Бағалы қағаздар және олардың түрлерін талдау (Темірбанк АҚ мысалында)
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Бөлім. Бағалы қағаздардың теориялық негіздері
1.1 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының
пайда болуы және оның
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.2 Бағалы қағаздарды шығару
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2 Бөлім.Бағалы қағаздар және олардың түрлерін талдау (Темірбанк АҚ
мысалында)
2.1 Темірбанк АҚ-ның қысқаша сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.2 Негізгі нарықтағы бағалы қағаздардың түрлері және оларды
талдау ... ... 33
2.3 Қазақстан Республикасының қор биржасындағы бағалы қағаздар бойынша
жүргізілетін опрерациялар түрлері және оларды талдау ... ... ... ...45
3 Бөлім. Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының
дамуын жетілдіру
3.1Қазіргі нарықтағы бағалы қағаздардың маңызы мен
олардың
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .60
3.2 Бағалы қағаздардың ұзақ мерзімді стратегиясын әзірлеудің әдістемелік
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .77
Қолданылған әдебиеттері
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..79
Қосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..8 2
Кіріспе
Қазақстанның орталықтанған – жоспарлы экономикадан нарықтық
экономикаға өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертті. Олар–меншік
қатынастарын және шаруашылық субъектілерінің құрылымы мен оның қызмет
көрсету механизмін сондай-ақ олардың өзара қаржылық байланыстарының
нысандары мен қоғамның барлық топтарының шаруашылық нәтижесіне әсерін
тигізеді. Сондықтан қоғамдағы соңғы 10–13 жылда болған өзгерістер –
еліміздің нарық қатынастары арқылы демократиялық ел болуға бет алғандағы
өтпелі дәуір кезеңдерінің өзгерістері болып табылады. Осыған сай өзімнің
дипломдық жұмысымның өзектілігі мен нарықтық экономикадағы
қажеттіліктерін, атқаратын қызметтерін және дамуы мен оны жетілдіру жолдары
зерттеліп, ұсынылған. Дегенмен нарық қатынастары өркениеттері елдерде
ежелден дамып, соңғы 70 жылдан социализм мен капитализм деген екі
жүйенің бәсекесінде өзінің әміршеңдігін, экономикалық жєне әлеуметтік
тиімділігін дәлелдейді. Сол капитализм экономиканың жеке және
мемлекеттік секторларын қолайлы үйлестіру арқылы уақыт талабына сай
әлеуметтік бейімделген нарықтық шаруашылықты құруда.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын құру және
оны одан әрі дамыту мақсаттары қазіргі заман талабына сай, себебі бағалы
қағаздар нарығы арқылы жеке, заңды тұлғалар өздеріне капитал құра алады
және белгілі бір пайда табудың жолы ал, мемлекет үшін бюджет қорын толтыру
мен ақша айналымын реттеу болып табылады. Мемлекеттік кәсіпорындарды
акционерлік қоғамдар түріндеқайта құру олардың инвестиция тартудың еңбір
тиімді механизімдеріңің бірі акция ды пайдалану тәртібі мен бағалы
қағазрыѓыныњ механизімі экономиканың барлық бъектілеріне инвестиция
кµздерін алуѓа м‰мкіндіктері қарастырылды.
Бұл дипломдық жұмыс кіріспе, қорытыңды және үштараудан қарастырылып
жазылған.
Бірінші тарауда еліміздегі бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы мен
дамуы, құқылық нормативтер қарастырылған.
Екінші тарауда негізігі және туыңды рық мәні мен олардың қызметтері,
операция жүргізу тәсілдері, яғни акция мен облигация бағалы қағаздарының
есептеу әдістері ұсынылған. Сонымен қатар Қазақстан қор биржасының
мақсаттары мен мәмілелер түрлерінің ерекшелігі мен брокер, дилерлердің
келісім жасау шарттары мен олардың жұмысының қаржылық нәтижесі
салыстырылып талдау жасалған.
Ал, үшінші тарауда ұзақ мерзімді ішкі қарыз алу стратегиясын
дайындаудың әдістемелік проблемалары зерттеліп ұсынылған.
Дипломдық жұмысты орындау барысында статистикалық және бухгалтерлік
кезеңді басылымдар қолданылды.
Дегенмен бағалы қағаздар нарығы туралы заңға өзгерістер еңгізнімен
білікті мамандар даярлау, бағалы қағаздарды шыға жәрсол қағаздар
нарығындағы операцияларды меңеру міндетті пайда болғнын айқында. Бұл ерте
терең эканомикалық єне құқықтық білімді, математикалық және бағдарламалық
жағынан қамтитын және жинақталған дағдыны ұғынуды талап ететін күрделі де
қиын кәсіпшілік. Сондықтан бағалы қағаздармен қызмет жасайтын жоғары
білімді мамандар дайындау – уақыт талабы. әрине бұндай істе нақты көмекті
қазіргі батыс және отандық авторлардың ғылыми еңбектерін оқып, үйренуге
болады, сонымен бірге өткен тарихқа да оралу, оны білу – алѓа басудың
кепілі. Революцияға дейінгі Ресейде бағалы қағаздар, қор биржалары және
коммерциялық банктер туралы ғылым кең тараған. Демек, өткен тєжірбиені
зерттеп және өз мемлекетіміздегі қазіргі қажеттілікті ескеріп, бағалы
қағаздар нарығы туралы негіздей отырып осы дипломдық жұмысымды зерттеп
орындадым.
Менің, жазып отырған дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты – бағалы
қағаздар нарығының теориялық және әдістемелік негіздерімен қатар оның
жоғарыда аталған ұйымдық-экономикалық құрылымдарының нарықтық экономикадағы
маңызын көрсет у және бағалы қағаздардың биржада сатылуы мен олардың
үстінен қосымша үлестерді есептеу. Жоғарыда көрсетілген мәселелер тақырыпты
таңдаудың себеп болды.
Бұл мысты жазу барысында тек қана қазақстандық авторлар оқулықтары ғана
емес, сонымен қатар шетел әдебиеттер авторы қолданылды. Жалпы дипломдық
жұмыс әдістемелік нұсқауға сай орындалды.
1 Бөлім. Бағалы қағаздардың теориялық негіздері.
1.1 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар
нарығының пайда болуы және оның құрылымы
Нарық – бұл күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын қоғамдық
қатынастар жиынтығы болғандықтан, ол бір жағынан тауар және көрсетілген
қызмет нарығын қамтыса, екінші жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы,
өзкезегінде, қаржы нарығы мен қозғалмайтын мүлік нарығынан турады. Осы
аталған нарықтардың өзара байланысты ұлттық экономикалық механизмді
қурайды. Ал бұл механизм несиеге негізделген, басқаша айтқанда, нарыққа
қатысушылардың басым көпшілігі іскерлік шартқа қол қойып, өздеріне бағалы
қағаз түрінде міндеттеме алады. Кәсіпкерлердің өзара жасаған дәл осы
міндеттемелері – экономикалық механизмнің турақтылығының кепілі.
Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық –құқықтық
механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі ретінде
оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен шетеліп
қоймайды. Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды
орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі жүзеге
асырылыды. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының
ен тиімді саласына жіберіледі, яғни оларды нарық жүйесіндегі ең µміршењ
субъектєлер ғана ала алады.
өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар
қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтін құқықтық
ережелерімен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін қурайды.
Мұндай жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру
қажеттілігі туындаған кезде, яғни 90 – шы жылдардың басында қурыла бастады.
1990 жылдың басынан экономикалық тәжірбиесі дәлелдегеніндей
шаруашылықты жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны
одан әрі дамытудың басты қуралы - бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат.
Бағалы қағаздар ақша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік
құқын бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті
акционерлік қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері–халықтың меншігіне
айналдыру мүмкін. Бағалы қағаздар нарығында өзіне тен қаржы институттары
жүйесі қалыптасып, оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып
және инвестициялық қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады. қазіргі
өндірістің жалпы қалдырап, қысқаруы кезінде мемлекеттік жалпы ұлттық
өнімдегі өндірістік инвестицияның үлесін арттыру бағалы қағаздар нарығының
потенциалды қорларын пайдаланбай іске асуы мүмкін емес.
Акция шығару осы ресурстарды шектеусіз алуға мүмкіндік туғызса, ал
облигация шығару ақша ресурстарын, оларды банктерден алудан гүрі, тиімді
жағдайда алуға мүмкіндік береді. Мемлекет бюджет кемшілігін толтыру
мақсатында да ақша белгілерін эмиссияламай, мемлекеттік бағалы қағаздар
шығарумен шұғылданады.
Айтылған мәселелердің барлығы мемлекетіміздің экономикалық дамудың
бүгінгі кездегі сатысында қазақстан халқының жас буыны алдында жаңа, тіпті
ерекше бағыт, яғни бағалы қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы
операцияларды менгеру және құқықтық білімді, математикалық және
бағдарламалық жағынын қамтитын және жинақтаған дағдыны ұғынуды талап ететін
күрделі де қиын кәсіпшілік. Сонымен бірге өткен тәжірбиені зерттеп және өз
мемлекетіміздегі қазіргі қажеттілікті ескеріп, бағалы қағаздар нарығы
туралы қарастырлады. қaзipгi кезде Республикада бағалы қағаздар нарығы
қалыптасу шағында. Оның даму жолында алғашқы ic-шаралар жургізуде.
Бюджеттің кемшілігін толтыру мақсатында мемлекет бұрынғыдай ақша белгілерін
шығармай, оның орнына мемлекеттік бағалы қағаздар, мысалы мемлекеттік қысқa
мерзімді вексельді шығара алады. Алайда, бағалы қағаздар нарығының дамуы
жолында шешуін талап ететін экономикалық және әлеуметік-психологиялық
мәселелер көп кездесті. Соның ішінде экономикалық мәселелерге тоқтайтын
болсақ:
а) нарықты реттейтін механизмнің жоқтығы;
ә) бағалы қағаздар нарығын дамытатын біріңғай көзқарас жүйесінің
жоқтығы;
б) заңдардың мүлтіксіз орындалмауы;
в) салымдарды тіркеу жуйесінің жоқтығы;
г) бағалы қағаздар нарығының материалдық техникалық негізінің аздығы;
д) нарық инфрақұрылымы өсу деңгейінің төмендік жатады.
Ал, єлеуметтік-психологиялық мәселелерге тоқтайтын болсақ, олар
бағалы қағаздар нарығында мамандандардың аздығы мен халықтың инвестициялық
белсенділігінің төменгі деңгейлігі жатады. Бұл мәселелер халықтың басым
көпшілігінің бағалы қағаздар нарығының мәнін түсінбеушілігі мен инвестиция
беруге психологиялық дайындығының жоқтығынан туындайды.үш үлrici (моделі)
бар. Олар:
1. Банктік үлгi - онда бағалы қағаздар нарығы механизмі арқылы
банктер қаржы қорларын бөледі (мысалы, бұл үлгі Германияда, Австрияда,
Бслгияда көп тараған). Бұл үлгi бойынша экономиканы инвестициялау мен
мемлекеттік бюджет кемшілгін жоюды банктер өз міндетіне алады.
2. Банктік емес үлгі немесе нарықтық үлгі — онда бағалы қағаздар нapығы
механизмі арқылы қаржы қорын бөлумен банк емес мекемелер шұғылданады
(мысалы, АҚШ-та, Ұлыбританияда, Малайзияда, Пәкстанда, Сингапурда). Бұл
‰лгі бойынша бағалы қағаздар нарығы демократиялық жолмен өркендейді.
Қаржыныњ негізгі бөлігі жеке тұлғалардың ақшасы. Ол банктен алған ақшаға
қарағанда "арзан" ақша.
3. Аралас үлгі — онда бағалы қағаздар нарығы механизмі арқылы қаржы
қорын бөлумен банктер де, банк емес мекемелер де шұғылданады (мысалы,
Жапонияда).
Еліміздің бағалы қағаздар нарығының epeкшелігi-кіші және жалпы
жекеменшіктендіру механизмі арқылы меншік қатынастарын өзгертуге жеке
инвесторлар мен өз мемлекетіміздің әрбір азаматын қатыстыру. Соның
нәтижесінде жекеменшіктендіруге банк жүйесі қатынасқан жоқ. Дүниежүзілік
тәжірбие дә дәлелдегендей банктер бағалы қағаздар нарыѓында жеке үстемдік
(монополизация) роль атқарады. Дәл осы жағдай көпшілік мемлекеттерің бағалы
қағаздар нарығының банктік үлгісінен бас тартуына әкеп соқтырды. Сондықтан
еліміздігі экономикалық өзrеpic әлеуметтік бейімделген бағалы қағаздар
нарығын құруға негізделгені дұрыс. Отандық бағалы қағаздар нарығының
құрылуына әрбір азаматтың қатысуына мүмкіндік берген жөн. Дәл осы
мүмкіндіктерді бағалы қағаздар нарығының банктік емес үлгісі яғни немесе
нарықтық үлгісі іске асыра алады деген ойлар бар.
Бағалы қағаздар нapығының нарықтық үлгісінің банктік үлгіден
айырмашылықтары мыналар:
- нapықтa акционерлік капитал үлгісінің көптiгi;
- үлестік бағалы қағаздардардың қарыздық қағаздардан көптігі;
- өндірісті қаржыландырудағы тура банктік несиенің аздығы;
- нарықтағы банк емес мекемелердің көптігі.
Бұлардан басқа мемлекетіміздің бағалы қағаздар нapығының нapықтық
үлгісін таңдап алуға себепші болған үш фактор бар. Олар:
Бірінші өндірісті өркендету үшін шығарылып сатылған акциядан түскен
aқшa-ол "арзан" aқшa. өнеркәсіп өндірісін акционерлік қоғам етіп кайта
құру - өндіpіcті ұйымдастырудың ең тиімді формасы. Себебі акционерлердің
де, онда қызмет істеп жүргендердің де мүддесі шешедi.
Екінші әлі көп yaқытқa дейін еліміздің нарығында өндіріс саласын өз
активтері мен (қаржыларымен) инвестициялайтын отандық ұйымдар болмайды.
Сондықтан мемлекеттік меншікті жалпы жекеменшіктендіру арқылы халықты
кєсіпорын басқаруына тарту жақын арада бұл механизмді пайдалануға мүмкіндік
береді.
Үшінші саясат факторы — дүниежүзіндегі сияқты, елімізде бос ақша
көздерінің нeгiзri иесі – халық. Жекеменшіктендіру купондары apқылы әрбір
адамды акционерлік қоғамның меншік иесі болу құқын жүзеге асыру-бүгінгі
кездегі ең кезекті саясат (халықтың социалистік менталитетін есептегенде).
Сонымен Қазақстанның қалыптасып келе жатқан бағалы қағаздар нарығының
үлісіне факты біріңғай көзқарас жоқ. Сондықтан бағалы қағаздар нарығына
уақыт талабына сай әлі де біраз өзгерістер енгізілуі мүмкін.
Бағалы қағаздар нарығының кейбір элементтері 20-жылдары KСPO-да жаңа
экономикалық саясат кезінде болған. Ал қазipri егемен
Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының алғашқы нұсқалары Кеңес Одағы
заңдарының негізінде 10-жылдардың басынан бастап пайда бола бастады.
Бағалы қағаздар нарығы тек әдеттеп тауар-ақша қатыстары және меншік
қатынастары жағдайында дамуы мүмкін. Мемлекеттік меншікті жаңа нарықтық
қатынастарға сай өзгерту тек оны жекеменшіктендіру арқылы ғана icкe асады.
Соңғы 10 жылдықта дуниежүзінің көптеген елдерінде жекеменшіктендіру жүрді.
Әcipece, Англияда ол шапшаң қарқынымен өтті. Бірақ Батыс Еуропа елдерінде
жекеменшіктендіру өркендеген нарық экономикасы жағдайында жүрді. Сондықтан
жекеменшіктендірілген кәсіпорындардың акция саны қанша көп болса да
өркендеген нарық жағдайында оларды орналастыру өте оңай болды. Ал тәуелсіз
мемлекеттер достастығындағы (ТМД) елдердің жайы өзгеше. Бұл елдерде бағалы
қағаздар нарығы жаңадан қалыптасып келе жатқан жағдайда мемлекеттік
кәсіпорындарды жекеменшіктендіру оларды акцияландыру арқылы жүргізіледі.
Себебі, көптеген кәсіпорындар да, халықта осындай жаңа құбылыстар арқылы
нарыққа кең көлемде қатынасуға мүмкіндік алады. Жекеменшіктендіру бағалы
қағаздардың жаңа түрі- жекеменшіктендіру чектерін (купондарын) өмipre
келтірді. Бұл мемлекеттік бағалы қағаздардың бipтүрi, олар, өз иесінен
мемлекеттің иелігінен алып, жекеменшіктендірілген меншіктің бір бөлігін
қайтарымсыз пайдалануына құқық береді.
Іpi және орта кәсіпорындарды жекеменшіктендіру оларды акционерлік қоғам
ретінде қайта құрудан басталып. Акционерлік қоғамның иесі-акционерлер,
олардың меншік құқы акция берумен куәландырылады.
қорыта айтқанда, жекеменшіктендіру бір жағынан бағалы қағаздардың жаңа
түрі-жекеменшіктендіру чегінен нарыққа әкелсе, екінші жағынан кәсіпорынның
жаңа ұйымдық-құқықтық формасы акционерлік қоғамдардың көптеген құрылуына
және олардың қалыптасуына жол ашты. Бұл жағдай жаңа акциялар мен
облигацияларды эмиссиялаумен қатар, бағалы қағаздардың басқа түрлерін
шығаруға да себепші болады. Сонымен, кәсіпорындарды жекеменшік
тендіру бағалы қағаздар нарығының қалыптасуындағы алғашқы кезең.
Еліміздің жоспарлы экономикада жаңа, нарықтық мемлекет реттейтiн
экономикаға өтуі елімізде қаржы нарығын және оның қызметің қамтамассыз
ететін институттардың құрылуын талап етеді. Бұл өте күрделi және ауқымды
мақсат. Көптеген жылдар бойы елімізде шын мєнінде ия қаржы нарығы, ия оның
инфрақұрылымы, яғни жеке коммерциялық және инвестициялық банктер,
биржалар, сақтандыру қоғамдары болған жоқ. Қаржы саласының барлығын
мемлекет айырықша құқықпен өзіне қаратып, барлық кipic кездерін халықтың
қажетін өтемейтін міндеттерге жұмсап отырды.
Шаруашылықты нарық әдістерімен жүргізу қаржы нарығының мол мүмкіндігін
пайдалануды талап етеді. Қаржы нарығы-мемлекеттің бүкіл ақша қорларының
жиынтығы. Бұл қорлар экономиканың әр түрлі субъектілерінің сұранысы мен
ұсынысы әсерінен өзrepin отырады және үнемі қозғалыста болады. Қазіргі
кезде дүниежүзінде АҚШ, Еуропа білестігі мен Жапонияның қаржы нарығы ең
үлкен қорларды иемденуде. Қазақстан нарықтық экономикаға өтпелі кезеңінде
оның қаржы нарығының қоры мол, өзінің өркендеуіне жетеді деуге әзірше
ерте. Жалпы қаржы нарығы біріне-бірі байланысты жєне біріне-бірі толықтырып
тұратын, бірақ әрқайсысы өз алдына қызмет жасайтын үш нарықтан тұрады:
Біріншіден, айналымдағы қолма-қол ақша нарығы және қолма-қол ақша
қызметін атқаратын қысқа мерзімді құралдары (весельдер, чектер) жатады.
Қазақстанда қаржы нарығы қазіргі кезде айналымды қағаз ақшаның
құнсыздануынан инфляцияға ұшырауда. Бұл жалпы ұлттық өнім жылына 5%-ға, ал
айналымға ақша 6-7 %-ға өссе, онда жалпы ұлттық өнімді сату да оңай түседі.
Онда экономикада жағымды өзгерістерді аңғаруға болады. Егер де жалпы ұлттық
өнім жылына 5 %-ға айналымдағы ақша 10-20 %-ға және одан да көп өссе, онда
қарқынды инфляция болып, экономика құлдырап төмендетеді.
Екіншіден, қарыз капиталының нарығы, яғни қысқа және ұзақ мерзімді
банктік несие нарығы. Коммерциялық банктер қысқа мерзімді несиені
қайтарылуына көзі жеткенде ғана жоғары проценттік ісімімен береді. Бұл
несиені өзінің айналым қаржысы жоқ кәсіпорындар алуына мәжбір. Негізгі
құруға және оларды жаңартуға проценттік өсімі өзгріп, қайта қаралап
отыратын ұзақ мерзімді несие берілді. Сондықтан, қаржы нарығының бұл
бөлігіне дағдарыс тән.
үшіншіден, бағалы қағаздар нарығы. Бұл нарықтан кейбір белгілері КСРО-
да революциясына дейін болғанымен, соңғы 70 жыл бойы оның ешқандай өсу
белсені болған жоқ.
Қазіргі кезде егемен жас мемлекеттер бюджет тапшылығын толтыру
мақсатында бұрынғы үйренген әдіс-ақша белгілерін шұғылданбай, оның орнына
мемлекеттік бағалы қағаздардың бірі – қысқа мерзімді мемлекеттік
вексельдерді (МҚМ) шығарумен айналысуда. Жергілікті басқару органдары да
дєл осы жолды пайдалануда. Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтардан онда
сатылатын өзінің айрықша тауарымен өзгешеленеді. Ол өзгеше тауар – бағалы
қағаздар. Олар біріншіден, меншік белгісі, екіншіден, қарыз міндеттемесі,
яғни олар бойынша табыс алу құқы және табыс түлеу міндеттемесі пайда
болады. Бұдан б±рын айтќанымыздай, б±л тауарды µз ќ±ны аз болсада,
µтежоѓары нарыќ баѓасымен сатуѓа болады. Баѓалы ќаѓаздардыњ кµрсетілген
ќ±ны (номиналды) µте тµмен болѓанымен, мысалы, µндіріс кєсіпорнына
ж±мсалѓан наќты капиталдыњ белгілі бір мµлшерін кµрсетеді. Егер баѓалы
ќаѓаздарѓа нарыќтыќ с±раныс оныњ ±сынысынан жоѓары болса, онда оныњ баѓасы
кµрсетілген ќ±ннан (номиналынан) жоѓары болады (керісінше де болуы
м‰мкін). Б±ндай нарыќтыќ баѓаныњ номиналдан ауытќуы, баѓалы ќаѓаздардыњ
жалѓан капитал екенін кµрсетеді.
Жалѓан капитал - наќты капиталдыњ ќарыз белгісі, яѓни µндірістік
капиталдыњ оќшауланып шыќќан бір бµлігі (сауда, ќарыз капиталдары).
Баѓалы ќаѓаздар аќша капиталыныњ немесе басќа материалды
ќ±ндылыќтардыњ орнына ж‰ретін символды болѓандыќтан оны ќордыњ
ќ±ндылыќтары деп те атайды. Сонымен ќатар, баѓалы ќаѓаздар "ќордыњ
инструменті немесе ќ±ралы " болып та есептеледі. Себебі тек сол ќ±ралды
пайдаланып, наќты ќ±ндылыќтарѓа ќол жеткізуге немесе сол ќ±ндылыќтар бip
субъектіден екіншіге ауысуына болады. Сонымен баѓалы ќаѓаздар нарыѓы
капитал нарыѓыныњ, яѓни аќша жєне басќа материалдыќ ќ±ндылыќтардыњ наќты
ќызметін кµрсетеді.
Баѓалы ќаѓаздар нарыѓы — нарыќтыќ экономикада кµтпеген кездейсоќ
болатын процестердіњ реттеушісі. Б±л алдымен капиталды инвестициялау
процесіне ќатысты. Капиталды инвестициялау деген оныњ капиталѓа муќтаж
µндіріс салаларына ќ±йылуы, ал артыќ болѓан уаќытта сол саладан кері
алынуы. Капиталдыњ б±ндай айналыс механизмі мынадан т‰сінікті. Мысалы,
кейбір тауарларѓа немесе ќызмет т‰рлеріне с±раныс µссе, онда соѓан сєйкес
баѓасы да µседi. Демек, оларды µндіруден пайда да есµді, сондыќтан басќа
салалардыњ µніміне с±раныс азайып, олардыњ экономикалыќ тиімділігі кеміп,
ондаѓы капитал µніміне с±раныс µсіп т±рѓан салаларѓа ќ±йылады. Баѓалы
ќаѓаздар осы механизімніњ ќызметін ќамтамасыз ететін ќ±рал. Олар уаќытында
бос капиталды сату-сатып алу арќылы тиімді µндіріске баѓыттап отырады.
Экономикасы дамыѓан мемлекеттерде баѓалы ќаѓаздар міндетімен ќосымша
капитал алу анаѓ±рлым жењіл. Акция не облигация сиякты баѓалы ќаѓаздарды
шыѓаруѓа жєне оларды тіркеуге екі жеті, эмиссиялыќ проспекткісін шыѓарып
жєне нарыќќа ќатысушылардыњ оларды талќылауына 2-4 жеті оларды сатып алу-
сатуѓа жєне есеп айырысуѓа 2-3 жеті, уаќыт кетеді екен. Ќорытындысында 1,2
ай ішінде эмитент µзіне ќажетті капиталды жинап, оны басќару ќ±ќына ие
болады. Сонымен баѓалы ќаѓаздар нарыѓы - экономикалыќ µрлеуді кµп жаѓдайда
ќаржыландыратын ењ оњай жєне ењ ќолайлы ќаржы кµзі.
Елде дамыѓан баѓалы ќаѓаздap нарыѓы ќалыптасуы ‰шін оныњ ќ±рамдас
бµліктері болуы ќажет. Олар:
1. с±раныс пен ±сыныс;
2. делдалдар мен басќа ќатысушылар;
3. нарыќтыќ инфраќ±рылым яѓни коммерциялыќ банктер, ќор биржалары,
инвестициялыќ институттар жєне с.с.;
4. нарыќты реттейтін жєне µзін-µзі реттейтін ж‰йелер.
Hapыќтыњ осы ќ±рамдас бµліктері уаќытта несінен ќ±рылып болды. Б±л
жµнінде елімізде экономикалыќ ж‰йені реформалауды терендету жолында
ќабылданѓан. Дегенмен, экономиканыњ даѓдарысы жаѓдайында толыќќанды баѓалы
ќаѓаздар нарыѓы болуы м‰мкін емес.
Баѓалы ќаѓаздар нарыѓыныњ даму дењгейі кµп жаѓдайлыќтыњ єл - ауќатына
байланысты. Ceбeбi баѓалы каѓаздарѓа с±раныс халықтыњ т±рмысын айќындайды.
Сондыќтан халыќтыњ табысыныњ µcyi - Ќазаќстанда баѓалы каѓаздар нарыѓы
дамуыныњ басты шарты.
Ќазаќстандаѓы баѓалы ќаѓаздар нарыѓыныњ ќ±рылымы жєне баѓалы
ќаѓаздардыњ µтімдісі ќандай деген сұрақ туындағанда онда, елімізде
ќалыптасќан жаѓдай сипаттаѓанындай баѓалы ќаѓаздадыњ кµлемдісі жєне ењ
µтімдіci мемлекеттік ќарыз міндеттемелері. Мемлекеттік ќарыз
міндеттемелері нарыѓынан ерекшелігі оѓан ќатысушыларѓа байланысты:
Біріншіден, мемлекетік баѓалы ќаѓаздардыњ эмитент Ќаржы министрлігі;
Екіншіден, ¦лттыќ банк-оныњ, сонымен бipre мемлекеттік баѓалы
ќаѓаздардыњ дилері. Дегенмен, баѓалы ќаѓаздар нарыѓыныњ б±л ќатысушылар
мемлекеттік баѓалы ќаѓаздарды шыѓару мен оларды айналымѓа т‰сіру шарттарын
аныќтаушылар.
Баѓалы ќаѓаздар нарыѓыныњ пайда болуы сауда жєне µсімќорлыќ
несиелерімен тыѓыз байланысты. Баѓалы ќаѓаздар нарыѓыныњ одан єрi дамуы
акционерлік ќоѓамдардыњ пайда болуымен жєне мемлекеттіњ эмиссиялыќ
ќызметімен байлнысты. Баѓалы ќаѓаздарѓа кењ кµлемде капитал ж±мсау 20 ѓ.
ортасында µpicтeй бастады. Осы кезде нарыќќа катысушылар да белгілі бола
бастады. Алѓашѓыда баѓалы ќаѓаздармен жеке адамдар (трейдер-аторней) жєне
банк ќызметкерлері айналысты. Кейіннен б±л іске ќ±ќыќтыќ т±лѓалар да
кірісті.Қазіргі кезде баѓалы ќаѓаздар нарыѓына ќатысушыларды топќа бµлуге
болады (олар єpi эмитенттер, єpi трейдерлер):
Бірінші топ, баѓалы ќаѓаздар нарыѓына негізгі ќатысушылар: мемлекет,
жергілікті єкімшілік (органдары), ±лттыќ жане халыќарлыќ компаниялар.
Б±ндай компаниялардыњдын халыќ арасында жоѓары атаѓы бар. Сондыќтан олар
шыѓарѓан баѓалы ќаѓаздар ешбір ќиындыќсыз µтеді. Нарыќ ќаѓаздарды кµп
мµлшерде ќабылдауѓа єрќашан дайын. Б±л ќаѓаздар, єсіресе, мемлекеттік жєне
жерплікті єкімшіліктіњ ќаѓаздары, сатып алушыѓа жоѓары табыс т‰сірмейді.
Дегенмен, халыктыњ кейбір топтары (мысалы, зейнеткерлер, жалѓыз басты
адамдар, асыраушысынан айырылѓан отбасылар жєне с.с. табысы аздар) беретін
табысы аз болсада, ceнімді ќаѓаздарѓа µз ќаржыларын ж±мсауѓа м‰дделі. АЌШ-
та оларды "кµк т‰бірлі" ("голубые корешки") деп атайды.
Екінші топ, инвестициялыќ институттар, немесе, баѓалы ќаѓаздар
операциясын ж‰ргізетін ќаржы-несие институттары. Олар: коммерциялыќ жєне
инвестициялыќ банктер, саќтандыру коѓамдары, зейнетаќы ќорлары жєне с.с.
±йымдар.
‡шінші топ, жеке инвесторлар, яѓни жеке адамдар, оныњ ішінде шаѓын
кєсіпорындардыњ баѓалы ќаѓаздары ќашан ќауіптi. Статистика деректері
дєлелденгендей олардыњ ¾ бµлігі ашылмай жатып жабылып ќалады, тек ¼
бµлігі ѓана кейбір табысќа жетеді екен. Єлемде кейбір шаѓын кєсіпорындар
табысты жєне болашаѓы бар екенін дєлелдеді, мысалы, электронды-есептегіш
техникалар, ракеталар, жоѓары сапалы ‰й заттарын жєне сол сияќты µнім
шыѓаратын µндірістер. Сондай-аќ кейбір шаѓын кєсіпорындары экспорт
операцияларымен де табысты ш±ѓылдануы (мысалы, ж‰ннен тоќылѓан жєне теріден
тіплген киімдер, галантерея заттарын шыѓарушылар). Сондыќтан халыќты
бірсыпыра тобы тєуекелге бел буып, жоѓары дивиденд ‰міттеніп, осы
кєсіпорындардыњ акциясын сатып алуда.
Тµртінші топ, баѓалы ќаѓаздар нарыѓыныњ кєсіби мамандары, яѓни
брокерлер мен дилерлер. Олардыњ ќолындаѓы хабарлар, керекті байланыс
ќ±ралдары баѓалы ќаѓаздарды ж‰ргізуге жењілдік береді. Дилерлер ќолында
капиталы болѓасын кµптеген операциялар ж‰ргізеді. Даѓды бойынша, брокерлер
мен дилерлер сатып алѓан ќаѓаздарды µзінде кµп ±стамайды. Олар нарыќ
конъюнктурасы ќолайлы болѓанын сезсе, баѓалы ќаѓаздарды сатып жібереді.
Себебі олардыњ ic-єрекеті –алыпсатушылыќ.
Әрбір елде баѓалы ќаѓаздар нарыѓына ќатысушыларды жєне оѓан ќатысу
жаѓдайларын мемлекет белгілейді. Себебі мемлекеттік зањ актілерінде елдіњ
экономикалыќ жаѓдайы ањѓарылады. Мысалы, экономиканыњ даѓдарысы кезінде
зањдар мен ережелер тез µзгеріп отырады.
Баѓалы ќаѓаздар нарыѓына негізгі ќатысушылар-оларды шыѓарушылар жєне
инвесторлар немесе инвестициялыќ институттар. Мемелекет эмитентті-зањ
ж‰зінде белгілейді. Эмитент-зањды т±лѓа, ол мемлекеттік орган немесе
жергілікті басќару органы болуы м‰мкін. Ал инвестор жеке немесе зањды
т±лѓа болуына ќ±ќылы. Олар баѓалы ќаѓаздарды µз қаржысына сатып алады.
Инвестициялыќ институттар-зањды т±лѓа. Олардыњ ±йымдыќ т‰рлері єр т‰рлі
болады, мысалы, коммерциялыќ жєне инвестициялыќ банктер, єр т‰рлі ќорлар.
Баѓалы ќаѓаздар нарыѓына ќатысушы-зањды т±лѓалар мемлекеттік лицензия, ал
жеке т±лѓалар мамандыѓы туралы аттестат алулары шарт.
Баѓалы ќаѓаздар туралы Ќазаќстан Реапубликасыныњ ќазіргі зањдар.
Ќазіргі зањдар Республикада Конституциясы негізделген. Олар мемлекеттік
жєне жеке меншікті мойындап, оларды бірдей ќорѓауѓа кері болады. Қазақстан
Республикасында Бағалы қағаздар туралы заң 5 наурыз 1995 жылы шыққан. Ал
2.07.2003ж. өзгерістер енгізілген. Сонымен қатар, заңдар кәсіпшіліктің
еркіндігін қамтамасыз етумен бірге бәсекенің адалдығын қорғайды. Осы
негізгі бастамаларды біріктіретін Республиканың Азаматтық кодексінің (1994
жылы желтоқсанның 27 қабылданған) жалпы бөлімінде бағалы қағаздар мүліктік
игіліктің бір түрі ретінде азаматтық құқықтық объектісі болып еркін
айналымға арналғаны танылған. Азаматтық кодекстің 3 бөлімнің 2 бабында
бағалы қағаздардың мазмұны көрсетіліп, олардың түрлері анықталып, бағалы
қағаздарды шығарудың және оларды біругуге біздің негізгі ережелері мен
талаптары бекітілген.
Азаматтық кодекстің нормаларына сәйкес мемлекет басшысы заң күші бар
жарлықтар шығарды. Олар Азаматтық кодекспен бірге бағалы қағаздар нарығын
дамытудың заңды негіздерін құрайды:
1. 1995 жылдың 21 сәуіріндегі Бағалы қағаздар және қор биржасы туралы
№ 2227 Президентінің заң күші бар жарлығы. Жарлықтың әрекеті мемлекеттік
емес бағалы қағаздардың эмиссиясын тіркеуге қойылатын талаптарға, оларды
орналастыру мен мезгіліне бағытталған.
2. 1995 жылдың 2 мамырдағы Шаруашылық серіктестері туралы № 225
Президенттің заң күші бар жарлығы. Жарлықта шаруашылық субъектілерінің
бизнес құрып және оның дамуы үшін акция және облигация түріндегі бағалы
қағаздарды шығарып, ақша қаражатын тарту механизмінің құқықтық мүмкінші
3. 30.03.1995 ж. ҚР Ұлттық банк туралы № 215 Президенттің заң күші
бар жарлығы. Онда Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік бағалы қағаздар
шығару құқылы және ол туралы жауапты делінген.
4. 1995 жылдың 31 тамызындағы Қазақстан Республикасындағы банктер
және банк ісі туралы №2444 Президенттің заң күші бар жарлығы екінші
деңгейдегі банктерге акция эмиссиялауға құқық берген.
5. 25.12.1995 ж. Жекеменшіктендіру туралы № 2721 Президентінің заңі
күші бар жарлығы мемлект меншігіндегі акционерлік қоғамдардың акцияларды
жекеменшіктетдіру объектісі екенін, акциялардан мемлекеттік бумаларын
жекеменшіктетдіру жағдайларын және тәртібін көрсеткен.
6. 1995 жылдың 17сәуіріндегі Лицензиялау туралы № 2200 Президентінің
заң күші бар жарлығы бағалы қағаз нврығындағы кәсіби қызметті және қор
биржасының қызметін міндетті түрде лицензиялау керектігі көрсетілген.
7. 1998.10.07. Акционерлік қоғамдар туралы № 281-1 ҚР заңы. Осы заң
акционерлік қоғамның жағдайын, оны құру,капиталдандыру, қайта құру және
тарату тәртібін; акционерлер мен үш тұлғалардың құқықтарын , міндеттерін,
олардың құқықтары мен мүдделерін қорғау жағдайларын; қоғамның органдар мен
лауазымды адамдардың өкілеттілігі мен жауапкершілігін айқындайды.
Басқа нормативті құқықтық актілер ішінде төмендегілерді атап өтуге
болады:
- бағалы қағаздар нарығының кейбір мәселелерін реттейтін ережелерді
бекіткен Қазақстан мемлекетінің қаулылары.
- бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссияның актілері - бағалы
қағаздар нарығы қызметін реттейтін ережелер.
- соның ішінде, акциялар мен облигациялардың мемлекеттік тіркеуін
реттеитін эммиссияларды орналастыруды, брокерлер, диллерді және
тіркеушілерді лицензиялауды,қор биржасының қызметін реттеитін ережелерді
бекіткен Ұлттық коммиссиясының қаулылары.
- басқа орталық атқару органдарының бағалы қағаздар аиналымына
баиланысты актілер.
Жоғарыда айтылған құқықтық негіздерге сай қазіргі кезде Қазақстанда бір
сыпыра қор биржалары құрылды, брокерлік және дилерлік кеңселер ашылып, олар
акциялардың мемлекеттік бумалары және басқа мемілекеттік бағалы қағаздар
түрлерімен мәмілелерге қатысты. Сонымен қатар, Қазақстандағы акционерлік
қоғамдардың эмиссиясын мемлекеттік тіркеуден өткізу іске асырылып, көптеген
азаматтар бағалы қағаздар нарығында қызымет істеуге мамандандыру куәлігін
алды.
Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының құрылымы және бағалы
қағаздардың өтімдісі қандай? Республикада қалыптасқан жағай сипаттағандай
бағалы қағаздардың ең көлемдісі және ең өтімдісі мемлекеттік қарыз
міндеттемелері. Мемлекеттік қарыз міндеттемелері нарығының ерекшелігі оған
қатысушыларға байланысты:
1. Мемлекеттік бағалы қағаздардың эмитенті – Қаржы Министрлігі;
2. Ұлттық банк – оның ҚМ қаржы агенті уәкілі, сонымен бірге мемлекеттік
бағалы қағаздар нарығына бұл қатысушылар мемлекеттік бағалы қағаздарда
шығару мен оларды айналымға түсіру анықтаушылар.
Мемлекеттік бағалы қағаздарда:
- мемлекеттік қазыналық вексельдер ;
- мемлекеттік қазыналық облигациялар;
- Қазақстан Ұлттық Банкінің қысқа мерзімді ноталары;
- Жекеменшіктендіру купондары.
Мемлекеттік қазыналық вексельдер мен мемлекеттік қазыналық
облигацияларды ішкі мемлекеттік қарыз мөлшерінде мемлекеттік бюджетті
қаржыландыру мақсатында ҚМ шығарады. Ал қысқа мерзімді ноталарды банк
жүйесінің бірқалыпты жұмысын қамтамасыз ететін қаржы қорын толтвпу
мақсатында Ұлттық банк шығарады. Жекеменшіктендіру купондары аукцион арқылы
сатылған мемлекеттік кәсіпорындарды жекеменшіктендіруге пайдаланылады, ал
оның көптеген мөлшері жеке адамдар қолында осы күнге дейін сақталуда.
Кәсіпорындар банкротқа ұшырап, жұмыс істемей тұрған қазіргі кезде
жекеменшіктендіру купондарының орнына берген акциялар оны иемденушілерге
әлі дивиденд (пайда) түсіре қойған жоқ.
1.2. Бағалы қағаздарды шығару механизмі
Бағалы қағаздар - ең алдымен мүлікті иемденуге құқық беретін ақшалы
құжат немесе қарыз берушіге қарыз алушының берген қарыз міндеттемесі.
Бағалы қағаздар толтырылуы немесе жазылуы жөнінен екі түрі болуы мүмкін:
не заң жүзінде бекітілген жеке құлжат түрі, есепшотқа енгізілген жазу
түрі. Егер басқа адамға иемденуші бірлсе бағалы қағаздардың екінші түрі
бойынша ерекше бірлік толтырылып беріледі. Оны иемдену құқын беретін
құжатты сертификат деп атайды. Шығаруы жөнінен бағалы қағаздар, нарықтық
және нарықтан тыс болып та екіге бөлінеді. Нарықтан тыс бағалы қағаздар -
әлеуметтік-нарықтық қатынастардың дамуы негізінде пайда болған қағаздарды
ерекше түрі. Оларға жинақ облигациялары, зейнетақы қорларының облигациялары
депозиттік (салым) облигациялар және с.с. жатады. Жинақ облигациялары
негізінен жеке тұлғалар арасында орналастырылады. Зеинетақы қорларының
облигяциялары және зейнетақы облигациялары, оларға, мысалы, АҚШ-та
жалданбай-ақ өз алдына қызмет істейтін адамдардың ақшасына шығарылған
облигациялар жатады. Ал депозиторлы облигациялар қысқа мерзімді, орта
мерзіді, ұзақ мерзімді болып үшке бөініп, тек жергілікті басқру органдарын
ғана сатылады. Бұл ұйымдар шамалы болса да табыс єкелетін, біраќ салыќ
телеуден босатылѓан µздерініњ облигацияларын шыѓаруы м‰мкін.
Нарыќтан тыс баѓалы ќаѓаздар єр т‰рлі ќорларѓа немесе банктерге, оныњ
ішінде шетел банктеріне жєне кєсіпорындарѓа, ±йымдарѓа салтан капиталдан
т‰скен табыс иемденуге ќ±ќыќ береді. Б±л баѓалы ќаѓаздарды шарты бойынша
иемденушіге-зањды немесе жеке т±лѓаларды басќа иемденушіге беруге ќ±ќыѓы
жоќ. Сондыќтан б±л ќаѓаздар нарыќта еркін айналымѓа т‰се алмайды.
Сонымен ќатар, нарыќтан тыс баѓалы ќаѓаздар (мысалы, АЌШ-та жєне кейбір
басќа елдерде тараѓан) басќа Мемлекеттердіњ Орталыќ банктерінде
орналастыру ‰шін шыѓарылуы кењ µрістеген облигациялар жатады. Соњѓы
кездерде барлыќ дамыѓан елдерде нарыќтан тыс баѓалы ќаѓаздарды шыѓаруды
кењейту жєне олардыњ т‰рлері мен санын кµбейту тенденциялары байќалуда.
Ал айналымѓа т‰сетін баѓалы ќаѓаздарды нарыќтаѓы баѓалы ќаѓаздар деп
атайды. Баѓалы ќаѓаздар айнайналымы деп оларды сатып алу-сатуды жєне зањ
ж‰зінде оларды иемденушісін µзгерту єрекеттерін айтады. Баѓалы ќаѓаздарды
шыѓарып, оны айналымѓа т‰сірушін эмитент деп атайды. Эмитенттер кімдер?
Олар мына кестеде кµрсетілген. А қосымшадан қара.
Баѓалы ќаѓаздарды шыѓарып, оларды бірінші иемденушілерге
(инвесторларѓа) сату мына т‰рде ж‰зеге асырылады (инвесторлар жеке жєне
зањды т±лѓалаipѓа м‰мкін):
Біріншіден, ќоѓам ќ±рып, олардыњ акцияларын ќ±рылтайшылар арасында
орналастырѓанда;
Екіншіден, ќоѓамныњ алѓашќы жарлыќ капиталыныњ кµлемін жањадан акция
шыѓарып ±лѓайтќанда;
‡шіншіден, зањды т±лѓалардыњ, яѓни мемлекеттіњ, мемлекеттік органдардыњ
немесе жергілікті єкімшіліктердіњ облигация жєне басќа ќаржы
міндеттемелерін шыѓару арќыпы ќарыз капиталын пайдаланѓанда.
Сонымен, ќоѓам ќ±рылѓанда оныњ жарѓылыќ капиталы ќ±ылтайшылар арасында
толыѓынан ‰лестірілуі ќажет. Ќоѓам ќ±рылѓан кезде оныњ акцияларына жазылуѓа
болмайды.
Эмитент жєне сонымен ќатар эмитенттіњ келісімімен баѓалы ќаѓаздарды
алѓашќы иемденуші инвестициялыќ институттар єрбір баѓалы ќаѓаздарды сатып
алушыѓа сату тєртібін т‰сіндіретін эмиссия проспектісін алдын ала шыѓаруы
тиіс. Оны аќпарат ќ±ралдарында жариялау міндетті.
Эмиссия проспектісініњ бірінші тарауында эмитент туралы жалпы деректер,
яѓни эмитенттіњ атауы мен ±йымдыќ ќ±ќыќтыќ формасы жєне эмиссия
проспектісіндегі деректердіњ д±рыстыѓына жауапты адамныњ аты-жµні
керсетiлдi. Ал екінші тарауында инвестициялыќ мєлєметтер жарияланып, онда
инвестицияныњ мањызы жєне инвестициялыќ саясаттыњ баѓыты немесе баѓалы
ќаѓаздар нарыѓындаѓы эмитенттіњ ќысќаша ж±мысы баяндалады. ‡шінші тарауында
баѓалы ќаѓаздар шыѓару жµнінде міліметтер жарияланады.
Ол мєліметтердіњ арасында:
- кєсіпорын ќ±рылѓан кездегі оныњ жарѓылыќ капиталыныњ мµлшері;
- шыѓарылатын баѓалы ќаѓаздардыњ т‰рі, оныњ номиналы, жазылу баѓасы;
- акция сатуды бастау жєне аяќтау к‰ндер;
- бip инвестор сатып алуѓа р±ќсат етілген акциялар саны;
- баѓалы ќаѓаздарды сату т‰рі (ќолма-ќол аќшаѓа немсе ќолмаќол аќшасыз
есеп арќылы сату);
- кейбір инвесторларѓа сатып алуды шектеу;
- эмитентіњ мекен-жайы мен телефоны бар.
Эмиссия проспектісініњ келесі тарауларында б±дан б±рынѓы эмиссия
туралы, эмитенттіњ ќ±рылтайшысы, басќарушылардыњ аты-жµні жєне олардыњ
ќоѓамныњ жарѓылыќ капиталындаѓы ‰лесі, сонымен ќатар басќарушылардыњ
казіргі уаќыттаѓы ж±мыс лауазымы мен соңѓы 5 жыл ішіндегі ќызмет орны, оныњ
ішінде басќару органынан тыс жердегі ќызметі туралы мєліметтер
кµрсетіледі. Б±дан басќа проспектіні тіркеу кезінде болѓан (егер ондай
болса) эмитент пен оныњ басшыларына сотќа берілген арыз жєне жазалыќ
шаралары кµрсетіліп, ќоѓамнын ќаржылыќ жаѓдайы жµніндегі есеп пен ќызмет
нєтижесі баяндалады.
Ал ќорытынды тарауларында баѓалы ќаѓаздарды сатып алу шарттары,
иемденушініњ ќ±ќыѓы жєне сол сияќты инвесторларды ќызыќтыратын баска да
хабарлар орын алады ќорыта айтќанда, эмиссия проспекткінсін шыѓару
эмитентін сенімділгін, инвесторлар м‰ддесініњ ќорѓалуын, алып келгенде,
баѓалы ќаѓаздар нарыѓы ќызметін баќылауѓа кµмектеседі.
Эмитент пен инвестиция институттары, яѓни акцияларды алѓашќы
иемденушілерге сатушылар акциянын баѓасын барды сатып алушыларѓа бірдей
белгілеулері міндетті. Б±л жаѓдайда бip уаќытта шыѓарылѓан акциялардыњ
баѓасы бірдей болуы шарт.
Баѓалы ќаѓаздарды шыѓаруды мемлекет органдары ќатањ баќылап отырады.
Оларды шыѓарушылардьыњ барлыѓы Ќазаќстан Республикасыныњ Ќаржы Министрлігі
жанындаѓы ќаѓаздар жµніндегі тіркеуден мемлекеттік тіркеу номерін алуы
ќажет.
Баѓалы ќаѓаздар нарыѓын реттейту мемлекеттіњ ењ мањызды міндеті.
Ондаѓы маќсаты-баѓалы ќаѓаздармен келісімге ќатысушылардыњ зањды м‰делері
мен ќ±ќын саќтауды ќамтамасыз ету. Баѓалы ќаѓаздар нарыѓында ќызмет
атќаратын ќаржы институттарыныњ ісін баѓыттау мен реттеу мемлекеттік
органдарѓа ж‰ктелген. Республикада ондай органдар бойынша Баѓалы ќаѓаздар
жµніндегі комиссия, Ќаржы министрлігі, ¦лттыќ банк М‰лікті басќару жµнігі
Мемлекеттік комитет жєне Жекеменшіктендіру жµніндегі Мемлекетік комитеті
саналады. Осы баѓалы ќаѓаздар нарѓыныњ реттетін мемлекетік органдардыњ ењ
негізгісі - Баѓалы ќаѓаздар жµніндегі ¦лттыќ комиссияныњ ќ±рамы 1995
жылдыњ ќањтарында аныќталып, сол жылѓы сол жылѓы 21-дегі Республика
Президентініњ Баѓалы ќаѓаздар жєне ќор биржасы туралы жарлыѓына сєйкес
оныњ ќ±ќыќтыќ статусы, ќызметі жєне µкілеттігі бекітлді.
Баѓалы ќаѓаздар нарыѓын мемлекетік ретгеу ѓылыми негізделіп, алдын ала
дайындалѓан концепция ж‰гінгені д±рыс.
Баѓалы ќаѓаздар нaрыѓын реттеу мемлекетік органдарѓа, не арнаулы
±йымѓа, не ќaржы министрлігіне, не мемлекеттік (орталыќ) банкке ж‰ктеледі.
Мысалы, АЌШ-та тиітті зањдарды шыѓарылып олардыњ орындалуын тексерумен
конгрессте ќ±рылѓан. Баѓалы ќаѓаздар жєне ќор биржалары туралы комиссия
ш±ѓылданса, Жапонияда б±л с±раќтар . Ќаржы Министрлігінде ќаралады.
Реттеушi органдар инвесторлардыњ ќаржысын ќорѓауѓа баѓытталѓан негізінен ‰ш
ќызмет атќарады. Олар:
Біріншіден, нарыќта шаруашылыќ субъекттілерге ретінде ќызмет істейтіт
барлыќ баѓалы ќаѓаздар нарыѓына ќатысушыларды, сонымен ќатap, баѓалы
ќаѓаздарѓа тікелей ќатысы бар ќызметкерлерді тіркеуі. Тіркеуден µтетін
барлыќ кандидаттар ќаржы жµнінен белгілі бір талаптарѓа сай болуы ќажет,
яѓни олардыњ керкеті мµлшерде µз капиталы болѓаны жөн. Инвесторлардыњ
м‰ддесін ќорѓау маќсатында, єдетте тіркеуші opгaндар тіркеуден µткізбеу
ќ±ќын алады.
Екіншіден, экономиканыњ барлыќ субъектілерін наќты хабарлармен
ќамтамасыз eтy. Ол, єдетте, баѓалы ќаѓаздарды шыѓару мен оны шыѓарушылар
туралы анықтама толыќ, хабар беретін эмиссия проспектісін шыѓарумен ж‰зеге
асырылады. Оѓан алдын ала белгілі бір адамдар ѓана біліп жєне тек солардыњ
арасында орналастырылатын жеке баѓалы ќаѓаздар ќосылма. Одан басќа
эмитенттер б±ќаралыќ аќпарат беттерінде ‰немі ќаржы есебін, фирманыњ басшы
адамдар туралы µзгерістерді жариялап т±руѓа міндетті.
Yшіншіден, институционалдыќ органдар баѓалы ќаѓаздар нарыѓын тексеру
жµне ондаѓы ќ±ќыќ тєртібі caќтаy ќызметімен де айналысады. Б±л органдарды
µкілі зањ б±зушылардыњ кез-келгенін тексеріп кінєлілерге єкімшілік шара
ќолданып, істерін сотќа беруге ќ±ќы бар. Ол ‰шін оларѓа ‰лкен µкілеттілігі
берілген, мысалы, баѓалы ќаѓаздарѓа жєне аќша ќаражатына тыйым caлyѓa
(арест), ќ±жаттарын алуѓа жєне с.с. µкілеттіліктер.
Осы аталѓан баѓалы ќаѓаздар нарыѓын мемлекеттік реттеу тєсілдерiмен
ќатар нарыќтыњ µзін-µзi реттеу ic- шарларыныњ да мањызы зор. Оныњ ењбір
дамыѓан формасы-ќор биржасы. Ол баѓалы ќаѓаздар нарыѓына баќылау жасаумен
ќатар оѓан ќатысушылардыњ ic-єрекеттерін ретгейтін бір тектес ереже
шыѓарып, оныњ орындалуын ќатањ ќадаѓалап отырады.
Айта кететін жєй, ќазipri кезде елімізде eкi ќоp биржасы, яѓни
Ќазаќстан банкаралыќ валюта-ќор биржасы жєнe Орталыќ Азия ќор биржасы
ж±мыс істейді. Екі биржада да сату кµлемі єзірше тµмен жaѓдaйда. Биржадан
басќа баѓалы ќаѓаздар нарыѓына белсене араласатын басќа ±йымдар да болады.
Оныњ бipi, инвсстициялыќ бизнеске ќатысушы-кєсіби мамандардыњ
ќауымдастыѓы. Ондай ±йымдар мемлекеттік реттеудіњ кейбір жетіспеу
жаѓдайлары кезінде ќ±рылып, кейбір ассоциация м‰шелерініњ кеpiсінен баѓалы
ќаѓаздар нарыѓына ќатысушьшарѓа н±ќсан келтіргенін тексереді. Сонымен,
мамандандырылѓан ќayымдacтыќтыѓы баѓалы ќаѓаздар нарыѓыныњ д±pыc ќызмет
iстеуiне баѓытталѓан ic-єрекеттері кµп жаѓдайларда осы т±рѓыдаѓы мемлекет
м‰ддесімен сай келеді.
Ќазаќстандаѓы акционерлік ќоѓамдардыњ ќ±рылуы.
Акционерлік ќоѓам мынадай баѓалы ќаѓаздар т‰рлері шыѓарады: акцияларѓа
жєне облигацияларѓа.
Баѓалы ќаѓаздар нарыѓыныњ кєсіби мамандары
Баѓалы ќаѓаздар нарыѓыныњ ж±мысын ќамтамасыз ететін оныњ міндетін
атќаратын кєсіби мамандар, яѓни делдалдыќ. Ол ж±мыс баѓа белгілеу ‰шін жєне
ќажетті хабарларды аќпарататын компьютерлік техниканы ќажет етеді. Ол ‰шін
ќазіpгi уаќытќа сай нарыќќа єдейі дайындалѓан кєсіби мамандар ќажет.
Олардыњ жалпы экономикалыќ техникалыќ жєне кейбір к‰тпеген жаѓдайды
шешетініњ психология дайындыќтары болуы шарт. Сонымен бірге баѓалы ќаѓаздар
нарыѓы кєсіби мамандарыныњ тєжірбиесініњ мањызы олардыњ сезімталдыѓын
(интуиция) да баѓаламауѓа болмайды.
Баѓалы ќаѓаздар нарыѓыныњ кєсіби мамандары:
1. Брокерлер-делдал ретінде келісімге ќатынасатын адамдар. Брокер
келісім жасасатын єрбір жаќты табыстыруды кµздейді. Брокер µкіл емес, ешбір
жаќќа шарттыќ ќатынастарына ќатыспайды, ол жекелей тапсырмалар негізінде
ж±мыс істейді. Брокерге жеке келісімді жасасуѓа арнаулы µкілеттік беріледі.
Ол тек сол µкілеттік шегінде єрекет етуге міндетті.
2. Дилерлер-өз капиталымен келісім жасайтын делдалдар.
3. Джобберлер- нарыќ конъюнктурасын баќылаушылар.
Осы мамандармен ќатар баѓалы ќаѓаздар нарыѓына банк ќызметкерлері,
инвестициялыќ ќорлардыњ ќызметкерлері жєне нарыќ ќызметін реттейтін ереже-
нормалар шыѓаратын мемлекетік шенеуніктер мен зањ ќызметкерлері ќатысады.
Баѓалы ќаѓаздар нарыѓындаѓы брокерлер ќ±ќыќтыќ т±лѓа ішінде тіркел ген
маманданѓан фирма ќызметкерлері. Батыс Еуропа мемлекетгерінде олар не жєне
фирма, не акционерлік ќоѓам ретінде ќ±рылады.
2. Дилерлер-олар да делдалдар. Олардыњ брокерлерден айырмашылыѓы шарт
жасасќанда µз капиталын ж±мсайды. Дилердіњ ќызметін мына мысалмен
т‰сіндіруге болады. Мысылы,ќалалыќ єкімшілік 100 тенгелік облигация
шыѓаруѓа шешім ќабылдады делік. Эмиссиямен ш±ѓылданатын µз аппараты
болмаѓан жаѓдайда єкімшілік дилерлер фирмасына тапсырма береді. Егер
ќалалыќ заем бірнеше миллион тењге шыѓарылатын болса, онда ондай ‰лкен
іспен тек мамнданѓан ±лкен фирмалар, мысалы, коммерциялыќ банктер
ш±ѓылданады.
3.Джобберлер-баѓалы ќаѓаздар нарыѓындаѓы кньюнктура (µзгерістерді
сипаттайтын белгілер) мєселе жµнінен кењес берушілер. Ењ алѓашќыда олар
Лондон нарыѓында пайда болды. Олардыњ ic-єрекеттері баѓалы ќаѓаздар
нарыѓыныњ ќ±рылымы кењ кµлемде µpiciтеп жєне ‰немі µзгеріп отырѓанда ќажет.
Ќазаќстан Республикасыныњ баѓалы ќаѓаздар нарыѓыныњ ќ±ќыќтыќ негіздері.
Кез-келген зањныњ мазм±ны ќоѓамды орын алып жєне одан єрі дамып келе
жатќан экономикалыќ ќ±былыстарѓа сай болуы шарт. Себебі ќ±ќыќтыќ нормаларды
шыѓару белгілі-бір экономикалыќ м‰дделерге ќызмет кµрсетуге баѓытталѓан.
Халыќ шаруашылыѓын дамытудыњ кењестік ‰лгісінен экономи каныњ еркін
µркендеуініњ нарыќтыќ ‰лгісіне µту кезі ќ±ќыќтыќ негіздерді т‰бегейлі
реформалау арќылы нарыќтыќ ќатынастарды дамытуѓа жол ашатын зањ шыѓаруды
ќажет eттi. єлбетте б±ндай реформа ж‰ргізудіњ маќсаты-осы т±рѓыда тіпті
жања зањ шыѓapy емес, революцияѓа дейінгі Peceй империясы мен Кењeс
мемлекетініњ жања экономикалыќ саясат кезінде орын алѓан ќ±ќыќтыќ
институттарды ќалпына келтіру еді. Сонымен бірге нарыќтыќ ‰лгімен дамыѓан
µркениетті мемлекеттерді (мыс. АЌШ, Германия, ¦лыбритания, Жапония,жєне
т.б.,) тєжрибесін ‰йреніп, оны мемлекетіміздегі экономикасын реттеуге
бейімдендіру керек. Соныњ ішінде Ќазаќстад батаѓы ќаѓаздар нарыѓын жєне
ноыњ ќызметін ќамтамасыз ететін ќ±ќыќтыќ ережелері ќайта дамыту ќажет.
Баѓалы ќаѓаздар нарыѓын ќ±ќыќтыќ ережелермен ќамтамасыз етy деген
мемлекеттік органдардыњ баѓалы ќаѓаздар айналымы тиімді жєне маѓыналы
болуы ‰шін белгілі-бip жаѓдай жасайтын зањдар шыѓapy. Ќазіргі кезде
Ќазаќстанныњ мемлекеттік зањдарына мемлекетіміздіњ егемендік алѓаннан бері
шыќќан зањдар, Президенттіњ, жарлыќтары жєне ‰кіметтіњ ќаулылары, сонымен
ќатар Баѓалы ќаѓаз жµніндегі ¦лттыќ комиссияныњ ќ±ќыќтыќ актілер жатады.
Баѓалы ќаѓаздар туралы Ќазаќстан зањдары азаматтыќ ќ±ќыќтарына
негізделіп, қазіргі кезде зањ шыѓару біраз кезењнен µтті.
Жарлыќ шыќќан к‰ннен бастап 1991 жылы 1 ќазаќстанныњ екі зањы: "Баѓалы
ќаѓаздар айналым жєне ќор биржасы туралы жєне "Баѓалы ќаѓаздар туралы
ереже" µз к‰шін жойды. 1994 жылдыњ алты ай бойы Ќазаќстанныњ баѓалы
ќаѓаздар нарыѓы ќ±ќыќтыќ ќамтамасыз етілмеген жаѓдайда ќалды.
1995 жылдыњ сєуірінен Ќазаќстанда баѓалы ќаѓаздар нарыѓын дамытудыњ
жєне оныњ ќ±ќыќтыќ негіздерін ќалаудыњ ќaзipri кезде басталды. Осы кезде
негізгі нормативтік – ќ±ќыќтыќ актілер ќабылданып, Алматы ќаласында
салтанатты жаѓдайда Орталык Азия биржасы ашылды.
2 Бөлім.Бағалы қағаздар және олардың түрлерін талдау (!Темірбанк АҚ
мысалында)
2.1 Темірбанк АҚ-ның қысқаша сипаттамасы
“Темірбанк” акционерлік қоғамы 1992 жылы 26 наурыз айында Қазақстан
Темір Жол тарапына қызмет көрсетуге мамандандырылған банк ретінде құрылған.
1996 жылы 21 наурыз айында Қазақстан Республикасы заңына сәйкес ашық
акционерлік қоғам ретінде қайта тіркелген. Банк, Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкімен берілген банктік лицензиясы бойынша шетел валютасымен және
теңгемен операциялар жүргізу, бағалы металдармен жұмыс жасады. Осыдан
басқа, банк костодиалдық, брокерлік және дилерлік қызмет көрсетуге,
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздары бойынша Ұлттық Комиссиясымен
берілген лицензияға иемденеді.
Банктің басты кеңсесі Алматы қаласында орналасқан. Қазақстанда банктің
18 филиалы бар. Банктің орташа персонал тізімі ағымды жылда 1,058 адамды
құрады. Банк өз клиенттеріне жалпы банктік өызмет көрсетеді, заңды және
жеке тұлғалардан депозиттер қабылдау, несиелеумен айналысады, костодиалдық,
брокерлік және дилерлік қызметтер ұсынады, шетелге және Қазақстан бойынша
төлем аударымдарын жүзеге асырумен айналысады.
Банк кіші бизнес даму қорының қызметіне қатысуға уәкілетті банк болып
табылады.
2001 жылы 6 қазанда Нидерландыда тіркелген және банкке толығымен
қарайтын “Темір Капитал Д.В.” және 2002 жылы 2 қыркүйекте Қазақстан
Республикасында тіркелген және банкке толығымен қарайтын “Темір Лизинг”
акционерлік қоғамы қызметтерін банк қадағалайды.
Банк тарихы.
2003 жылы 11 шілде айында банк, Қырғызстан Республикасында тіркелген,
“Инексибанк” Жабық Акционерлік Қоғамының 44,5% жарғылық қорын иемденеді.
Банктің тіркелген бас кеңсесі келесі мекен жайда орналасқан: Алматы
қаласы, Абай даңғылы 6874.
“Темірбанк” АҚ 1992 жылы 26 наурыз айында құрылған, бас кеңсесі Алматы
қаласында орналасқан. 2003 жылы 1 қазанда банк Қазақстан бойынша 18
филиалға және 35 есептік-кассалық бөлімдерді иемденді. Қызметкерлер саны
1116 адамды құрайды. Актив көлемі бойынша банк елдегі ірі банктердің
ондығына кіреді.
“Темірбанк” ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Бөлім. Бағалы қағаздардың теориялық негіздері
1.1 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының
пайда болуы және оның
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.2 Бағалы қағаздарды шығару
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2 Бөлім.Бағалы қағаздар және олардың түрлерін талдау (Темірбанк АҚ
мысалында)
2.1 Темірбанк АҚ-ның қысқаша сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.2 Негізгі нарықтағы бағалы қағаздардың түрлері және оларды
талдау ... ... 33
2.3 Қазақстан Республикасының қор биржасындағы бағалы қағаздар бойынша
жүргізілетін опрерациялар түрлері және оларды талдау ... ... ... ...45
3 Бөлім. Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының
дамуын жетілдіру
3.1Қазіргі нарықтағы бағалы қағаздардың маңызы мен
олардың
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .60
3.2 Бағалы қағаздардың ұзақ мерзімді стратегиясын әзірлеудің әдістемелік
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .77
Қолданылған әдебиеттері
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..79
Қосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..8 2
Кіріспе
Қазақстанның орталықтанған – жоспарлы экономикадан нарықтық
экономикаға өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертті. Олар–меншік
қатынастарын және шаруашылық субъектілерінің құрылымы мен оның қызмет
көрсету механизмін сондай-ақ олардың өзара қаржылық байланыстарының
нысандары мен қоғамның барлық топтарының шаруашылық нәтижесіне әсерін
тигізеді. Сондықтан қоғамдағы соңғы 10–13 жылда болған өзгерістер –
еліміздің нарық қатынастары арқылы демократиялық ел болуға бет алғандағы
өтпелі дәуір кезеңдерінің өзгерістері болып табылады. Осыған сай өзімнің
дипломдық жұмысымның өзектілігі мен нарықтық экономикадағы
қажеттіліктерін, атқаратын қызметтерін және дамуы мен оны жетілдіру жолдары
зерттеліп, ұсынылған. Дегенмен нарық қатынастары өркениеттері елдерде
ежелден дамып, соңғы 70 жылдан социализм мен капитализм деген екі
жүйенің бәсекесінде өзінің әміршеңдігін, экономикалық жєне әлеуметтік
тиімділігін дәлелдейді. Сол капитализм экономиканың жеке және
мемлекеттік секторларын қолайлы үйлестіру арқылы уақыт талабына сай
әлеуметтік бейімделген нарықтық шаруашылықты құруда.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын құру және
оны одан әрі дамыту мақсаттары қазіргі заман талабына сай, себебі бағалы
қағаздар нарығы арқылы жеке, заңды тұлғалар өздеріне капитал құра алады
және белгілі бір пайда табудың жолы ал, мемлекет үшін бюджет қорын толтыру
мен ақша айналымын реттеу болып табылады. Мемлекеттік кәсіпорындарды
акционерлік қоғамдар түріндеқайта құру олардың инвестиция тартудың еңбір
тиімді механизімдеріңің бірі акция ды пайдалану тәртібі мен бағалы
қағазрыѓыныњ механизімі экономиканың барлық бъектілеріне инвестиция
кµздерін алуѓа м‰мкіндіктері қарастырылды.
Бұл дипломдық жұмыс кіріспе, қорытыңды және үштараудан қарастырылып
жазылған.
Бірінші тарауда еліміздегі бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы мен
дамуы, құқылық нормативтер қарастырылған.
Екінші тарауда негізігі және туыңды рық мәні мен олардың қызметтері,
операция жүргізу тәсілдері, яғни акция мен облигация бағалы қағаздарының
есептеу әдістері ұсынылған. Сонымен қатар Қазақстан қор биржасының
мақсаттары мен мәмілелер түрлерінің ерекшелігі мен брокер, дилерлердің
келісім жасау шарттары мен олардың жұмысының қаржылық нәтижесі
салыстырылып талдау жасалған.
Ал, үшінші тарауда ұзақ мерзімді ішкі қарыз алу стратегиясын
дайындаудың әдістемелік проблемалары зерттеліп ұсынылған.
Дипломдық жұмысты орындау барысында статистикалық және бухгалтерлік
кезеңді басылымдар қолданылды.
Дегенмен бағалы қағаздар нарығы туралы заңға өзгерістер еңгізнімен
білікті мамандар даярлау, бағалы қағаздарды шыға жәрсол қағаздар
нарығындағы операцияларды меңеру міндетті пайда болғнын айқында. Бұл ерте
терең эканомикалық єне құқықтық білімді, математикалық және бағдарламалық
жағынан қамтитын және жинақталған дағдыны ұғынуды талап ететін күрделі де
қиын кәсіпшілік. Сондықтан бағалы қағаздармен қызмет жасайтын жоғары
білімді мамандар дайындау – уақыт талабы. әрине бұндай істе нақты көмекті
қазіргі батыс және отандық авторлардың ғылыми еңбектерін оқып, үйренуге
болады, сонымен бірге өткен тарихқа да оралу, оны білу – алѓа басудың
кепілі. Революцияға дейінгі Ресейде бағалы қағаздар, қор биржалары және
коммерциялық банктер туралы ғылым кең тараған. Демек, өткен тєжірбиені
зерттеп және өз мемлекетіміздегі қазіргі қажеттілікті ескеріп, бағалы
қағаздар нарығы туралы негіздей отырып осы дипломдық жұмысымды зерттеп
орындадым.
Менің, жазып отырған дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты – бағалы
қағаздар нарығының теориялық және әдістемелік негіздерімен қатар оның
жоғарыда аталған ұйымдық-экономикалық құрылымдарының нарықтық экономикадағы
маңызын көрсет у және бағалы қағаздардың биржада сатылуы мен олардың
үстінен қосымша үлестерді есептеу. Жоғарыда көрсетілген мәселелер тақырыпты
таңдаудың себеп болды.
Бұл мысты жазу барысында тек қана қазақстандық авторлар оқулықтары ғана
емес, сонымен қатар шетел әдебиеттер авторы қолданылды. Жалпы дипломдық
жұмыс әдістемелік нұсқауға сай орындалды.
1 Бөлім. Бағалы қағаздардың теориялық негіздері.
1.1 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар
нарығының пайда болуы және оның құрылымы
Нарық – бұл күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын қоғамдық
қатынастар жиынтығы болғандықтан, ол бір жағынан тауар және көрсетілген
қызмет нарығын қамтыса, екінші жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы,
өзкезегінде, қаржы нарығы мен қозғалмайтын мүлік нарығынан турады. Осы
аталған нарықтардың өзара байланысты ұлттық экономикалық механизмді
қурайды. Ал бұл механизм несиеге негізделген, басқаша айтқанда, нарыққа
қатысушылардың басым көпшілігі іскерлік шартқа қол қойып, өздеріне бағалы
қағаз түрінде міндеттеме алады. Кәсіпкерлердің өзара жасаған дәл осы
міндеттемелері – экономикалық механизмнің турақтылығының кепілі.
Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық –құқықтық
механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі ретінде
оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен шетеліп
қоймайды. Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды
орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі жүзеге
асырылыды. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының
ен тиімді саласына жіберіледі, яғни оларды нарық жүйесіндегі ең µміршењ
субъектєлер ғана ала алады.
өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар
қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтін құқықтық
ережелерімен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін қурайды.
Мұндай жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру
қажеттілігі туындаған кезде, яғни 90 – шы жылдардың басында қурыла бастады.
1990 жылдың басынан экономикалық тәжірбиесі дәлелдегеніндей
шаруашылықты жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны
одан әрі дамытудың басты қуралы - бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат.
Бағалы қағаздар ақша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік
құқын бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті
акционерлік қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері–халықтың меншігіне
айналдыру мүмкін. Бағалы қағаздар нарығында өзіне тен қаржы институттары
жүйесі қалыптасып, оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып
және инвестициялық қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады. қазіргі
өндірістің жалпы қалдырап, қысқаруы кезінде мемлекеттік жалпы ұлттық
өнімдегі өндірістік инвестицияның үлесін арттыру бағалы қағаздар нарығының
потенциалды қорларын пайдаланбай іске асуы мүмкін емес.
Акция шығару осы ресурстарды шектеусіз алуға мүмкіндік туғызса, ал
облигация шығару ақша ресурстарын, оларды банктерден алудан гүрі, тиімді
жағдайда алуға мүмкіндік береді. Мемлекет бюджет кемшілігін толтыру
мақсатында да ақша белгілерін эмиссияламай, мемлекеттік бағалы қағаздар
шығарумен шұғылданады.
Айтылған мәселелердің барлығы мемлекетіміздің экономикалық дамудың
бүгінгі кездегі сатысында қазақстан халқының жас буыны алдында жаңа, тіпті
ерекше бағыт, яғни бағалы қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы
операцияларды менгеру және құқықтық білімді, математикалық және
бағдарламалық жағынын қамтитын және жинақтаған дағдыны ұғынуды талап ететін
күрделі де қиын кәсіпшілік. Сонымен бірге өткен тәжірбиені зерттеп және өз
мемлекетіміздегі қазіргі қажеттілікті ескеріп, бағалы қағаздар нарығы
туралы қарастырлады. қaзipгi кезде Республикада бағалы қағаздар нарығы
қалыптасу шағында. Оның даму жолында алғашқы ic-шаралар жургізуде.
Бюджеттің кемшілігін толтыру мақсатында мемлекет бұрынғыдай ақша белгілерін
шығармай, оның орнына мемлекеттік бағалы қағаздар, мысалы мемлекеттік қысқa
мерзімді вексельді шығара алады. Алайда, бағалы қағаздар нарығының дамуы
жолында шешуін талап ететін экономикалық және әлеуметік-психологиялық
мәселелер көп кездесті. Соның ішінде экономикалық мәселелерге тоқтайтын
болсақ:
а) нарықты реттейтін механизмнің жоқтығы;
ә) бағалы қағаздар нарығын дамытатын біріңғай көзқарас жүйесінің
жоқтығы;
б) заңдардың мүлтіксіз орындалмауы;
в) салымдарды тіркеу жуйесінің жоқтығы;
г) бағалы қағаздар нарығының материалдық техникалық негізінің аздығы;
д) нарық инфрақұрылымы өсу деңгейінің төмендік жатады.
Ал, єлеуметтік-психологиялық мәселелерге тоқтайтын болсақ, олар
бағалы қағаздар нарығында мамандандардың аздығы мен халықтың инвестициялық
белсенділігінің төменгі деңгейлігі жатады. Бұл мәселелер халықтың басым
көпшілігінің бағалы қағаздар нарығының мәнін түсінбеушілігі мен инвестиция
беруге психологиялық дайындығының жоқтығынан туындайды.үш үлrici (моделі)
бар. Олар:
1. Банктік үлгi - онда бағалы қағаздар нарығы механизмі арқылы
банктер қаржы қорларын бөледі (мысалы, бұл үлгі Германияда, Австрияда,
Бслгияда көп тараған). Бұл үлгi бойынша экономиканы инвестициялау мен
мемлекеттік бюджет кемшілгін жоюды банктер өз міндетіне алады.
2. Банктік емес үлгі немесе нарықтық үлгі — онда бағалы қағаздар нapығы
механизмі арқылы қаржы қорын бөлумен банк емес мекемелер шұғылданады
(мысалы, АҚШ-та, Ұлыбританияда, Малайзияда, Пәкстанда, Сингапурда). Бұл
‰лгі бойынша бағалы қағаздар нарығы демократиялық жолмен өркендейді.
Қаржыныњ негізгі бөлігі жеке тұлғалардың ақшасы. Ол банктен алған ақшаға
қарағанда "арзан" ақша.
3. Аралас үлгі — онда бағалы қағаздар нарығы механизмі арқылы қаржы
қорын бөлумен банктер де, банк емес мекемелер де шұғылданады (мысалы,
Жапонияда).
Еліміздің бағалы қағаздар нарығының epeкшелігi-кіші және жалпы
жекеменшіктендіру механизмі арқылы меншік қатынастарын өзгертуге жеке
инвесторлар мен өз мемлекетіміздің әрбір азаматын қатыстыру. Соның
нәтижесінде жекеменшіктендіруге банк жүйесі қатынасқан жоқ. Дүниежүзілік
тәжірбие дә дәлелдегендей банктер бағалы қағаздар нарыѓында жеке үстемдік
(монополизация) роль атқарады. Дәл осы жағдай көпшілік мемлекеттерің бағалы
қағаздар нарығының банктік үлгісінен бас тартуына әкеп соқтырды. Сондықтан
еліміздігі экономикалық өзrеpic әлеуметтік бейімделген бағалы қағаздар
нарығын құруға негізделгені дұрыс. Отандық бағалы қағаздар нарығының
құрылуына әрбір азаматтың қатысуына мүмкіндік берген жөн. Дәл осы
мүмкіндіктерді бағалы қағаздар нарығының банктік емес үлгісі яғни немесе
нарықтық үлгісі іске асыра алады деген ойлар бар.
Бағалы қағаздар нapығының нарықтық үлгісінің банктік үлгіден
айырмашылықтары мыналар:
- нapықтa акционерлік капитал үлгісінің көптiгi;
- үлестік бағалы қағаздардардың қарыздық қағаздардан көптігі;
- өндірісті қаржыландырудағы тура банктік несиенің аздығы;
- нарықтағы банк емес мекемелердің көптігі.
Бұлардан басқа мемлекетіміздің бағалы қағаздар нapығының нapықтық
үлгісін таңдап алуға себепші болған үш фактор бар. Олар:
Бірінші өндірісті өркендету үшін шығарылып сатылған акциядан түскен
aқшa-ол "арзан" aқшa. өнеркәсіп өндірісін акционерлік қоғам етіп кайта
құру - өндіpіcті ұйымдастырудың ең тиімді формасы. Себебі акционерлердің
де, онда қызмет істеп жүргендердің де мүддесі шешедi.
Екінші әлі көп yaқытқa дейін еліміздің нарығында өндіріс саласын өз
активтері мен (қаржыларымен) инвестициялайтын отандық ұйымдар болмайды.
Сондықтан мемлекеттік меншікті жалпы жекеменшіктендіру арқылы халықты
кєсіпорын басқаруына тарту жақын арада бұл механизмді пайдалануға мүмкіндік
береді.
Үшінші саясат факторы — дүниежүзіндегі сияқты, елімізде бос ақша
көздерінің нeгiзri иесі – халық. Жекеменшіктендіру купондары apқылы әрбір
адамды акционерлік қоғамның меншік иесі болу құқын жүзеге асыру-бүгінгі
кездегі ең кезекті саясат (халықтың социалистік менталитетін есептегенде).
Сонымен Қазақстанның қалыптасып келе жатқан бағалы қағаздар нарығының
үлісіне факты біріңғай көзқарас жоқ. Сондықтан бағалы қағаздар нарығына
уақыт талабына сай әлі де біраз өзгерістер енгізілуі мүмкін.
Бағалы қағаздар нарығының кейбір элементтері 20-жылдары KСPO-да жаңа
экономикалық саясат кезінде болған. Ал қазipri егемен
Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының алғашқы нұсқалары Кеңес Одағы
заңдарының негізінде 10-жылдардың басынан бастап пайда бола бастады.
Бағалы қағаздар нарығы тек әдеттеп тауар-ақша қатыстары және меншік
қатынастары жағдайында дамуы мүмкін. Мемлекеттік меншікті жаңа нарықтық
қатынастарға сай өзгерту тек оны жекеменшіктендіру арқылы ғана icкe асады.
Соңғы 10 жылдықта дуниежүзінің көптеген елдерінде жекеменшіктендіру жүрді.
Әcipece, Англияда ол шапшаң қарқынымен өтті. Бірақ Батыс Еуропа елдерінде
жекеменшіктендіру өркендеген нарық экономикасы жағдайында жүрді. Сондықтан
жекеменшіктендірілген кәсіпорындардың акция саны қанша көп болса да
өркендеген нарық жағдайында оларды орналастыру өте оңай болды. Ал тәуелсіз
мемлекеттер достастығындағы (ТМД) елдердің жайы өзгеше. Бұл елдерде бағалы
қағаздар нарығы жаңадан қалыптасып келе жатқан жағдайда мемлекеттік
кәсіпорындарды жекеменшіктендіру оларды акцияландыру арқылы жүргізіледі.
Себебі, көптеген кәсіпорындар да, халықта осындай жаңа құбылыстар арқылы
нарыққа кең көлемде қатынасуға мүмкіндік алады. Жекеменшіктендіру бағалы
қағаздардың жаңа түрі- жекеменшіктендіру чектерін (купондарын) өмipre
келтірді. Бұл мемлекеттік бағалы қағаздардың бipтүрi, олар, өз иесінен
мемлекеттің иелігінен алып, жекеменшіктендірілген меншіктің бір бөлігін
қайтарымсыз пайдалануына құқық береді.
Іpi және орта кәсіпорындарды жекеменшіктендіру оларды акционерлік қоғам
ретінде қайта құрудан басталып. Акционерлік қоғамның иесі-акционерлер,
олардың меншік құқы акция берумен куәландырылады.
қорыта айтқанда, жекеменшіктендіру бір жағынан бағалы қағаздардың жаңа
түрі-жекеменшіктендіру чегінен нарыққа әкелсе, екінші жағынан кәсіпорынның
жаңа ұйымдық-құқықтық формасы акционерлік қоғамдардың көптеген құрылуына
және олардың қалыптасуына жол ашты. Бұл жағдай жаңа акциялар мен
облигацияларды эмиссиялаумен қатар, бағалы қағаздардың басқа түрлерін
шығаруға да себепші болады. Сонымен, кәсіпорындарды жекеменшік
тендіру бағалы қағаздар нарығының қалыптасуындағы алғашқы кезең.
Еліміздің жоспарлы экономикада жаңа, нарықтық мемлекет реттейтiн
экономикаға өтуі елімізде қаржы нарығын және оның қызметің қамтамассыз
ететін институттардың құрылуын талап етеді. Бұл өте күрделi және ауқымды
мақсат. Көптеген жылдар бойы елімізде шын мєнінде ия қаржы нарығы, ия оның
инфрақұрылымы, яғни жеке коммерциялық және инвестициялық банктер,
биржалар, сақтандыру қоғамдары болған жоқ. Қаржы саласының барлығын
мемлекет айырықша құқықпен өзіне қаратып, барлық кipic кездерін халықтың
қажетін өтемейтін міндеттерге жұмсап отырды.
Шаруашылықты нарық әдістерімен жүргізу қаржы нарығының мол мүмкіндігін
пайдалануды талап етеді. Қаржы нарығы-мемлекеттің бүкіл ақша қорларының
жиынтығы. Бұл қорлар экономиканың әр түрлі субъектілерінің сұранысы мен
ұсынысы әсерінен өзrepin отырады және үнемі қозғалыста болады. Қазіргі
кезде дүниежүзінде АҚШ, Еуропа білестігі мен Жапонияның қаржы нарығы ең
үлкен қорларды иемденуде. Қазақстан нарықтық экономикаға өтпелі кезеңінде
оның қаржы нарығының қоры мол, өзінің өркендеуіне жетеді деуге әзірше
ерте. Жалпы қаржы нарығы біріне-бірі байланысты жєне біріне-бірі толықтырып
тұратын, бірақ әрқайсысы өз алдына қызмет жасайтын үш нарықтан тұрады:
Біріншіден, айналымдағы қолма-қол ақша нарығы және қолма-қол ақша
қызметін атқаратын қысқа мерзімді құралдары (весельдер, чектер) жатады.
Қазақстанда қаржы нарығы қазіргі кезде айналымды қағаз ақшаның
құнсыздануынан инфляцияға ұшырауда. Бұл жалпы ұлттық өнім жылына 5%-ға, ал
айналымға ақша 6-7 %-ға өссе, онда жалпы ұлттық өнімді сату да оңай түседі.
Онда экономикада жағымды өзгерістерді аңғаруға болады. Егер де жалпы ұлттық
өнім жылына 5 %-ға айналымдағы ақша 10-20 %-ға және одан да көп өссе, онда
қарқынды инфляция болып, экономика құлдырап төмендетеді.
Екіншіден, қарыз капиталының нарығы, яғни қысқа және ұзақ мерзімді
банктік несие нарығы. Коммерциялық банктер қысқа мерзімді несиені
қайтарылуына көзі жеткенде ғана жоғары проценттік ісімімен береді. Бұл
несиені өзінің айналым қаржысы жоқ кәсіпорындар алуына мәжбір. Негізгі
құруға және оларды жаңартуға проценттік өсімі өзгріп, қайта қаралап
отыратын ұзақ мерзімді несие берілді. Сондықтан, қаржы нарығының бұл
бөлігіне дағдарыс тән.
үшіншіден, бағалы қағаздар нарығы. Бұл нарықтан кейбір белгілері КСРО-
да революциясына дейін болғанымен, соңғы 70 жыл бойы оның ешқандай өсу
белсені болған жоқ.
Қазіргі кезде егемен жас мемлекеттер бюджет тапшылығын толтыру
мақсатында бұрынғы үйренген әдіс-ақша белгілерін шұғылданбай, оның орнына
мемлекеттік бағалы қағаздардың бірі – қысқа мерзімді мемлекеттік
вексельдерді (МҚМ) шығарумен айналысуда. Жергілікті басқару органдары да
дєл осы жолды пайдалануда. Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтардан онда
сатылатын өзінің айрықша тауарымен өзгешеленеді. Ол өзгеше тауар – бағалы
қағаздар. Олар біріншіден, меншік белгісі, екіншіден, қарыз міндеттемесі,
яғни олар бойынша табыс алу құқы және табыс түлеу міндеттемесі пайда
болады. Бұдан б±рын айтќанымыздай, б±л тауарды µз ќ±ны аз болсада,
µтежоѓары нарыќ баѓасымен сатуѓа болады. Баѓалы ќаѓаздардыњ кµрсетілген
ќ±ны (номиналды) µте тµмен болѓанымен, мысалы, µндіріс кєсіпорнына
ж±мсалѓан наќты капиталдыњ белгілі бір мµлшерін кµрсетеді. Егер баѓалы
ќаѓаздарѓа нарыќтыќ с±раныс оныњ ±сынысынан жоѓары болса, онда оныњ баѓасы
кµрсетілген ќ±ннан (номиналынан) жоѓары болады (керісінше де болуы
м‰мкін). Б±ндай нарыќтыќ баѓаныњ номиналдан ауытќуы, баѓалы ќаѓаздардыњ
жалѓан капитал екенін кµрсетеді.
Жалѓан капитал - наќты капиталдыњ ќарыз белгісі, яѓни µндірістік
капиталдыњ оќшауланып шыќќан бір бµлігі (сауда, ќарыз капиталдары).
Баѓалы ќаѓаздар аќша капиталыныњ немесе басќа материалды
ќ±ндылыќтардыњ орнына ж‰ретін символды болѓандыќтан оны ќордыњ
ќ±ндылыќтары деп те атайды. Сонымен ќатар, баѓалы ќаѓаздар "ќордыњ
инструменті немесе ќ±ралы " болып та есептеледі. Себебі тек сол ќ±ралды
пайдаланып, наќты ќ±ндылыќтарѓа ќол жеткізуге немесе сол ќ±ндылыќтар бip
субъектіден екіншіге ауысуына болады. Сонымен баѓалы ќаѓаздар нарыѓы
капитал нарыѓыныњ, яѓни аќша жєне басќа материалдыќ ќ±ндылыќтардыњ наќты
ќызметін кµрсетеді.
Баѓалы ќаѓаздар нарыѓы — нарыќтыќ экономикада кµтпеген кездейсоќ
болатын процестердіњ реттеушісі. Б±л алдымен капиталды инвестициялау
процесіне ќатысты. Капиталды инвестициялау деген оныњ капиталѓа муќтаж
µндіріс салаларына ќ±йылуы, ал артыќ болѓан уаќытта сол саладан кері
алынуы. Капиталдыњ б±ндай айналыс механизмі мынадан т‰сінікті. Мысалы,
кейбір тауарларѓа немесе ќызмет т‰рлеріне с±раныс µссе, онда соѓан сєйкес
баѓасы да µседi. Демек, оларды µндіруден пайда да есµді, сондыќтан басќа
салалардыњ µніміне с±раныс азайып, олардыњ экономикалыќ тиімділігі кеміп,
ондаѓы капитал µніміне с±раныс µсіп т±рѓан салаларѓа ќ±йылады. Баѓалы
ќаѓаздар осы механизімніњ ќызметін ќамтамасыз ететін ќ±рал. Олар уаќытында
бос капиталды сату-сатып алу арќылы тиімді µндіріске баѓыттап отырады.
Экономикасы дамыѓан мемлекеттерде баѓалы ќаѓаздар міндетімен ќосымша
капитал алу анаѓ±рлым жењіл. Акция не облигация сиякты баѓалы ќаѓаздарды
шыѓаруѓа жєне оларды тіркеуге екі жеті, эмиссиялыќ проспекткісін шыѓарып
жєне нарыќќа ќатысушылардыњ оларды талќылауына 2-4 жеті оларды сатып алу-
сатуѓа жєне есеп айырысуѓа 2-3 жеті, уаќыт кетеді екен. Ќорытындысында 1,2
ай ішінде эмитент µзіне ќажетті капиталды жинап, оны басќару ќ±ќына ие
болады. Сонымен баѓалы ќаѓаздар нарыѓы - экономикалыќ µрлеуді кµп жаѓдайда
ќаржыландыратын ењ оњай жєне ењ ќолайлы ќаржы кµзі.
Елде дамыѓан баѓалы ќаѓаздap нарыѓы ќалыптасуы ‰шін оныњ ќ±рамдас
бµліктері болуы ќажет. Олар:
1. с±раныс пен ±сыныс;
2. делдалдар мен басќа ќатысушылар;
3. нарыќтыќ инфраќ±рылым яѓни коммерциялыќ банктер, ќор биржалары,
инвестициялыќ институттар жєне с.с.;
4. нарыќты реттейтін жєне µзін-µзі реттейтін ж‰йелер.
Hapыќтыњ осы ќ±рамдас бµліктері уаќытта несінен ќ±рылып болды. Б±л
жµнінде елімізде экономикалыќ ж‰йені реформалауды терендету жолында
ќабылданѓан. Дегенмен, экономиканыњ даѓдарысы жаѓдайында толыќќанды баѓалы
ќаѓаздар нарыѓы болуы м‰мкін емес.
Баѓалы ќаѓаздар нарыѓыныњ даму дењгейі кµп жаѓдайлыќтыњ єл - ауќатына
байланысты. Ceбeбi баѓалы каѓаздарѓа с±раныс халықтыњ т±рмысын айќындайды.
Сондыќтан халыќтыњ табысыныњ µcyi - Ќазаќстанда баѓалы каѓаздар нарыѓы
дамуыныњ басты шарты.
Ќазаќстандаѓы баѓалы ќаѓаздар нарыѓыныњ ќ±рылымы жєне баѓалы
ќаѓаздардыњ µтімдісі ќандай деген сұрақ туындағанда онда, елімізде
ќалыптасќан жаѓдай сипаттаѓанындай баѓалы ќаѓаздадыњ кµлемдісі жєне ењ
µтімдіci мемлекеттік ќарыз міндеттемелері. Мемлекеттік ќарыз
міндеттемелері нарыѓынан ерекшелігі оѓан ќатысушыларѓа байланысты:
Біріншіден, мемлекетік баѓалы ќаѓаздардыњ эмитент Ќаржы министрлігі;
Екіншіден, ¦лттыќ банк-оныњ, сонымен бipre мемлекеттік баѓалы
ќаѓаздардыњ дилері. Дегенмен, баѓалы ќаѓаздар нарыѓыныњ б±л ќатысушылар
мемлекеттік баѓалы ќаѓаздарды шыѓару мен оларды айналымѓа т‰сіру шарттарын
аныќтаушылар.
Баѓалы ќаѓаздар нарыѓыныњ пайда болуы сауда жєне µсімќорлыќ
несиелерімен тыѓыз байланысты. Баѓалы ќаѓаздар нарыѓыныњ одан єрi дамуы
акционерлік ќоѓамдардыњ пайда болуымен жєне мемлекеттіњ эмиссиялыќ
ќызметімен байлнысты. Баѓалы ќаѓаздарѓа кењ кµлемде капитал ж±мсау 20 ѓ.
ортасында µpicтeй бастады. Осы кезде нарыќќа катысушылар да белгілі бола
бастады. Алѓашѓыда баѓалы ќаѓаздармен жеке адамдар (трейдер-аторней) жєне
банк ќызметкерлері айналысты. Кейіннен б±л іске ќ±ќыќтыќ т±лѓалар да
кірісті.Қазіргі кезде баѓалы ќаѓаздар нарыѓына ќатысушыларды топќа бµлуге
болады (олар єpi эмитенттер, єpi трейдерлер):
Бірінші топ, баѓалы ќаѓаздар нарыѓына негізгі ќатысушылар: мемлекет,
жергілікті єкімшілік (органдары), ±лттыќ жане халыќарлыќ компаниялар.
Б±ндай компаниялардыњдын халыќ арасында жоѓары атаѓы бар. Сондыќтан олар
шыѓарѓан баѓалы ќаѓаздар ешбір ќиындыќсыз µтеді. Нарыќ ќаѓаздарды кµп
мµлшерде ќабылдауѓа єрќашан дайын. Б±л ќаѓаздар, єсіресе, мемлекеттік жєне
жерплікті єкімшіліктіњ ќаѓаздары, сатып алушыѓа жоѓары табыс т‰сірмейді.
Дегенмен, халыктыњ кейбір топтары (мысалы, зейнеткерлер, жалѓыз басты
адамдар, асыраушысынан айырылѓан отбасылар жєне с.с. табысы аздар) беретін
табысы аз болсада, ceнімді ќаѓаздарѓа µз ќаржыларын ж±мсауѓа м‰дделі. АЌШ-
та оларды "кµк т‰бірлі" ("голубые корешки") деп атайды.
Екінші топ, инвестициялыќ институттар, немесе, баѓалы ќаѓаздар
операциясын ж‰ргізетін ќаржы-несие институттары. Олар: коммерциялыќ жєне
инвестициялыќ банктер, саќтандыру коѓамдары, зейнетаќы ќорлары жєне с.с.
±йымдар.
‡шінші топ, жеке инвесторлар, яѓни жеке адамдар, оныњ ішінде шаѓын
кєсіпорындардыњ баѓалы ќаѓаздары ќашан ќауіптi. Статистика деректері
дєлелденгендей олардыњ ¾ бµлігі ашылмай жатып жабылып ќалады, тек ¼
бµлігі ѓана кейбір табысќа жетеді екен. Єлемде кейбір шаѓын кєсіпорындар
табысты жєне болашаѓы бар екенін дєлелдеді, мысалы, электронды-есептегіш
техникалар, ракеталар, жоѓары сапалы ‰й заттарын жєне сол сияќты µнім
шыѓаратын µндірістер. Сондай-аќ кейбір шаѓын кєсіпорындары экспорт
операцияларымен де табысты ш±ѓылдануы (мысалы, ж‰ннен тоќылѓан жєне теріден
тіплген киімдер, галантерея заттарын шыѓарушылар). Сондыќтан халыќты
бірсыпыра тобы тєуекелге бел буып, жоѓары дивиденд ‰міттеніп, осы
кєсіпорындардыњ акциясын сатып алуда.
Тµртінші топ, баѓалы ќаѓаздар нарыѓыныњ кєсіби мамандары, яѓни
брокерлер мен дилерлер. Олардыњ ќолындаѓы хабарлар, керекті байланыс
ќ±ралдары баѓалы ќаѓаздарды ж‰ргізуге жењілдік береді. Дилерлер ќолында
капиталы болѓасын кµптеген операциялар ж‰ргізеді. Даѓды бойынша, брокерлер
мен дилерлер сатып алѓан ќаѓаздарды µзінде кµп ±стамайды. Олар нарыќ
конъюнктурасы ќолайлы болѓанын сезсе, баѓалы ќаѓаздарды сатып жібереді.
Себебі олардыњ ic-єрекеті –алыпсатушылыќ.
Әрбір елде баѓалы ќаѓаздар нарыѓына ќатысушыларды жєне оѓан ќатысу
жаѓдайларын мемлекет белгілейді. Себебі мемлекеттік зањ актілерінде елдіњ
экономикалыќ жаѓдайы ањѓарылады. Мысалы, экономиканыњ даѓдарысы кезінде
зањдар мен ережелер тез µзгеріп отырады.
Баѓалы ќаѓаздар нарыѓына негізгі ќатысушылар-оларды шыѓарушылар жєне
инвесторлар немесе инвестициялыќ институттар. Мемелекет эмитентті-зањ
ж‰зінде белгілейді. Эмитент-зањды т±лѓа, ол мемлекеттік орган немесе
жергілікті басќару органы болуы м‰мкін. Ал инвестор жеке немесе зањды
т±лѓа болуына ќ±ќылы. Олар баѓалы ќаѓаздарды µз қаржысына сатып алады.
Инвестициялыќ институттар-зањды т±лѓа. Олардыњ ±йымдыќ т‰рлері єр т‰рлі
болады, мысалы, коммерциялыќ жєне инвестициялыќ банктер, єр т‰рлі ќорлар.
Баѓалы ќаѓаздар нарыѓына ќатысушы-зањды т±лѓалар мемлекеттік лицензия, ал
жеке т±лѓалар мамандыѓы туралы аттестат алулары шарт.
Баѓалы ќаѓаздар туралы Ќазаќстан Реапубликасыныњ ќазіргі зањдар.
Ќазіргі зањдар Республикада Конституциясы негізделген. Олар мемлекеттік
жєне жеке меншікті мойындап, оларды бірдей ќорѓауѓа кері болады. Қазақстан
Республикасында Бағалы қағаздар туралы заң 5 наурыз 1995 жылы шыққан. Ал
2.07.2003ж. өзгерістер енгізілген. Сонымен қатар, заңдар кәсіпшіліктің
еркіндігін қамтамасыз етумен бірге бәсекенің адалдығын қорғайды. Осы
негізгі бастамаларды біріктіретін Республиканың Азаматтық кодексінің (1994
жылы желтоқсанның 27 қабылданған) жалпы бөлімінде бағалы қағаздар мүліктік
игіліктің бір түрі ретінде азаматтық құқықтық объектісі болып еркін
айналымға арналғаны танылған. Азаматтық кодекстің 3 бөлімнің 2 бабында
бағалы қағаздардың мазмұны көрсетіліп, олардың түрлері анықталып, бағалы
қағаздарды шығарудың және оларды біругуге біздің негізгі ережелері мен
талаптары бекітілген.
Азаматтық кодекстің нормаларына сәйкес мемлекет басшысы заң күші бар
жарлықтар шығарды. Олар Азаматтық кодекспен бірге бағалы қағаздар нарығын
дамытудың заңды негіздерін құрайды:
1. 1995 жылдың 21 сәуіріндегі Бағалы қағаздар және қор биржасы туралы
№ 2227 Президентінің заң күші бар жарлығы. Жарлықтың әрекеті мемлекеттік
емес бағалы қағаздардың эмиссиясын тіркеуге қойылатын талаптарға, оларды
орналастыру мен мезгіліне бағытталған.
2. 1995 жылдың 2 мамырдағы Шаруашылық серіктестері туралы № 225
Президенттің заң күші бар жарлығы. Жарлықта шаруашылық субъектілерінің
бизнес құрып және оның дамуы үшін акция және облигация түріндегі бағалы
қағаздарды шығарып, ақша қаражатын тарту механизмінің құқықтық мүмкінші
3. 30.03.1995 ж. ҚР Ұлттық банк туралы № 215 Президенттің заң күші
бар жарлығы. Онда Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік бағалы қағаздар
шығару құқылы және ол туралы жауапты делінген.
4. 1995 жылдың 31 тамызындағы Қазақстан Республикасындағы банктер
және банк ісі туралы №2444 Президенттің заң күші бар жарлығы екінші
деңгейдегі банктерге акция эмиссиялауға құқық берген.
5. 25.12.1995 ж. Жекеменшіктендіру туралы № 2721 Президентінің заңі
күші бар жарлығы мемлект меншігіндегі акционерлік қоғамдардың акцияларды
жекеменшіктетдіру объектісі екенін, акциялардан мемлекеттік бумаларын
жекеменшіктетдіру жағдайларын және тәртібін көрсеткен.
6. 1995 жылдың 17сәуіріндегі Лицензиялау туралы № 2200 Президентінің
заң күші бар жарлығы бағалы қағаз нврығындағы кәсіби қызметті және қор
биржасының қызметін міндетті түрде лицензиялау керектігі көрсетілген.
7. 1998.10.07. Акционерлік қоғамдар туралы № 281-1 ҚР заңы. Осы заң
акционерлік қоғамның жағдайын, оны құру,капиталдандыру, қайта құру және
тарату тәртібін; акционерлер мен үш тұлғалардың құқықтарын , міндеттерін,
олардың құқықтары мен мүдделерін қорғау жағдайларын; қоғамның органдар мен
лауазымды адамдардың өкілеттілігі мен жауапкершілігін айқындайды.
Басқа нормативті құқықтық актілер ішінде төмендегілерді атап өтуге
болады:
- бағалы қағаздар нарығының кейбір мәселелерін реттейтін ережелерді
бекіткен Қазақстан мемлекетінің қаулылары.
- бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссияның актілері - бағалы
қағаздар нарығы қызметін реттейтін ережелер.
- соның ішінде, акциялар мен облигациялардың мемлекеттік тіркеуін
реттеитін эммиссияларды орналастыруды, брокерлер, диллерді және
тіркеушілерді лицензиялауды,қор биржасының қызметін реттеитін ережелерді
бекіткен Ұлттық коммиссиясының қаулылары.
- басқа орталық атқару органдарының бағалы қағаздар аиналымына
баиланысты актілер.
Жоғарыда айтылған құқықтық негіздерге сай қазіргі кезде Қазақстанда бір
сыпыра қор биржалары құрылды, брокерлік және дилерлік кеңселер ашылып, олар
акциялардың мемлекеттік бумалары және басқа мемілекеттік бағалы қағаздар
түрлерімен мәмілелерге қатысты. Сонымен қатар, Қазақстандағы акционерлік
қоғамдардың эмиссиясын мемлекеттік тіркеуден өткізу іске асырылып, көптеген
азаматтар бағалы қағаздар нарығында қызымет істеуге мамандандыру куәлігін
алды.
Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының құрылымы және бағалы
қағаздардың өтімдісі қандай? Республикада қалыптасқан жағай сипаттағандай
бағалы қағаздардың ең көлемдісі және ең өтімдісі мемлекеттік қарыз
міндеттемелері. Мемлекеттік қарыз міндеттемелері нарығының ерекшелігі оған
қатысушыларға байланысты:
1. Мемлекеттік бағалы қағаздардың эмитенті – Қаржы Министрлігі;
2. Ұлттық банк – оның ҚМ қаржы агенті уәкілі, сонымен бірге мемлекеттік
бағалы қағаздар нарығына бұл қатысушылар мемлекеттік бағалы қағаздарда
шығару мен оларды айналымға түсіру анықтаушылар.
Мемлекеттік бағалы қағаздарда:
- мемлекеттік қазыналық вексельдер ;
- мемлекеттік қазыналық облигациялар;
- Қазақстан Ұлттық Банкінің қысқа мерзімді ноталары;
- Жекеменшіктендіру купондары.
Мемлекеттік қазыналық вексельдер мен мемлекеттік қазыналық
облигацияларды ішкі мемлекеттік қарыз мөлшерінде мемлекеттік бюджетті
қаржыландыру мақсатында ҚМ шығарады. Ал қысқа мерзімді ноталарды банк
жүйесінің бірқалыпты жұмысын қамтамасыз ететін қаржы қорын толтвпу
мақсатында Ұлттық банк шығарады. Жекеменшіктендіру купондары аукцион арқылы
сатылған мемлекеттік кәсіпорындарды жекеменшіктендіруге пайдаланылады, ал
оның көптеген мөлшері жеке адамдар қолында осы күнге дейін сақталуда.
Кәсіпорындар банкротқа ұшырап, жұмыс істемей тұрған қазіргі кезде
жекеменшіктендіру купондарының орнына берген акциялар оны иемденушілерге
әлі дивиденд (пайда) түсіре қойған жоқ.
1.2. Бағалы қағаздарды шығару механизмі
Бағалы қағаздар - ең алдымен мүлікті иемденуге құқық беретін ақшалы
құжат немесе қарыз берушіге қарыз алушының берген қарыз міндеттемесі.
Бағалы қағаздар толтырылуы немесе жазылуы жөнінен екі түрі болуы мүмкін:
не заң жүзінде бекітілген жеке құлжат түрі, есепшотқа енгізілген жазу
түрі. Егер басқа адамға иемденуші бірлсе бағалы қағаздардың екінші түрі
бойынша ерекше бірлік толтырылып беріледі. Оны иемдену құқын беретін
құжатты сертификат деп атайды. Шығаруы жөнінен бағалы қағаздар, нарықтық
және нарықтан тыс болып та екіге бөлінеді. Нарықтан тыс бағалы қағаздар -
әлеуметтік-нарықтық қатынастардың дамуы негізінде пайда болған қағаздарды
ерекше түрі. Оларға жинақ облигациялары, зейнетақы қорларының облигациялары
депозиттік (салым) облигациялар және с.с. жатады. Жинақ облигациялары
негізінен жеке тұлғалар арасында орналастырылады. Зеинетақы қорларының
облигяциялары және зейнетақы облигациялары, оларға, мысалы, АҚШ-та
жалданбай-ақ өз алдына қызмет істейтін адамдардың ақшасына шығарылған
облигациялар жатады. Ал депозиторлы облигациялар қысқа мерзімді, орта
мерзіді, ұзақ мерзімді болып үшке бөініп, тек жергілікті басқру органдарын
ғана сатылады. Бұл ұйымдар шамалы болса да табыс єкелетін, біраќ салыќ
телеуден босатылѓан µздерініњ облигацияларын шыѓаруы м‰мкін.
Нарыќтан тыс баѓалы ќаѓаздар єр т‰рлі ќорларѓа немесе банктерге, оныњ
ішінде шетел банктеріне жєне кєсіпорындарѓа, ±йымдарѓа салтан капиталдан
т‰скен табыс иемденуге ќ±ќыќ береді. Б±л баѓалы ќаѓаздарды шарты бойынша
иемденушіге-зањды немесе жеке т±лѓаларды басќа иемденушіге беруге ќ±ќыѓы
жоќ. Сондыќтан б±л ќаѓаздар нарыќта еркін айналымѓа т‰се алмайды.
Сонымен ќатар, нарыќтан тыс баѓалы ќаѓаздар (мысалы, АЌШ-та жєне кейбір
басќа елдерде тараѓан) басќа Мемлекеттердіњ Орталыќ банктерінде
орналастыру ‰шін шыѓарылуы кењ µрістеген облигациялар жатады. Соњѓы
кездерде барлыќ дамыѓан елдерде нарыќтан тыс баѓалы ќаѓаздарды шыѓаруды
кењейту жєне олардыњ т‰рлері мен санын кµбейту тенденциялары байќалуда.
Ал айналымѓа т‰сетін баѓалы ќаѓаздарды нарыќтаѓы баѓалы ќаѓаздар деп
атайды. Баѓалы ќаѓаздар айнайналымы деп оларды сатып алу-сатуды жєне зањ
ж‰зінде оларды иемденушісін µзгерту єрекеттерін айтады. Баѓалы ќаѓаздарды
шыѓарып, оны айналымѓа т‰сірушін эмитент деп атайды. Эмитенттер кімдер?
Олар мына кестеде кµрсетілген. А қосымшадан қара.
Баѓалы ќаѓаздарды шыѓарып, оларды бірінші иемденушілерге
(инвесторларѓа) сату мына т‰рде ж‰зеге асырылады (инвесторлар жеке жєне
зањды т±лѓалаipѓа м‰мкін):
Біріншіден, ќоѓам ќ±рып, олардыњ акцияларын ќ±рылтайшылар арасында
орналастырѓанда;
Екіншіден, ќоѓамныњ алѓашќы жарлыќ капиталыныњ кµлемін жањадан акция
шыѓарып ±лѓайтќанда;
‡шіншіден, зањды т±лѓалардыњ, яѓни мемлекеттіњ, мемлекеттік органдардыњ
немесе жергілікті єкімшіліктердіњ облигация жєне басќа ќаржы
міндеттемелерін шыѓару арќыпы ќарыз капиталын пайдаланѓанда.
Сонымен, ќоѓам ќ±рылѓанда оныњ жарѓылыќ капиталы ќ±ылтайшылар арасында
толыѓынан ‰лестірілуі ќажет. Ќоѓам ќ±рылѓан кезде оныњ акцияларына жазылуѓа
болмайды.
Эмитент жєне сонымен ќатар эмитенттіњ келісімімен баѓалы ќаѓаздарды
алѓашќы иемденуші инвестициялыќ институттар єрбір баѓалы ќаѓаздарды сатып
алушыѓа сату тєртібін т‰сіндіретін эмиссия проспектісін алдын ала шыѓаруы
тиіс. Оны аќпарат ќ±ралдарында жариялау міндетті.
Эмиссия проспектісініњ бірінші тарауында эмитент туралы жалпы деректер,
яѓни эмитенттіњ атауы мен ±йымдыќ ќ±ќыќтыќ формасы жєне эмиссия
проспектісіндегі деректердіњ д±рыстыѓына жауапты адамныњ аты-жµні
керсетiлдi. Ал екінші тарауында инвестициялыќ мєлєметтер жарияланып, онда
инвестицияныњ мањызы жєне инвестициялыќ саясаттыњ баѓыты немесе баѓалы
ќаѓаздар нарыѓындаѓы эмитенттіњ ќысќаша ж±мысы баяндалады. ‡шінші тарауында
баѓалы ќаѓаздар шыѓару жµнінде міліметтер жарияланады.
Ол мєліметтердіњ арасында:
- кєсіпорын ќ±рылѓан кездегі оныњ жарѓылыќ капиталыныњ мµлшері;
- шыѓарылатын баѓалы ќаѓаздардыњ т‰рі, оныњ номиналы, жазылу баѓасы;
- акция сатуды бастау жєне аяќтау к‰ндер;
- бip инвестор сатып алуѓа р±ќсат етілген акциялар саны;
- баѓалы ќаѓаздарды сату т‰рі (ќолма-ќол аќшаѓа немсе ќолмаќол аќшасыз
есеп арќылы сату);
- кейбір инвесторларѓа сатып алуды шектеу;
- эмитентіњ мекен-жайы мен телефоны бар.
Эмиссия проспектісініњ келесі тарауларында б±дан б±рынѓы эмиссия
туралы, эмитенттіњ ќ±рылтайшысы, басќарушылардыњ аты-жµні жєне олардыњ
ќоѓамныњ жарѓылыќ капиталындаѓы ‰лесі, сонымен ќатар басќарушылардыњ
казіргі уаќыттаѓы ж±мыс лауазымы мен соңѓы 5 жыл ішіндегі ќызмет орны, оныњ
ішінде басќару органынан тыс жердегі ќызметі туралы мєліметтер
кµрсетіледі. Б±дан басќа проспектіні тіркеу кезінде болѓан (егер ондай
болса) эмитент пен оныњ басшыларына сотќа берілген арыз жєне жазалыќ
шаралары кµрсетіліп, ќоѓамнын ќаржылыќ жаѓдайы жµніндегі есеп пен ќызмет
нєтижесі баяндалады.
Ал ќорытынды тарауларында баѓалы ќаѓаздарды сатып алу шарттары,
иемденушініњ ќ±ќыѓы жєне сол сияќты инвесторларды ќызыќтыратын баска да
хабарлар орын алады ќорыта айтќанда, эмиссия проспекткінсін шыѓару
эмитентін сенімділгін, инвесторлар м‰ддесініњ ќорѓалуын, алып келгенде,
баѓалы ќаѓаздар нарыѓы ќызметін баќылауѓа кµмектеседі.
Эмитент пен инвестиция институттары, яѓни акцияларды алѓашќы
иемденушілерге сатушылар акциянын баѓасын барды сатып алушыларѓа бірдей
белгілеулері міндетті. Б±л жаѓдайда бip уаќытта шыѓарылѓан акциялардыњ
баѓасы бірдей болуы шарт.
Баѓалы ќаѓаздарды шыѓаруды мемлекет органдары ќатањ баќылап отырады.
Оларды шыѓарушылардьыњ барлыѓы Ќазаќстан Республикасыныњ Ќаржы Министрлігі
жанындаѓы ќаѓаздар жµніндегі тіркеуден мемлекеттік тіркеу номерін алуы
ќажет.
Баѓалы ќаѓаздар нарыѓын реттейту мемлекеттіњ ењ мањызды міндеті.
Ондаѓы маќсаты-баѓалы ќаѓаздармен келісімге ќатысушылардыњ зањды м‰делері
мен ќ±ќын саќтауды ќамтамасыз ету. Баѓалы ќаѓаздар нарыѓында ќызмет
атќаратын ќаржы институттарыныњ ісін баѓыттау мен реттеу мемлекеттік
органдарѓа ж‰ктелген. Республикада ондай органдар бойынша Баѓалы ќаѓаздар
жµніндегі комиссия, Ќаржы министрлігі, ¦лттыќ банк М‰лікті басќару жµнігі
Мемлекеттік комитет жєне Жекеменшіктендіру жµніндегі Мемлекетік комитеті
саналады. Осы баѓалы ќаѓаздар нарѓыныњ реттетін мемлекетік органдардыњ ењ
негізгісі - Баѓалы ќаѓаздар жµніндегі ¦лттыќ комиссияныњ ќ±рамы 1995
жылдыњ ќањтарында аныќталып, сол жылѓы сол жылѓы 21-дегі Республика
Президентініњ Баѓалы ќаѓаздар жєне ќор биржасы туралы жарлыѓына сєйкес
оныњ ќ±ќыќтыќ статусы, ќызметі жєне µкілеттігі бекітлді.
Баѓалы ќаѓаздар нарыѓын мемлекетік ретгеу ѓылыми негізделіп, алдын ала
дайындалѓан концепция ж‰гінгені д±рыс.
Баѓалы ќаѓаздар нaрыѓын реттеу мемлекетік органдарѓа, не арнаулы
±йымѓа, не ќaржы министрлігіне, не мемлекеттік (орталыќ) банкке ж‰ктеледі.
Мысалы, АЌШ-та тиітті зањдарды шыѓарылып олардыњ орындалуын тексерумен
конгрессте ќ±рылѓан. Баѓалы ќаѓаздар жєне ќор биржалары туралы комиссия
ш±ѓылданса, Жапонияда б±л с±раќтар . Ќаржы Министрлігінде ќаралады.
Реттеушi органдар инвесторлардыњ ќаржысын ќорѓауѓа баѓытталѓан негізінен ‰ш
ќызмет атќарады. Олар:
Біріншіден, нарыќта шаруашылыќ субъекттілерге ретінде ќызмет істейтіт
барлыќ баѓалы ќаѓаздар нарыѓына ќатысушыларды, сонымен ќатap, баѓалы
ќаѓаздарѓа тікелей ќатысы бар ќызметкерлерді тіркеуі. Тіркеуден µтетін
барлыќ кандидаттар ќаржы жµнінен белгілі бір талаптарѓа сай болуы ќажет,
яѓни олардыњ керкеті мµлшерде µз капиталы болѓаны жөн. Инвесторлардыњ
м‰ддесін ќорѓау маќсатында, єдетте тіркеуші opгaндар тіркеуден µткізбеу
ќ±ќын алады.
Екіншіден, экономиканыњ барлыќ субъектілерін наќты хабарлармен
ќамтамасыз eтy. Ол, єдетте, баѓалы ќаѓаздарды шыѓару мен оны шыѓарушылар
туралы анықтама толыќ, хабар беретін эмиссия проспектісін шыѓарумен ж‰зеге
асырылады. Оѓан алдын ала белгілі бір адамдар ѓана біліп жєне тек солардыњ
арасында орналастырылатын жеке баѓалы ќаѓаздар ќосылма. Одан басќа
эмитенттер б±ќаралыќ аќпарат беттерінде ‰немі ќаржы есебін, фирманыњ басшы
адамдар туралы µзгерістерді жариялап т±руѓа міндетті.
Yшіншіден, институционалдыќ органдар баѓалы ќаѓаздар нарыѓын тексеру
жµне ондаѓы ќ±ќыќ тєртібі caќтаy ќызметімен де айналысады. Б±л органдарды
µкілі зањ б±зушылардыњ кез-келгенін тексеріп кінєлілерге єкімшілік шара
ќолданып, істерін сотќа беруге ќ±ќы бар. Ол ‰шін оларѓа ‰лкен µкілеттілігі
берілген, мысалы, баѓалы ќаѓаздарѓа жєне аќша ќаражатына тыйым caлyѓa
(арест), ќ±жаттарын алуѓа жєне с.с. µкілеттіліктер.
Осы аталѓан баѓалы ќаѓаздар нарыѓын мемлекеттік реттеу тєсілдерiмен
ќатар нарыќтыњ µзін-µзi реттеу ic- шарларыныњ да мањызы зор. Оныњ ењбір
дамыѓан формасы-ќор биржасы. Ол баѓалы ќаѓаздар нарыѓына баќылау жасаумен
ќатар оѓан ќатысушылардыњ ic-єрекеттерін ретгейтін бір тектес ереже
шыѓарып, оныњ орындалуын ќатањ ќадаѓалап отырады.
Айта кететін жєй, ќазipri кезде елімізде eкi ќоp биржасы, яѓни
Ќазаќстан банкаралыќ валюта-ќор биржасы жєнe Орталыќ Азия ќор биржасы
ж±мыс істейді. Екі биржада да сату кµлемі єзірше тµмен жaѓдaйда. Биржадан
басќа баѓалы ќаѓаздар нарыѓына белсене араласатын басќа ±йымдар да болады.
Оныњ бipi, инвсстициялыќ бизнеске ќатысушы-кєсіби мамандардыњ
ќауымдастыѓы. Ондай ±йымдар мемлекеттік реттеудіњ кейбір жетіспеу
жаѓдайлары кезінде ќ±рылып, кейбір ассоциация м‰шелерініњ кеpiсінен баѓалы
ќаѓаздар нарыѓына ќатысушьшарѓа н±ќсан келтіргенін тексереді. Сонымен,
мамандандырылѓан ќayымдacтыќтыѓы баѓалы ќаѓаздар нарыѓыныњ д±pыc ќызмет
iстеуiне баѓытталѓан ic-єрекеттері кµп жаѓдайларда осы т±рѓыдаѓы мемлекет
м‰ддесімен сай келеді.
Ќазаќстандаѓы акционерлік ќоѓамдардыњ ќ±рылуы.
Акционерлік ќоѓам мынадай баѓалы ќаѓаздар т‰рлері шыѓарады: акцияларѓа
жєне облигацияларѓа.
Баѓалы ќаѓаздар нарыѓыныњ кєсіби мамандары
Баѓалы ќаѓаздар нарыѓыныњ ж±мысын ќамтамасыз ететін оныњ міндетін
атќаратын кєсіби мамандар, яѓни делдалдыќ. Ол ж±мыс баѓа белгілеу ‰шін жєне
ќажетті хабарларды аќпарататын компьютерлік техниканы ќажет етеді. Ол ‰шін
ќазіpгi уаќытќа сай нарыќќа єдейі дайындалѓан кєсіби мамандар ќажет.
Олардыњ жалпы экономикалыќ техникалыќ жєне кейбір к‰тпеген жаѓдайды
шешетініњ психология дайындыќтары болуы шарт. Сонымен бірге баѓалы ќаѓаздар
нарыѓы кєсіби мамандарыныњ тєжірбиесініњ мањызы олардыњ сезімталдыѓын
(интуиция) да баѓаламауѓа болмайды.
Баѓалы ќаѓаздар нарыѓыныњ кєсіби мамандары:
1. Брокерлер-делдал ретінде келісімге ќатынасатын адамдар. Брокер
келісім жасасатын єрбір жаќты табыстыруды кµздейді. Брокер µкіл емес, ешбір
жаќќа шарттыќ ќатынастарына ќатыспайды, ол жекелей тапсырмалар негізінде
ж±мыс істейді. Брокерге жеке келісімді жасасуѓа арнаулы µкілеттік беріледі.
Ол тек сол µкілеттік шегінде єрекет етуге міндетті.
2. Дилерлер-өз капиталымен келісім жасайтын делдалдар.
3. Джобберлер- нарыќ конъюнктурасын баќылаушылар.
Осы мамандармен ќатар баѓалы ќаѓаздар нарыѓына банк ќызметкерлері,
инвестициялыќ ќорлардыњ ќызметкерлері жєне нарыќ ќызметін реттейтін ереже-
нормалар шыѓаратын мемлекетік шенеуніктер мен зањ ќызметкерлері ќатысады.
Баѓалы ќаѓаздар нарыѓындаѓы брокерлер ќ±ќыќтыќ т±лѓа ішінде тіркел ген
маманданѓан фирма ќызметкерлері. Батыс Еуропа мемлекетгерінде олар не жєне
фирма, не акционерлік ќоѓам ретінде ќ±рылады.
2. Дилерлер-олар да делдалдар. Олардыњ брокерлерден айырмашылыѓы шарт
жасасќанда µз капиталын ж±мсайды. Дилердіњ ќызметін мына мысалмен
т‰сіндіруге болады. Мысылы,ќалалыќ єкімшілік 100 тенгелік облигация
шыѓаруѓа шешім ќабылдады делік. Эмиссиямен ш±ѓылданатын µз аппараты
болмаѓан жаѓдайда єкімшілік дилерлер фирмасына тапсырма береді. Егер
ќалалыќ заем бірнеше миллион тењге шыѓарылатын болса, онда ондай ‰лкен
іспен тек мамнданѓан ±лкен фирмалар, мысалы, коммерциялыќ банктер
ш±ѓылданады.
3.Джобберлер-баѓалы ќаѓаздар нарыѓындаѓы кньюнктура (µзгерістерді
сипаттайтын белгілер) мєселе жµнінен кењес берушілер. Ењ алѓашќыда олар
Лондон нарыѓында пайда болды. Олардыњ ic-єрекеттері баѓалы ќаѓаздар
нарыѓыныњ ќ±рылымы кењ кµлемде µpiciтеп жєне ‰немі µзгеріп отырѓанда ќажет.
Ќазаќстан Республикасыныњ баѓалы ќаѓаздар нарыѓыныњ ќ±ќыќтыќ негіздері.
Кез-келген зањныњ мазм±ны ќоѓамды орын алып жєне одан єрі дамып келе
жатќан экономикалыќ ќ±былыстарѓа сай болуы шарт. Себебі ќ±ќыќтыќ нормаларды
шыѓару белгілі-бір экономикалыќ м‰дделерге ќызмет кµрсетуге баѓытталѓан.
Халыќ шаруашылыѓын дамытудыњ кењестік ‰лгісінен экономи каныњ еркін
µркендеуініњ нарыќтыќ ‰лгісіне µту кезі ќ±ќыќтыќ негіздерді т‰бегейлі
реформалау арќылы нарыќтыќ ќатынастарды дамытуѓа жол ашатын зањ шыѓаруды
ќажет eттi. єлбетте б±ндай реформа ж‰ргізудіњ маќсаты-осы т±рѓыда тіпті
жања зањ шыѓapy емес, революцияѓа дейінгі Peceй империясы мен Кењeс
мемлекетініњ жања экономикалыќ саясат кезінде орын алѓан ќ±ќыќтыќ
институттарды ќалпына келтіру еді. Сонымен бірге нарыќтыќ ‰лгімен дамыѓан
µркениетті мемлекеттерді (мыс. АЌШ, Германия, ¦лыбритания, Жапония,жєне
т.б.,) тєжрибесін ‰йреніп, оны мемлекетіміздегі экономикасын реттеуге
бейімдендіру керек. Соныњ ішінде Ќазаќстад батаѓы ќаѓаздар нарыѓын жєне
ноыњ ќызметін ќамтамасыз ететін ќ±ќыќтыќ ережелері ќайта дамыту ќажет.
Баѓалы ќаѓаздар нарыѓын ќ±ќыќтыќ ережелермен ќамтамасыз етy деген
мемлекеттік органдардыњ баѓалы ќаѓаздар айналымы тиімді жєне маѓыналы
болуы ‰шін белгілі-бip жаѓдай жасайтын зањдар шыѓapy. Ќазіргі кезде
Ќазаќстанныњ мемлекеттік зањдарына мемлекетіміздіњ егемендік алѓаннан бері
шыќќан зањдар, Президенттіњ, жарлыќтары жєне ‰кіметтіњ ќаулылары, сонымен
ќатар Баѓалы ќаѓаз жµніндегі ¦лттыќ комиссияныњ ќ±ќыќтыќ актілер жатады.
Баѓалы ќаѓаздар туралы Ќазаќстан зањдары азаматтыќ ќ±ќыќтарына
негізделіп, қазіргі кезде зањ шыѓару біраз кезењнен µтті.
Жарлыќ шыќќан к‰ннен бастап 1991 жылы 1 ќазаќстанныњ екі зањы: "Баѓалы
ќаѓаздар айналым жєне ќор биржасы туралы жєне "Баѓалы ќаѓаздар туралы
ереже" µз к‰шін жойды. 1994 жылдыњ алты ай бойы Ќазаќстанныњ баѓалы
ќаѓаздар нарыѓы ќ±ќыќтыќ ќамтамасыз етілмеген жаѓдайда ќалды.
1995 жылдыњ сєуірінен Ќазаќстанда баѓалы ќаѓаздар нарыѓын дамытудыњ
жєне оныњ ќ±ќыќтыќ негіздерін ќалаудыњ ќaзipri кезде басталды. Осы кезде
негізгі нормативтік – ќ±ќыќтыќ актілер ќабылданып, Алматы ќаласында
салтанатты жаѓдайда Орталык Азия биржасы ашылды.
2 Бөлім.Бағалы қағаздар және олардың түрлерін талдау (!Темірбанк АҚ
мысалында)
2.1 Темірбанк АҚ-ның қысқаша сипаттамасы
“Темірбанк” акционерлік қоғамы 1992 жылы 26 наурыз айында Қазақстан
Темір Жол тарапына қызмет көрсетуге мамандандырылған банк ретінде құрылған.
1996 жылы 21 наурыз айында Қазақстан Республикасы заңына сәйкес ашық
акционерлік қоғам ретінде қайта тіркелген. Банк, Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкімен берілген банктік лицензиясы бойынша шетел валютасымен және
теңгемен операциялар жүргізу, бағалы металдармен жұмыс жасады. Осыдан
басқа, банк костодиалдық, брокерлік және дилерлік қызмет көрсетуге,
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздары бойынша Ұлттық Комиссиясымен
берілген лицензияға иемденеді.
Банктің басты кеңсесі Алматы қаласында орналасқан. Қазақстанда банктің
18 филиалы бар. Банктің орташа персонал тізімі ағымды жылда 1,058 адамды
құрады. Банк өз клиенттеріне жалпы банктік өызмет көрсетеді, заңды және
жеке тұлғалардан депозиттер қабылдау, несиелеумен айналысады, костодиалдық,
брокерлік және дилерлік қызметтер ұсынады, шетелге және Қазақстан бойынша
төлем аударымдарын жүзеге асырумен айналысады.
Банк кіші бизнес даму қорының қызметіне қатысуға уәкілетті банк болып
табылады.
2001 жылы 6 қазанда Нидерландыда тіркелген және банкке толығымен
қарайтын “Темір Капитал Д.В.” және 2002 жылы 2 қыркүйекте Қазақстан
Республикасында тіркелген және банкке толығымен қарайтын “Темір Лизинг”
акционерлік қоғамы қызметтерін банк қадағалайды.
Банк тарихы.
2003 жылы 11 шілде айында банк, Қырғызстан Республикасында тіркелген,
“Инексибанк” Жабық Акционерлік Қоғамының 44,5% жарғылық қорын иемденеді.
Банктің тіркелген бас кеңсесі келесі мекен жайда орналасқан: Алматы
қаласы, Абай даңғылы 6874.
“Темірбанк” АҚ 1992 жылы 26 наурыз айында құрылған, бас кеңсесі Алматы
қаласында орналасқан. 2003 жылы 1 қазанда банк Қазақстан бойынша 18
филиалға және 35 есептік-кассалық бөлімдерді иемденді. Қызметкерлер саны
1116 адамды құрайды. Актив көлемі бойынша банк елдегі ірі банктердің
ондығына кіреді.
“Темірбанк” ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz