілі – араб жазуын қазақ тілінің заңдылығына сәйкес
реформалау деп білді. Ғұлама осылайша ұзақ ғасырлар бойы өзгеріссіз
қолданылып келе жатқан араб графикасын қазақ халқының игілігіне айналдыру
идеясын көтеріп, оны іс жүзінде реформалады.
Бұған дейінгі қолданылып жүрген араб жазу жүйесінің қандай кемшіліктері
бар, оны реформалауға не түрткі болды дегенге келсек, дәстүрлі араб
жазуында: біріншіден, бір дыбысты жазу үшін бірнеше әріптер пайдаланылатын;
екіншіден, сөзді жазғанда оның тек дауыссыз дыбыстары ғана таңбаланатын да,
дауыстылары жазылмаған сөздің мағынасын түсіну қиындық тудыратын;
үшіншіден, араб әліпбиінде дауысты дыбыстарды белгілейтін таңбалар саны
үшеу ғана болғандықтан, бұл таңбалар тоғыз дауыстысы бар қазақ тілі үшін
жеткіліксіз болды; төртіншіден, мұсылманша сауат ашу әдісінде әріптердің
таза араб тіліндегі дыбысталуы мен айтылуын жаттатумен ұзақ уақыт кететін;
бесіншіден, ол кездегі жазба тілдің құрылымында араб, парсы, ескі тілдің
сөздері көп қолданылатындықтан, қалың бұқараға емес, аз ғана топтың
мүддесіне қызмет ететін.
Аталған жазудың осындай кемшіліктері халықты сауаттандыру ісін
тежейтінін түсінген А.Байтұрсынов 1910 жылдардан бастап араб жазуын қазақ
тіліне ыңғайластырып, жақындатуды қолға алады да, оны 1912 жылдардан бастап
қолданысқа енгізеді. А.Байтұрсынұлы бір халықтың әліпби (алфавит) жүйесін
екінші бір халық қабылдағанда, оны өз тіліне икемдеп, үйлестіру
қажеттігін, олай етпеген жағдайда әріп мәселесінің дұрыс шешім таппайтынын
1924 жылы өткен Қазақ білімпаздарының тұңғыш съезінде ашық түрде айтқан
еді. Ғалым съезде сөйлеген сөзінде: Осы күнгі жұрттардың бәрі де өзі
шығарған әліпбиін тұтынып отырған жоқ. Бәрінікі де өзгеден алған әліпби.
Еуропа жұрттарының тұтынған әліпбиінің түбі көне семит әліпбиі. Көне семит
әліпбиін өз тіліне үйлестіріп финикий жұрты алған, онан грек алған, гректен
латын, Еуропа жұрттары алған. Түркі әліпбиінің түбі де көне семит әліпбиі,
олардан куфалықтар алған. Куфалықтардан араб өз тіліне үйлестіріп алған.
Арабтан Иран, Түрік және басқа мұсылмандар алған. Солардың қайсысы да
бірінің әліпбиін бірі алғанда тұрған қалпында алмаған. Өз тілдерінің
дыбыстарына қарай өзгеріс кіргізіп алған. Тіліне әліпбидің артығы болса
алып тастаған, кемтігі болса әріп қосып толықтырған дейді. Сондықтан да
Ахмет Байтұрсынов араб жазуына өзгеріс енгізгенде, ежелеусіз төте оқу
қағидасын басты принцип ретінде ұстанып, оны қазақ тілінің дыбыстық
заңдылықтарына икемдеді. Ал бұған дейінгі жазу-сызудың жай-күйі ғалымның
өз сөзімен айтсақ, мынадай болды: Әуелі әліфті (алфавитті) тегіс жатқа
оқытады және де оқытқанда әрбір харіфтің өз үнімен оқытпай, әліпбиде қалай
аталса, сол атымен әліп, би, ти, си, мим, ха, дал дегізіп оқытады. Соны
оқып болған соң астын, үстін, үтірін оқытады. Мұны оқытқанда да хәріфтің өз
дауысын оқытпай, бисын ба, тисын та, сисын са дегізген соң харфтің анық
дауысы қалай екенін білмей баланың басы қатады. Яғни мұсылманша оқу деп
қазақ арасында аталып кеткен бұлайша сауат ашу кезінде араб әліпби жүйесі,
таза сол тілдің фонетикалық заңдылықтарына сәйкес үйретілетін. Ал араб тілі
мен қазақ тілінің арасында жер мен көктей айырмашылықтың барын ескерсек,
бұл қазақ баласына жазу-сызу үйретуге айтарлықтай кедергі келтіретін.
Сондықтан да, А.Байтұрсынов қазақ халқы үшін төл әліпби құрастырып
шығарды, бұл – бір. Екіншіден, ғалым оқу жүйесіне де түбегейлі реформа
жасады, себебі бұған дейінгі оқу жүйесі көбіне Құран сүрелерін жаттатқызып,
діни білімге негізделетін және қазақша оқу құралы болмағандықтан бөгде
кітаптарға сүйенуге тура келетін. Ағартушы өзі бұл туралы: Қазақша оқу
дегенде мен осы күнгі мұсылманша оқып жүрген жолмен оқуды айтпаймын,
қазақтың тіліменен оқуды айтамын. Бұл күнгі мұсылманша оқып жүрген жолдың
бұлғалақ-жырғалағы көп, оныменен жүріп хат жаза білуге жеткенше, русша
білуден уақыт кем кетпейді. Себебі қазақ тіліменен оқытпай, ноғай, түрік,
парсы, араб тілінде жазылған кітаптар араласып бас қатып, ми ашып, балалар
әуре-тәуре болады. Сондықтан оқу керегі даусыз болса, оқуға керек
құралдарды сайлау керектігі де даусыз деп қазақша оқу мен мұсылманша
оқудың екі түрлі екендігін ескерткен.
Жалпы қазақ қоғамында ұзақ ғасырлар бойы қолданған араб жазу жүйесі үш
сатыда қызмет етті: қадим, жәдид, төте жазу. Осылардың ішінде, соңғысы,
яғни ғалымның әліпбиі ана тілінде сауат ашудың ең тиімді құралы болды.
А.Байтұрсыновтың 1912 жылы осы төте жазу жүйесімен Оқу құралы деп
аталатын тұңғыш кітабы жарыққа шықты. Бұл қазақ халқының рухани-мәдени
өміріндегі үлкен жаңалық болды. Өйткені қазақ балаларына өз ана тілінде хат
танып, ана тілінде жазуға жол ашылды. Жалпы Ахмет Байтұрсынұлы күллі қазақ
балаларын жазуға үйрету, хат таныту мәселелерін үнемі көтеріп, қазақ халқын
сауаттандыру жолында қыруар қызмет атқарды. Айқап журналының, 1911 жылғы
2 санында жарияланған Қазақ өкпесі деген мақаласында жазудың адам
өміріндегі маңыздылығын, сауатсыз, қараңғы халықтың ғылым мен мәдениет
өркендеуінен артта қалатындығын, сондықтан оқу-білімі жоқ, жазу-сызуы жоқ
қоғамның надандық құрсауында болатындығын ашық жазып, олжалы жерде
үлестен қағылғанымыз, ордалы жерде орыннан қағылғанымыз, жоралы жерде
жолдан қағылғанымыз – бәрі надандық кесапаты деп өз халқын ағартушылыққа
шақырады. Ағартушылыққа шақыра отырып, қазақ қоғамын қараңғылықтан оятуды
сауаттандыру ісінен бастады, ал сауатсыздықты жою үшін әліпби, әріп, жазу,
оқу мәселелеріне түбегейлі өзгерістер енгізді. Өйткені жоғарыда айтылғандай
сол кезеңдегі оқу, жазу жүйесі біріншіден, араб тілінің фонетикалық
ерекшеліктерін үйретіп, діни білімді ғана насихаттаса, екіншіден, бұған
дейінгі жазба тіл халықтың сөйлеу тілінен мүлде алшақ жатқан еді, яғни
қалың көпшіліктің сөйлеу тілі бір басқа да, жазу тілі бір басқа болатын.
Былайша айтқанда, бұл жазу жүйесінде ескі сөздер тобы мен араб, парсы
элементтері және басқа түркі тілдерінің грамматикалық ерекшеліктері басым
қолданылып, қарапайым халықтың ұғынуына қиын тиетін. Бұлайша жазу сонау
орта ғасырлардан бері сақталып, жалғасып келе жатқан жазба дәстүр, үрдіс
болғандықтан, ескі жазу жүйесін меңгерген сауаттылар қауымына бұл жазу
түрі түсінікті болғанымен, кез келген қарапайым адамға, әсіресе балаларға
емін-еркін ұғынып, меңгеруіне ауыр болатын. Сондықтан бұл жазудың ауызша
тілден айтарлықтай айырмашылығы барын, жаппай халықтың қолдануына қолайлы
болмайтындығын түсінген ғалым, жазуды реформалағанда қазақ тілінің
тазалығын басты назарда ұстап, жазуды бұқара халықтың тез сауаттануына
қарай ыңғайлайды. Яғни А. Байтұрсынов алдына қойған принципі ауызекі
сөйлеу тілінің жазба тілдегі формасын жасап шығару болды да, осының
негізінде қарапайым сөйлеу тілінің дыбыстық заңдылықтарына сай ұлттық
әліпби құрастырды [4]. Сондықтан да, Ахмет Байтұрсынов араб жазуын
өзгерткенде мына мәселелерді басты назарда ұстады: біріншіден, араб
әліпбиін қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне сәйкестендіріп қосымша таңбалар
ендіру; екіншіден, араб әліпбиіндегі (алфавитіндегі) қазақ тіліне сәйкес
келмейтін басы артық әріптерді қолданыстан шығару; үшіншіден, араб жазу
заңдылығына тән харакат, ташдид, сукун, тануин сияқты диакритикалық
белгілерді қолданбау; төртіншіден, үш дауыстыға ғана негізделген араб
әліпбиіндегі дауыстылар жүйесін қазақ тілінің үндестік заңына
сәйкестендіріп дәйекше арқылы беру; бесіншіден, ұзақ ғасырлар бойы ескі
тілде қызмет етіп, бөтендік сипатта болған жазу жүйесін барша қазақтың
түсінікті сөйлеу тіліне бейімдеп, негіздеу. Осылайша қазақ балаларының өз
ана тілінде сауаттарын ашып, хат тануына көп күш жұмсаған Ахмет Байтұрсынов
1912 жылы Айқап журналының 4-5 сандарында өзі құрастырған ұлттық әліпби
жобасын Жазу тәртібі деген атпен мақала түрінде жариялап, көпшілік
талқысына ұсынады. Онда ғалым: Оқу керек. Оқу керек емес деп ешкім
айтпайды. Сондықтан даулы нәрселер турасында жұрт бір иттифаққа келіп
жеткенше, оқуды тәртіпті жолға түсіру жайындағы ойымызды жұрт алдына
салалық дейді. Одан әрі қарай ғалым араб жазуын не үшін реформалағанын,
артық таңбаларды не үшін алып тастағанының себебін: Тәртіпті жазу деп
айтамыз: тілдегі бар дыбыстың бас-басына арнаған белгісі бар болса. Осы
күнгі жазуымызда дыбыс басына арнаған белгіміз жоқ, бір белгіменен әлденеше
түрлі дыбыстарды жазамыз... Сондықтан әуелі оқу құралын сайлаудан бұрын
жазуымыздың тәртібін түзетіп жөнге салу керек. Сонан соң, сол жөнменен
құрал сайлау керек. Жазу тәртібі менің ойлауымша болса жарар еді дей
отырып, араб жазуында дауыссыз дыбыстардың бір емес бірнеше таңбасы
барлығын, олардың жуан және жіңішке болып бөлінетінін, ал қазақ тілінде
дауыссыз емес, дауысты дыбыстардың ғана жуан, жіңішке болатынын, сондықтан
артық таңбаларды алып тастағанын нақты мысалдар арқылы дәлелдей келе:
Қазақ тілінде 24 дыбыс бар. Оның 5 дауысты, 17 дауыссыз, 2 жарты дауысты
дейді.
Ахмет Байтұрсынов бұл мақаласында бұған дейін қолданып келген араб
жазуында бір әріппен бірнеше дыбысты немесе бірнеше әріппен бір ғана
дыбысты жазып келгенімізді, сондықтан оларды бір жүйеге салу қажеттігін,
жіңішке дыбысталатын сөздерге дәйекше белгісі арналғанын айтып, қазақ
тілінің үндестік заңына сәйкес құрылған жазу тәртібін қарапайым тілмен,
ұғындыруға тырысқан. Ахмет Байтұрсыновтың жазу жүйесі бойынша сөздің бас
жағында дәйекші белгісі тұрса ол сөз тұтастай жіңішке оқылады. Араб
әліппесі қазақ арасына дінмен бірге таралған, сіңген. Дінменен байланысқан
әліппені тастап, қазаққа басқа әліппе алдыру қиын жұмыс. Бұлай болған соң,
араб харіптерін қазақ дыбыстарына жеткізу амалын табу керек. Ал харфтердің
түрін тым бұзып өзгертуге болмаса, қалай амалын таппақ керек? деген Ахмет
Байтұрсынов, өзі түзген әліпби құрамына жоғарыда айтылғандай 24 таңбаны
қалдырған, оның 17-сі дауыссыз, 5-еуі дауысты, 2-еуі жарты дауыстылар. 1912
жылдан бастап қолданысқа еніп кеткен Ахмет Байтұрсыновтың алфавиті тек 1924
жылы Орынбор қаласында өткен съезде ғана ресми түрде бекітіледі. Бірақ бұл
қазақ білімпаздарының съезді жай ғана жиылыс емес, ұлт тағдырын шешуге
арналған үлкен мәні бар жиын екенін ескерсек, Ахмет Байтұрсынов жазуының
ресми түрде қабылдануы халық үшін істелген игі істің биік шыңы болып
табылады.
Сол кезеңдегі баспасөз беттерінде де Бұл жиылыс – еріккеннің ермегі
емес, топалаң уақытындағы той емес, мектептерде оқу ана тілінде жүргізіліп,
кітаптар жанданып, жазу машинасы шығып, мекемелерде іс қазақ тіліне көшіп
жатқан дәуірде, үлкен сапырылыс болып пікір, өрнек, жазу-сызу, програмдар,
жобалар майданы ашылған дәуірде, өмір тілегімен болып жатқан жиылыс. Бұл
жиылыс – ой, сөз жиылысы деп съездің маңыздылығы туралы алдын ала
халықты құлақтандырады.
Қазақ білімпаздар тобы бұл съезде қазақ емлесін бірөңкейлеу, қаріп
жайын қарастыру, халық әдебиетінің халін һәм оқытылатын пәндерді жоспарлау,
оқу һәм білім кітаптарын көбейту, қазақ пән сөздерінің бір болуы сияқты
мәселелерді қарастырғандықтан, бұл жиында араб әрпін тастап латынға көшу
қажеттілігі туралы да ұсыныстар айтылады. Латын әліпбиін қабылдау мәселесін
көтеріп, баяндама жасаған Нәзір Төреқұлұлы болады. Алайда, А.Байтұрсынов
араб жазуынан бас тартып, әріп өзгертудің қажет еместігін дәлелдеуге
тырысады. Ғалым баяндамасында: Жақсы әліпби тілге шақ болуы керек. Жақсы
әліпби жазуға жеңіл болуға тиіс, әліпбидің әріп суреттері қиын болса,
мүшелері көп болса, жазуды ұзақтатып, уақытты көп алады. Әліпбидің жақсысы
баспа ісіне қолайлы болуы тиіс. Әрпі тізілгенде оңай тізілетін, басқанда
орынды аз алатын әліпби баспасөзді арзандатады. Жақсы әліпби үйренуге де
қолайлы болуы тиіс. Әріп сара жазуға оңай, баспасы мен жазбасының суреті
жақын әліпби үйренуге жеңіл болады. Жақсы әліпбиге лайық бұл төрт сипатқа
келмейтін әліпбидің бәрі де кемшілікті әліпби болмақ деп латын әріптеріне
қызықпауға шақырады және орыстар аяқ баспай тұрғанда бізге не жорық, алу
қиын болғандықтан алмай отыр. Аз күшімізді керексіз іске салғанша, басқадан
кейін тұрған жағымызға жұмсауымыз жөн емес пе деймін деген ой айтады.
Бұл тұрғыдан А. Байтұрсыновты жақтаушылар тіпті латын қарпін қабылдау
соншалықты қажет болып бара жатса, бірінші орыстардың өзі қабылдасын деген
ұсыныстарын ашық білдіреді. Бұл съезде латынды қолдаған Нәзірді де,
арабты қолдаған Ахметті де жақтағандар өз пікірлерін білдіріп, ақыр
аяғында араб жазуын қалдыру немесе латын әрпіне көшу мәселесі дауысқа
салынады. Жалпы Ахмет ұсынған жазу жүйесімен Қазақ газетінің (1913-19
ж.ж.) шығып тұруы және көптеген көркем әдебиет шығармаларының баспадан
шығуы бұл емленің халық арасында үлкен қолдауға ие болғандығын көрсетеді.
Бұны Қазақ газетінің 1915 жылғы 93 санында жариялаған М.Дулатұлының
мақаласы айғақтай түседі: Бұл емлені тосырқап түсінбейміз, оқи алмадық
деген ешкімді естігеніміз жоқ. Қазақ емлесін мұсылман медреселерінде,
орыс школдарындағы шәкірттер, учительдер, мұғалімдер жабыла қабыл еткендігі
былтырғы Қазақ нөмірлерінің көбінен көрінеді. Бұл екі жылдық қана қызмет,
иншалла мұнан кейін артпаса кемімес деген үміт зор деген еді. Өкінішке
қарай, отарлаушы халықтың саясаты Алаштың ұлы азаматының бұл үмітінің
ақталуына жол бермеді.
Ғалым өз әліпбиінің балалардың ана тілінде сауат ашуына лайықталған
ұлттық жазу екендігін Қазақ білімпаздарының тұңғыш съезінде де (1924,
Орынбор), Түркітанушылардың құрылтайында да (1926, Баку) жасаған
баяндамаларында ғылыми жақтан негіздеп, нақты мысалдар арқылы толықтай
дәлелдеген болатын. Сондықтан да Ахмет Байтұрсынов түзген әліпби халықтың
мәдени-рухани деңгейінің көтерілуіне, халықтың тез әрі оңай сауаттануына,
баспа ісінің жандануына ерекше зор ықпал етті.
Алайда, құл халықты отарлау саясаты, қоғамдағы алфавит мәселесінің
тұрақтануына жол бермеді. Өз заманының өзекті мәселесінің бірі болған
әліпби (алфавит) тартысы мен айтысы төрт түрлі бағытта жүрген болатын:
Бірінші, бұрыннан қолданылып келе жатқан араб жазуын өзгертпей сол қалпында
қолдану. Екінші, керісінше, араб жазуына өзгерістер енгізіп тілімізге
икемдеу. Үшінші, араб әліпбиін тастап латынға көшу. Төртінші,
миссионерлердің орыс әліпбиін ендіруге деген талпынысы. Әліпбиге қатысты
бұл бағыттағы қызу пікірталастардан ұлтым деген ұлы тұлғалардың ешқайсысы
да сырт қалған жоқ. Себебі жазу мәдени-рухани дүниенің негізгі кілті
болатындығын, сондықтан әліпби халықтың болашағымен тығыз байланысты
екендігін барлық зиялылар ұғынып, оны өз пікірлерінде ашық түрде білдіріп
те отырды. Десек те, қазақ халқы үш түрлі әліпби жүйесін бірінен соң бірін
қабылдауына тура келді. Бір халықтың бұлайша үш алфавит жүйесін басынан
өткерудің өзіндік себептері бар еді [5]. Мәселен, шоқындыру арқылы
орыстандыруды қарқынды дамыту үшін миссионерлер ислам дінін жоймайынша,
саяси әрекеттері жүзеге аспайтынын түсініп, бұл үшін ең бірінші, араб
жазуын қолданыстан шығарып тастау қажет деп табады. Алайда ұзақ ғасырлар
бойы күллі түркі халықтары пайдаланып келген араб әліпбиін жою оңайға
соқпайды. Сондықтан бірден орыс әрпіне көшірсе жәдидшілдердің қолдауымен
жаппай халық арасында көтеріліс болып кетуінен қауіптеніп, 1929 жылы
зорлықпен латын әліпбиін қабылдаттырады да, он жылдан кейін жаппай түркі
халықтарын орыс жазуына көшіріп, өз ойларын іске асырады.
Негізінен қазақ зиялылары басқа әліпбиге көшуден гөрі, қолданыстағы
араб әліпбиіне өзгерістер енгізу қажеттілігін көбірек көтерген еді. Бұл
көзқарастағылардың негізгі ұстанымы қазақ білмейтін бір бөтен әліпби
шығарғанша, бұрынғысын түзеткені жақсы, яғни қазақтардың не заманнан бері
ғадет алып үйренген араб жазуын тілімізге икемдеу ұтымды болмақ дегенге
саяды. Осындай принципті басшылыққа алған зиялылар қауымының көшбасында
А.Байтұрсынов тұрды, ғалым араб әліпбиін өзгерту мәселесін тек сөз
жүзінде ғана айтып қоймай, мен харіфтерді өзгерткенде, халық жатсынбай,
хат білетін адамдар үйретпей-ақ оқып кетерлік болғандай ғып өзгерттім деп
нақты іс жүзінде көрсете білді. Өзінің әліпби жүйесін Жазу тәртібі деген
атпен, Айқаптың 1912 жылғы 4 және 5 сандарында жариялап, халық талқысына
ұсынғаннан кейін, баспасөз беттерінде, жиындарда жаппай әліпби айтысы
басталып кетеді. Бұл орайда ғалымның жазу жүйесін даттағандар да,
жақтағандар да, ақтағандар да баршылық еді. Тіпті жөнсіз сынаушылар да,
дәлелсіз мін тағушылар да, қисынсыз дау айтушылар да табылады. Осылай
қарсы шыққандарға ағартушы Таластан қазақ баласы пайда тауып жүрген жоқ.
Сабырмен отырып, ойласып іс істелік. Қазақ тіліндегі дыбыстарды көп, я аз
деп көрсетіп, борышыма берейін деп отырғаным жоқ қой. Мақсат – сіз болып,
біз болып, ақылдасып отырып, дыбыс басына харіп белгілеп, жазуымызды бір
жөнге салалық деген деп, босқа даурықпауға шақырады, осы күні һәркім һәр
түрлі жазып жүр, бір жөнменен жазылатұғын жазу жоқ. Жазғанымыздың қата,
дұрыстығын айырарлық емле жоқ. Оның жоқтығы қазақ тіліндегі дыбыстарға ашып-
арнаған хәріфтер жоқ. Бір сөзді екі кісі екі түрлі жазады деп, әліпбиді
еріккеннен өзгертпегенін түсіндіреді.
Жөнсіз дауласушыларға қатысты Міржақып Дулатұлы да өз пікірін
білдіреді. Ол: Жазуды тәртіпке салу деген оңай емес. Оқушылар сынасын
дегенде әркім басына келгенін жазатұғын болса, ешуақытта ойды бір жерге
қорытып болмайды, орынды, орынсыз сын айта беру мақсат емес дей отырып,
Ахаңның жазу тәртібінің дұрыс екендігін алға тартады. [6]. М.Дулатұлы
Ахметтің әліпби жасау шеберлігін былайша бағалайды: Араб әріптерінің
өзгеріп отырғаны рас. Бірақ қалай өзгертілген әңгіме сонда болу керек қой.
Араб әріптерінің 14 ғана бұрынғыша болса, өзге ойдан шыққандары жұртқа жат
болу керек қой. Ойдан шығарылған әріптерді жұртқа үйретіп, оқытып жату
керек еді ғой. Ондай нәрсе болды ма? Болған жоқ, ендеше бұны өзгертушінің
шеберлігі деп біліңдер. Бұларды өзгерткенде әр әріптің бұрынғы тұлғасын
жоймай, өзгерткенін сездірмей, хат танитын адам бөгелместен оқып кетерлік
қылып өзгерткен [6]. Ахмет Байтұрсынов өзінің
құрастырған әліпби жүйесіне қатысты қоғамда орын алған екі түрлі
көзқарастың екеуіне де дәлелді, әрі ғылыми негіздегі тұжырымдарын айтумен
болды. Оның біріншісі, араб әліпбиіне өзгеріс ендірмей қолдана беруді
жақтаушыларға ғалым қазақ балаларының тез сауаттануы үшін ұлттық әліпби
мәселесін дұрыс шешу керектігін, араб графикасында қазақ тілі үшін қажетсіз
таңбалардың көп екендігін алға тартса, екіншісі араб жазуын мүлде тастап
латынға көшуді қолдайтындарға мәдени-рухани дүниеміздің қайнар көзі болып
табылатын араб жазуының ислам дінімен біте қайнасқандығын, әрі өзі
реформалаған жазу жүйесінің қазақ халқының барлық мұқтажын өтеуге қауқарлы
екендігін, осындай алфавит бола тұра, басқасына көшеміз деудің еш қисыны
жоқтығын алға тартқан еді. Алайда, астыртын саяси идеологияның ықпалынан
араб жазуын тастап, латынға көшу мәселесі күн сайын күшейе берді. Көп
жиындар мен баспасөз беттерінде латынға көшуге үгіттеп, насихаттау белең
алды. Мәселен әліпби мәселесіне қатысты өткен жиындардың бірінде Ахмет
Байтұрсынұлы: Менің алдымдағы баяндаманың ғылымдық пішіні болмады, үгіт
пішінді баяндама болды. Бұл ғылымдық мәселе болғандықтан бұған ғылым
мұнарасынан қарауымыз тиіс. Араб әрпінің орнына латын әрпін алу деген
мәселе тұрмыс жүзінде өте керек болғандықтан туып отырған мәселе емес.
Мұнда өте керектік түгіл, әншейін керектік те жоқ. Тұтынып отырған әрпіміз
қай жағынан да болса, басқалардың әрпінен артық болмаса кем емес деп,
латынға деген мұқтаждықтың жоқтығын айтады және әліпби өзгертудің зияны мен
қиындығын: Түркі халқының араб әрпі негізінде жүргізген жазу мәдениеті
бар. Жазу мәдениеті бар жұрттарға бір әріптен екінші әріпке көшу оңай жұмыс
емес. Жайлап көшуге көп қаржы, уақыт, көп күш керек, өйткені екі әріппен іс
жүргізуге екі есе қаржы, екі есе күш керек болады. Ондай қуат түркі
жұртының бірінде де жоқ. ...Өнерлі жұрттың ортақ әрпі екен деп орыстар алмай
отырғанда, ортақтығынан дәмелі болып біз аламыз деуге болмас деп
ескертеді. [7].
А.Байтұрсыновтың латын жазуына қарсы шыққандағы негізгі ойлағаны –
елдің мәдениеті мен экономикалық жағдайы еді. Ахаң латынға көшу арқылы
бүкіл қазақ халқы біріншіден, рухани-мәдени дүниесінен айрылатындығын,
екіншіден, оқулық шығару, баспа ісі, т.б. латындандыру үшін орасан көп
қаржы керек болатындығын қатты ескертумен болады. Сол кезеңдегі жазуға
қатысты пікірталастар Әліппе айтысы деген атпен 1927 жылы Қызылорда
қаласында кітап болып басылып шығады. Бұнда А.Байтұрсынов пікірін
М.Дулатұлы, Е.Омарұлы, А.Байтасұлы, І.Ахметұлы, т.б. қолдап, сөз сөйлейді.
Мәселен І.Ахметұлы: Қазақстаннан шыққан Ахмет бұрынғы араб әліппесін
өзгертіп, қазақ әліппесін жазды. Неше жылдай қазақ елін шоқындырмақ болған
миссионерлер, қазақ еліне үлгі көрсетіп, әліппе жасап бермек болған орыс
білімпаздарының қолынан келмеген нәрселер Ахаңның ғана қолынан келді.
Ахаңның дәйекшесін орыс білімпаздары да ілім жолындағы үлкен табыстың
біріне қосып отыр дейді. Бұл Әліппе айтысында латынды жақтаушылар
А.Байділдаұлы, Т.Шонанұлы, Ә.Ермекұлы, т.б. өз пікірлерін дәлелдеуге
тырысып бағады. Алайда бұлардың қай-қайсысы да А.Байтұрсынов жазуын жоғары
бағалайтындығын өз сөздерінде білдіре отырып, латынға көшудің
қажеттіліктері туралы айтады. Мәселен, Т.Шонанұлы: Бізде Ахаң еңбегімен,
білім ордасының жігерімен жасалған жақсы емле бар. Емлеміз жақсы дегенге
қосыламыз. Бірақ таңбамыз, әліппеміз, әрпіміз жақсы дегенге қосылғым
келмейді десе, Ә.Ермекұлы: Ахаң емлені түзеп, қазақ тілінің негізін
орнатқанына біз түгіл орыстар да қарсы емес. Емлеміздің дұрыс шешілгендігі,
басқа елдердің көбінікінен артық екендігіне ешкімнің таласы жоқ. Сондықтан
біз Ахмет Байтұрсынов мәселенің қиынын шешті дейміз. Ендігі талас
әріптеріміздің таңбасы туралы деп, латын мен араб таңбаларының
айырмашылықтарын сөз етеді. Латынды қолдаушылардың Әліппе айтысында
айтқан негізгі уәждері латын әрпімен газет, журнал, кітап шығарғанда
шығынның аз болатынды, араб жазуымен шығарса шығынның көп кететіндігі.
Байтұрсынұлы жазуы ең оңтайлы әліпби болып табылғанымен, халыққа істелген
озбыр саясат өз дегеніне жетіп, латынға негізделген жаңа әліпті
қолданысқа ендірді. 1929 жылы 24 қаңтарда Қазақстан Орталық Кеңес
Комитетінің ІV сессиясында бұл жаңа әліп Латын әрпі негізінде құрылған
жаңа қазақ әліпбиі деп саналсын деген қаулы қабылданып, барлық мекемелер
мен ұйымдарды жаппай латын жазуына көшуге міндеттейді. Тіпті, латын әрпінен
бас тартқысы келгендер заң алдында жауап беретін дәрежеге жетеді. Бұған
жоғарғы үкімет атынан ресми түрде халыққа таратылған хабарлама дәлел
болады. Онда Жарияланып отырған жиырма күннің ішінде бүкіл кеңсе ісі жаңа
әліпке көшірілетін болсын. Жаңа әріпті білмеймін деген қызметкерлер жаңа
әріптің жасырын жауы деп саналып, сотқа тартылсын, – деп көрсетілген [7].
Бір әріпті тастап, екінші әріпке дереу көшу саяси-экономикалық жақтан
да, мәдени-әлеуметтік жақтан да өте тиімсіз болса да, қызыл империяның
негізгі мақсаты түркі халықтарының рухани дамуын тежеп, бағындыру және
осы арқылы орыс жазуына көшіру болатын. Халықтың күллі рухани дүниесі араб
жазуында жатыр, араб жазуы тарих тамыршысы, халық қазынасының қоймасы
деп, оны жан-тәнімен қорғап, шырылдаған зиялылар қауымы арабшылдар,
ескішілдер, қадымшылар, керітартпалар, ұлтшылдар, діншілдер,
молданың шашбауын көтерушілер деп айыпталды. Өзі құрастырған жазу жүйесін
барынша қорғаштаған А.Байтұрсынов Кеңес үкіметінің араб жазуынан айыру
арқылы тұтас бір халыққа өткенін ұмыттырып, ұлттық игіліктерді саналарынан
өшіру әрекетін жасап отырғанын жақсы түсінді. Ал латын жазуынан орыс
жазуына көшу мәселесі Алаш көсемдерінің, ұлттың қамын ойлаған ұлы
тұлғалардың көзін біржола құртқаннан кейін, яғни 1937 жылдары қайта
көтеріле бастайды. Бұл кезде ұлт болашағы үшін жанын берген азаматтардың
барлығының көзі жойылғандықтан қарсылық көрсетер зиялы қауымның болмауы
себепті, орыс жазуын халықтың сұрауы бойынша деген сылтаумен еш
қиындықсыз қабылдата салады. 1940 жылы 13 қарашада Латындырылған қазақ
жазбасын орыс графикасы негізіндегі жаңа әліпбиге көшіру туралы Заң
қабылданады. Онда Қазақ елінің өтініштері негізінде орыс графикасына
көшірілу қанағаттандырылсын деген мазмұнда көрсетіліп, ешқандай
зорлықсыз, керісінше, халық қалауы бойынша орыс әліпбиін қабылдады
деген тұрпатта көрсетіледі.
Қорыта айтқанда, А.Байтұрсыновтың қазақ балаларының ана тілінде сауат
ашуына көп күш жұмсаған тұлға болғандығын оның қаламынан шыққан қыруар
еңбектері дәлел болады. Мәселен, Оқу құралы (Қазақша әліппе) атты кітабы
алғаш рет 1912 жылы Орынборда жарыққа шықты. Бұл еңбегі 1912-1925 жылдар
аралығында 9 рет қайта басылып, қазақ қоғамында ұзақ қолданыста болды.
Сондай-ақ Оқу құралының (Әліппеге жалғасы) 2 кітабы 1913 жылы жарық
көріп, 1924 жылға дейін 4 рет басылып шығады. Одан кейінгі Оқу құралының
(Әліппеге баяншы) 3 кітабы 1913-1921 жылдар аралығында 2 рет жарық көреді.
Ал ғалымның тек оқушыларға ғана емес, ересектердің сауатын ашуға арналған
Оқу құралы 1921 жылы, Сауаташқыш 1924 басылып шықты. Ал методикалық
құрал Баяншы 1920 жылы жарыққа шыққан. Сонымен қатар Әліппе астары 1924
жылы, ал Жаңа әліп-би атты жаңа оқулықты 1926 жылы ұсынады. Тіл
жұмсардың бірінші бөлімі 1928 жылы, екінші бөлімі 1929 жылы жарық көрді.
Ал ғалымның Тіл – құрал атты үш кітаптан тұратын еңбегі қазақ
мәдениетінде бұрын болмаған тың дүние болды. Себебі бұл кітап – қазақ
тілінің фонетикалық және грамматикалық құрылымын талдап, жүйелеп, танытып
берген, қазақ тіліндегі тұңғыш ғылыми еңбектің басы еді. Тіл – құралдың
фонетикаға арналған І бөлімі алғаш рет 1914 жылы жарық көріп, 1927 жылға
дейін 7 рет басылып шығады. Бұл кітаптың морфология саласына арналған ІІ
бөлімі 1914 жылы баспадан шыққан. Ол да 1927 жылға дейін 8 ретбасылып
шығады. Синтаксиске арналған ІІІ бөлімі де 1923 жылы жарыққа шығып, 1928
жылға дейін 6 рет қайтадан басылады. Қазақ халқы үшін осыншама қыруар еңбек
еткен ұлы тұлға есімін артында қалған ұрпақтары мәңгілікке ұмытпайтыны хақ
. Әліпби - тек сауат ашу ғана емес,
ғылым-білім үйренудің баспалдағы. М.Әуезовше айтсақ, Ақаң ашқан қазақ
мектебінің ұстанымы - қазақ баласын ана тілінде сауатын аштырып қана
қоймай, оның танымдық талғамын қазақша қалыптастыру болған. Өйткені, сол
тұстағы оқыған, сауатты жандардың басым көпшілігінің тілі не татарша, не
орысша шыққаны және сол тілдермен өз тілін араластырып, қойыртпақ тіл
жасағаны тарихтан белгілі. Сондықтан да ағартушы қазақ ұлтының табиғи
қалпын сақтау мақсатында, кемшіліктерді болдыртпау үшін өзінің білім беру
жүйесінде ана тілмен оқыту тәсілін ұстанды. Әрі осы жолда қазақ баласы үшін
түрен жол салып берді: ...Қазақша дұрыстап қат жаза білуге бір-екі-ақ жыл
керек. Қазақша оқу дегенде мен осы күнгі мұсылманша оқып жүрген жолменен
оқуды айтпаймын, қазақтың тіліменен оқуды айтамын. Бұл күнгі мұсылманша
оқып жүрген жолдың бұлғалақ-жырғалағы көп, оныменен жүріп қат жаза білуге
жеткенше русша білуден уақыт кем кетпейді. Себебі, қазақ тіліменен оқытпай,
ноғай, түрік, парсы, араб тілінде жазылған кітаптар араласып бас қатып, мый
ашып, балалар әуре-тәуре болады. Сондықтан оқу керектігі даусыз болса,
оқуға керек құралдарды сайлау керектігі де даусыз. Жақсы құралменен іс
істегенде көпке тиіп жанды қинамайды. Оқу құралы да сондай, жан
қинамайтұғын болса, жақсы болады. Әр істің басы қиын. Басында қиналмай
кетсе, онан әрі тың кетеді. Бұлай болған соң әуелі оқу құралы жақсы болып
жан қинамасына не керек? - деп, ана тіл деген пәнсөздің негізгі мәні
атау тұлғадағы ұғым екеніне үлкен салмақ салып, әрі төл тілдің бастау көзін
ашып алады. Сондай әлеуметтік астары
бар құбылыстардың бірі – ағартушылық идеясы, оның халықтық сипат алуы
болды. Сол идеяны жүзеге асырудағы іс-әрекеттердің, жүзеге асырушылардың
рөлі мен орнын айтпауға болмайды. Айқаптың 1912 жылғы 9 – 10 сандарында
Шаһзаман мырзаға атты үлкен мақала жазып, онда қазақ дыбыстарын
білдірмейтін кейбір араб таңбаларын қазақ алфавитіне енгізбеу керектігін,
сөздің тұтас жіңішкелігін білдіру үшін оның алдына дәйекті дейтін таңба қою
қажеттілігін дәлелдейді. Осы мақалада дыбыс, әріп, дәйекті, жуан дыбыс,
жіңішке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І А. БАЙТҰРСЫНОВ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ӘЛІПБИІ
1. Қазақ әліпбиінің
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..5
2. Тіл құрал еңбегінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .27
ІІ А. БАЙТҰРСЫНОВ АНА ТІЛІН ОҚЫТУ МӘСЕЛЕСІ ЖӨНІНДЕ
2.1 Әліпби үйретудің
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 33
2.2 А.Байтұрсынов әдістемелік еңбектері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 57
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: ХХ ғасырдың алғашқы он жылдығында ескі мен
жаңаның қарбалас кезеңінде білімі мен күш-қайратын бала оқытуға жұмсаған
ғалымдардың арасындағы ерекше тұлға Ахмет Байтұрсынов еді.
Демократтық-ағартушылық қызметті өзінің азаматтық борышы деп санаған
Ахмет Байтұрсынов халықты оқытуға шақыруымен ғана тынбайды, оқытудың амал-
жолдарын іздестіреді, бағдарлама, оқулықтар жасайды.
Кезінде, Ахмет Байтұрсынов жайында Сәкен Сейфуллин, Мұхтар Әуезов,
Мыржақып Дулатов деректі мақалалар жазған болатын.
Есімі дүние жүзіне мәлім аса беделді түрколог академик А.Н.Кононов
библиографиялық сөздікте Ахмет Байтұрсынов Жетілдірілген қазақ алфавитін
жасаушы, қазақ тілінің фонетикасын, морфологиясын, синтаксисін зерттеп,
оқулықтарын түзуші, қазақ әдебиеті мен тарихын зерттеуші[1] деп танытады.
Р.Сыздықова, Р.Нұрғалиева, Д.Әлімханов, С.Кәкішев, Т.Қожакеев сияқты
зиялы ғалымдар Ахаң жайында ақиқатты монографиялық еңбектер жазды. Осылайша
қазақ тіл білімінің ірге тасын қалаушы аса көрнекті ғалым А.Байтұрсыновтың
лингвистикалық мұрасы тілші ғалымдар тарапынан зерттеле бастады. Бұл
саладағы Ә.Қайдаров, Р.Сыздықова, Ә.Айтбаев т.б. тілші ғалымдардың
жарияланған еңбектерін Ахметтанудың берік бастамасы деп тануымызға болады.
А.Байтұрсынов және қазақ тілі білімі деген объектінің маңызының зор
екендігі сонда – оның есімі Ұлттық академиямызға беріліп отыр. Мұның сыры
А.Байтұрсыновтың халқына сіңірген сан-саладағы еңбегінің зоры – тіл
білімінде жатқандығында, лингвистика ғылымының негізін қалауда. Осы
тұжырымды енді тереңдете дәлелдеу керек. Ең алдымен мектеп оқулықтары жай
ғана білім бе? Әлде ғылым саласына жата ма? Осыны ашып алу қажет, өйткені
дүние жүзі ғылымында, оның ішінде орыс ғылымдарының арасында бұл жөнінде
керезар пікірлер бар. Бірқатары мектеп грамматикаларында ғылым жоқ деген
пікірде.
Бұл пікірді қазақ тілі біліміне келгенде қостауға болмайды, өйткені
тіл білімі ғылымының бастауы мен барысы, мазмұны мен сипаты барлық жұртта,
барлық кезеңде бірдей болуы шарт емес. Оның тіл таныту мақсаты, зерттеу
принциптері, зерттеу жұмысының өзі, әдістері мен ғылым ретінде дамуына
қажет мүмкіншіліктері тұрғысынан қарағанда, әр халықтың тарихында әртүрлі
сипатта болуы заңды. Оның үстіне бір халықтың мәдениетінде пайда болған
ғылым саласының алғашқы кезеңі мен орта тұсында және қазіргі күйінде
айтарлықтай ерекшеліктерінің болуы және даусыз. Осы тұрғыдан келгенде қазақ
тілі туралы ғылым саласы осы тілдің жалпы және тұрақты белгілерін ана
тілімізде тұңғыш рет сипаттаған мектеп оқулықтарынан басталады деген
концепцияны ұстауға болады.
Демек, А.Байтұрсыновтың Оқу құралдары мен Тіл құралдарын зерттеуді
тіл туралы білім мен тіл туралы ғылымның байланысын, арақатынасын,
кешегісі мен бүгінгісін танып білу деп бастау керек болады, яғни бұл
зерттеулер қазіргі таңда ғылымның жаңа тармағы – Ғылым туралы ғылымға үлес
қосу болмақ.
Осы жағдайларды ескере отырып, аталған мәселені диплом жұмысы
тақырыбы етіп алып отырамыз.
Зерттеудің нысаны: Жұмысымның зерттеу нысаны етіп ғалым
А.Байтұрсынұлының тіл біліміне қатысты еңбектерін алдым. Атап айтар болсақ,
Оқу құралы (1912ж), Әліпби (1928ж), Сауаташқыш (1926ж), Тіл - құрал
(1914ж), Тіл - құрал (1915ж), Тіл - құрал (1925ж), Баяншы (1920ж)
еңбектері. Аталған еңбектері 1992 жылы Тіл тағлымы деген атпен жинақ
болып шыққан болатын. Бұл еңбектерін осы жинақтан алдық.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері:
А.Байтұрсынұлы қазақ әліпбиінің негізін қалаған реформаторы екендігін
зерттеу.
- А.Байтұрсынұлы - қазақ тіл білімінің, қазақ әліпбиінің реформаторы
екендігін айқындау;
- А.Байтұрсынұлының қазақ теориясын көрсету;
- А. Байтұрсыновтың әдістемелік еңбектерін қарастыру.
Зерттеу әдістері: Зерттеу барысында салыстырмалы-тарихи әдіс,
ретроспективтік тәсіл, диахрондық және синхрондық әдістер пайдалынылды.
Зерттеудің негізгі тұжырымдары:
- А.Байтұрсынұлының қазақ тіл білімінің, қазақ әліпбиін қалыптастырушы
екендігі айқындалған;
- Қазақ әліпбиінің қалыптасып дамуы кезеңдері сұрыпталған;
- А.Байтұрсынұлының әдістемелік еңбектерінің алар орны бар екені
анықталды;
Зерттеудің құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
А.Байтұрсынов және қазақ әліпбиі тарауында қазақ халқының әліпбиінің
қалыптасып даму тарихынан және Тіл- құрал еңбегінен толық ақпарат
беріледі.
А.Байтұрсынов ана тілін оқыту мәселесі жөнінде атты тарауында әліпби
үйретудің әдістері, А.Байтұрсыновтың әдістемелік еңбектері және оны оқыту
мәселесінде қолданылу жайы сөз тарқатамыз.
Қорытынды бөлімде А. Байтұрсыновтың қазақ әліпбиін қалыптастырушы,
қазақ тіл білімінің реформаторы екендігі жайында тұжырымдар жасалады.
І А. БАЙТҰРСЫНОВ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ӘЛІПБИІ
1.1 Қазақ әліпбиінің тарихы
Әліпби (алфавит) – жазуда қолданылатын әріптердің белгіленген тәртіп
бойынша орналасқан ретін білдіретін жиынтығы.
Жазудың әліпбилік үлгісін, яғни таңбаның бір ғана дыбысқа (фонемаға)
сәйкес келуін біздің заманымызға дейін ІІІ мыңыншы жылдардың ортасында
семит халықтары сына жазудағы таңбаларды пайдалана отырып, дауыссыз
дыбыстарды дауыстылармен тіркесуіне қарай үш түрлі таңбамен берген,
(мысалы: т дауыссызын та, те, ти), өйткені семит тілдерінде үш-ақ дауысты
дыбыс бар. Ал біздің заманымызға дейін ІІ мыңыншы жылдың алғашқы жартысында
консонтаттық буын жазуының жаңа түрі пайда болып, кез келген дауыстымен
тіркескен дауыссыз жоғарыда айтылған сына жазудағыдай әр түрлі таңбамен
берілетін болған. Біздің заманымызға дейін ҮІ-ІҮ ғасырларда Кіші Азиядан
Үндістанға дейінгі билік құрған Ахемен әулеті билеген парсы мемлекетінде
қолданылған парсы-арамей жазуы (парфян, соғды, хорезм жазуларына негіз
болған), еврейлердің шаршы жазуы, сирия-арамей жазуы (манихей, несториан,
яковит жазуларына негіз болған), жол асты, жол үсті дәйекшелерімен
толықтырылған араб жазуы, тағы басқа арамей жазуының жергілікті
тармақтарына жатады. Түзу сызықты финикий әліпбиі бастапқы түрінде Кіші
Азия, Грекия, Италия т.б. елдерде қолданылады. Ал көне грек әліпбиі бірнеше
тілдердің жазу-сызуына негіз болады. Бұлар жазу-сызу тарихында батыс
әліпбилері деп аталады. Классикалық грек жазуы, Византия жазуы, копт
(христиан мысырлықтар), гот, славян жазулары көне грек әліпбиінің Шығыс
тармақтарына жатады. Ал италий, этрус, көне герман сына жазу т.б. батыс
грек әліпбиінің тармақтары болып саналады. Этрус әліпбиі латын әліпбиіне
негіз болған.
Еліміз Ресей бодандығында болған соңғы үш ғасыр көлемінде тарихымызды
бұрмалап, оны жоқ қылып көрсеткісі келгенмен, зерттеулерге қарағанда
б.з.д.Ү-ІІІ ғасырларда-ақ қазақтың ата-бабаларының ежелгі әліпбиі болғаны
белгілі.
ҮІІІ-ХІІІ ғасырларда Орта Азиядағы түркілердің арамей сирия тармағынан
тараған несторион, манихей жазуларымен жазған жазба ескерткіштері болды.
Сондай-ақ парсы-арамей тармағына жататын соғды әліпбиі Шығыс Түркістанда
кеңінен қолданылған көне ұйғыр әліпбиіне, көне ұйғыр әліпбиі ХІІІ ғасырдан
кейін тұңғас-манжүр жазуларына негіз болған. Түркі халықтарының әлемге
әйгілі Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінің әліпбилеріне соғды жазуы негіз
болған деген пікір бар. Дания ғалымы В.Томсен мен орыс ғалымы Е.Д.Поливанов
түркі әліпбиін арамей әліпбиіне жанасымы жоқ идеограммалардың негізінде
пайда болды деген болжам жасаған. Орыс шығыстанушысы Н.Аристов түркі
әліпбиін ешбір бөгде әліпбидің ықпалынсыз, түркі таңбалары негізінде туған
төл жазу деп санайды. Жазу-сызу мен сауаттылық орта ғасырларда дінмен
тығыз байланысты болып, діни уағыздарды таратуда кеңінен қолданылды. Араб
әліпбиі мұсылман дінінің, ислам мәдениетінің кеңінен таралуына байланысты
көптеген түркі халықтарының жазу-сызуына негіз болды. Қазақ және түркі
халықтары сан ғасыр бойы пайдаланып келген араб әліпбиі арқылы қазақ жазба
мұраларының көпшілігі біздің заманымызға жетті. Араб әліпбиі қазақ халқының
рухани өміріне, мәдениетіне, зиялы қауымның қалыптасуына ықпал етті.
Қазақтың ұлт болып қалыптасқанға дейінгі қолданылып келген әліпбилерін
нақты мына әліпбиден кейін мына әліпби қолданылды деп кесіп айтуға
болмайды, өйткені, ол кездерде жаппай сауаттылық болмаған және көбінесе
жазумен әр халық немесе тайпа басшыларының арнайы адамдары айналысқан.
Сондықтан түркі тілдес халықтардың арасында әртүрлі әліпбилердің ішінара
қатар қолданылған тұстары да болған.Тарихи деректерге қарағанда еврей
жазуы, қыпшақ-армян жазуы деген ескерткіштердің де бар екендігі белгілі.
Жекелеп тоқталатын болсақ, еврей жазуын кейіннен қазақ халқының құрамына
кірген Хазардың беріш тайпалары қолданған.
Қыпшақ-армян әліпбиін қыпшақтар ХІІ-ХІІІ ғасырларда өз
тілінде діни, заң және басқа әдебиеттерді жазуда қолданды. Әліпбидің бұлай
аталуы мұнда армян әріптерінің басым болуында. Ғылымда бұдан басқа ұйғыр,
соғди, манихей, сирия, тибет және брахми жазуларымен жазылған түркі
тайпаларының эпиграфтық ескерткіштері де белгілі.
Қазақстан жерінде орхон әліпбиінен басқа ҮІ-ҮІІ ғасырларда ұйғыр-найман
деген әліпби болған. Бұл әліпбидің орхон әліпбиінен айырмашылығы араб
әріптері секілді сөз басында, сөз ортасында және сөз аяғында болуына
байланысты әр түрлі болып жазылған. Орхон да, ұйғыр да арамей әліппесінен
өз алды өзгертілген, бірақ қай уақытта екені белгісіз... – дейді
С.Аманжолов әліпбилер тарихы туралы еңбегінде. Орхон әліпбиіне қарағанда,
ұйғыр әліпбиін қазақ халқына бір табан жақын деуге болады. Оның себебі ерте
кезде сол әліпбиді қолданушы наймандар – бұл күнде қазақ халқының ішіндегі
бір рулы ел. Екінші жағынан, ұйғыр әліпбиі қазақ ел болып қалыптасқаннан
кейін де, Абылайға дейінгі қазақ хандығын, Еуропаның көбін өзіне қаратып
алған монғолдардың заманында да түркі тілдес (ХІ-ХҮ ғ.) халықтардың негізгі
әліпбиі болып саналды. Қазақ тіліндегі дыбыстар жүйесін
арнайы зерттеп, әліпби құрастырған қазақтың
алғашқы фонологі – А.Байтұрсынов. Ғалым өзінің бүкіл саналы өмірін қазақ
жазба тілін лексикалық шұбарлықтан, басқа тілдердің синтаксистік ықпалынан
тазартумен айналысып, қазақ тілі ғылымын дамытқан.
А.Байтұрсынов мұғалімдер даярлайтын оқу орнын мектебін бітірісімен,
1895 жылдан бастап 13–14 жыл бойы бала оқытумен шұғылданады. 1895 – 1909
жылдар арасында ауылдық, болыстық бастуыш мектептер мен 5-6 жылдық екі
кластық училищелерде мұғалім болып қызмет атқарады. Бала оқыта жүріп, сол
оқыту ісіне қажетті жағдайларды қарастырады. Ең алдымен қазақ балаларының
сауатын қазақша ашатын ұлттық жазу таңбалары графикасы бар ма, екіншіден,
оқыту жүйесі жолға қойылған, үкімет тарапынан ашылған мектептер бар ма,
үшіншіден, ондай графикасы мен мектебі болған күнде қазақ тіліндегі
Әліппе кітабы мен оқулықтары бар ма, міне осыларға назар аударуы. Әрине,
осылардың бірде-біреуінің жоқ екенін біледі және осыларды дүниеге
келтірмейінше, жүзеге асырмайынша, қазақ даласындағы оқу-ағарту ісін дұрыс
жүргізу мүмкін емес екендігін жақсы түсінеді. Енді ол Барымен базар
болып, күнделікті бала оқытумен қатар, жоғарыда айтылған Жоқтарды
түгендеуге кіріседі. Атап айтқанда, А.Байтұрсынов 1990 жылдардан бастап
қазақ графикасымен жазуымен айналыса бастады. Сол күнге дейін өзге түркі
халықтары сияқты, қазақтар да пайдаланып отырған араб таңбалары таза сол
күйінде қазақ тілі үшін қолайлы емес екендігін біліп, оны қазақтың ұлттық
жазуына икемдеп, қайта түзуді қолға алды. Ол үшін алдымен қазақ тілінің
фонетикалық дыбыстық жүйесін зерттеуге кіріседі. 1929 жылы 12 майда өз
қолымен жазған өмірбаянында: 1901 жылдардан бастап бала оқытқан кездерден
бос уақыттарымда өз бетіммен білімімді толықтырдым, әдебиетпен шұғылдандым
дейді. Ал Орынборға келгеннен кейін ең алдымен, қазақ тілінің дыбыстық
жүйесі мен грамматикалық құрылысын зерттеуге кірістім, одан кейін қазақ
алфавитін шрифтісін емес және емлесін ретке салып, жеңілдету жолында
жұмыс істедім, үшіншіден, қазақтың жазба тілін бөгде тілдік қажетсіз
сөздерден арылтуға, синтаксистік құрылысын өзге тілдердің жағымсыз
әсерінен тазартуға әрекеттендім, төртіншіден қазақ прозасын яғни, іс-
қағаздар тілін, публицистика мен ғылыми тілін жасанды кітаби сипаттан
арылтып, халықтың сөйлеу тәжірибесіне икемдеу үшін ғылыми терминдерді
жасауға кірістім және айналыстым. Стильдік өңдеу үлгілерін көрсетумен
шұғылдандым - дейді [2].
А.Байтұрсынов қоғам, ғылым және мәдениеттің өркендеуі жазу арқылы іске
асатынын жақсы түсінді. Ғалым сауатсыздықты жою үшін әріп, оқулық мәселесін
кезек күттірмейтін мәселе екенін біліп, 1910 жылдан бастап, араб жазуының
қазақ тілі үшін қолайлы емес жақтарын түзеп, оны тілдің дыбыстық
ерекшеліктеріне сай етіп, сингармониялық ұлттық әліпби түзеді [3].
Сөйтіп, А.Байтұрсынұлы полиграфиялы қ жағынан қолайлы-қолайсыз
жерлерін, оқыту процесіндегі тиімді-тиімсіз жақтарын таразылай отырып, 24
әріптен тұратын әліпби құрастырады. Әліпбиде қазақ тіліне тән, төл
дыбыстарға ғана орын беріліп, кірме дыбыстар алынбайды. Ғалым гетерогенді
сипат алған емлені, әліпбиді жалпыхалықтық, ұлттық негізде қарастырады.
Көне түркі ұрын жазуынан бастау алатын қазақ жазуы түрлі әліпбилерді бастан
кешіріп, қазіргі таңдағы кириллица негізінде жасалған қазақ әліпбиімен
жалғастық тауып, көптеген артық дыбыстардың болуына қарамастан тіліміздің
дыбыстық ерекшелігін барынша қамтитын ұлттық жазбамызға айналып отыр.
Қазақ жазба мұраларының көпшілігі араб әліпбиі арқылы біздің заманымызға
жетті. 1912 жылы Ахмет Байтұрсынов араб әліпбиіне негізделген қазақ жазуына
алғаш реформа жасады. Ол қазақ жазуы тарихында жаңа емле (төте жазу) деп
аталып, халықты сауаттандыруда ірі бетбұрыс жасады. Әліпби 1913 жылдан
бастап мұсылман медреселерінде, 1929 жылға дейін кеңестік мектептерде
қолданылды. 20 ғасырдың 20-жылдары аяғында әліпбиді ауыстыру жайлы түркі,
қазақ зиялылары арасында айтыс жүріп, Байтұрсынов реформалаған әліпби
қолданыстан шығарылды. Шығыс Түркістандағы – Шыңжаң автономиялық
ауданындағы қазақтар Байтұрсынов әліпбиін қазіргі кезге дейін қолданып
келеді. 1929 жылы Кеңес Одағының құрамындағы түркі халықтары латын
әліпбиіне көшірілді. 1940 жылы Кеңес Одағы халықтары біртекті әліпбиді
қолдануы қажет деген саясатпен орыс әліпбиі қолданысқа енгізілді. Орыс
тілінде жоқ қазақ тілі дыбыстарының таңбалары кирилл таңбаларына
ұқсастырылып (қ-к, ғ-г, ө-о, ң-н,) қабылданды. Бұл әліпбидің қазақ тіліне
тән ерекшеліктердің бәрін толық таңбалай алмауына байланысты кейінгі
жылдары қазақ жазуын латын әліпбиіне көшіру мәселесі көтерілуде.
А. Байтұрсынов жасаған қазақ әліпбиіне кеңірек тоқталайық. Қазақтың
ұлы ғұламасы Ахмет Байтұрсыновтың халқы үшін істеген игі істерінің
ішіндегі ең шоқтығы биік қызметінің бірі – араб жазуына өзгерістер енгізіп,
қазақ әліпбиін (алфавит) құрастыруы. Осы арқылы ғалым қазақ халқының тез
сауаттанып хат тануына, оқу білімге деген құштарлықтарының оянуына ерекше
ықпал етті. А.Байтұрсынұлы жазуы дамымаған ұлттың артта қалатынын, оның
қоғамдағы қажеттілігін және адам өміріндегі маңызын өзінің шығарған
оқулықтарында үнемі ескертіп отырады. Жазу дегеніміз – шын мәнінде, кез
келген халықтың рухани деңгейі мен мәдени дамуын көрсететін негізгі құрал.
Ғалым осы құралды ұлттық деңгейге көтеру жолында жан аямай еңбек етіп, тер
төкті. Себебі сол кезеңге дейін ұзақ ғасырлар бойы қолданыста келе жатқан
араб жазуының халықты тез әрі жаппай сауаттандыру жолында үлкен кедергілері
мен қиындықтары бар еді. А.Байтұрсынұлы осы кедергілер мен қиындықтарды
жоюдың ең басты тәсілі – араб жазуын қазақ тілінің заңдылығына сәйкес
реформалау деп білді. Ғұлама осылайша ұзақ ғасырлар бойы өзгеріссіз
қолданылып келе жатқан араб графикасын қазақ халқының игілігіне айналдыру
идеясын көтеріп, оны іс жүзінде реформалады.
Бұған дейінгі қолданылып жүрген араб жазу жүйесінің қандай кемшіліктері
бар, оны реформалауға не түрткі болды дегенге келсек, дәстүрлі араб
жазуында: біріншіден, бір дыбысты жазу үшін бірнеше әріптер пайдаланылатын;
екіншіден, сөзді жазғанда оның тек дауыссыз дыбыстары ғана таңбаланатын да,
дауыстылары жазылмаған сөздің мағынасын түсіну қиындық тудыратын;
үшіншіден, араб әліпбиінде дауысты дыбыстарды белгілейтін таңбалар саны
үшеу ғана болғандықтан, бұл таңбалар тоғыз дауыстысы бар қазақ тілі үшін
жеткіліксіз болды; төртіншіден, мұсылманша сауат ашу әдісінде әріптердің
таза араб тіліндегі дыбысталуы мен айтылуын жаттатумен ұзақ уақыт кететін;
бесіншіден, ол кездегі жазба тілдің құрылымында араб, парсы, ескі тілдің
сөздері көп қолданылатындықтан, қалың бұқараға емес, аз ғана топтың
мүддесіне қызмет ететін.
Аталған жазудың осындай кемшіліктері халықты сауаттандыру ісін
тежейтінін түсінген А.Байтұрсынов 1910 жылдардан бастап араб жазуын қазақ
тіліне ыңғайластырып, жақындатуды қолға алады да, оны 1912 жылдардан бастап
қолданысқа енгізеді. А.Байтұрсынұлы бір халықтың әліпби (алфавит) жүйесін
екінші бір халық қабылдағанда, оны өз тіліне икемдеп, үйлестіру
қажеттігін, олай етпеген жағдайда әріп мәселесінің дұрыс шешім таппайтынын
1924 жылы өткен Қазақ білімпаздарының тұңғыш съезінде ашық түрде айтқан
еді. Ғалым съезде сөйлеген сөзінде: Осы күнгі жұрттардың бәрі де өзі
шығарған әліпбиін тұтынып отырған жоқ. Бәрінікі де өзгеден алған әліпби.
Еуропа жұрттарының тұтынған әліпбиінің түбі көне семит әліпбиі. Көне семит
әліпбиін өз тіліне үйлестіріп финикий жұрты алған, онан грек алған, гректен
латын, Еуропа жұрттары алған. Түркі әліпбиінің түбі де көне семит әліпбиі,
олардан куфалықтар алған. Куфалықтардан араб өз тіліне үйлестіріп алған.
Арабтан Иран, Түрік және басқа мұсылмандар алған. Солардың қайсысы да
бірінің әліпбиін бірі алғанда тұрған қалпында алмаған. Өз тілдерінің
дыбыстарына қарай өзгеріс кіргізіп алған. Тіліне әліпбидің артығы болса
алып тастаған, кемтігі болса әріп қосып толықтырған дейді. Сондықтан да
Ахмет Байтұрсынов араб жазуына өзгеріс енгізгенде, ежелеусіз төте оқу
қағидасын басты принцип ретінде ұстанып, оны қазақ тілінің дыбыстық
заңдылықтарына икемдеді. Ал бұған дейінгі жазу-сызудың жай-күйі ғалымның
өз сөзімен айтсақ, мынадай болды: Әуелі әліфті (алфавитті) тегіс жатқа
оқытады және де оқытқанда әрбір харіфтің өз үнімен оқытпай, әліпбиде қалай
аталса, сол атымен әліп, би, ти, си, мим, ха, дал дегізіп оқытады. Соны
оқып болған соң астын, үстін, үтірін оқытады. Мұны оқытқанда да хәріфтің өз
дауысын оқытпай, бисын ба, тисын та, сисын са дегізген соң харфтің анық
дауысы қалай екенін білмей баланың басы қатады. Яғни мұсылманша оқу деп
қазақ арасында аталып кеткен бұлайша сауат ашу кезінде араб әліпби жүйесі,
таза сол тілдің фонетикалық заңдылықтарына сәйкес үйретілетін. Ал араб тілі
мен қазақ тілінің арасында жер мен көктей айырмашылықтың барын ескерсек,
бұл қазақ баласына жазу-сызу үйретуге айтарлықтай кедергі келтіретін.
Сондықтан да, А.Байтұрсынов қазақ халқы үшін төл әліпби құрастырып
шығарды, бұл – бір. Екіншіден, ғалым оқу жүйесіне де түбегейлі реформа
жасады, себебі бұған дейінгі оқу жүйесі көбіне Құран сүрелерін жаттатқызып,
діни білімге негізделетін және қазақша оқу құралы болмағандықтан бөгде
кітаптарға сүйенуге тура келетін. Ағартушы өзі бұл туралы: Қазақша оқу
дегенде мен осы күнгі мұсылманша оқып жүрген жолмен оқуды айтпаймын,
қазақтың тіліменен оқуды айтамын. Бұл күнгі мұсылманша оқып жүрген жолдың
бұлғалақ-жырғалағы көп, оныменен жүріп хат жаза білуге жеткенше, русша
білуден уақыт кем кетпейді. Себебі қазақ тіліменен оқытпай, ноғай, түрік,
парсы, араб тілінде жазылған кітаптар араласып бас қатып, ми ашып, балалар
әуре-тәуре болады. Сондықтан оқу керегі даусыз болса, оқуға керек
құралдарды сайлау керектігі де даусыз деп қазақша оқу мен мұсылманша
оқудың екі түрлі екендігін ескерткен.
Жалпы қазақ қоғамында ұзақ ғасырлар бойы қолданған араб жазу жүйесі үш
сатыда қызмет етті: қадим, жәдид, төте жазу. Осылардың ішінде, соңғысы,
яғни ғалымның әліпбиі ана тілінде сауат ашудың ең тиімді құралы болды.
А.Байтұрсыновтың 1912 жылы осы төте жазу жүйесімен Оқу құралы деп
аталатын тұңғыш кітабы жарыққа шықты. Бұл қазақ халқының рухани-мәдени
өміріндегі үлкен жаңалық болды. Өйткені қазақ балаларына өз ана тілінде хат
танып, ана тілінде жазуға жол ашылды. Жалпы Ахмет Байтұрсынұлы күллі қазақ
балаларын жазуға үйрету, хат таныту мәселелерін үнемі көтеріп, қазақ халқын
сауаттандыру жолында қыруар қызмет атқарды. Айқап журналының, 1911 жылғы
2 санында жарияланған Қазақ өкпесі деген мақаласында жазудың адам
өміріндегі маңыздылығын, сауатсыз, қараңғы халықтың ғылым мен мәдениет
өркендеуінен артта қалатындығын, сондықтан оқу-білімі жоқ, жазу-сызуы жоқ
қоғамның надандық құрсауында болатындығын ашық жазып, олжалы жерде
үлестен қағылғанымыз, ордалы жерде орыннан қағылғанымыз, жоралы жерде
жолдан қағылғанымыз – бәрі надандық кесапаты деп өз халқын ағартушылыққа
шақырады. Ағартушылыққа шақыра отырып, қазақ қоғамын қараңғылықтан оятуды
сауаттандыру ісінен бастады, ал сауатсыздықты жою үшін әліпби, әріп, жазу,
оқу мәселелеріне түбегейлі өзгерістер енгізді. Өйткені жоғарыда айтылғандай
сол кезеңдегі оқу, жазу жүйесі біріншіден, араб тілінің фонетикалық
ерекшеліктерін үйретіп, діни білімді ғана насихаттаса, екіншіден, бұған
дейінгі жазба тіл халықтың сөйлеу тілінен мүлде алшақ жатқан еді, яғни
қалың көпшіліктің сөйлеу тілі бір басқа да, жазу тілі бір басқа болатын.
Былайша айтқанда, бұл жазу жүйесінде ескі сөздер тобы мен араб, парсы
элементтері және басқа түркі тілдерінің грамматикалық ерекшеліктері басым
қолданылып, қарапайым халықтың ұғынуына қиын тиетін. Бұлайша жазу сонау
орта ғасырлардан бері сақталып, жалғасып келе жатқан жазба дәстүр, үрдіс
болғандықтан, ескі жазу жүйесін меңгерген сауаттылар қауымына бұл жазу
түрі түсінікті болғанымен, кез келген қарапайым адамға, әсіресе балаларға
емін-еркін ұғынып, меңгеруіне ауыр болатын. Сондықтан бұл жазудың ауызша
тілден айтарлықтай айырмашылығы барын, жаппай халықтың қолдануына қолайлы
болмайтындығын түсінген ғалым, жазуды реформалағанда қазақ тілінің
тазалығын басты назарда ұстап, жазуды бұқара халықтың тез сауаттануына
қарай ыңғайлайды. Яғни А. Байтұрсынов алдына қойған принципі ауызекі
сөйлеу тілінің жазба тілдегі формасын жасап шығару болды да, осының
негізінде қарапайым сөйлеу тілінің дыбыстық заңдылықтарына сай ұлттық
әліпби құрастырды [4]. Сондықтан да, Ахмет Байтұрсынов араб жазуын
өзгерткенде мына мәселелерді басты назарда ұстады: біріншіден, араб
әліпбиін қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне сәйкестендіріп қосымша таңбалар
ендіру; екіншіден, араб әліпбиіндегі (алфавитіндегі) қазақ тіліне сәйкес
келмейтін басы артық әріптерді қолданыстан шығару; үшіншіден, араб жазу
заңдылығына тән харакат, ташдид, сукун, тануин сияқты диакритикалық
белгілерді қолданбау; төртіншіден, үш дауыстыға ғана негізделген араб
әліпбиіндегі дауыстылар жүйесін қазақ тілінің үндестік заңына
сәйкестендіріп дәйекше арқылы беру; бесіншіден, ұзақ ғасырлар бойы ескі
тілде қызмет етіп, бөтендік сипатта болған жазу жүйесін барша қазақтың
түсінікті сөйлеу тіліне бейімдеп, негіздеу. Осылайша қазақ балаларының өз
ана тілінде сауаттарын ашып, хат тануына көп күш жұмсаған Ахмет Байтұрсынов
1912 жылы Айқап журналының 4-5 сандарында өзі құрастырған ұлттық әліпби
жобасын Жазу тәртібі деген атпен мақала түрінде жариялап, көпшілік
талқысына ұсынады. Онда ғалым: Оқу керек. Оқу керек емес деп ешкім
айтпайды. Сондықтан даулы нәрселер турасында жұрт бір иттифаққа келіп
жеткенше, оқуды тәртіпті жолға түсіру жайындағы ойымызды жұрт алдына
салалық дейді. Одан әрі қарай ғалым араб жазуын не үшін реформалағанын,
артық таңбаларды не үшін алып тастағанының себебін: Тәртіпті жазу деп
айтамыз: тілдегі бар дыбыстың бас-басына арнаған белгісі бар болса. Осы
күнгі жазуымызда дыбыс басына арнаған белгіміз жоқ, бір белгіменен әлденеше
түрлі дыбыстарды жазамыз... Сондықтан әуелі оқу құралын сайлаудан бұрын
жазуымыздың тәртібін түзетіп жөнге салу керек. Сонан соң, сол жөнменен
құрал сайлау керек. Жазу тәртібі менің ойлауымша болса жарар еді дей
отырып, араб жазуында дауыссыз дыбыстардың бір емес бірнеше таңбасы
барлығын, олардың жуан және жіңішке болып бөлінетінін, ал қазақ тілінде
дауыссыз емес, дауысты дыбыстардың ғана жуан, жіңішке болатынын, сондықтан
артық таңбаларды алып тастағанын нақты мысалдар арқылы дәлелдей келе:
Қазақ тілінде 24 дыбыс бар. Оның 5 дауысты, 17 дауыссыз, 2 жарты дауысты
дейді.
Ахмет Байтұрсынов бұл мақаласында бұған дейін қолданып келген араб
жазуында бір әріппен бірнеше дыбысты немесе бірнеше әріппен бір ғана
дыбысты жазып келгенімізді, сондықтан оларды бір жүйеге салу қажеттігін,
жіңішке дыбысталатын сөздерге дәйекше белгісі арналғанын айтып, қазақ
тілінің үндестік заңына сәйкес құрылған жазу тәртібін қарапайым тілмен,
ұғындыруға тырысқан. Ахмет Байтұрсыновтың жазу жүйесі бойынша сөздің бас
жағында дәйекші белгісі тұрса ол сөз тұтастай жіңішке оқылады. Араб
әліппесі қазақ арасына дінмен бірге таралған, сіңген. Дінменен байланысқан
әліппені тастап, қазаққа басқа әліппе алдыру қиын жұмыс. Бұлай болған соң,
араб харіптерін қазақ дыбыстарына жеткізу амалын табу керек. Ал харфтердің
түрін тым бұзып өзгертуге болмаса, қалай амалын таппақ керек? деген Ахмет
Байтұрсынов, өзі түзген әліпби құрамына жоғарыда айтылғандай 24 таңбаны
қалдырған, оның 17-сі дауыссыз, 5-еуі дауысты, 2-еуі жарты дауыстылар. 1912
жылдан бастап қолданысқа еніп кеткен Ахмет Байтұрсыновтың алфавиті тек 1924
жылы Орынбор қаласында өткен съезде ғана ресми түрде бекітіледі. Бірақ бұл
қазақ білімпаздарының съезді жай ғана жиылыс емес, ұлт тағдырын шешуге
арналған үлкен мәні бар жиын екенін ескерсек, Ахмет Байтұрсынов жазуының
ресми түрде қабылдануы халық үшін істелген игі істің биік шыңы болып
табылады.
Сол кезеңдегі баспасөз беттерінде де Бұл жиылыс – еріккеннің ермегі
емес, топалаң уақытындағы той емес, мектептерде оқу ана тілінде жүргізіліп,
кітаптар жанданып, жазу машинасы шығып, мекемелерде іс қазақ тіліне көшіп
жатқан дәуірде, үлкен сапырылыс болып пікір, өрнек, жазу-сызу, програмдар,
жобалар майданы ашылған дәуірде, өмір тілегімен болып жатқан жиылыс. Бұл
жиылыс – ой, сөз жиылысы деп съездің маңыздылығы туралы алдын ала
халықты құлақтандырады.
Қазақ білімпаздар тобы бұл съезде қазақ емлесін бірөңкейлеу, қаріп
жайын қарастыру, халық әдебиетінің халін һәм оқытылатын пәндерді жоспарлау,
оқу һәм білім кітаптарын көбейту, қазақ пән сөздерінің бір болуы сияқты
мәселелерді қарастырғандықтан, бұл жиында араб әрпін тастап латынға көшу
қажеттілігі туралы да ұсыныстар айтылады. Латын әліпбиін қабылдау мәселесін
көтеріп, баяндама жасаған Нәзір Төреқұлұлы болады. Алайда, А.Байтұрсынов
араб жазуынан бас тартып, әріп өзгертудің қажет еместігін дәлелдеуге
тырысады. Ғалым баяндамасында: Жақсы әліпби тілге шақ болуы керек. Жақсы
әліпби жазуға жеңіл болуға тиіс, әліпбидің әріп суреттері қиын болса,
мүшелері көп болса, жазуды ұзақтатып, уақытты көп алады. Әліпбидің жақсысы
баспа ісіне қолайлы болуы тиіс. Әрпі тізілгенде оңай тізілетін, басқанда
орынды аз алатын әліпби баспасөзді арзандатады. Жақсы әліпби үйренуге де
қолайлы болуы тиіс. Әріп сара жазуға оңай, баспасы мен жазбасының суреті
жақын әліпби үйренуге жеңіл болады. Жақсы әліпбиге лайық бұл төрт сипатқа
келмейтін әліпбидің бәрі де кемшілікті әліпби болмақ деп латын әріптеріне
қызықпауға шақырады және орыстар аяқ баспай тұрғанда бізге не жорық, алу
қиын болғандықтан алмай отыр. Аз күшімізді керексіз іске салғанша, басқадан
кейін тұрған жағымызға жұмсауымыз жөн емес пе деймін деген ой айтады.
Бұл тұрғыдан А. Байтұрсыновты жақтаушылар тіпті латын қарпін қабылдау
соншалықты қажет болып бара жатса, бірінші орыстардың өзі қабылдасын деген
ұсыныстарын ашық білдіреді. Бұл съезде латынды қолдаған Нәзірді де,
арабты қолдаған Ахметті де жақтағандар өз пікірлерін білдіріп, ақыр
аяғында араб жазуын қалдыру немесе латын әрпіне көшу мәселесі дауысқа
салынады. Жалпы Ахмет ұсынған жазу жүйесімен Қазақ газетінің (1913-19
ж.ж.) шығып тұруы және көптеген көркем әдебиет шығармаларының баспадан
шығуы бұл емленің халық арасында үлкен қолдауға ие болғандығын көрсетеді.
Бұны Қазақ газетінің 1915 жылғы 93 санында жариялаған М.Дулатұлының
мақаласы айғақтай түседі: Бұл емлені тосырқап түсінбейміз, оқи алмадық
деген ешкімді естігеніміз жоқ. Қазақ емлесін мұсылман медреселерінде,
орыс школдарындағы шәкірттер, учительдер, мұғалімдер жабыла қабыл еткендігі
былтырғы Қазақ нөмірлерінің көбінен көрінеді. Бұл екі жылдық қана қызмет,
иншалла мұнан кейін артпаса кемімес деген үміт зор деген еді. Өкінішке
қарай, отарлаушы халықтың саясаты Алаштың ұлы азаматының бұл үмітінің
ақталуына жол бермеді.
Ғалым өз әліпбиінің балалардың ана тілінде сауат ашуына лайықталған
ұлттық жазу екендігін Қазақ білімпаздарының тұңғыш съезінде де (1924,
Орынбор), Түркітанушылардың құрылтайында да (1926, Баку) жасаған
баяндамаларында ғылыми жақтан негіздеп, нақты мысалдар арқылы толықтай
дәлелдеген болатын. Сондықтан да Ахмет Байтұрсынов түзген әліпби халықтың
мәдени-рухани деңгейінің көтерілуіне, халықтың тез әрі оңай сауаттануына,
баспа ісінің жандануына ерекше зор ықпал етті.
Алайда, құл халықты отарлау саясаты, қоғамдағы алфавит мәселесінің
тұрақтануына жол бермеді. Өз заманының өзекті мәселесінің бірі болған
әліпби (алфавит) тартысы мен айтысы төрт түрлі бағытта жүрген болатын:
Бірінші, бұрыннан қолданылып келе жатқан араб жазуын өзгертпей сол қалпында
қолдану. Екінші, керісінше, араб жазуына өзгерістер енгізіп тілімізге
икемдеу. Үшінші, араб әліпбиін тастап латынға көшу. Төртінші,
миссионерлердің орыс әліпбиін ендіруге деген талпынысы. Әліпбиге қатысты
бұл бағыттағы қызу пікірталастардан ұлтым деген ұлы тұлғалардың ешқайсысы
да сырт қалған жоқ. Себебі жазу мәдени-рухани дүниенің негізгі кілті
болатындығын, сондықтан әліпби халықтың болашағымен тығыз байланысты
екендігін барлық зиялылар ұғынып, оны өз пікірлерінде ашық түрде білдіріп
те отырды. Десек те, қазақ халқы үш түрлі әліпби жүйесін бірінен соң бірін
қабылдауына тура келді. Бір халықтың бұлайша үш алфавит жүйесін басынан
өткерудің өзіндік себептері бар еді [5]. Мәселен, шоқындыру арқылы
орыстандыруды қарқынды дамыту үшін миссионерлер ислам дінін жоймайынша,
саяси әрекеттері жүзеге аспайтынын түсініп, бұл үшін ең бірінші, араб
жазуын қолданыстан шығарып тастау қажет деп табады. Алайда ұзақ ғасырлар
бойы күллі түркі халықтары пайдаланып келген араб әліпбиін жою оңайға
соқпайды. Сондықтан бірден орыс әрпіне көшірсе жәдидшілдердің қолдауымен
жаппай халық арасында көтеріліс болып кетуінен қауіптеніп, 1929 жылы
зорлықпен латын әліпбиін қабылдаттырады да, он жылдан кейін жаппай түркі
халықтарын орыс жазуына көшіріп, өз ойларын іске асырады.
Негізінен қазақ зиялылары басқа әліпбиге көшуден гөрі, қолданыстағы
араб әліпбиіне өзгерістер енгізу қажеттілігін көбірек көтерген еді. Бұл
көзқарастағылардың негізгі ұстанымы қазақ білмейтін бір бөтен әліпби
шығарғанша, бұрынғысын түзеткені жақсы, яғни қазақтардың не заманнан бері
ғадет алып үйренген араб жазуын тілімізге икемдеу ұтымды болмақ дегенге
саяды. Осындай принципті басшылыққа алған зиялылар қауымының көшбасында
А.Байтұрсынов тұрды, ғалым араб әліпбиін өзгерту мәселесін тек сөз
жүзінде ғана айтып қоймай, мен харіфтерді өзгерткенде, халық жатсынбай,
хат білетін адамдар үйретпей-ақ оқып кетерлік болғандай ғып өзгерттім деп
нақты іс жүзінде көрсете білді. Өзінің әліпби жүйесін Жазу тәртібі деген
атпен, Айқаптың 1912 жылғы 4 және 5 сандарында жариялап, халық талқысына
ұсынғаннан кейін, баспасөз беттерінде, жиындарда жаппай әліпби айтысы
басталып кетеді. Бұл орайда ғалымның жазу жүйесін даттағандар да,
жақтағандар да, ақтағандар да баршылық еді. Тіпті жөнсіз сынаушылар да,
дәлелсіз мін тағушылар да, қисынсыз дау айтушылар да табылады. Осылай
қарсы шыққандарға ағартушы Таластан қазақ баласы пайда тауып жүрген жоқ.
Сабырмен отырып, ойласып іс істелік. Қазақ тіліндегі дыбыстарды көп, я аз
деп көрсетіп, борышыма берейін деп отырғаным жоқ қой. Мақсат – сіз болып,
біз болып, ақылдасып отырып, дыбыс басына харіп белгілеп, жазуымызды бір
жөнге салалық деген деп, босқа даурықпауға шақырады, осы күні һәркім һәр
түрлі жазып жүр, бір жөнменен жазылатұғын жазу жоқ. Жазғанымыздың қата,
дұрыстығын айырарлық емле жоқ. Оның жоқтығы қазақ тіліндегі дыбыстарға ашып-
арнаған хәріфтер жоқ. Бір сөзді екі кісі екі түрлі жазады деп, әліпбиді
еріккеннен өзгертпегенін түсіндіреді.
Жөнсіз дауласушыларға қатысты Міржақып Дулатұлы да өз пікірін
білдіреді. Ол: Жазуды тәртіпке салу деген оңай емес. Оқушылар сынасын
дегенде әркім басына келгенін жазатұғын болса, ешуақытта ойды бір жерге
қорытып болмайды, орынды, орынсыз сын айта беру мақсат емес дей отырып,
Ахаңның жазу тәртібінің дұрыс екендігін алға тартады. [6]. М.Дулатұлы
Ахметтің әліпби жасау шеберлігін былайша бағалайды: Араб әріптерінің
өзгеріп отырғаны рас. Бірақ қалай өзгертілген әңгіме сонда болу керек қой.
Араб әріптерінің 14 ғана бұрынғыша болса, өзге ойдан шыққандары жұртқа жат
болу керек қой. Ойдан шығарылған әріптерді жұртқа үйретіп, оқытып жату
керек еді ғой. Ондай нәрсе болды ма? Болған жоқ, ендеше бұны өзгертушінің
шеберлігі деп біліңдер. Бұларды өзгерткенде әр әріптің бұрынғы тұлғасын
жоймай, өзгерткенін сездірмей, хат танитын адам бөгелместен оқып кетерлік
қылып өзгерткен [6]. Ахмет Байтұрсынов өзінің
құрастырған әліпби жүйесіне қатысты қоғамда орын алған екі түрлі
көзқарастың екеуіне де дәлелді, әрі ғылыми негіздегі тұжырымдарын айтумен
болды. Оның біріншісі, араб әліпбиіне өзгеріс ендірмей қолдана беруді
жақтаушыларға ғалым қазақ балаларының тез сауаттануы үшін ұлттық әліпби
мәселесін дұрыс шешу керектігін, араб графикасында қазақ тілі үшін қажетсіз
таңбалардың көп екендігін алға тартса, екіншісі араб жазуын мүлде тастап
латынға көшуді қолдайтындарға мәдени-рухани дүниеміздің қайнар көзі болып
табылатын араб жазуының ислам дінімен біте қайнасқандығын, әрі өзі
реформалаған жазу жүйесінің қазақ халқының барлық мұқтажын өтеуге қауқарлы
екендігін, осындай алфавит бола тұра, басқасына көшеміз деудің еш қисыны
жоқтығын алға тартқан еді. Алайда, астыртын саяси идеологияның ықпалынан
араб жазуын тастап, латынға көшу мәселесі күн сайын күшейе берді. Көп
жиындар мен баспасөз беттерінде латынға көшуге үгіттеп, насихаттау белең
алды. Мәселен әліпби мәселесіне қатысты өткен жиындардың бірінде Ахмет
Байтұрсынұлы: Менің алдымдағы баяндаманың ғылымдық пішіні болмады, үгіт
пішінді баяндама болды. Бұл ғылымдық мәселе болғандықтан бұған ғылым
мұнарасынан қарауымыз тиіс. Араб әрпінің орнына латын әрпін алу деген
мәселе тұрмыс жүзінде өте керек болғандықтан туып отырған мәселе емес.
Мұнда өте керектік түгіл, әншейін керектік те жоқ. Тұтынып отырған әрпіміз
қай жағынан да болса, басқалардың әрпінен артық болмаса кем емес деп,
латынға деген мұқтаждықтың жоқтығын айтады және әліпби өзгертудің зияны мен
қиындығын: Түркі халқының араб әрпі негізінде жүргізген жазу мәдениеті
бар. Жазу мәдениеті бар жұрттарға бір әріптен екінші әріпке көшу оңай жұмыс
емес. Жайлап көшуге көп қаржы, уақыт, көп күш керек, өйткені екі әріппен іс
жүргізуге екі есе қаржы, екі есе күш керек болады. Ондай қуат түркі
жұртының бірінде де жоқ. ...Өнерлі жұрттың ортақ әрпі екен деп орыстар алмай
отырғанда, ортақтығынан дәмелі болып біз аламыз деуге болмас деп
ескертеді. [7].
А.Байтұрсыновтың латын жазуына қарсы шыққандағы негізгі ойлағаны –
елдің мәдениеті мен экономикалық жағдайы еді. Ахаң латынға көшу арқылы
бүкіл қазақ халқы біріншіден, рухани-мәдени дүниесінен айрылатындығын,
екіншіден, оқулық шығару, баспа ісі, т.б. латындандыру үшін орасан көп
қаржы керек болатындығын қатты ескертумен болады. Сол кезеңдегі жазуға
қатысты пікірталастар Әліппе айтысы деген атпен 1927 жылы Қызылорда
қаласында кітап болып басылып шығады. Бұнда А.Байтұрсынов пікірін
М.Дулатұлы, Е.Омарұлы, А.Байтасұлы, І.Ахметұлы, т.б. қолдап, сөз сөйлейді.
Мәселен І.Ахметұлы: Қазақстаннан шыққан Ахмет бұрынғы араб әліппесін
өзгертіп, қазақ әліппесін жазды. Неше жылдай қазақ елін шоқындырмақ болған
миссионерлер, қазақ еліне үлгі көрсетіп, әліппе жасап бермек болған орыс
білімпаздарының қолынан келмеген нәрселер Ахаңның ғана қолынан келді.
Ахаңның дәйекшесін орыс білімпаздары да ілім жолындағы үлкен табыстың
біріне қосып отыр дейді. Бұл Әліппе айтысында латынды жақтаушылар
А.Байділдаұлы, Т.Шонанұлы, Ә.Ермекұлы, т.б. өз пікірлерін дәлелдеуге
тырысып бағады. Алайда бұлардың қай-қайсысы да А.Байтұрсынов жазуын жоғары
бағалайтындығын өз сөздерінде білдіре отырып, латынға көшудің
қажеттіліктері туралы айтады. Мәселен, Т.Шонанұлы: Бізде Ахаң еңбегімен,
білім ордасының жігерімен жасалған жақсы емле бар. Емлеміз жақсы дегенге
қосыламыз. Бірақ таңбамыз, әліппеміз, әрпіміз жақсы дегенге қосылғым
келмейді десе, Ә.Ермекұлы: Ахаң емлені түзеп, қазақ тілінің негізін
орнатқанына біз түгіл орыстар да қарсы емес. Емлеміздің дұрыс шешілгендігі,
басқа елдердің көбінікінен артық екендігіне ешкімнің таласы жоқ. Сондықтан
біз Ахмет Байтұрсынов мәселенің қиынын шешті дейміз. Ендігі талас
әріптеріміздің таңбасы туралы деп, латын мен араб таңбаларының
айырмашылықтарын сөз етеді. Латынды қолдаушылардың Әліппе айтысында
айтқан негізгі уәждері латын әрпімен газет, журнал, кітап шығарғанда
шығынның аз болатынды, араб жазуымен шығарса шығынның көп кететіндігі.
Байтұрсынұлы жазуы ең оңтайлы әліпби болып табылғанымен, халыққа істелген
озбыр саясат өз дегеніне жетіп, латынға негізделген жаңа әліпті
қолданысқа ендірді. 1929 жылы 24 қаңтарда Қазақстан Орталық Кеңес
Комитетінің ІV сессиясында бұл жаңа әліп Латын әрпі негізінде құрылған
жаңа қазақ әліпбиі деп саналсын деген қаулы қабылданып, барлық мекемелер
мен ұйымдарды жаппай латын жазуына көшуге міндеттейді. Тіпті, латын әрпінен
бас тартқысы келгендер заң алдында жауап беретін дәрежеге жетеді. Бұған
жоғарғы үкімет атынан ресми түрде халыққа таратылған хабарлама дәлел
болады. Онда Жарияланып отырған жиырма күннің ішінде бүкіл кеңсе ісі жаңа
әліпке көшірілетін болсын. Жаңа әріпті білмеймін деген қызметкерлер жаңа
әріптің жасырын жауы деп саналып, сотқа тартылсын, – деп көрсетілген [7].
Бір әріпті тастап, екінші әріпке дереу көшу саяси-экономикалық жақтан
да, мәдени-әлеуметтік жақтан да өте тиімсіз болса да, қызыл империяның
негізгі мақсаты түркі халықтарының рухани дамуын тежеп, бағындыру және
осы арқылы орыс жазуына көшіру болатын. Халықтың күллі рухани дүниесі араб
жазуында жатыр, араб жазуы тарих тамыршысы, халық қазынасының қоймасы
деп, оны жан-тәнімен қорғап, шырылдаған зиялылар қауымы арабшылдар,
ескішілдер, қадымшылар, керітартпалар, ұлтшылдар, діншілдер,
молданың шашбауын көтерушілер деп айыпталды. Өзі құрастырған жазу жүйесін
барынша қорғаштаған А.Байтұрсынов Кеңес үкіметінің араб жазуынан айыру
арқылы тұтас бір халыққа өткенін ұмыттырып, ұлттық игіліктерді саналарынан
өшіру әрекетін жасап отырғанын жақсы түсінді. Ал латын жазуынан орыс
жазуына көшу мәселесі Алаш көсемдерінің, ұлттың қамын ойлаған ұлы
тұлғалардың көзін біржола құртқаннан кейін, яғни 1937 жылдары қайта
көтеріле бастайды. Бұл кезде ұлт болашағы үшін жанын берген азаматтардың
барлығының көзі жойылғандықтан қарсылық көрсетер зиялы қауымның болмауы
себепті, орыс жазуын халықтың сұрауы бойынша деген сылтаумен еш
қиындықсыз қабылдата салады. 1940 жылы 13 қарашада Латындырылған қазақ
жазбасын орыс графикасы негізіндегі жаңа әліпбиге көшіру туралы Заң
қабылданады. Онда Қазақ елінің өтініштері негізінде орыс графикасына
көшірілу қанағаттандырылсын деген мазмұнда көрсетіліп, ешқандай
зорлықсыз, керісінше, халық қалауы бойынша орыс әліпбиін қабылдады
деген тұрпатта көрсетіледі.
Қорыта айтқанда, А.Байтұрсыновтың қазақ балаларының ана тілінде сауат
ашуына көп күш жұмсаған тұлға болғандығын оның қаламынан шыққан қыруар
еңбектері дәлел болады. Мәселен, Оқу құралы (Қазақша әліппе) атты кітабы
алғаш рет 1912 жылы Орынборда жарыққа шықты. Бұл еңбегі 1912-1925 жылдар
аралығында 9 рет қайта басылып, қазақ қоғамында ұзақ қолданыста болды.
Сондай-ақ Оқу құралының (Әліппеге жалғасы) 2 кітабы 1913 жылы жарық
көріп, 1924 жылға дейін 4 рет басылып шығады. Одан кейінгі Оқу құралының
(Әліппеге баяншы) 3 кітабы 1913-1921 жылдар аралығында 2 рет жарық көреді.
Ал ғалымның тек оқушыларға ғана емес, ересектердің сауатын ашуға арналған
Оқу құралы 1921 жылы, Сауаташқыш 1924 басылып шықты. Ал методикалық
құрал Баяншы 1920 жылы жарыққа шыққан. Сонымен қатар Әліппе астары 1924
жылы, ал Жаңа әліп-би атты жаңа оқулықты 1926 жылы ұсынады. Тіл
жұмсардың бірінші бөлімі 1928 жылы, екінші бөлімі 1929 жылы жарық көрді.
Ал ғалымның Тіл – құрал атты үш кітаптан тұратын еңбегі қазақ
мәдениетінде бұрын болмаған тың дүние болды. Себебі бұл кітап – қазақ
тілінің фонетикалық және грамматикалық құрылымын талдап, жүйелеп, танытып
берген, қазақ тіліндегі тұңғыш ғылыми еңбектің басы еді. Тіл – құралдың
фонетикаға арналған І бөлімі алғаш рет 1914 жылы жарық көріп, 1927 жылға
дейін 7 рет басылып шығады. Бұл кітаптың морфология саласына арналған ІІ
бөлімі 1914 жылы баспадан шыққан. Ол да 1927 жылға дейін 8 ретбасылып
шығады. Синтаксиске арналған ІІІ бөлімі де 1923 жылы жарыққа шығып, 1928
жылға дейін 6 рет қайтадан басылады. Қазақ халқы үшін осыншама қыруар еңбек
еткен ұлы тұлға есімін артында қалған ұрпақтары мәңгілікке ұмытпайтыны хақ
. Әліпби - тек сауат ашу ғана емес,
ғылым-білім үйренудің баспалдағы. М.Әуезовше айтсақ, Ақаң ашқан қазақ
мектебінің ұстанымы - қазақ баласын ана тілінде сауатын аштырып қана
қоймай, оның танымдық талғамын қазақша қалыптастыру болған. Өйткені, сол
тұстағы оқыған, сауатты жандардың басым көпшілігінің тілі не татарша, не
орысша шыққаны және сол тілдермен өз тілін араластырып, қойыртпақ тіл
жасағаны тарихтан белгілі. Сондықтан да ағартушы қазақ ұлтының табиғи
қалпын сақтау мақсатында, кемшіліктерді болдыртпау үшін өзінің білім беру
жүйесінде ана тілмен оқыту тәсілін ұстанды. Әрі осы жолда қазақ баласы үшін
түрен жол салып берді: ...Қазақша дұрыстап қат жаза білуге бір-екі-ақ жыл
керек. Қазақша оқу дегенде мен осы күнгі мұсылманша оқып жүрген жолменен
оқуды айтпаймын, қазақтың тіліменен оқуды айтамын. Бұл күнгі мұсылманша
оқып жүрген жолдың бұлғалақ-жырғалағы көп, оныменен жүріп қат жаза білуге
жеткенше русша білуден уақыт кем кетпейді. Себебі, қазақ тіліменен оқытпай,
ноғай, түрік, парсы, араб тілінде жазылған кітаптар араласып бас қатып, мый
ашып, балалар әуре-тәуре болады. Сондықтан оқу керектігі даусыз болса,
оқуға керек құралдарды сайлау керектігі де даусыз. Жақсы құралменен іс
істегенде көпке тиіп жанды қинамайды. Оқу құралы да сондай, жан
қинамайтұғын болса, жақсы болады. Әр істің басы қиын. Басында қиналмай
кетсе, онан әрі тың кетеді. Бұлай болған соң әуелі оқу құралы жақсы болып
жан қинамасына не керек? - деп, ана тіл деген пәнсөздің негізгі мәні
атау тұлғадағы ұғым екеніне үлкен салмақ салып, әрі төл тілдің бастау көзін
ашып алады. Сондай әлеуметтік астары
бар құбылыстардың бірі – ағартушылық идеясы, оның халықтық сипат алуы
болды. Сол идеяны жүзеге асырудағы іс-әрекеттердің, жүзеге асырушылардың
рөлі мен орнын айтпауға болмайды. Айқаптың 1912 жылғы 9 – 10 сандарында
Шаһзаман мырзаға атты үлкен мақала жазып, онда қазақ дыбыстарын
білдірмейтін кейбір араб таңбаларын қазақ алфавитіне енгізбеу керектігін,
сөздің тұтас жіңішкелігін білдіру үшін оның алдына дәйекті дейтін таңба қою
қажеттілігін дәлелдейді. Осы мақалада дыбыс, әріп, дәйекті, жуан дыбыс,
жіңішке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz