Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының қазіргі даму деңгейі
Жоспар
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
І тарау. Бағалы қағаздардың экономикадағы рөлі және маңызы
1.1. Бағалы қағаздар, және олардың түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 7
1.2. Бағалы қағаздар нарығы оның мәні және негізгі белгілері
... ... ... ... 10
1.3. Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 12
ІІ тарау. Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар
нарығының қазіргі даму деңгейі
2.1. Мемлекеттік бағалы қағаздар. Бағалы қағаздардың эмиссиясы
және айналысқа шығарылуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 20
2.2. Қазіргі бағалы қағаздар нарығының құқықтық
қамтамасыз етілуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... 29
2.3.Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының инвестициялық
құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 38
ІІІ тарау. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар
нарығының жетілдіруі және даму бағыттары
3.1. Бағалы қағаздар нарығында маркетингтік зерттеуді
ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 49
3.2. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығын
қалыптастыру және реттеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 54
3.3. Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының инвестициялық
бағытын жетілдіру мақсаттары мен оның инфрақұрылымын
дамыту жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... . 56
Қорытынды және ұсыныстар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 61
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
64
Қосымша
Кіріспе
Бағалы қағаздар рыногының жалпы Қазақстанның экономикасындағы маңызы
зор. Бағалы қағаздар рыногы Қазақстанда дамуы соңғы үш жылда басталды, бұл
2003 ж. 13 мамырдағы “Акционерлік қоғамдар туралы” ҚР заңын қабылдаумен
және бағалы қағаздар туралы кейбір заң актілеріне өзгертулер мен
толықтырулар енгізумен байланысты.
Бағалы қағаз - мүлiктiк құқықты куәландыратын белгiлi бiр жазбалар мен
басқа да белгiлердiң жиынтығы.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі – соңғы кездегі экономикалық
қатынастардағы бағалы қағаздар рыногының қарқынды дамуы. Қазіргі кезде
бағалы қағаздаржың маңыздылығы түсінікті болып келеді және оларға табыс
табу көзі ретінде пайдалану көз-қарасы қалыптасуда.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстанның бағалы қағаздар рыногын
зерттеу, оның қалыптасу тарихын, даму динамикасын талдау, жетілдіру жолдары
зерттелді.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
-бағалы қағаздар рыногы туралы жан-жақты мәліметпен терең танысу;
-бағалы қағаздардың ұғымын, түрлерін анықтау;
-бағалы қағаздар рыногының даму ерекшеліктерін белгілеп алу.
Зерттеу объектісі – жалпы және Қазақстанның бағалы қағаздар рыногы.
Бағалы қағаздарға акциялар, облигациялар және бағалы қағаздардың
Кодексімен және Қазақстан Республикасының өзге де заң актiлерiмен
айқындалған өзге де түрлерi жатады.
Бағалы қағаздар шығарылым нысаны бойынша:
-құжатты және құжатсыз;
- эмиссиялық және эмиссиялық емес;
- атаулы, ұсынбалы және ордерлiк бағалы қағаздар болып бөлiнедi.
Құжатты бағалы қағаздар - құжатты нысанда (бағалы қағаздың мазмұнын
арнаулы техникалық құралдарды пайдаланбай-ақ тiкелей оқу мүмкiндiгi болатын
қағаз немесе өзге материалдық жеткiзушi) шығарылған бағалы қағаздар.
Құжатсыз бағалы қағаздар - құжатсыз нысанда (электрондық жазбалар
жиынтығы түрiнде) шығарылған бағалы қағаздар. Эмиссиялық бағалы қағаздар -
бiр шығарылым шегiнде осы шығарылым үшiн бiрдей жағдай негiзiнде
орналастырылатын және айналымда болатын, бiртектi белгiлерi мен
реквизиттерi бар бағалы қағаздар. Эмиссиялық емес бағалы қағаздар - осы
тармақтың төртiншi бөлiгiнде көрсетiлген белгiлерге сәйкес келмейтiн бағалы
қағаздар. Атаулы бағалы қағаз - ол куәландырған құқықтардың онда аталған
тұлғаға тиесiлiгiн растайтын бағалы қағаз. Ұсынбалы бағалы қағаз - ол
куәландырған құқықтардың бағалы қағазды ұсынушыға тиесiлiгiн растайтын
бағалы қағаз.
Ордерлiк бағалы қағаз - ол куәландырған құқықтардың онда аталған
тұлғаға, ал оларға осы құқықтар белгілі тәртiппен берiлген жағдайда, басқа
тұлғаға тиесiлiгiн растайтын бағалы қағаз.
ҚР Президенті Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына 2005 жылғы Қазақстан
экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында Жолдауында қржылық
сектор мәселелері туралы қржы секторын одан әрі дамыту үшін қазір бағалы
қағаздар нарығын дамыту мен 2005 – 2007 жылдары жинақтау зейнетақы жүйесін
дамыту бағдарламалары қабылданғаны туралы және енді тек жұмыс істеу керек
екендігі туралы айтты.
Осының нәтижесінде “Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногын
дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасын бекiту туралы”
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 24 желтоқсандағы N 1385
Қаулысы қабылданды.
Бағалы қағаздар рыногын одан әрi дамыту, оның ашықтығы мен тиiмдi
қызмет етуiн бағалы қағаздар шығару үшiн мүмкiндiктердi кеңейтудi,
инвесторлардың құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету және адал бәсекелестіктi
қамтамасыз ету осы бағдарламаның басты мақсаты болып табылады.
Бағдарламаның осы мақсатын iске асыру үшін мынадай мiндеттер шешілу қажет:
- бағалы қағаздар рыногын қазiргі заманғы талаптарға сай келтiру;
- инвестициялаудың ұжымдық нысандарын дамыту үшiн қолайлы жағдайлар жасау;
- инвестициялау үшiн бағалы қағаздар шығару үшiн мүмкiндiктердi, соның
iшiнде мемлекеттiк кепiлдiкпен қамтамасыз етiлген жобалық облигациялар,
туынды бағалы қағаздар шығару, сондай-ақ корпорациялық басқару нормаларын
енгiзу және "Секьюрителендiру туралы" заң жобасын қабылдау жолымен кеңейту;
- бағалы қағаздар рыногының институционалдық инфрақұрылымын және бағалы
қағаздар рыногындағы салық салу режимiн одан әрi жетiлдiру;
- бағалы қағаздар рыногының тетiктерiн пайдалану жолымен шаруашылық
жүргiзушi субъектiлердiң капитал тартуын, соның iшiнде ұйымдастырылған
рынокта компаниялардың бағалы қағаздарының листингiн ынталандыру;
- эмитенттердiң инвесторлардың құқықтары мен мүдделерiн сақтауын қадағалау
жүйесiн жетiлдiру.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына
2006 жыл Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясы жолдауында нақты іске асыру екінші басымдықты нақты іске асыру
мақсатында Үкіметке Алты ай ішінде заңнамаға “Самұрық” мемлекеттік холдинг
компаниясының қызметіне қатысты өзгерістер енгізсін және ұлттық
компаниялардың бағалы қағаздарын қаржы рыногына шығару бағдарламасын
әзірлесін деп тапсырды.
Осылайша бағалы қағаздар рыногын дамыту мәселесі жалпымемлекеттік
деңгейде шешіліп жатыр.
Соңында жалры тақырып бойынша тақырып бойынша қорытынды шығарылады.
Диплом жұмысы үш бөлімнен, қорытынды, қолданылған әдебиеттер және
қосымшалардан құралады.
Бірінші тарауда жалры бағалы қағаздар нарығының даму мәселесінің
теориялық негіздері , жалпы бағалы қағаздардың экономикадағы ролі маңызы
туралы деректер қарастырылып, оларға сипаттама жасау.
Екінші тарауда Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының
қазіргі даму деңгейіне сипаттама беріліп, үшінші тарауда Қазақстан
Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының жетілдіру және даму бағыттарын
қарастырады.
I тарау. Бағалы қағаздардың экономикадағы рөлі және маңызы.
1. Бағалы қағаздар және олардың түрлері.
Бағалы қағаз қаржылық құжат болып саналады, бұл құжатты шығарушы
тұлғамен оның иесі арасындағы иелік ету немесе қарыз алу қатынастарына
куәлік ететін құжат. Вексельдер, чектер, акциялар, облигациялар, кепілдеме
қағаздары – бағалы қағаздар – қаржылық құжаттардың түрлері. Бағалы қағаздар
процент немесе процент төлемдерін алуды және бұл құжаттарда көрсетілген
қаржылық құқықтардыбасқа тұлғаларға беруді көздейді. Бағалы қағаздардың
ішінде ең көп тараған түрлері – акциялар мен облигациялар.
Акция – бағалы қағаз, акционерлік қоғам капиталына қосқан үлесіне
берілген куәлік, қаржылық құжат. Бұл құжат иесіне – дивиденд деп аталатын
белгілі табыс мөлшерін алу; компания таратылған жағдайда оның мүлкінің бір
бөлігін алу; фирманың өндірістік – қаржы жағдайын тексеру; қосымша
шығарылған акцияларды бірінші кезекте сатып алу құқықтарын береді.
Артықшылық берілген акциялар бойынша дивиденд тұрақты төленеді.
Дивиденд алдымен артықшылығы бар акцияларға төленеді, ал адам қалған сома
қарапайым акция ұстаушыларға бөлінеді. Бірақ артықшылығы бар акцияларды
ұстаушылардың қоғамның ісіне араласу, шешім қабылғанда дауыс беру құқығы
жоқ. Тек қарапайым акция ұстаушылардың шешім қабылдағанда дауыс беру құқығы
бар.
Акция ұсталушыға арналған акция және атаулы акция болып бөлінеді.
Ұсталушыға арналған акция тіркеуді қажет етпейді, олар еркін түрде
сатылады.
Акциялардың пайда болуы меншіктік корпоративті формасының қалыптасуына
байланысты бұл меншік формасы ауқымының және оған Қажетті қаржының күрт
өсуіне байланысты пайда болған.Өте ауқымды да ірі жобаларды іске асыру үшін
жеке кәсіпкердің қаражат қоры жеткіліксіз болады.Ол үшін көптеген
жекелеген қаржыларды жұмылдырып жұмсау қажет. Соның нәтижесінде акционерлік
капитал және меншіктің корпоративтік түрі қалыптасады. Кәсіп орнының
акционерлік меншік негізінде ұйымдастырылған түрі қосымша инвестициялар
тарту мүмкіншілігін артырады,ал инвесторлар үшін өндіріске капитал қауіпсіз
болады (43).
Акция сияқты облигациялардың да номиналы және нарықтық бағасы
болады.Оның наминалына байланысты процентпен көрсетілген нарықтық бағасы
облигацияның курсы деп аталады.
Вексель-қарызды өтеудегі заңды түрде бекітілген төлем
міндеттемесі.Ол бағалы қағаз. Вексельді борышқор, яғни вексель беруші
тауарды несиеге алғанда тауар сатушыға,яғни вексель иемделушіге
береді.Вексельдің мәні-несиеге алған белгілі бір соманы төлем уақыты
жеткенде келісілген жерде өтеу үшін тауар сатып алушының сатушыға берген
қарыз міндеттемесі.
Қорыта айтқанда, банктер вексель бойынша бірнеше түрлі операция
жүргізіп, бір жағынан оларды айналым жылдамдығын шапшандатса, екінші
жағынан өздеірне пайда түсіреді.
Қаржы өндіріске тікелей салынғандай, оның қарапайым мерзімі ұзақ, ал
инвистиуиялау тәуелділігі жоғары болады. Инвестицияның акционерлік формасы
бұл мәселені түбегейлі шешеді. Біріншіден, акциянв кез икелген уақыт сатып,
жұмсалған ұаржыны қайтарып алуға болыды. Екіншіден, жалпы жауапкершілік
көптеген инвесторлар арасында бөлінеді. Сондықтан әр – бір жеке инвестордың
жауапкершілігі шектеледі және тәуекелдігі азаяды. Сонымен бірге,
кәсіпорындағы жиналған өндіріс ресурстары сақталып қала береді. Егер
акционерлер акционерлік капиталдағы өз үлесін қайтарып алғысы келсе, оны
ол ақша түрінде алады, өндіріс процессі бұзылмайды.
Акция акционерлік қоғамды басқару құқығын береді. Бірақ, іс жүзінже
акционерлік қоғамды ірі акционерлер басқарады, салар ғана кәсіпорынныңң
нақты активтеріне иелік етеді. Ұзақ акционерлік үшін акция шешу қаржыны
несиеге беру және одан белгілі мөлшерде тадыс алумен шектеледі. Олардың
акционерлік капиталдағы үлесі іс жүзінде қабылданған шешімге ықпал жасай
алмайды. Көп жағдайда ұсақ акционерлер өздерінің дауыс беру құқығын
сенімдік негізінде басқару кеңесіне тапсырады, осңғы кездері Қазақстанада
да меншіктің акционерлік түрі қалыптасуда. Осыған байланысты акцияға иелік
ету адамдардың, ұжым мүшелерінің шаруашылық белсенділігін арттырады деген
пікір көп айтылып жүр. Батыс елдерінің тәжәрбиесіне зер салсақ, бағалы
қағаздарға иелік ету адамдардың экономикаға белсенділіген арттырса да,
олардың шаруашылық белсенділігіне тікелей әсер ете бермейді. Құныды
қағаздың тағы бір маңызды түрі – облигациялар. Олар тұрақты жерде табыс алу
құжатын береді, бірақ меншік құқығын анықтамайды. Облигация шектеулі
мерзімі соң облигацияның құны толық төленеді. Облигацияны үкімет,
кәсіпорындар, әртүллі қорлар және басқа да қаржы – бюджет ұйымдары
шығарыды. Облигация бойынша табыс купондық төлем деп аталады.
Құрамы нөлге тең облигацияларда да болады. Бұл облигацияларға
айналымға шығарғанда номиналынан төмен бағамен сатылады, мерзімі келгенде
номиналына сәйкес қайтарып алады.
Жекешелендіруі және акционерлендіруі шешуші рөл атқарады. Қысқа мерзім
ішінде жалпы ұлттық шаруалылық кешені заңды түрде экономикалық жағынан
өзгеше кәсіпорындарға айналды, олардың көпшілігі нақты иесі бар акционерлік
капитал ретінде көрінеді. Осының нәтижесінде 2003-2004 жылдары 200
акционерлік қоғамның, соның ішінде 30–ға жуық акционерлік комерциялық
банктің акциялары тіркелді.Бұл жылдары эмисияның жалпы сомасы 110 миллиард
сом құрады. Қазақстанның қаржы нарығы мемлекеттік реттеу жүйесінің
тиімділігін арттыру және онда қалыптасқан қатынастарыды бағалау мақсатында
2001 жылдың маусымында Президенттің жарлығымен Қазақстан Республикасының
бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссиясы таратылып, оның функциялары мен
өкіметтіктері Қазақстанның ұлттық банкіне берілді (47).
Әлемдік қаржы дағдарысының және экономиканың нақты секторларындағы
өндірістің құлдырауынан туындаған сыртқы және ішкі факторлардың еліміздің
бағалы қағаздар нарығына тигізген жайсыз әсеріне қарамастан, ол даму
үстінде. Республиканың бағалы қағапздар нарығында жасалып жатқан қадамдар
соңғы кездері айтарлықтай белсекнді бола түсті.
2003 жылы шешілген Бағалы қағаздар нарығы туралы Қазақстан
Республикасы заңының қабылдануы қор нарығында қалыптасқан қатынастарды одан
әрі дамыту қажеттілігінен тұрады. Бұл заңның қызмет аясы Акционерлік
қоғамдар туралы заң қабылданнан кейін қаржы нарығының қызмет ететін
сферасы болып отырған бағаны қарыздар нарығының толыққанды жұмыс істеуіне
кең жол ашылып отырады.
1.2 Бағалы қағаздар нарығы оның мәні және негізгі белгілері
Бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы алты жылдай уақытты қамтыды. Оның
мынадай құрылымы қалыптасып отыр:
-бастапқы рынок;
-мемлекеттік емес бағалы қағаздар (МЕБҚ) нарығы: бастапқы орналастыру
нарығы;
-сатып алу – сату секторы.
-корпарациялық облигациялар нарығы;
-акциялар нарығы.
Мемлекеттік емес бағалы қағаздармен жасалатын репо – операциялар
нарығы
Мемлекеттік бағалы қағаздар (МБҚ) секторы: МБҚ – ны сатып алу сату
секторы;
МБҚ – мен жасалатын репо – операциялар секторы.
Қайталама рыног:
Қор бирждасы
Биржадан тыс бағалы қағаздар нарығының баға белгілеу ұйымы.
Басқадай сауда – саттықты ұйымдастырушы.
Бағалы қағаздар – иеленушілерге мүліктік құқықтар және белгілі бір
ақша сомаларын алуға құқық беретін ақшалай немесе тауардай құжаттар.
Бағалы қағаздардың бір ерекшелігі ретінде олардың мүмліктік сипатын
айтуға болады. Яғни бағалы қағаздар міңдетті түрде оның ұстаушының қалайда
бір мүлікке құқылы екендігін куәләндіратын белгілі бір жазбалар мен басқада
белгілердің жиынтығы. Бұл белгілі бір тауар немесенақты акция сомасын алуға
мүмкіндік береді. Сондай – ақ бағалы қағаздар белгілі ұйымның меншігіне
қатысуға және басқаруға құқық береді. Халыққа белгілі бір кәсіпорынның
табыстарына ортақтасуына мүмкіндік бере отырып, бағалы қағаздар іскерлік
белсенділікті арттыра түседі және ұлттық байлықты басқаруды жеңілдетеді.
Бағалы қағаздардың айналысқа шығарылуы әдетте нақтылы шаруашылық келісім
шарттарға негілделеді. Бағалы қағаздар бойынша олардың иелеріне дивиденттер
немесе пайыздар түрінде табыстар төлеу, сондай –ақ бұл құжаттардан
туындайтын ақшалай немесе өзге құқықтарды басқа тұлғаларға беру мүмкіндігі
қарастырылады.
Бағалы қағаздар ерекше тауар ретінде өмір сүреді, оның өзінің оған төл
онда жұмысты ұйымдастырумен ережелері бар нарығы болуы тиіс. Алайда бағалы
қағаздар нарығында сатылатын тауарлар өзгеше тауар болып табыады, өйткені
бағалы қағаздар – бұл тек меншік титулы, табысқа құқық беретін құжаттар,
бірақ нақты емес капитал. Бағалы қағаздар нарығының оқшаулануы топ олардың
осы қасиетімен айқындалады және рынок бағалы қағаздарды бір иеленушінің
басқа иеленушіге көп жағдайларда еркін және оңай беруімен сипатталады.
Бағалы қағаздар құжатсыз бағалы қағаздар және қарызсыз бағалы қағаздар
болып бөлінеді. Құжатсыз бағалы қағаздың өмір сүруінің классикалық нысаны –
қағаз нысаны, бұл нысанда бағалы қағаз құжат түрінде өмір сүреді. Бағалы
қағаз нарығының дамуы бағалы қағаздың көптеген түрлерінің, ең алдымен
эмиссиялық бағалы қағаздың тіршіліктің құжатсыз нысанына көшуді қажет
етеді.
1.3 Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу
Дүние жүзілік тәжірибе көрсетіп отырғандай, әлеуметтік бағыттағы
рыноктық экономиканың ұйымдық құрылымында бағалы қағаздар нарығының
болуының мәні зор. Бағалы қағаздар нарығы – жалпы мемлекеттік
инвестициялық саясатпен байланысқан индустрия. Ол тиімді, максималды әрі
жедел пайдалануы мақсатында инвестициялық ресурстардың бөлінуін, сонымен
қатар оның экономиканың келешекті салаларында шоғырлануын қамтамасыз етеді.
Бағалы қағаздар нарығының мәні өндірістің құлдыруына жол бермеуде және
қаржы жүйесінің сауықтандыруында маңызды мағынаға ие. Бұл рыноктың дамыған
сатысында қоғамдық өндірістің тиімді құрылымы пайда болып, тапшылықсыз
экономика жүзеге асады. Қоғамдық өндіріс көбіне қоғамдық сұранысқа сәйкес
келеді.
Бағалы қағаздар нарығы нақты меншік иелері ретінде заңды және жеке
тұлғалардың белсенділігін арттыруға жасайды. әлеуметтік бағыттағы рыноктың
экономика жағдайында ел тұрғындарының әлеуметтік – экономикалық жағдайы
басты мәселе. Бағалы қағаздарды шығарушы өндірісін кеңейтуге мүмкіндік
беретін қосымша ресурстары боллғанда ғана пайда табады. өндірістің кеңейюі
нәтижесінде жаңа жұмыс орындары пайда болады, бұл өз кезегінде экономиканың
жоғарлауына және көрсетілген қызмет аймағының кеңейтуіне әкеледі, ал бұл
қайтадан жаңа жұмыс орындарының және экономикалық ресурстардың пайда болуын
туғызады (48).
Бағалы қағаздар мемлекеттік және өндірістік тапсырыстарды шешу
мақсатында, сонымен қатар шығңындарын жабу мақсатында ресурстарды тарту
үшін мемлекеттік және жеке ұйымдар арқылы шығарылады. Бағалы қағаздар
нарығының эмиссиясы нәтижесінде алынған қаражаттардың эмитентпен тиімді
пайдаланылуы, оның шығарған бағалы қағаздарын сатып алған адамдар үшін
тиімді болады.
Жаңадан шығарылған бағалы қағаздар бірінші немесе бастапқы рынокта
айтылады. Акциялар мен облигациялар бірінші рынокта сатылғанда эмитент өіне
қажетті қаржы рерустарын алады да, бағалы қағаздар бастапқы сатып
алушылардың қолына түседі. Бастапқы инвесторлар қолындағы бағалы қағаздарын
қайта сатып ақшасын өсіммен қайтарып алады. Бағалы қағаздарды қайта сату
олардың қайталама нарығы толық қызмет атқаратын болса, онда бастапқы
рынокта тиімді қызмет атқарады. Қайталама рынок механизмі, немесе бағалы
қағаздарды кез келген сатып өткізу мүмкіншілігі инвестолрлардың оларға
деген сенімін арттырады. Ал бұл қоғам ресурстарын өндірістің дамуына толық
жұмылдыруда өз себебін тигізеді.
Қайта сату нарығында бағалы қағаздардың биржалық айналымы жіне биржадан тыс
айналымы бөлініп қалыптасады.
Биржаға кез келген компания еркін түрде жіберіле бермейді. Ол үшін биржада
тіркелуі борлады. Биржада тіркелуі үшін компания оның заңмен анықталған
тәртіптерін орындауы тиіс.
Биржа өзінің беделін сақтау және нығайту мақсатында акцияларды өтімді
етуге, оны өздері белгілі де ірі компаниялармен жұмыс істеуге ұмтылады.
Егер компания биржада тіркелген болса, онда бұл компанияның акциясы
биржалық бағамдама алғанын енмесе акциясы тұрақты сұранымға ие болғанын
білдіреді. Кампанияның биржада тіркелуі осы комапнияның қалыптасқан рынокта
өз орнын көрсетеді.
Биржаның негізгің белгілері төмендегідей:
- тұрақты және ұйымдастырылған түрде қызмет атқарады;
- сауда келісімдері тауарсыз жүргізеді;
- іскерлік келісімдер бірін бірі алмастырады, тұрақты да жаппай
сұранымға ие тауарлар бойынша жасалады.
Бағалы қағаздар нарығынның өркениетті нарығын қалыптастыруда және
дамытуда бірқатар ұйымдастырушы – экономикалық мәселелер маңызды. Бәрінен
бұл инвестор қаражаттарды салуына негізделген таңдау жасауға мүмкіндік
беретін ақпараттардың толықтай ашылуын білдіретін бағалы қағаздар нарығының
бірінші нарығына өркениетті келбет беру. Бұған бірінші рынокта болып жатқан
жағдайлардың барлығы бағындырылуы керек. Бағалы қағаздар эмиссиясының
тіркелу үшін құжаттардың дайындалуы, оның тіркелуі, эмиссия жобасының
жариялануы, Бағалы қағаздар нарығынның орналастырылуы және жазылыс
нәтижелерінің мемлекеттік органдар тарапынан реттелуі, бақылауы мемлкетпен
жүргізілген, сондықтан бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу механизмі
келесі бағытта жүзеге асады:
1. Мемлекет бағалы қағаздар нарығын реттеп ұйымдастыратын заң
жүйесін қабылдайды. Бұл заңдар:
- акционерлік қоғамдардың қалыптасу тәртібін анықтайды және реттейді;
- бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялардан түсетін пайдаға салық
кесімдерін реттейді;
- биржаның қызметтін және бағалы қағаздармен жүргізетін операциялар
түрлерін анықтайды.
2. Мемлекеттік мекемелері рынок субъектісі ретінде бағалы қағаздар
нарығына шығады. Қаржы ресурстарын жинау үшін мемлекет
облигациялар, қазыналық міндеттемелер сияқты бағалы қағаздарды
айналымға шығарады.
3. Ұлттық банктің ақша – несие саясаты арқылы бағалы қағаздар
нарығында ықпал жасайды. Басқаша айтқанда, қор рыныгында жағдай
айналымдағы ақша көлемін реттеумен және несиені қолдау
саясатымен тығыз байланысты. Ақша массасын қысқа мерзімде реттеу
үшін Ұлттық банк қазыналық міндеттемелерді сатады және қайта
сатып алады. Бағалы қағаздардың бұл түрін комерциялық
банкілерден басқа ірі фирмалар, зейнет ақы қорлары, сақтандыру
компаниялары сатып алады. Облигацияды сатып алғанда олар көбіне
чек түрінде төлейді ұлттық банк бұл чектерді төлеуге комерциялық
банкіге ұсынады, сондықтан олардың төлем қорлары белгілі сомаға
қысқарады. Бұл облигациларды Ұлттық банк сатып алғанда
коммерциялық банктердің резервтері өседі. Нақты экономикалық
жағжайға байланысты мемлекеттік қеғаздар сатылады немесе сатып
алынады. Мысалы, елде жұмыссыздық деңгейі жоғары болса, онда
банк ашық рынокқа шығып мемлекеттік қағаздарды көптеп сатып
алады және сонымен бірге резервтерін арттырады. Бұл өз кезегінде
ақшаны арзандатады, несие алу жеңілдейді, іскерлік белсенді лігі
артады, инвестиция өсіп, жаңа жұмыс орындары ашылады.
Бағалы қағаздар нарығында Ұлттқы банкінің есептеу пайызы ықпал етеді.
Ұлттық банк басқа банктерге несие бере алады. Бұл міндеттемелерді есептеу
деп аталады. Есептеу келісім, яғни қарыз төлемін төмендетіп Ұлттық банк
міндеттемелер есебін қолдайды, оны көтеру арқылы банк бұл ұмтлысты
әлсіретеді. Есептеу ставкасы жоғарлаған күні пайыз келісімі өседі, ал
акциялар мен облигациялар курсы төмеенді және керісінші, есептеу ставкасы
төмендегенде акциялар мен облигациялар курсы өседі (15).
Міндетті резерв қорларының нормасы да бағалы қағаздар нарығына әсер
етеді. Банк несиені тез қысқарту үшін міндетті резерв нормасын өсірді. Ал
егер несиені кеңейту қажеттілігі туындаса, банк резерв мөлшерін қысқартады.
Несие ұсынысы өскенде қарыз пайызы төмендейді , ақша алу жеңілдейді.
Осы мынадай іс-әрекеттің нәтижесінде, акциялар мен облигациялардың пайызы
банк пайызынан жоғары болса, олар күрт көтеріледі.
Резерв нормасы өскен болса, ақша алу қиындайды, қарыз пайызы өседі, ал
акциялар мен облигациялардың төлем пайызы төмен болса күрт төмендейді
Банк резевтерін өзгерту қаржы саясатының өте қуатты құралы екені
белгілі. Сондықтан, банк міндеттемелерді есептеуу және қысқа мерзімдік
облигацияларды сату сияқты емес, резерв нормасын өте сирек екі - үш жылда
бір рет ғана өзгертеді.
Ұлттық банктың бағалы қағаздар нарығына ықпал жасау жолымен акцияларды
сатып алуға, несие беруге де болады. АҚШ- та федералды резерв жүйесі акция
сатып алушылар үшін міндетті түрде өз қорынан төленетін қаржы мөлшерін
белгілейді; ал қалған соманы олар несие арқылы төлей алады екен.
Бағалы қағаздар нарығына мемлекет бюджеттің тапшылығыда әсер етеді.
Бюджет тапшылығын толтыру мақсатында мемлекет облигациялар шығарады. Осыған
байланысты мемлекет қарыз пайызының төмен болуына мүдделі. Банк пайы төмен
болғанда, мемлекеттік қағаздарды арзан пайызбен орналастыруға болады. Пайыз
мөлшерін төмендету үшін айналымдағы ақша массасын арттыруға тура келеді. Ал
бұл болса, жоғары пайызбен шығарылған акциялармен облигациялардың курсын
өсіретін болады.
Банктердің, корпарациялардың және тұрғындардың қолында өзгермелі
пайызды облигациялар өте көп жиналған жағдайда мемлекет қарыз бойынша пайыз
деңгейін төмендетіп ұстап тұру үшін жеңіл несие алу саясытын жүргізеді.
Мұндай әрекет бұның алдында келтірілген жағдайда ұқсас, жоғары пайызда
акциялармен облигациялардың курсын көтеруі мүмкін.
Сонымен, бағалы қағаздар дегеніміз, сәтін салса, байланыстың ең бір
төте және кауіпсіз жолы. Батыста бағалы қағаздар нарығы әбден дамыған.
Мәселен инвистицияда әрбір үй иесі акция ұстаушы болып есептеледі. АҚШ – та
ұлттық байланыста төрттен бір бөлігі бағалы қағаздар нарығына шоғырланған.
Бағалы қағаздар нарығы өзінің құрылымы, техникалық қамтуы, сату және есеп
айырысу формасы, тағы басқа да ерекшеліктері жағынан тауарлық және азық –
түлік рыноктеріне мүлдем ұқсамайды. Олар әдетте мемлекеттік (мемлекет
шығаратын бағалы қағаздар), корпаративтік (акционерлік қоғамдар мен
компаниялар шығаратын бағаны қағаздар) басып үшке бөлінеді. Мемлекетпен
жергілікті атқарушы органдар (облыс, қала, аудан әкімдері) шығаратын бағалы
қағаздар көбінесе облигация, вексель, займ түрінде келеді. Бұлар негізінен
бюджеттің алқылықтарын толықтыр, арнаулы бағдарламаларды қаржыландыру,
экономикалық белсенділікті реттеу мақсатында шығарылыды (23).
Сонымен, капиталдың жоғалмайтындығына мемлекет пен оның жергілікті
атқарушы органдары кепілдік беретіндіктен мемлекеттік пен муниципальдық
бағалы қағаздар сенімділігі, әдетте өте жоғары болып келеді. Сондай – ақ
бұларға салықтың ең жеңілдікті түрі қоданылады немесе салық салынбайды.
Мемлекеттік бағалы қағаздардың осындай артықшылығына қарамастан
акционерлік қоғамдармен компаниялар шығаратын корпаративтік бағалы
қағаздар, яғни акциялар бағаны қарыздардың арасындағы ең кең тараған түрі
болып табылады. Себебі акциялардың курсы мемлекеттік баағаны қағаздарға,
сондай – ақ банк депозиттерінің пайыздық ставкаларына қарағанда жедел
өзгеріп отырады. Сол арқылы олардан мол пайда қаратуға болады.
Сондай – ақ, акция ұстаушыарға қоғамның табысынан дивиденттерде
төленуі мүмкін. Бірақ бұл қоғам үшін міндетті шарт болып табылмайтындықтан
акционерлер негізгі кірісті өкп ретте, жоғарыда айтқанымыздай, акциялардың
өсу курсынан қаратады.
Ал енді қаржы секторының құрамдас бір бөлігі болып табылатын бағалы
қағаздар нарығыныың өз ішіміздегі даму жағдайына келер болсақ, өткен
ғасырдың тоқсанынышы жылдарынан бастап өрбіткеніміз жөн. Себебі 1991-1994
жылдар аралығында еліміздегі бұрынғы мемлекеттік кәсіпорындар акционерлік
қоғамдарға айналдырады. Қор нарығының бұдан басқа да элементтерімен
институттары, соның ішінде Қазақсатан Республикасының бағалы қағаздар
жөніндегі ұлттық комиссиясы құрылып, жұмыс істей бастайды. Бұл кезеңнің
өзіне тән ерекшелігі нарықта негізінен мемлекеттік бағалы қағаздарды
орналастыру жөніндегі акциондар ғана өткізіліп отырады.
Мұнан кейінгі кезеңде (1995-1998 жылдар) Қазақсатан Республикасында
бағалы қағаздар нарығын дамыту туралы алғашқы бағдарлама қабылданып, соған
сәйкес қор нарығының заңдық базалары қалыптастырып, нарықтық
инфрақұрылымдарын құру жұмыстары толық аяқталса, үшінші кезеңде (1999-2000
жылдар)негізгі назар шаруашылық субъектілерін бағалы қағаздар нарығына
тарту мәселесіне айналды.
Кейінгі жылдарда да осы іс жалғасын тауып, рыноктың инвестициялық
тартымдылығын арттыру, ауқымын кеңейту мақсатындағы жұмыстар жүргізіліп
келеді.
Қазақстан Республикасы батыс елдерінің бірқатар қаржы инесмтиция
құрылымдарымен келісімге келіп, өзінің орта мерзімдік облигацияларын
европада орналастырады. Қазақстан бағалы қағаздарды нарығы толыққанды
дамып, жоғары деңгейде қызметт ету үшін ұлттық өндіріспен ішкі ұлттық
рынок жүйесін теерңдету қажет. Қазақстан эконмикасын өндірістің құрылымының
одан әрі жетілуі тұрғындардың қолындағы сақталған қаржы ресурстарын
жұмылдырып, экономиканың нақты секторына жұмсауды қажет етеді. Одан
қорларды инвестицияға айналдыру үшін Қазақстандағы банкілердің мүкіншілігні
нығайтып, олардың салымшыларға беретін сақтандыру кепілдікутерін жоғары
деңгейге көтеру қажеттілігі туындап отыр. Бағалы қағаздар нарығының дамуы
және оның тиімді жұмыс жасауы Қазақсатндағы ұлттық капитал мен табыстардың
өсіп шоғырлануына тікелей байланысты.
Сонымен, бағалы қағаздар нарығы ұлттық экономиканы одан әрі дамытуда
қолданылатын өте қуатты да икімді құрал екені белгілі.
Қазақстанда құрылған қор нарығының инфрақұрылымдары ТМД елдері
арасында ең үздіктердің бірі болып табылады. Бірақ олар қаржы секторымыздың
тағы бір құрамдас бөлігі сақтандыру қызметімен салыстырғанда да біздегі
бағалы қағаздар нарығы халық арасында оншама танымалдыққа ие бола алмай
отыр.
Қазіргі кезде мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының даму деңнейі
жақсарып келеді теп айтуға болады, осы қуатты мемлекеттік бағалы қағаздар
нарығының қасында корпоративтік бағалы қағаздар, яғни акциялар шығарумен
тарату мәселелері қараастырылып келеді.
Мемлекеттік бағалы қағаздар негізінен жинақтаушы зейнетақы қорлары
секілді арнаулы ұйымдар ортасыда ғана таратылады. Міне осындай себептерге,
яғни еліміздегі бағалы қағаздар нарығыныңң тор ауқымдылығына байланысты
біздің халқымыз өздерінің қолында басты артық қаржысы болса, оны сақтау мен
көбейтудің қаржы секторындағы бірден бір сенімді жолы тек банк депозиттері
ғана деп біледі.
Сонымен экономикалық қарқынды дамуының нәтижесінде онвң әр саласы
бойынша үлкен өзгерістерге жол ашылып отырғанымен Қазақстандағы қор
нарығы зәірге оның кәсіпқой қатысушылары мен қаржы топтарының арасында ғана
өріс алып келе жатқандығы сенімді (13). Көптеген кәсіпорындар мен қарапайым
халық бұл рыноктан тысқары қалуда. Осы тұрғыдан алғанда Қазақстандағы қор
нарығының қазіргі жағдайы мүшелерінің саны шектеулі мөлшерден аспайтын
жабық акционерлік қоғамның жұмысын еске салады. Оның қыры мен сыры, даму
барысы көпшілікке мәлім емес. Егер, қор нарығының қалыптасуы осылай
сызылмайтын сипат алып, жағдай өзгерісіз қала берсе, мұнда өзі
экономиканың тежеуші факторының біріне айналмақ.
Міне, осы жағдай қазіргі күні ел басшылығын Қазақстанның қор нарығынан
үміт күшті инвесторларды да алаңдатуда. Осы рынокты дамыту, әсіресе
корпоративтік бағалы қағаздар нарығының тартымдыығына қол жеткізу еліміздің
алдындағы кезек күттіретін міндеттердің бірі болып оытр. Мұны Елбасының
аталған мәселесіне байланысты үкіметке талаптыы күшейте түскендігінен
байқауға болады. 2006-2007 жылдарға арналған бағдарлама әзірленді., бұл
бағдарлама ел экономикасын дамытдың маңызды бағыттардың бірі ретінде аатп
көрсетеді.
Жаңа бағдарлама бағалы қағаздар нарығын одан әрі дамытудың тұтастай
шаралар жүйесін қамтиды.
Бағдарламаның түпкілікті мақсаты рынокты жандандару, оның ашықтығымен
тиімді қызметіне жеткізу, бағалы қағаздар шығарудың мүмкіндіктерін әрі
кеңейте түсу болып табыалды. Ал оның нәтижесі халықпен кәсіпорыдардың
уақытша бос қаражаттарын бағалы қағаздар нарығына шоғырландырудан және бұл
қаржы ресурстарын мұқтаждарға беруге ықпал етуден көрінбейді.
ІІ тарау. Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының
қазіргі даму деңгейі
2.1 Мемлекеттік бағалы қағаздар. Бағалы қағаздардың эмиссиясы және
айналысқа шығарылуы
Мемлекеттік бағалы қағаздар – бұл мемлекеттік ішкі борыштың болуының
нысаны; эмитенті мемлекет болатын борышқорлық бағалы қағаздар. Мемлекеттік
бағалы қағаздардың арасында көп тарағаны қазынашылық вексельдер мен
міндеттемелер, мемлекеттік және жинақтық қағаздардың облигациялары.
Муниципалдық бағалы қағаздарға биліктің жергілікті органдарының
борышқорлық міндеттемелері жатады.
Мемлекеттік емес бағалы қағаздар корпоративтік және жекеше қаржы
институттарының қағаздары болып табылады. Корпоративтік бағалы қағаздар
кәсіпорындардың, ұйымдардың, банктердің борышқорлық міндеттемелері мен
акциялары қызмет етеді. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында айналыста
мемлекеттік, корпорациялық және басқа фьючерстер, опциондар, варранттар,
коносаменттер және тб бағалы қағаздар жүзеге асырылады.
Еңбек ұжымының акциялары тек өз кәсіпорнының қызметкерлері арасында
таратылды және оның даму үшін ақша салуы туралы куәліктер болып табылады.
Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру бағдарламасын іске асыру
барысында қызметкерлердің акционерлік кәсіпорындардың мүлкіндегі үлесін
анықтайтын еңбек ұжымдары мүліктерінің акциялары шығарылады (18).
Облигация- ұстаушысына оның белгілеген құнының тіркелген пайызы
түрінде табыс түсіретін бағалы қағаз; мемлекет немесе кәсіпорын ішкі қарыз
шығару негізінде белгілі бір шарттар негізінде беретін борыштық міндеттеме,
жалған капитал нысандарының бірі.
Бағалы қағаздар құрамында мемлекет тарапынан, халықтан және заңды
тұлғалардан алынған қарыз фактісін куәландыратын мемлекеттік бағалы
қағаздар ерекше болып келеді. Олар әр түрлі нысандарда шығарылады:
қазынашылық, міндеттемелер, қазынашылық боналар, қазынашылық вексельдер,
облигациялар және басқалар жатады. Олардың арасында айырмашылық іс-әрекет
ету мерзіміне, табыстарды төлеу мен өтеу шарттарына, айналымдылықтың
сипатына, ұстаушыларына байланыстығында. Қазақстан Республикасында
қазыналық вексельдер мемлекеттік қазынашылық міндеттемелер нысанына
түрленген.
Қазынашылық міндеттемелер ерікті негізде халық арасында таратылатын
мемлекеттік бағалы қағаздардың түрі, ол иелерінің ақшаны бюджетке
аударғанын куәландырады және осы бағалы қағаздарды бүкіл иелену кезеңінде
тіркелген табыс алуына құқық береді.
Боналар – мемлекеттік қазынашылық, муниципалдық органдар, мекемелер,
фирмалар шығаратын және ұстаушылары сатып алу және төлем құралдары ретінде
пайдаланылатын борышқорлық міндеттемелер.
Ұлттық банктің қысқа мерзімді ноталары 7 күннен 91 күнге дейін айналыс
мерзімдегі мемлекеттік бағалы қағаздар болып табылады. Олар ақша-кредит
саясатының мақсаттарын іске асыру және айналымдағы ақша массасын жедел
реттеу үшін пайдаланылады.
Мемлекеттік бағалы қағаздармен жасалатын операциялардың инвесторлар
үшін тағы бір тартымды түрі мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық.
Міндеттемелерді сатып алу – сату операциясы болып табылады. Ол МЕККАМ- ды
алу-сату шарттарымен рәсімделеді.
МЕККАМ-ды Үкіметтің атына Қаржы министрлігі шығарады, мемлекеттік
бағалы қағаздар болып табылады, қолданыстағы заңнамаға сәйкес Қазақстанның
бағалы қағаздарының қайталама нарығында еркін айналыста болады.
Мемлекеттік орта мерзімді қазынашылық валюталық міндеттемелер
Қазақстан Республикасының эмиссиялық мемлекеттік бағалы қазаздары болып
табылады, республикалық бюджеттің ағымдағы тапшылығын қаржыландыру
мақсатында Үкіметтің атынан Қаржы министрлігі шығарады және бағалы қағаздар
нарығында еркін айналыста болады.
Қазынашылық валюталық міндеттемелер ұстаушыларға өтеу кезінде олардың
атаулы құның алуға және төленетін атаулы құнға пайызбен сыйақы алуға құқық
береді.
Қазынашылық валюталық міндеттеменің бастапқы құны 100 АҚШ доллары.
Республикалық бюджеттің тапшылығын қаржыладыру үшін пайдалынатын қаржы
құралдарын түрлендіру мақсатында Қазақстан Республикасы аумағында айналым
мерзімі бір жыл және бір жылдан астам мемлекеттік индекстелген қазынашылық
міндеттемелер шығарылады.
Мемлекеттік индекстелген қазынашылық міндеттемелер мемлекеттік бағалы
қағаздар болып табылады. Оларды республикалық бюджеттің ағымдағы тапшылығын
қаржыландыру мақсатында Үкіметтің атынан Қаржы министрлігі шығарады және
Қазақстан Республикасының қолданып жүрген заңдарына сәйкес Қазақстанның
бағалы қағаздар нарығында еркін байланыста болады.
Индекстелген қазынашылық міндеттеменің бастапқы құны 1000 теңге және
олар инвесторлардың арасында аукциондық әдіспен орналастырылады.
Айналыс мерзімі 7 жыл және өтеу күні 2007 жылғы 11мамыр бастапқы құны
1000 АҚШ доллары, капиталдың халықаралық рыноктарында орналастырылған
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағаны қағаздары Еурооблигациялар
шығарылды.
Депозит және банк сертификаттары – жинақ ақшаны тарту үшін тек қана
банктер шығаратын бағалы қағаздар. Бұл айналыстағы бағалы қағаздар болып
табылады, яғни олар бойынша талап құқығы басқа тұлғаларға қайтуы мүмкін.
Депозит және жинақ ақша сертификаттарының Қазақстандық практикада
қабылданған негізгі айырмашылығы депозит сертификаттарының иелері заңды
тұлғалар, ал жинақ ақша сертификатының иелері және тұлғалар бола
алатындығында.
Бағалы қағаздардың эмиссиясы – бұл жарғылық капиталды қалыптастыру
немесе қарыз қаражатын тарту мақсатымен бағалы қағаздар шығару және
орналастыру. Бағалы қағаздарды (акцияларды, облигацияларды және басқа
міндеттемелерді), жекешелердің (акционерлік қоғамның акциялары мен
облигацияларын шығару) және мемлекеттің (мемлекеттік қарыздар
облигацияларын шығару) шығаруы мүмкін. (22)
Бағалы қағаздарды айналысқа шығару – эмиссия бұл бағалы қағаздарды
олардың бастапқы иелеріне – инвесторларға, яғни заңды тұлғаларға және
азаматтарға сату. Бағалы қағаздар эмиссиясының жүзеге асырылуы төмендегі
кезеңдерден құрылады:
1)Акционерлік қоғам құрған кезде және акцияларды оның құрылтайшылары
арасында орналастырған кезде;
2)Акциялар шығару жолымен акционерлік қоғамның бастапқы жарғылық
капиталының мөлшерін көбейткен кезде;
3)Облигациялар және басқа да борыштық міндеттемелер шығару жолымен
мемлекет, заңды тұлғалар, жергілікті билік органдары қарыз қаражаттарын
тарту кезеңдерінен.
Эмиссиялық бағалы қағаздар бұл бір эмиссия шегінде біртекті белгілері
мен реквизиттері болатын, осы эмиссия үшін бірыңғай жағдайлар негізінде
орналастырылатын және айналысқа түсетін бағалы қағаздар. Олар мемлекеттік
және мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы қағаздар болып бөлінеді.
Мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар қарызх алушы Қазақстан
Республикасының Үкіметі жергілікті атқарушы орган немесе Ұлттық банк
болатын қарыз алуға қатысы жөнінен ұстаушының құқықтарын куәландыратын
эмиссиялық бағалы қағаз болып табылады. Мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы
қағаздар – Қазақстан Респуликасының заңдарына сәйкес эмиссиялық деп
танылған, мемлекеттік емес ұйымдар шығаратын акциялар, облигациялар және
өзге де бағалы қағаздар.
Эмиссиялық бағалы қағаздар шығару - эмитенттің эмиссиялық бағалы
қағаздардың азаматтық объектісі ретінде пайда болуына бағытталған іс-
әрекеті, немесе орналастыруы болуы және өтелуі осы эмиссиялық бағалы
қағаздарды шығару проспектісіне сәйкес қағаздардың жиынтығы. Эмиссиялық
бағалы қағаздарды (акцияларды, облигацияларды) шығаруды жариялаған жарғылық
капиталды құрумен өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту
мақсатында эмитент жүргізеді. Бағалы қағаздардың эмиссиясы бағалы
қағаздардың бастапқы нарығында жүзеге асырылады. Онда бағалы қағаздарды
шығару және бастапқы орналастыру процестерінде, бір жағынан эмитенттердің
немесе олардың тапсыруы бойынша бағалы қағаздар нарығының кәсіби
қатысушысының және екінші жағынан инвесторлар арасындағы қатынастар
қалыптасады.
Бағалы қағаздардың бастапқы нарығы көбінесе мемлекеттік бағалы
қағаздардың шығарылымымен сипатталады. Ішкі мемлекеттік борыштың шегінде
мемлекеттік бюджетті инфляциясыз қаржыландыруды қамтамасыз ету мақсатында
Қаржы министрлігі мемлекеттік қазынашылық міндеттемелер мен Ұлттық жинақ
ақша облигацияларын шығарады. 1994 жылдың бірінші жартысында Қаржы
министрлігінің бағалы қағаздарының шығарылымы басталды.
Алғашқы мемлекеттік бағалы қағаздар үш айлық міндеттемелер болды.
Алғашқы алты айда олар бойынша аукциондар өткізудің иерзімдері тұрақсыз,
шамамен айына бір рет болды. Жыл соңына олар апта сайын жүргізіле бастады.
Қазіргі кезде қаржы министрлігінің мемлекеттік бағалы қағаздарын
орналастыру жөнінде аукциондар аптасына екі, үш рет өткізіледі (34).
Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын сандық өсуімен ғана емес, сонымен
бірге терең саплы өзгерістерге де ұшырады.
Мемлекеттік бағалы қағаздар спектрінің кеңеюі бағалы қағаздардың жаңа
түрлерімен де, сонымен қатар бағалы қағаздар айналыс мерзімдерінің артуымен
да қосарланып отырды. 2001 жылы Қаржы министрлігі айналыс мерзімі 36,48
және 84 айлық бірқатар жаңа мемлекеттік индекстелген қазынашылық
міндеттемелер айналыс мерзімі 48 және 60 айлық мемлекеттік орта мерзімді
қазынашылық міндеттемелерді шығарды.
2002 жылы еврооблигацияларды және жергілікті атқарушы органдардың
бағалы қағаздарын есепке алғанда мемлекеттік бағалы қағаздар шығарылымының
көлемі номиналдық құны бойынша 266 млрд. теңгені құрады, бұл 2001 жылмен
салыстырғанда 81,8 есе көп.
2002 жылы теңге бағамының тұрақтануы, қайта қаржыландыру мөлшерлерінің
бір жылда 9%-дан 7,5%-ға дейін төмендеуі теңгеге номиналған мемлекеттік
қазынашылық бағалы қағаздар шығарылымының өсуіне жағдай жасады. Орта
мерзімді мемлекеттік бағалы қағаздардың спектірі едәуір кеңіді, жиынтық
көлемі бір жылда 2,1есе өсті. Бір сомасы 5,1 млрд. теңге мемлекеттік
индекстелген қазынашылық міндеттемелер айналысқа шығарылды.
Сыртқы борышқа қызмет көрсету үшін Қаржы министрлігі
еврооблигацияларды айналысқа шығарады, олардың айналысы 2003 жылдың 1
қаңтарына 101,1 млрд. теңгені құрады.
Ақша базасын реттеу үшін Ұлттық банк 1995 жылдан бастап қысқа
мерзімді бағалы қағаздарға жататын ноталарды шығаруға кірісті.
1-кесте
Қазақстан Республикасындағы 2003-2005 жж.
Мемлекеттік бағалы қағаздардың эмиссиясы
Бағалы қағаздар түрі 2003 2004 2005
МЕККАМ, барлығы 3629 3069 3926
Ұлттық банктің қысқа мерзімді 132551 116433 210841
ноталары
Ұлттық жинақ ақша облигациялары 320 - -
МЕОКАМ 10510 20136 42813
МЕОКАМ-120 - - -
МЕИКАМ, барлығы 722 2724 5139
МЕКАВМ, млн. $ барлығы, 96 - -
АВМЕКАМ -60 - - -
Ұлттық банктің валюта ноталары, - - -
млн.
Еврооблигациялар, млн.$ 300 350 -
МЕККАМ 2003 ж. 3,629 млрд. теңге, 2004 ж. 3,069 теңге, 2005 ж. 3,926
млрд. теңге құрады. Осылайша МЕККАМ 2005 ж. 2003 ж. салыстырғанда 297 млрд.
теңгеге артты. 2005 жылы Ұлттық банк ноталары шығарылымының көлемі
номиналдық құны бойынша 210,8 миллиард теңгені құрады, бұл 2004 жылдың
көрсеткішінен 82,4% көп. 2003 ж. ұлттық жинақ облигациялар 320 млн. теңге
құраса, 2004, 2005 жж. ұлттық жинақ облигациялары шығарылмады. МЕОКАМ өсуін
де осы кесте арқылы байқаймыз: 2003 ж. – 10,5 млрд. теңге, 2004 ж. – 20,1
млрд. теңге, 2005 ж. 42,8 млрд. теңге болған, осылайша 2005 ж. МЕОКАМ 2003
ж. салыстырғанда 32,3 млрд. теңгеге өсті. 2005 ж. МЕИКАМ барлығы 2003 ж.
салыстырғанда 4,4 млрд. теңгеге өсті. Еврооблигациялар 2003 ж. – 300 млн.
$, 2004 ж. 350 млн. $ болды, ал 2005 ж. шықпаған.
Мемлекеттік бағалы қағаздардан басқа бастапқы рынокта мемлекеттік емес
(корпорациялық және басқа) бағалы қағаздар айналысқа шығарылады.
Корпорациялық бағалы қағаздар нағыз пайдалы, бірақ сонымен бірге
қауіпті болып табылады, оларға кәсіпорындар мен компаниялардың акциялары
жатады. Корпорациялық бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы белгілі бір
дәрежеде 1996 жылы жарияланған "Көгілдір фишкалар" бағдарламасымен
байланысты.
2003 жылдың қаңтарына Қазақстан Республикасының есеп берген шаруашылық
субъектілері бойынша айналысқа шығарылған мемлекеттік емес (корпорациялық)
бағалы қағаздардың жалпы көлемі 1257,8 миллиард теңгені, сандық тұлғауда
8007 миллиард дананы құрады. Акциялар айналысқа шығарылған корпорациялық
бағалы қағаздардың жалпы көлемінІң 89,6% (1127,3 миллиард теңге) құрады.
Сонымен қатар жай акцияларға 97,9% (1103,4 миллиард теңге), артықшылықты
акцияларға 2,1% (23,9 миллиард теңге) келедІ. Облигациялар айналысқа
шығарылған корпорациялық бағалы қағаздардың жалпы көлемінің 5,7%-ын (71,6
миллиард теңге) құрады, оның 48,5% (34,7 миллиард теңге) екінші деңгей
банктері айналысқа шығарған. Корпорациялық бағалы қағаздардың шығарылған
жалпы көлемінен еврооблигацияларға 4,7% келеді.
2003 жылдың 1 қаңтарына есеп берген шаруашылық субъектілері бойынша
сомасы 87,2 миллион теңге болатын басқа мемлекеттік емес бағалы қағаздар
орналастырылды, оның 83 миллион теңгесі — қойма куәліктері (41, 123 б.).
Мемлекеттік емес (корпорациялық) бағалы қағаздар жыл аяғында барлығы
жалпы сомасы (рыноктық қүны бойыншы) 1156,8 миллиард теңгеге, соның ішінде
акциялар 1045 миллиард теңгеге, облигациялар 53,3 миллиард теңгеге,
еврооблигациялар 58,4 миллиард теңгеге орналастырылды.
Жалпы республика бойынша 2003 жыдың 1 қаңтарына сомасы 69,3 миллиард
теңгенің акциялары орналастырылмаған, бұл айналысқа шығарылған акциялардың
барлық көлемінің 6,1% құрады.
Қайталама рыноктың жұмыс істеуі ұзақ мерзімді қазынашылық
міндеттемелерімен және Ұлттық банктің қысқа мерзімді ноталарымен жасалынған
мәмілелер көлемінің өсуімен сипатталады. Қайталама рыноктың жандануы
нақтылы уақыт режімінде өздерінің офистерінде бастапқы дилердің жұмыс
мүмкіндігін қамтамасыз ететін биржадан тыс жұмыс істейтін бағдарламаны іске
енгізумен байланысты болғанын атап өткен жөн. (46)
Акционерлік қоғамдардың — банктердің және банк операцияларының
жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың, бағалы қағаздар нарығының
әуесқой қатысушыларының, бағалы қағаздар саудасын ұйымдастырушылардың,
инвестициялық қорлардың, жинақтаушы зейнетақы қорларының, зейнетақы
активтерін басқару жөніндегі ұйымдардың және Орталық депозитарийдің
акцияларының барлық эмиссиялары міндетті мемлекеттік тіркеуге жатады.
Эмиссиялық бағалы қағаздар құжаттандырылған (документарлық) және
құжатсыздандырылған нысандарда шығарылуы мүмкін. Бағалы қағаздар шығарудың
құжаттандырылған нысаны - бағалы қағаздарда мүліктік құқықтар бағалы
қағаздар ұстаушылардың тізімінде тіркелетін шығару нысаны. Эмиссиялық
бағалы қағаздарды шығару нысанын мемлекеттік тіркеуге табыс етілген
құжаттарға тиісті өзгерістер енгізе отырып, эмитенттің жоғарғы басқару
органының шешімі бойынша эмитент өзгертуі мүмкін.
Құжаттандырылған нысанда шығарылған бағалы қағаздар иелерінің
құқықтары осы бағалы қағаздарды көрсетуі арқылы расталады.
Құжатсыздандырылған нысанда шығарылған бағалы қағаздар меншік иелерінің
қүқықтарын тіркеушілер немесе нақты ұстаушылар растайды. Иелерінің талап
етуі бойынша бағалы қағаздарды тіркеуші немесе нақтылы ұстаушы оларға
бағалы қағаздарға өздерінің құқықтарын растайтын құжаттар беруге міндетті.
Бағалы қағаздармен мәмілелер ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған
бағалы қағаздар рыноғында — қайталама рынокта жасалады. Бағалы қағаздарды
сатып алу-сату шарты тараптардың бірінің талап етуі бойынша нотариалдық
куәландыруға тиіс.
Қосымшаның 1-кестесінде 2000-2002 жж. кезеңіндегі мемлекеттік бағалы
қағаздардың бастапқы рыногының атаулы құны және нарықтық құны бойынша
өзгерістер көрсетілген. Мемлекеттік бағалы қағаздар 2000 жылдан бастап 2002
жылға дейін атаулы құны – 192 519 млн. теңгеге, нарықтық құны 189 215 млн.
теңгеге өскені көрінеді. Ұлттық жинақ облигацияларын шығару 2000 жылдан
2002 жылға дейін төмендегені білінеді. Ал Қазақстан Республикасының Ұлттық
банкісінің ноталарының да, еурооблинациялардың да көлемі күрт көтерілді.
Сонымен қатар қазынашылық міндеттемелер де нарықтық құны 2000 ж. 66433 млн.
теңге болса, 2002 ж. 108462 млн. теңге құраған. Ұлттық жинақ облигациялары
2000 ж. ғана болған.
Қосымшаның 2-кестесінде корпорациялық және басқа бағалы қағаздардың
бастапқы нарығының 2001-2005 жж. кезеңіндегі өзгерістері көрсетілген.
2.2 Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының құқықтық қамтамасыз
етілуі
Қазақстандағы нарықтық қордың құрылуы арнайы бір отандық реттеуші
заңнамалардың шыққанына дейін болды, ал қазіргі уақытта республикадағы
бағалы қағаздарды шығару кезінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
І тарау. Бағалы қағаздардың экономикадағы рөлі және маңызы
1.1. Бағалы қағаздар, және олардың түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 7
1.2. Бағалы қағаздар нарығы оның мәні және негізгі белгілері
... ... ... ... 10
1.3. Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 12
ІІ тарау. Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар
нарығының қазіргі даму деңгейі
2.1. Мемлекеттік бағалы қағаздар. Бағалы қағаздардың эмиссиясы
және айналысқа шығарылуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 20
2.2. Қазіргі бағалы қағаздар нарығының құқықтық
қамтамасыз етілуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... 29
2.3.Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының инвестициялық
құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 38
ІІІ тарау. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар
нарығының жетілдіруі және даму бағыттары
3.1. Бағалы қағаздар нарығында маркетингтік зерттеуді
ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 49
3.2. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығын
қалыптастыру және реттеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 54
3.3. Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының инвестициялық
бағытын жетілдіру мақсаттары мен оның инфрақұрылымын
дамыту жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... . 56
Қорытынды және ұсыныстар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 61
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
64
Қосымша
Кіріспе
Бағалы қағаздар рыногының жалпы Қазақстанның экономикасындағы маңызы
зор. Бағалы қағаздар рыногы Қазақстанда дамуы соңғы үш жылда басталды, бұл
2003 ж. 13 мамырдағы “Акционерлік қоғамдар туралы” ҚР заңын қабылдаумен
және бағалы қағаздар туралы кейбір заң актілеріне өзгертулер мен
толықтырулар енгізумен байланысты.
Бағалы қағаз - мүлiктiк құқықты куәландыратын белгiлi бiр жазбалар мен
басқа да белгiлердiң жиынтығы.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі – соңғы кездегі экономикалық
қатынастардағы бағалы қағаздар рыногының қарқынды дамуы. Қазіргі кезде
бағалы қағаздаржың маңыздылығы түсінікті болып келеді және оларға табыс
табу көзі ретінде пайдалану көз-қарасы қалыптасуда.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстанның бағалы қағаздар рыногын
зерттеу, оның қалыптасу тарихын, даму динамикасын талдау, жетілдіру жолдары
зерттелді.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
-бағалы қағаздар рыногы туралы жан-жақты мәліметпен терең танысу;
-бағалы қағаздардың ұғымын, түрлерін анықтау;
-бағалы қағаздар рыногының даму ерекшеліктерін белгілеп алу.
Зерттеу объектісі – жалпы және Қазақстанның бағалы қағаздар рыногы.
Бағалы қағаздарға акциялар, облигациялар және бағалы қағаздардың
Кодексімен және Қазақстан Республикасының өзге де заң актiлерiмен
айқындалған өзге де түрлерi жатады.
Бағалы қағаздар шығарылым нысаны бойынша:
-құжатты және құжатсыз;
- эмиссиялық және эмиссиялық емес;
- атаулы, ұсынбалы және ордерлiк бағалы қағаздар болып бөлiнедi.
Құжатты бағалы қағаздар - құжатты нысанда (бағалы қағаздың мазмұнын
арнаулы техникалық құралдарды пайдаланбай-ақ тiкелей оқу мүмкiндiгi болатын
қағаз немесе өзге материалдық жеткiзушi) шығарылған бағалы қағаздар.
Құжатсыз бағалы қағаздар - құжатсыз нысанда (электрондық жазбалар
жиынтығы түрiнде) шығарылған бағалы қағаздар. Эмиссиялық бағалы қағаздар -
бiр шығарылым шегiнде осы шығарылым үшiн бiрдей жағдай негiзiнде
орналастырылатын және айналымда болатын, бiртектi белгiлерi мен
реквизиттерi бар бағалы қағаздар. Эмиссиялық емес бағалы қағаздар - осы
тармақтың төртiншi бөлiгiнде көрсетiлген белгiлерге сәйкес келмейтiн бағалы
қағаздар. Атаулы бағалы қағаз - ол куәландырған құқықтардың онда аталған
тұлғаға тиесiлiгiн растайтын бағалы қағаз. Ұсынбалы бағалы қағаз - ол
куәландырған құқықтардың бағалы қағазды ұсынушыға тиесiлiгiн растайтын
бағалы қағаз.
Ордерлiк бағалы қағаз - ол куәландырған құқықтардың онда аталған
тұлғаға, ал оларға осы құқықтар белгілі тәртiппен берiлген жағдайда, басқа
тұлғаға тиесiлiгiн растайтын бағалы қағаз.
ҚР Президенті Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына 2005 жылғы Қазақстан
экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында Жолдауында қржылық
сектор мәселелері туралы қржы секторын одан әрі дамыту үшін қазір бағалы
қағаздар нарығын дамыту мен 2005 – 2007 жылдары жинақтау зейнетақы жүйесін
дамыту бағдарламалары қабылданғаны туралы және енді тек жұмыс істеу керек
екендігі туралы айтты.
Осының нәтижесінде “Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногын
дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасын бекiту туралы”
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 24 желтоқсандағы N 1385
Қаулысы қабылданды.
Бағалы қағаздар рыногын одан әрi дамыту, оның ашықтығы мен тиiмдi
қызмет етуiн бағалы қағаздар шығару үшiн мүмкiндiктердi кеңейтудi,
инвесторлардың құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету және адал бәсекелестіктi
қамтамасыз ету осы бағдарламаның басты мақсаты болып табылады.
Бағдарламаның осы мақсатын iске асыру үшін мынадай мiндеттер шешілу қажет:
- бағалы қағаздар рыногын қазiргі заманғы талаптарға сай келтiру;
- инвестициялаудың ұжымдық нысандарын дамыту үшiн қолайлы жағдайлар жасау;
- инвестициялау үшiн бағалы қағаздар шығару үшiн мүмкiндiктердi, соның
iшiнде мемлекеттiк кепiлдiкпен қамтамасыз етiлген жобалық облигациялар,
туынды бағалы қағаздар шығару, сондай-ақ корпорациялық басқару нормаларын
енгiзу және "Секьюрителендiру туралы" заң жобасын қабылдау жолымен кеңейту;
- бағалы қағаздар рыногының институционалдық инфрақұрылымын және бағалы
қағаздар рыногындағы салық салу режимiн одан әрi жетiлдiру;
- бағалы қағаздар рыногының тетiктерiн пайдалану жолымен шаруашылық
жүргiзушi субъектiлердiң капитал тартуын, соның iшiнде ұйымдастырылған
рынокта компаниялардың бағалы қағаздарының листингiн ынталандыру;
- эмитенттердiң инвесторлардың құқықтары мен мүдделерiн сақтауын қадағалау
жүйесiн жетiлдiру.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына
2006 жыл Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясы жолдауында нақты іске асыру екінші басымдықты нақты іске асыру
мақсатында Үкіметке Алты ай ішінде заңнамаға “Самұрық” мемлекеттік холдинг
компаниясының қызметіне қатысты өзгерістер енгізсін және ұлттық
компаниялардың бағалы қағаздарын қаржы рыногына шығару бағдарламасын
әзірлесін деп тапсырды.
Осылайша бағалы қағаздар рыногын дамыту мәселесі жалпымемлекеттік
деңгейде шешіліп жатыр.
Соңында жалры тақырып бойынша тақырып бойынша қорытынды шығарылады.
Диплом жұмысы үш бөлімнен, қорытынды, қолданылған әдебиеттер және
қосымшалардан құралады.
Бірінші тарауда жалры бағалы қағаздар нарығының даму мәселесінің
теориялық негіздері , жалпы бағалы қағаздардың экономикадағы ролі маңызы
туралы деректер қарастырылып, оларға сипаттама жасау.
Екінші тарауда Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының
қазіргі даму деңгейіне сипаттама беріліп, үшінші тарауда Қазақстан
Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының жетілдіру және даму бағыттарын
қарастырады.
I тарау. Бағалы қағаздардың экономикадағы рөлі және маңызы.
1. Бағалы қағаздар және олардың түрлері.
Бағалы қағаз қаржылық құжат болып саналады, бұл құжатты шығарушы
тұлғамен оның иесі арасындағы иелік ету немесе қарыз алу қатынастарына
куәлік ететін құжат. Вексельдер, чектер, акциялар, облигациялар, кепілдеме
қағаздары – бағалы қағаздар – қаржылық құжаттардың түрлері. Бағалы қағаздар
процент немесе процент төлемдерін алуды және бұл құжаттарда көрсетілген
қаржылық құқықтардыбасқа тұлғаларға беруді көздейді. Бағалы қағаздардың
ішінде ең көп тараған түрлері – акциялар мен облигациялар.
Акция – бағалы қағаз, акционерлік қоғам капиталына қосқан үлесіне
берілген куәлік, қаржылық құжат. Бұл құжат иесіне – дивиденд деп аталатын
белгілі табыс мөлшерін алу; компания таратылған жағдайда оның мүлкінің бір
бөлігін алу; фирманың өндірістік – қаржы жағдайын тексеру; қосымша
шығарылған акцияларды бірінші кезекте сатып алу құқықтарын береді.
Артықшылық берілген акциялар бойынша дивиденд тұрақты төленеді.
Дивиденд алдымен артықшылығы бар акцияларға төленеді, ал адам қалған сома
қарапайым акция ұстаушыларға бөлінеді. Бірақ артықшылығы бар акцияларды
ұстаушылардың қоғамның ісіне араласу, шешім қабылғанда дауыс беру құқығы
жоқ. Тек қарапайым акция ұстаушылардың шешім қабылдағанда дауыс беру құқығы
бар.
Акция ұсталушыға арналған акция және атаулы акция болып бөлінеді.
Ұсталушыға арналған акция тіркеуді қажет етпейді, олар еркін түрде
сатылады.
Акциялардың пайда болуы меншіктік корпоративті формасының қалыптасуына
байланысты бұл меншік формасы ауқымының және оған Қажетті қаржының күрт
өсуіне байланысты пайда болған.Өте ауқымды да ірі жобаларды іске асыру үшін
жеке кәсіпкердің қаражат қоры жеткіліксіз болады.Ол үшін көптеген
жекелеген қаржыларды жұмылдырып жұмсау қажет. Соның нәтижесінде акционерлік
капитал және меншіктің корпоративтік түрі қалыптасады. Кәсіп орнының
акционерлік меншік негізінде ұйымдастырылған түрі қосымша инвестициялар
тарту мүмкіншілігін артырады,ал инвесторлар үшін өндіріске капитал қауіпсіз
болады (43).
Акция сияқты облигациялардың да номиналы және нарықтық бағасы
болады.Оның наминалына байланысты процентпен көрсетілген нарықтық бағасы
облигацияның курсы деп аталады.
Вексель-қарызды өтеудегі заңды түрде бекітілген төлем
міндеттемесі.Ол бағалы қағаз. Вексельді борышқор, яғни вексель беруші
тауарды несиеге алғанда тауар сатушыға,яғни вексель иемделушіге
береді.Вексельдің мәні-несиеге алған белгілі бір соманы төлем уақыты
жеткенде келісілген жерде өтеу үшін тауар сатып алушының сатушыға берген
қарыз міндеттемесі.
Қорыта айтқанда, банктер вексель бойынша бірнеше түрлі операция
жүргізіп, бір жағынан оларды айналым жылдамдығын шапшандатса, екінші
жағынан өздеірне пайда түсіреді.
Қаржы өндіріске тікелей салынғандай, оның қарапайым мерзімі ұзақ, ал
инвистиуиялау тәуелділігі жоғары болады. Инвестицияның акционерлік формасы
бұл мәселені түбегейлі шешеді. Біріншіден, акциянв кез икелген уақыт сатып,
жұмсалған ұаржыны қайтарып алуға болыды. Екіншіден, жалпы жауапкершілік
көптеген инвесторлар арасында бөлінеді. Сондықтан әр – бір жеке инвестордың
жауапкершілігі шектеледі және тәуекелдігі азаяды. Сонымен бірге,
кәсіпорындағы жиналған өндіріс ресурстары сақталып қала береді. Егер
акционерлер акционерлік капиталдағы өз үлесін қайтарып алғысы келсе, оны
ол ақша түрінде алады, өндіріс процессі бұзылмайды.
Акция акционерлік қоғамды басқару құқығын береді. Бірақ, іс жүзінже
акционерлік қоғамды ірі акционерлер басқарады, салар ғана кәсіпорынныңң
нақты активтеріне иелік етеді. Ұзақ акционерлік үшін акция шешу қаржыны
несиеге беру және одан белгілі мөлшерде тадыс алумен шектеледі. Олардың
акционерлік капиталдағы үлесі іс жүзінде қабылданған шешімге ықпал жасай
алмайды. Көп жағдайда ұсақ акционерлер өздерінің дауыс беру құқығын
сенімдік негізінде басқару кеңесіне тапсырады, осңғы кездері Қазақстанада
да меншіктің акционерлік түрі қалыптасуда. Осыған байланысты акцияға иелік
ету адамдардың, ұжым мүшелерінің шаруашылық белсенділігін арттырады деген
пікір көп айтылып жүр. Батыс елдерінің тәжәрбиесіне зер салсақ, бағалы
қағаздарға иелік ету адамдардың экономикаға белсенділіген арттырса да,
олардың шаруашылық белсенділігіне тікелей әсер ете бермейді. Құныды
қағаздың тағы бір маңызды түрі – облигациялар. Олар тұрақты жерде табыс алу
құжатын береді, бірақ меншік құқығын анықтамайды. Облигация шектеулі
мерзімі соң облигацияның құны толық төленеді. Облигацияны үкімет,
кәсіпорындар, әртүллі қорлар және басқа да қаржы – бюджет ұйымдары
шығарыды. Облигация бойынша табыс купондық төлем деп аталады.
Құрамы нөлге тең облигацияларда да болады. Бұл облигацияларға
айналымға шығарғанда номиналынан төмен бағамен сатылады, мерзімі келгенде
номиналына сәйкес қайтарып алады.
Жекешелендіруі және акционерлендіруі шешуші рөл атқарады. Қысқа мерзім
ішінде жалпы ұлттық шаруалылық кешені заңды түрде экономикалық жағынан
өзгеше кәсіпорындарға айналды, олардың көпшілігі нақты иесі бар акционерлік
капитал ретінде көрінеді. Осының нәтижесінде 2003-2004 жылдары 200
акционерлік қоғамның, соның ішінде 30–ға жуық акционерлік комерциялық
банктің акциялары тіркелді.Бұл жылдары эмисияның жалпы сомасы 110 миллиард
сом құрады. Қазақстанның қаржы нарығы мемлекеттік реттеу жүйесінің
тиімділігін арттыру және онда қалыптасқан қатынастарыды бағалау мақсатында
2001 жылдың маусымында Президенттің жарлығымен Қазақстан Республикасының
бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссиясы таратылып, оның функциялары мен
өкіметтіктері Қазақстанның ұлттық банкіне берілді (47).
Әлемдік қаржы дағдарысының және экономиканың нақты секторларындағы
өндірістің құлдырауынан туындаған сыртқы және ішкі факторлардың еліміздің
бағалы қағаздар нарығына тигізген жайсыз әсеріне қарамастан, ол даму
үстінде. Республиканың бағалы қағапздар нарығында жасалып жатқан қадамдар
соңғы кездері айтарлықтай белсекнді бола түсті.
2003 жылы шешілген Бағалы қағаздар нарығы туралы Қазақстан
Республикасы заңының қабылдануы қор нарығында қалыптасқан қатынастарды одан
әрі дамыту қажеттілігінен тұрады. Бұл заңның қызмет аясы Акционерлік
қоғамдар туралы заң қабылданнан кейін қаржы нарығының қызмет ететін
сферасы болып отырған бағаны қарыздар нарығының толыққанды жұмыс істеуіне
кең жол ашылып отырады.
1.2 Бағалы қағаздар нарығы оның мәні және негізгі белгілері
Бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы алты жылдай уақытты қамтыды. Оның
мынадай құрылымы қалыптасып отыр:
-бастапқы рынок;
-мемлекеттік емес бағалы қағаздар (МЕБҚ) нарығы: бастапқы орналастыру
нарығы;
-сатып алу – сату секторы.
-корпарациялық облигациялар нарығы;
-акциялар нарығы.
Мемлекеттік емес бағалы қағаздармен жасалатын репо – операциялар
нарығы
Мемлекеттік бағалы қағаздар (МБҚ) секторы: МБҚ – ны сатып алу сату
секторы;
МБҚ – мен жасалатын репо – операциялар секторы.
Қайталама рыног:
Қор бирждасы
Биржадан тыс бағалы қағаздар нарығының баға белгілеу ұйымы.
Басқадай сауда – саттықты ұйымдастырушы.
Бағалы қағаздар – иеленушілерге мүліктік құқықтар және белгілі бір
ақша сомаларын алуға құқық беретін ақшалай немесе тауардай құжаттар.
Бағалы қағаздардың бір ерекшелігі ретінде олардың мүмліктік сипатын
айтуға болады. Яғни бағалы қағаздар міңдетті түрде оның ұстаушының қалайда
бір мүлікке құқылы екендігін куәләндіратын белгілі бір жазбалар мен басқада
белгілердің жиынтығы. Бұл белгілі бір тауар немесенақты акция сомасын алуға
мүмкіндік береді. Сондай – ақ бағалы қағаздар белгілі ұйымның меншігіне
қатысуға және басқаруға құқық береді. Халыққа белгілі бір кәсіпорынның
табыстарына ортақтасуына мүмкіндік бере отырып, бағалы қағаздар іскерлік
белсенділікті арттыра түседі және ұлттық байлықты басқаруды жеңілдетеді.
Бағалы қағаздардың айналысқа шығарылуы әдетте нақтылы шаруашылық келісім
шарттарға негілделеді. Бағалы қағаздар бойынша олардың иелеріне дивиденттер
немесе пайыздар түрінде табыстар төлеу, сондай –ақ бұл құжаттардан
туындайтын ақшалай немесе өзге құқықтарды басқа тұлғаларға беру мүмкіндігі
қарастырылады.
Бағалы қағаздар ерекше тауар ретінде өмір сүреді, оның өзінің оған төл
онда жұмысты ұйымдастырумен ережелері бар нарығы болуы тиіс. Алайда бағалы
қағаздар нарығында сатылатын тауарлар өзгеше тауар болып табыады, өйткені
бағалы қағаздар – бұл тек меншік титулы, табысқа құқық беретін құжаттар,
бірақ нақты емес капитал. Бағалы қағаздар нарығының оқшаулануы топ олардың
осы қасиетімен айқындалады және рынок бағалы қағаздарды бір иеленушінің
басқа иеленушіге көп жағдайларда еркін және оңай беруімен сипатталады.
Бағалы қағаздар құжатсыз бағалы қағаздар және қарызсыз бағалы қағаздар
болып бөлінеді. Құжатсыз бағалы қағаздың өмір сүруінің классикалық нысаны –
қағаз нысаны, бұл нысанда бағалы қағаз құжат түрінде өмір сүреді. Бағалы
қағаз нарығының дамуы бағалы қағаздың көптеген түрлерінің, ең алдымен
эмиссиялық бағалы қағаздың тіршіліктің құжатсыз нысанына көшуді қажет
етеді.
1.3 Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу
Дүние жүзілік тәжірибе көрсетіп отырғандай, әлеуметтік бағыттағы
рыноктық экономиканың ұйымдық құрылымында бағалы қағаздар нарығының
болуының мәні зор. Бағалы қағаздар нарығы – жалпы мемлекеттік
инвестициялық саясатпен байланысқан индустрия. Ол тиімді, максималды әрі
жедел пайдалануы мақсатында инвестициялық ресурстардың бөлінуін, сонымен
қатар оның экономиканың келешекті салаларында шоғырлануын қамтамасыз етеді.
Бағалы қағаздар нарығының мәні өндірістің құлдыруына жол бермеуде және
қаржы жүйесінің сауықтандыруында маңызды мағынаға ие. Бұл рыноктың дамыған
сатысында қоғамдық өндірістің тиімді құрылымы пайда болып, тапшылықсыз
экономика жүзеге асады. Қоғамдық өндіріс көбіне қоғамдық сұранысқа сәйкес
келеді.
Бағалы қағаздар нарығы нақты меншік иелері ретінде заңды және жеке
тұлғалардың белсенділігін арттыруға жасайды. әлеуметтік бағыттағы рыноктың
экономика жағдайында ел тұрғындарының әлеуметтік – экономикалық жағдайы
басты мәселе. Бағалы қағаздарды шығарушы өндірісін кеңейтуге мүмкіндік
беретін қосымша ресурстары боллғанда ғана пайда табады. өндірістің кеңейюі
нәтижесінде жаңа жұмыс орындары пайда болады, бұл өз кезегінде экономиканың
жоғарлауына және көрсетілген қызмет аймағының кеңейтуіне әкеледі, ал бұл
қайтадан жаңа жұмыс орындарының және экономикалық ресурстардың пайда болуын
туғызады (48).
Бағалы қағаздар мемлекеттік және өндірістік тапсырыстарды шешу
мақсатында, сонымен қатар шығңындарын жабу мақсатында ресурстарды тарту
үшін мемлекеттік және жеке ұйымдар арқылы шығарылады. Бағалы қағаздар
нарығының эмиссиясы нәтижесінде алынған қаражаттардың эмитентпен тиімді
пайдаланылуы, оның шығарған бағалы қағаздарын сатып алған адамдар үшін
тиімді болады.
Жаңадан шығарылған бағалы қағаздар бірінші немесе бастапқы рынокта
айтылады. Акциялар мен облигациялар бірінші рынокта сатылғанда эмитент өіне
қажетті қаржы рерустарын алады да, бағалы қағаздар бастапқы сатып
алушылардың қолына түседі. Бастапқы инвесторлар қолындағы бағалы қағаздарын
қайта сатып ақшасын өсіммен қайтарып алады. Бағалы қағаздарды қайта сату
олардың қайталама нарығы толық қызмет атқаратын болса, онда бастапқы
рынокта тиімді қызмет атқарады. Қайталама рынок механизмі, немесе бағалы
қағаздарды кез келген сатып өткізу мүмкіншілігі инвестолрлардың оларға
деген сенімін арттырады. Ал бұл қоғам ресурстарын өндірістің дамуына толық
жұмылдыруда өз себебін тигізеді.
Қайта сату нарығында бағалы қағаздардың биржалық айналымы жіне биржадан тыс
айналымы бөлініп қалыптасады.
Биржаға кез келген компания еркін түрде жіберіле бермейді. Ол үшін биржада
тіркелуі борлады. Биржада тіркелуі үшін компания оның заңмен анықталған
тәртіптерін орындауы тиіс.
Биржа өзінің беделін сақтау және нығайту мақсатында акцияларды өтімді
етуге, оны өздері белгілі де ірі компаниялармен жұмыс істеуге ұмтылады.
Егер компания биржада тіркелген болса, онда бұл компанияның акциясы
биржалық бағамдама алғанын енмесе акциясы тұрақты сұранымға ие болғанын
білдіреді. Кампанияның биржада тіркелуі осы комапнияның қалыптасқан рынокта
өз орнын көрсетеді.
Биржаның негізгің белгілері төмендегідей:
- тұрақты және ұйымдастырылған түрде қызмет атқарады;
- сауда келісімдері тауарсыз жүргізеді;
- іскерлік келісімдер бірін бірі алмастырады, тұрақты да жаппай
сұранымға ие тауарлар бойынша жасалады.
Бағалы қағаздар нарығынның өркениетті нарығын қалыптастыруда және
дамытуда бірқатар ұйымдастырушы – экономикалық мәселелер маңызды. Бәрінен
бұл инвестор қаражаттарды салуына негізделген таңдау жасауға мүмкіндік
беретін ақпараттардың толықтай ашылуын білдіретін бағалы қағаздар нарығының
бірінші нарығына өркениетті келбет беру. Бұған бірінші рынокта болып жатқан
жағдайлардың барлығы бағындырылуы керек. Бағалы қағаздар эмиссиясының
тіркелу үшін құжаттардың дайындалуы, оның тіркелуі, эмиссия жобасының
жариялануы, Бағалы қағаздар нарығынның орналастырылуы және жазылыс
нәтижелерінің мемлекеттік органдар тарапынан реттелуі, бақылауы мемлкетпен
жүргізілген, сондықтан бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу механизмі
келесі бағытта жүзеге асады:
1. Мемлекет бағалы қағаздар нарығын реттеп ұйымдастыратын заң
жүйесін қабылдайды. Бұл заңдар:
- акционерлік қоғамдардың қалыптасу тәртібін анықтайды және реттейді;
- бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялардан түсетін пайдаға салық
кесімдерін реттейді;
- биржаның қызметтін және бағалы қағаздармен жүргізетін операциялар
түрлерін анықтайды.
2. Мемлекеттік мекемелері рынок субъектісі ретінде бағалы қағаздар
нарығына шығады. Қаржы ресурстарын жинау үшін мемлекет
облигациялар, қазыналық міндеттемелер сияқты бағалы қағаздарды
айналымға шығарады.
3. Ұлттық банктің ақша – несие саясаты арқылы бағалы қағаздар
нарығында ықпал жасайды. Басқаша айтқанда, қор рыныгында жағдай
айналымдағы ақша көлемін реттеумен және несиені қолдау
саясатымен тығыз байланысты. Ақша массасын қысқа мерзімде реттеу
үшін Ұлттық банк қазыналық міндеттемелерді сатады және қайта
сатып алады. Бағалы қағаздардың бұл түрін комерциялық
банкілерден басқа ірі фирмалар, зейнет ақы қорлары, сақтандыру
компаниялары сатып алады. Облигацияды сатып алғанда олар көбіне
чек түрінде төлейді ұлттық банк бұл чектерді төлеуге комерциялық
банкіге ұсынады, сондықтан олардың төлем қорлары белгілі сомаға
қысқарады. Бұл облигациларды Ұлттық банк сатып алғанда
коммерциялық банктердің резервтері өседі. Нақты экономикалық
жағжайға байланысты мемлекеттік қеғаздар сатылады немесе сатып
алынады. Мысалы, елде жұмыссыздық деңгейі жоғары болса, онда
банк ашық рынокқа шығып мемлекеттік қағаздарды көптеп сатып
алады және сонымен бірге резервтерін арттырады. Бұл өз кезегінде
ақшаны арзандатады, несие алу жеңілдейді, іскерлік белсенді лігі
артады, инвестиция өсіп, жаңа жұмыс орындары ашылады.
Бағалы қағаздар нарығында Ұлттқы банкінің есептеу пайызы ықпал етеді.
Ұлттық банк басқа банктерге несие бере алады. Бұл міндеттемелерді есептеу
деп аталады. Есептеу келісім, яғни қарыз төлемін төмендетіп Ұлттық банк
міндеттемелер есебін қолдайды, оны көтеру арқылы банк бұл ұмтлысты
әлсіретеді. Есептеу ставкасы жоғарлаған күні пайыз келісімі өседі, ал
акциялар мен облигациялар курсы төмеенді және керісінші, есептеу ставкасы
төмендегенде акциялар мен облигациялар курсы өседі (15).
Міндетті резерв қорларының нормасы да бағалы қағаздар нарығына әсер
етеді. Банк несиені тез қысқарту үшін міндетті резерв нормасын өсірді. Ал
егер несиені кеңейту қажеттілігі туындаса, банк резерв мөлшерін қысқартады.
Несие ұсынысы өскенде қарыз пайызы төмендейді , ақша алу жеңілдейді.
Осы мынадай іс-әрекеттің нәтижесінде, акциялар мен облигациялардың пайызы
банк пайызынан жоғары болса, олар күрт көтеріледі.
Резерв нормасы өскен болса, ақша алу қиындайды, қарыз пайызы өседі, ал
акциялар мен облигациялардың төлем пайызы төмен болса күрт төмендейді
Банк резевтерін өзгерту қаржы саясатының өте қуатты құралы екені
белгілі. Сондықтан, банк міндеттемелерді есептеуу және қысқа мерзімдік
облигацияларды сату сияқты емес, резерв нормасын өте сирек екі - үш жылда
бір рет ғана өзгертеді.
Ұлттық банктың бағалы қағаздар нарығына ықпал жасау жолымен акцияларды
сатып алуға, несие беруге де болады. АҚШ- та федералды резерв жүйесі акция
сатып алушылар үшін міндетті түрде өз қорынан төленетін қаржы мөлшерін
белгілейді; ал қалған соманы олар несие арқылы төлей алады екен.
Бағалы қағаздар нарығына мемлекет бюджеттің тапшылығыда әсер етеді.
Бюджет тапшылығын толтыру мақсатында мемлекет облигациялар шығарады. Осыған
байланысты мемлекет қарыз пайызының төмен болуына мүдделі. Банк пайы төмен
болғанда, мемлекеттік қағаздарды арзан пайызбен орналастыруға болады. Пайыз
мөлшерін төмендету үшін айналымдағы ақша массасын арттыруға тура келеді. Ал
бұл болса, жоғары пайызбен шығарылған акциялармен облигациялардың курсын
өсіретін болады.
Банктердің, корпарациялардың және тұрғындардың қолында өзгермелі
пайызды облигациялар өте көп жиналған жағдайда мемлекет қарыз бойынша пайыз
деңгейін төмендетіп ұстап тұру үшін жеңіл несие алу саясытын жүргізеді.
Мұндай әрекет бұның алдында келтірілген жағдайда ұқсас, жоғары пайызда
акциялармен облигациялардың курсын көтеруі мүмкін.
Сонымен, бағалы қағаздар дегеніміз, сәтін салса, байланыстың ең бір
төте және кауіпсіз жолы. Батыста бағалы қағаздар нарығы әбден дамыған.
Мәселен инвистицияда әрбір үй иесі акция ұстаушы болып есептеледі. АҚШ – та
ұлттық байланыста төрттен бір бөлігі бағалы қағаздар нарығына шоғырланған.
Бағалы қағаздар нарығы өзінің құрылымы, техникалық қамтуы, сату және есеп
айырысу формасы, тағы басқа да ерекшеліктері жағынан тауарлық және азық –
түлік рыноктеріне мүлдем ұқсамайды. Олар әдетте мемлекеттік (мемлекет
шығаратын бағалы қағаздар), корпаративтік (акционерлік қоғамдар мен
компаниялар шығаратын бағаны қағаздар) басып үшке бөлінеді. Мемлекетпен
жергілікті атқарушы органдар (облыс, қала, аудан әкімдері) шығаратын бағалы
қағаздар көбінесе облигация, вексель, займ түрінде келеді. Бұлар негізінен
бюджеттің алқылықтарын толықтыр, арнаулы бағдарламаларды қаржыландыру,
экономикалық белсенділікті реттеу мақсатында шығарылыды (23).
Сонымен, капиталдың жоғалмайтындығына мемлекет пен оның жергілікті
атқарушы органдары кепілдік беретіндіктен мемлекеттік пен муниципальдық
бағалы қағаздар сенімділігі, әдетте өте жоғары болып келеді. Сондай – ақ
бұларға салықтың ең жеңілдікті түрі қоданылады немесе салық салынбайды.
Мемлекеттік бағалы қағаздардың осындай артықшылығына қарамастан
акционерлік қоғамдармен компаниялар шығаратын корпаративтік бағалы
қағаздар, яғни акциялар бағаны қарыздардың арасындағы ең кең тараған түрі
болып табылады. Себебі акциялардың курсы мемлекеттік баағаны қағаздарға,
сондай – ақ банк депозиттерінің пайыздық ставкаларына қарағанда жедел
өзгеріп отырады. Сол арқылы олардан мол пайда қаратуға болады.
Сондай – ақ, акция ұстаушыарға қоғамның табысынан дивиденттерде
төленуі мүмкін. Бірақ бұл қоғам үшін міндетті шарт болып табылмайтындықтан
акционерлер негізгі кірісті өкп ретте, жоғарыда айтқанымыздай, акциялардың
өсу курсынан қаратады.
Ал енді қаржы секторының құрамдас бір бөлігі болып табылатын бағалы
қағаздар нарығыныың өз ішіміздегі даму жағдайына келер болсақ, өткен
ғасырдың тоқсанынышы жылдарынан бастап өрбіткеніміз жөн. Себебі 1991-1994
жылдар аралығында еліміздегі бұрынғы мемлекеттік кәсіпорындар акционерлік
қоғамдарға айналдырады. Қор нарығының бұдан басқа да элементтерімен
институттары, соның ішінде Қазақсатан Республикасының бағалы қағаздар
жөніндегі ұлттық комиссиясы құрылып, жұмыс істей бастайды. Бұл кезеңнің
өзіне тән ерекшелігі нарықта негізінен мемлекеттік бағалы қағаздарды
орналастыру жөніндегі акциондар ғана өткізіліп отырады.
Мұнан кейінгі кезеңде (1995-1998 жылдар) Қазақсатан Республикасында
бағалы қағаздар нарығын дамыту туралы алғашқы бағдарлама қабылданып, соған
сәйкес қор нарығының заңдық базалары қалыптастырып, нарықтық
инфрақұрылымдарын құру жұмыстары толық аяқталса, үшінші кезеңде (1999-2000
жылдар)негізгі назар шаруашылық субъектілерін бағалы қағаздар нарығына
тарту мәселесіне айналды.
Кейінгі жылдарда да осы іс жалғасын тауып, рыноктың инвестициялық
тартымдылығын арттыру, ауқымын кеңейту мақсатындағы жұмыстар жүргізіліп
келеді.
Қазақстан Республикасы батыс елдерінің бірқатар қаржы инесмтиция
құрылымдарымен келісімге келіп, өзінің орта мерзімдік облигацияларын
европада орналастырады. Қазақстан бағалы қағаздарды нарығы толыққанды
дамып, жоғары деңгейде қызметт ету үшін ұлттық өндіріспен ішкі ұлттық
рынок жүйесін теерңдету қажет. Қазақстан эконмикасын өндірістің құрылымының
одан әрі жетілуі тұрғындардың қолындағы сақталған қаржы ресурстарын
жұмылдырып, экономиканың нақты секторына жұмсауды қажет етеді. Одан
қорларды инвестицияға айналдыру үшін Қазақстандағы банкілердің мүкіншілігні
нығайтып, олардың салымшыларға беретін сақтандыру кепілдікутерін жоғары
деңгейге көтеру қажеттілігі туындап отыр. Бағалы қағаздар нарығының дамуы
және оның тиімді жұмыс жасауы Қазақсатндағы ұлттық капитал мен табыстардың
өсіп шоғырлануына тікелей байланысты.
Сонымен, бағалы қағаздар нарығы ұлттық экономиканы одан әрі дамытуда
қолданылатын өте қуатты да икімді құрал екені белгілі.
Қазақстанда құрылған қор нарығының инфрақұрылымдары ТМД елдері
арасында ең үздіктердің бірі болып табылады. Бірақ олар қаржы секторымыздың
тағы бір құрамдас бөлігі сақтандыру қызметімен салыстырғанда да біздегі
бағалы қағаздар нарығы халық арасында оншама танымалдыққа ие бола алмай
отыр.
Қазіргі кезде мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының даму деңнейі
жақсарып келеді теп айтуға болады, осы қуатты мемлекеттік бағалы қағаздар
нарығының қасында корпоративтік бағалы қағаздар, яғни акциялар шығарумен
тарату мәселелері қараастырылып келеді.
Мемлекеттік бағалы қағаздар негізінен жинақтаушы зейнетақы қорлары
секілді арнаулы ұйымдар ортасыда ғана таратылады. Міне осындай себептерге,
яғни еліміздегі бағалы қағаздар нарығыныңң тор ауқымдылығына байланысты
біздің халқымыз өздерінің қолында басты артық қаржысы болса, оны сақтау мен
көбейтудің қаржы секторындағы бірден бір сенімді жолы тек банк депозиттері
ғана деп біледі.
Сонымен экономикалық қарқынды дамуының нәтижесінде онвң әр саласы
бойынша үлкен өзгерістерге жол ашылып отырғанымен Қазақстандағы қор
нарығы зәірге оның кәсіпқой қатысушылары мен қаржы топтарының арасында ғана
өріс алып келе жатқандығы сенімді (13). Көптеген кәсіпорындар мен қарапайым
халық бұл рыноктан тысқары қалуда. Осы тұрғыдан алғанда Қазақстандағы қор
нарығының қазіргі жағдайы мүшелерінің саны шектеулі мөлшерден аспайтын
жабық акционерлік қоғамның жұмысын еске салады. Оның қыры мен сыры, даму
барысы көпшілікке мәлім емес. Егер, қор нарығының қалыптасуы осылай
сызылмайтын сипат алып, жағдай өзгерісіз қала берсе, мұнда өзі
экономиканың тежеуші факторының біріне айналмақ.
Міне, осы жағдай қазіргі күні ел басшылығын Қазақстанның қор нарығынан
үміт күшті инвесторларды да алаңдатуда. Осы рынокты дамыту, әсіресе
корпоративтік бағалы қағаздар нарығының тартымдыығына қол жеткізу еліміздің
алдындағы кезек күттіретін міндеттердің бірі болып оытр. Мұны Елбасының
аталған мәселесіне байланысты үкіметке талаптыы күшейте түскендігінен
байқауға болады. 2006-2007 жылдарға арналған бағдарлама әзірленді., бұл
бағдарлама ел экономикасын дамытдың маңызды бағыттардың бірі ретінде аатп
көрсетеді.
Жаңа бағдарлама бағалы қағаздар нарығын одан әрі дамытудың тұтастай
шаралар жүйесін қамтиды.
Бағдарламаның түпкілікті мақсаты рынокты жандандару, оның ашықтығымен
тиімді қызметіне жеткізу, бағалы қағаздар шығарудың мүмкіндіктерін әрі
кеңейте түсу болып табыалды. Ал оның нәтижесі халықпен кәсіпорыдардың
уақытша бос қаражаттарын бағалы қағаздар нарығына шоғырландырудан және бұл
қаржы ресурстарын мұқтаждарға беруге ықпал етуден көрінбейді.
ІІ тарау. Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының
қазіргі даму деңгейі
2.1 Мемлекеттік бағалы қағаздар. Бағалы қағаздардың эмиссиясы және
айналысқа шығарылуы
Мемлекеттік бағалы қағаздар – бұл мемлекеттік ішкі борыштың болуының
нысаны; эмитенті мемлекет болатын борышқорлық бағалы қағаздар. Мемлекеттік
бағалы қағаздардың арасында көп тарағаны қазынашылық вексельдер мен
міндеттемелер, мемлекеттік және жинақтық қағаздардың облигациялары.
Муниципалдық бағалы қағаздарға биліктің жергілікті органдарының
борышқорлық міндеттемелері жатады.
Мемлекеттік емес бағалы қағаздар корпоративтік және жекеше қаржы
институттарының қағаздары болып табылады. Корпоративтік бағалы қағаздар
кәсіпорындардың, ұйымдардың, банктердің борышқорлық міндеттемелері мен
акциялары қызмет етеді. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында айналыста
мемлекеттік, корпорациялық және басқа фьючерстер, опциондар, варранттар,
коносаменттер және тб бағалы қағаздар жүзеге асырылады.
Еңбек ұжымының акциялары тек өз кәсіпорнының қызметкерлері арасында
таратылды және оның даму үшін ақша салуы туралы куәліктер болып табылады.
Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру бағдарламасын іске асыру
барысында қызметкерлердің акционерлік кәсіпорындардың мүлкіндегі үлесін
анықтайтын еңбек ұжымдары мүліктерінің акциялары шығарылады (18).
Облигация- ұстаушысына оның белгілеген құнының тіркелген пайызы
түрінде табыс түсіретін бағалы қағаз; мемлекет немесе кәсіпорын ішкі қарыз
шығару негізінде белгілі бір шарттар негізінде беретін борыштық міндеттеме,
жалған капитал нысандарының бірі.
Бағалы қағаздар құрамында мемлекет тарапынан, халықтан және заңды
тұлғалардан алынған қарыз фактісін куәландыратын мемлекеттік бағалы
қағаздар ерекше болып келеді. Олар әр түрлі нысандарда шығарылады:
қазынашылық, міндеттемелер, қазынашылық боналар, қазынашылық вексельдер,
облигациялар және басқалар жатады. Олардың арасында айырмашылық іс-әрекет
ету мерзіміне, табыстарды төлеу мен өтеу шарттарына, айналымдылықтың
сипатына, ұстаушыларына байланыстығында. Қазақстан Республикасында
қазыналық вексельдер мемлекеттік қазынашылық міндеттемелер нысанына
түрленген.
Қазынашылық міндеттемелер ерікті негізде халық арасында таратылатын
мемлекеттік бағалы қағаздардың түрі, ол иелерінің ақшаны бюджетке
аударғанын куәландырады және осы бағалы қағаздарды бүкіл иелену кезеңінде
тіркелген табыс алуына құқық береді.
Боналар – мемлекеттік қазынашылық, муниципалдық органдар, мекемелер,
фирмалар шығаратын және ұстаушылары сатып алу және төлем құралдары ретінде
пайдаланылатын борышқорлық міндеттемелер.
Ұлттық банктің қысқа мерзімді ноталары 7 күннен 91 күнге дейін айналыс
мерзімдегі мемлекеттік бағалы қағаздар болып табылады. Олар ақша-кредит
саясатының мақсаттарын іске асыру және айналымдағы ақша массасын жедел
реттеу үшін пайдаланылады.
Мемлекеттік бағалы қағаздармен жасалатын операциялардың инвесторлар
үшін тағы бір тартымды түрі мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық.
Міндеттемелерді сатып алу – сату операциясы болып табылады. Ол МЕККАМ- ды
алу-сату шарттарымен рәсімделеді.
МЕККАМ-ды Үкіметтің атына Қаржы министрлігі шығарады, мемлекеттік
бағалы қағаздар болып табылады, қолданыстағы заңнамаға сәйкес Қазақстанның
бағалы қағаздарының қайталама нарығында еркін айналыста болады.
Мемлекеттік орта мерзімді қазынашылық валюталық міндеттемелер
Қазақстан Республикасының эмиссиялық мемлекеттік бағалы қазаздары болып
табылады, республикалық бюджеттің ағымдағы тапшылығын қаржыландыру
мақсатында Үкіметтің атынан Қаржы министрлігі шығарады және бағалы қағаздар
нарығында еркін айналыста болады.
Қазынашылық валюталық міндеттемелер ұстаушыларға өтеу кезінде олардың
атаулы құның алуға және төленетін атаулы құнға пайызбен сыйақы алуға құқық
береді.
Қазынашылық валюталық міндеттеменің бастапқы құны 100 АҚШ доллары.
Республикалық бюджеттің тапшылығын қаржыладыру үшін пайдалынатын қаржы
құралдарын түрлендіру мақсатында Қазақстан Республикасы аумағында айналым
мерзімі бір жыл және бір жылдан астам мемлекеттік индекстелген қазынашылық
міндеттемелер шығарылады.
Мемлекеттік индекстелген қазынашылық міндеттемелер мемлекеттік бағалы
қағаздар болып табылады. Оларды республикалық бюджеттің ағымдағы тапшылығын
қаржыландыру мақсатында Үкіметтің атынан Қаржы министрлігі шығарады және
Қазақстан Республикасының қолданып жүрген заңдарына сәйкес Қазақстанның
бағалы қағаздар нарығында еркін байланыста болады.
Индекстелген қазынашылық міндеттеменің бастапқы құны 1000 теңге және
олар инвесторлардың арасында аукциондық әдіспен орналастырылады.
Айналыс мерзімі 7 жыл және өтеу күні 2007 жылғы 11мамыр бастапқы құны
1000 АҚШ доллары, капиталдың халықаралық рыноктарында орналастырылған
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағаны қағаздары Еурооблигациялар
шығарылды.
Депозит және банк сертификаттары – жинақ ақшаны тарту үшін тек қана
банктер шығаратын бағалы қағаздар. Бұл айналыстағы бағалы қағаздар болып
табылады, яғни олар бойынша талап құқығы басқа тұлғаларға қайтуы мүмкін.
Депозит және жинақ ақша сертификаттарының Қазақстандық практикада
қабылданған негізгі айырмашылығы депозит сертификаттарының иелері заңды
тұлғалар, ал жинақ ақша сертификатының иелері және тұлғалар бола
алатындығында.
Бағалы қағаздардың эмиссиясы – бұл жарғылық капиталды қалыптастыру
немесе қарыз қаражатын тарту мақсатымен бағалы қағаздар шығару және
орналастыру. Бағалы қағаздарды (акцияларды, облигацияларды және басқа
міндеттемелерді), жекешелердің (акционерлік қоғамның акциялары мен
облигацияларын шығару) және мемлекеттің (мемлекеттік қарыздар
облигацияларын шығару) шығаруы мүмкін. (22)
Бағалы қағаздарды айналысқа шығару – эмиссия бұл бағалы қағаздарды
олардың бастапқы иелеріне – инвесторларға, яғни заңды тұлғаларға және
азаматтарға сату. Бағалы қағаздар эмиссиясының жүзеге асырылуы төмендегі
кезеңдерден құрылады:
1)Акционерлік қоғам құрған кезде және акцияларды оның құрылтайшылары
арасында орналастырған кезде;
2)Акциялар шығару жолымен акционерлік қоғамның бастапқы жарғылық
капиталының мөлшерін көбейткен кезде;
3)Облигациялар және басқа да борыштық міндеттемелер шығару жолымен
мемлекет, заңды тұлғалар, жергілікті билік органдары қарыз қаражаттарын
тарту кезеңдерінен.
Эмиссиялық бағалы қағаздар бұл бір эмиссия шегінде біртекті белгілері
мен реквизиттері болатын, осы эмиссия үшін бірыңғай жағдайлар негізінде
орналастырылатын және айналысқа түсетін бағалы қағаздар. Олар мемлекеттік
және мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы қағаздар болып бөлінеді.
Мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар қарызх алушы Қазақстан
Республикасының Үкіметі жергілікті атқарушы орган немесе Ұлттық банк
болатын қарыз алуға қатысы жөнінен ұстаушының құқықтарын куәландыратын
эмиссиялық бағалы қағаз болып табылады. Мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы
қағаздар – Қазақстан Респуликасының заңдарына сәйкес эмиссиялық деп
танылған, мемлекеттік емес ұйымдар шығаратын акциялар, облигациялар және
өзге де бағалы қағаздар.
Эмиссиялық бағалы қағаздар шығару - эмитенттің эмиссиялық бағалы
қағаздардың азаматтық объектісі ретінде пайда болуына бағытталған іс-
әрекеті, немесе орналастыруы болуы және өтелуі осы эмиссиялық бағалы
қағаздарды шығару проспектісіне сәйкес қағаздардың жиынтығы. Эмиссиялық
бағалы қағаздарды (акцияларды, облигацияларды) шығаруды жариялаған жарғылық
капиталды құрумен өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту
мақсатында эмитент жүргізеді. Бағалы қағаздардың эмиссиясы бағалы
қағаздардың бастапқы нарығында жүзеге асырылады. Онда бағалы қағаздарды
шығару және бастапқы орналастыру процестерінде, бір жағынан эмитенттердің
немесе олардың тапсыруы бойынша бағалы қағаздар нарығының кәсіби
қатысушысының және екінші жағынан инвесторлар арасындағы қатынастар
қалыптасады.
Бағалы қағаздардың бастапқы нарығы көбінесе мемлекеттік бағалы
қағаздардың шығарылымымен сипатталады. Ішкі мемлекеттік борыштың шегінде
мемлекеттік бюджетті инфляциясыз қаржыландыруды қамтамасыз ету мақсатында
Қаржы министрлігі мемлекеттік қазынашылық міндеттемелер мен Ұлттық жинақ
ақша облигацияларын шығарады. 1994 жылдың бірінші жартысында Қаржы
министрлігінің бағалы қағаздарының шығарылымы басталды.
Алғашқы мемлекеттік бағалы қағаздар үш айлық міндеттемелер болды.
Алғашқы алты айда олар бойынша аукциондар өткізудің иерзімдері тұрақсыз,
шамамен айына бір рет болды. Жыл соңына олар апта сайын жүргізіле бастады.
Қазіргі кезде қаржы министрлігінің мемлекеттік бағалы қағаздарын
орналастыру жөнінде аукциондар аптасына екі, үш рет өткізіледі (34).
Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын сандық өсуімен ғана емес, сонымен
бірге терең саплы өзгерістерге де ұшырады.
Мемлекеттік бағалы қағаздар спектрінің кеңеюі бағалы қағаздардың жаңа
түрлерімен де, сонымен қатар бағалы қағаздар айналыс мерзімдерінің артуымен
да қосарланып отырды. 2001 жылы Қаржы министрлігі айналыс мерзімі 36,48
және 84 айлық бірқатар жаңа мемлекеттік индекстелген қазынашылық
міндеттемелер айналыс мерзімі 48 және 60 айлық мемлекеттік орта мерзімді
қазынашылық міндеттемелерді шығарды.
2002 жылы еврооблигацияларды және жергілікті атқарушы органдардың
бағалы қағаздарын есепке алғанда мемлекеттік бағалы қағаздар шығарылымының
көлемі номиналдық құны бойынша 266 млрд. теңгені құрады, бұл 2001 жылмен
салыстырғанда 81,8 есе көп.
2002 жылы теңге бағамының тұрақтануы, қайта қаржыландыру мөлшерлерінің
бір жылда 9%-дан 7,5%-ға дейін төмендеуі теңгеге номиналған мемлекеттік
қазынашылық бағалы қағаздар шығарылымының өсуіне жағдай жасады. Орта
мерзімді мемлекеттік бағалы қағаздардың спектірі едәуір кеңіді, жиынтық
көлемі бір жылда 2,1есе өсті. Бір сомасы 5,1 млрд. теңге мемлекеттік
индекстелген қазынашылық міндеттемелер айналысқа шығарылды.
Сыртқы борышқа қызмет көрсету үшін Қаржы министрлігі
еврооблигацияларды айналысқа шығарады, олардың айналысы 2003 жылдың 1
қаңтарына 101,1 млрд. теңгені құрады.
Ақша базасын реттеу үшін Ұлттық банк 1995 жылдан бастап қысқа
мерзімді бағалы қағаздарға жататын ноталарды шығаруға кірісті.
1-кесте
Қазақстан Республикасындағы 2003-2005 жж.
Мемлекеттік бағалы қағаздардың эмиссиясы
Бағалы қағаздар түрі 2003 2004 2005
МЕККАМ, барлығы 3629 3069 3926
Ұлттық банктің қысқа мерзімді 132551 116433 210841
ноталары
Ұлттық жинақ ақша облигациялары 320 - -
МЕОКАМ 10510 20136 42813
МЕОКАМ-120 - - -
МЕИКАМ, барлығы 722 2724 5139
МЕКАВМ, млн. $ барлығы, 96 - -
АВМЕКАМ -60 - - -
Ұлттық банктің валюта ноталары, - - -
млн.
Еврооблигациялар, млн.$ 300 350 -
МЕККАМ 2003 ж. 3,629 млрд. теңге, 2004 ж. 3,069 теңге, 2005 ж. 3,926
млрд. теңге құрады. Осылайша МЕККАМ 2005 ж. 2003 ж. салыстырғанда 297 млрд.
теңгеге артты. 2005 жылы Ұлттық банк ноталары шығарылымының көлемі
номиналдық құны бойынша 210,8 миллиард теңгені құрады, бұл 2004 жылдың
көрсеткішінен 82,4% көп. 2003 ж. ұлттық жинақ облигациялар 320 млн. теңге
құраса, 2004, 2005 жж. ұлттық жинақ облигациялары шығарылмады. МЕОКАМ өсуін
де осы кесте арқылы байқаймыз: 2003 ж. – 10,5 млрд. теңге, 2004 ж. – 20,1
млрд. теңге, 2005 ж. 42,8 млрд. теңге болған, осылайша 2005 ж. МЕОКАМ 2003
ж. салыстырғанда 32,3 млрд. теңгеге өсті. 2005 ж. МЕИКАМ барлығы 2003 ж.
салыстырғанда 4,4 млрд. теңгеге өсті. Еврооблигациялар 2003 ж. – 300 млн.
$, 2004 ж. 350 млн. $ болды, ал 2005 ж. шықпаған.
Мемлекеттік бағалы қағаздардан басқа бастапқы рынокта мемлекеттік емес
(корпорациялық және басқа) бағалы қағаздар айналысқа шығарылады.
Корпорациялық бағалы қағаздар нағыз пайдалы, бірақ сонымен бірге
қауіпті болып табылады, оларға кәсіпорындар мен компаниялардың акциялары
жатады. Корпорациялық бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы белгілі бір
дәрежеде 1996 жылы жарияланған "Көгілдір фишкалар" бағдарламасымен
байланысты.
2003 жылдың қаңтарына Қазақстан Республикасының есеп берген шаруашылық
субъектілері бойынша айналысқа шығарылған мемлекеттік емес (корпорациялық)
бағалы қағаздардың жалпы көлемі 1257,8 миллиард теңгені, сандық тұлғауда
8007 миллиард дананы құрады. Акциялар айналысқа шығарылған корпорациялық
бағалы қағаздардың жалпы көлемінІң 89,6% (1127,3 миллиард теңге) құрады.
Сонымен қатар жай акцияларға 97,9% (1103,4 миллиард теңге), артықшылықты
акцияларға 2,1% (23,9 миллиард теңге) келедІ. Облигациялар айналысқа
шығарылған корпорациялық бағалы қағаздардың жалпы көлемінің 5,7%-ын (71,6
миллиард теңге) құрады, оның 48,5% (34,7 миллиард теңге) екінші деңгей
банктері айналысқа шығарған. Корпорациялық бағалы қағаздардың шығарылған
жалпы көлемінен еврооблигацияларға 4,7% келеді.
2003 жылдың 1 қаңтарына есеп берген шаруашылық субъектілері бойынша
сомасы 87,2 миллион теңге болатын басқа мемлекеттік емес бағалы қағаздар
орналастырылды, оның 83 миллион теңгесі — қойма куәліктері (41, 123 б.).
Мемлекеттік емес (корпорациялық) бағалы қағаздар жыл аяғында барлығы
жалпы сомасы (рыноктық қүны бойыншы) 1156,8 миллиард теңгеге, соның ішінде
акциялар 1045 миллиард теңгеге, облигациялар 53,3 миллиард теңгеге,
еврооблигациялар 58,4 миллиард теңгеге орналастырылды.
Жалпы республика бойынша 2003 жыдың 1 қаңтарына сомасы 69,3 миллиард
теңгенің акциялары орналастырылмаған, бұл айналысқа шығарылған акциялардың
барлық көлемінің 6,1% құрады.
Қайталама рыноктың жұмыс істеуі ұзақ мерзімді қазынашылық
міндеттемелерімен және Ұлттық банктің қысқа мерзімді ноталарымен жасалынған
мәмілелер көлемінің өсуімен сипатталады. Қайталама рыноктың жандануы
нақтылы уақыт режімінде өздерінің офистерінде бастапқы дилердің жұмыс
мүмкіндігін қамтамасыз ететін биржадан тыс жұмыс істейтін бағдарламаны іске
енгізумен байланысты болғанын атап өткен жөн. (46)
Акционерлік қоғамдардың — банктердің және банк операцияларының
жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың, бағалы қағаздар нарығының
әуесқой қатысушыларының, бағалы қағаздар саудасын ұйымдастырушылардың,
инвестициялық қорлардың, жинақтаушы зейнетақы қорларының, зейнетақы
активтерін басқару жөніндегі ұйымдардың және Орталық депозитарийдің
акцияларының барлық эмиссиялары міндетті мемлекеттік тіркеуге жатады.
Эмиссиялық бағалы қағаздар құжаттандырылған (документарлық) және
құжатсыздандырылған нысандарда шығарылуы мүмкін. Бағалы қағаздар шығарудың
құжаттандырылған нысаны - бағалы қағаздарда мүліктік құқықтар бағалы
қағаздар ұстаушылардың тізімінде тіркелетін шығару нысаны. Эмиссиялық
бағалы қағаздарды шығару нысанын мемлекеттік тіркеуге табыс етілген
құжаттарға тиісті өзгерістер енгізе отырып, эмитенттің жоғарғы басқару
органының шешімі бойынша эмитент өзгертуі мүмкін.
Құжаттандырылған нысанда шығарылған бағалы қағаздар иелерінің
құқықтары осы бағалы қағаздарды көрсетуі арқылы расталады.
Құжатсыздандырылған нысанда шығарылған бағалы қағаздар меншік иелерінің
қүқықтарын тіркеушілер немесе нақты ұстаушылар растайды. Иелерінің талап
етуі бойынша бағалы қағаздарды тіркеуші немесе нақтылы ұстаушы оларға
бағалы қағаздарға өздерінің құқықтарын растайтын құжаттар беруге міндетті.
Бағалы қағаздармен мәмілелер ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған
бағалы қағаздар рыноғында — қайталама рынокта жасалады. Бағалы қағаздарды
сатып алу-сату шарты тараптардың бірінің талап етуі бойынша нотариалдық
куәландыруға тиіс.
Қосымшаның 1-кестесінде 2000-2002 жж. кезеңіндегі мемлекеттік бағалы
қағаздардың бастапқы рыногының атаулы құны және нарықтық құны бойынша
өзгерістер көрсетілген. Мемлекеттік бағалы қағаздар 2000 жылдан бастап 2002
жылға дейін атаулы құны – 192 519 млн. теңгеге, нарықтық құны 189 215 млн.
теңгеге өскені көрінеді. Ұлттық жинақ облигацияларын шығару 2000 жылдан
2002 жылға дейін төмендегені білінеді. Ал Қазақстан Республикасының Ұлттық
банкісінің ноталарының да, еурооблинациялардың да көлемі күрт көтерілді.
Сонымен қатар қазынашылық міндеттемелер де нарықтық құны 2000 ж. 66433 млн.
теңге болса, 2002 ж. 108462 млн. теңге құраған. Ұлттық жинақ облигациялары
2000 ж. ғана болған.
Қосымшаның 2-кестесінде корпорациялық және басқа бағалы қағаздардың
бастапқы нарығының 2001-2005 жж. кезеңіндегі өзгерістері көрсетілген.
2.2 Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының құқықтық қамтамасыз
етілуі
Қазақстандағы нарықтық қордың құрылуы арнайы бір отандық реттеуші
заңнамалардың шыққанына дейін болды, ал қазіргі уақытта республикадағы
бағалы қағаздарды шығару кезінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz