ҚР-ның ЭКОНОМИКАСЫН РЕТТЕУДЕГІ ҚАРЖЫЛЫҚ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 БАҒА ЖӘНЕ ОНЫ РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Баға және бағақалыптастыру
1.2 Бағаның экономикадағы функциялары
1.3 Бағаны мемлекеттік реттеудің формалары
2 БАҒАЛАРДЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУГЕ ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасының нарықтағы баға қалыптастыру
жағдайына талдау
2.2 Қазақстан Республикасының баға саясатына талдау
2.3 Қазақстан Республикасының бағаны реттеу мен бақылау
қызметіне талдау
3 ҚР-ның ЭКОНОМИКАСЫН РЕТТЕУДЕГІ ҚАРЖЫЛЫҚ
МЕХАНИЗМДЕРДІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қаржы нарығындағы ақша-кредит саясатын дамыту
3.1 Бағаны реттеудің шетелдік тәжірибесі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазақстан экономикасының тұрақтылығы мен дамуында мемлекеттің ақша-
несие саясаты мен банктік қызметі ең негізгі экономикалық құрылымдардың
бірі болуда. Егер бұрын Қазақстанда экономиканы қаржылық реттеу мен банктік
қызмет дамудың төмен деңгейінде болған болса, қазірде ғылым ретінде де және
мемлекеттің нақты тәжірибесінде де өте жылдам үдеріспен дамуда.
Алайда, 2007-2008 жылғы ел экономикасының қаржылық дағдарыстан, жеке
таурларға деген бағаның тұрақсыздығынан, тағы басқа қаржылық зардап
шегуінен экономиканы реттеуде мемлекеттік тиімді қаржылық жүйесін жетілдіру
қажеттілігін көреміз.
Ел экономикасында отандық қоры мол және адамның бірінші қажеттілігін
қанағаттандыратын азық-түлік соның ішінде ұн өнімдері, тұз тағы басқа
өнімдердің бағасының шектен тыс өсуі мемлекеттің қаржылық механизмінің
дамудан әлде қайда алыс жатқанын көрсетті және халықтың әлеуметтік
наразылығын тудырды.
Мемлекеттің бағаны реттеудегі ақша-несие саясатының негізгі міндеті –
қаржы нарығының тұрақтылығын қамтамасыз ету, инфляция өсімінің залалды
зардаптарын төмендету, сонымен бір мезгілде экономикалық өрлеуді
ынталандыру үшін нақтылы айырбас бағамының икемділігін сақтап тұру,
республиканың тауар нарықтарында еркін және адал бәсекені дамыту,
нарықтарды монополияландыру дәрежесін төмендету, бәсеке үшін тең жағдай
жасау, табиғи монополиялар салаларын қысқарту, реттелетін тауарларға бағаны
қалыптастыру тетігінің айқындылығын қамтамасыз ету.
Жоғарыдағы айтылғандарды түйе келе жұмыстың тақырыбының әдістемелік
және тәжірибелік жағынан ел экономикасының дамуында өте өзекті болып
табылатындығын көреміз.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының бағаны реттеудегі
қаржылық механизмін және елдің монополияға қарсы саясатын басқару, реттеу,
реформалау қызметтерін талдау болып табылады.
Жұмыстың зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасының
экономикасындағы баға және оның қалыптасу жағдайы және мемлекеттің ел
экономикасын реттеудегі қаржылық саясаты болып саналады.
Жұмыстың бірінші тарауында баға және оның қалыптасуының мәні ,
теорялық алғышарттары, бағаны мемлекеттік реттеудің әдістері мен формалары
жазылды.
Екінші тарауда Қазақстан Республикасының экономикасындағы баға және
бағақалыптасу жағдайына нақты мәліметтер негізінде талдаулар жасалынды.
Сонымен қатар ақша-несие, монполияға қарсы саясаты және валютаны
ырықтандыру бағыттары, мемлекеттің салық-бюджет саясаты талданды.
Жұмыстың үшінші тарауында Қазақстан Ресмпубликасының экономиканы
реттеудегі ақша-несие саясатын жетілдіру жолдары ұсынылды және елдің
маңызды салаларындағы болашақ бағаның деңгейіне болжаулар келтірілді, баға
қалыптастырудың шетелдік тәжірибелері қарастырылды.
Жұмыста отандық және шетелдік авторлардың әдебиеттері, Ұлттық Банктің,
тәуелсіз қаржылық талдау институттарының мәліметтері, Қазақстан
Республикасының заңдық актілер мен құжаттары пайдаланылды.
1 БАҒА ЖӘНЕ ОНЫ РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Баға және бағақалыптастыру
Бағалар және баға қалыптастыру нарыктьқ экономиканың шешуші, маңызды
элементтерінің 6ipi.
Баға тауарлық-ақшалай катынастардың барлығына қатысты болып табылады.
Баға — сатып алушының тауарды сатып алуға, ал өндірушінің сатуға дайын
ақшалай сомасы. Сатып алушы тауарды ақшалай бірлікте керсетілген тауар
құндылығы оньң бағасынан жоғары болғанда сатып алады.
Сатушы үшін баға енбек үшін, оньң пайдасыньң шамасына, өмір сүру
қабілетіне әсер ететтін сыйақы болып табылады. Ол өндірic құрылымына,
нарықтағы фирма үлесіне әcepiн тигізеді.
Нарықтық экономика жағдайында бағалар экономиканы реттегіш функцияларын
атқару керек, онда бағаны қалыптастырушы факторлар кешені, экономиканың
дамуының зандылықгары мен тауар нарығының конъюнктурасы шоғырлануы керек.
Бағалардың табиғи мәнін айқындау мәселесі оның теориялық негіздерін,
мағынасын қарастыруда өте маңызды роль атқарады
Нарықтық тұрпаттағы экономикада бағақалыптастырудың теориялық
сауалдарына жүйелендірілген тәсілдеме А.Смиттің алғашқы іргелік
зерттеулерімен байланысты, ол өз ретінде Д.Рикардо, Дж.С.Милль, К.Маркстың
классикалық зерттемелерінде және А.Маршалл, У.Джевонс, Дж.Робинсон,
П.Самуэльсон сияқты еңбектік емес теория өкілдерінің еңбектерінде дамушылық
сипатта жалғасын тагқан.
Осы зерттеулер нәтижесінде бағақалыптастырудың көрнекті теориялық
базасы жеткілікті түрде құрыла отырып, бағақалыптастырудың трырнамалық
қағидаларының сан түрлі мәнділігіндегі сқіатында болды. Баға теориясында
негізгі екі бағыт бар:
– шығындық, оның негізінде өндірушілердің жиынтық шы
ғындар (тұрақты және ауыспалы) есебі жатыр;
– нарықтық (құндылық), оның негізінде тұтынушылық мінез -құлық пен
сұраныс жатыр.
Бағақалыптастырудағы шығындық бағыт негізінде А. Смит, Д.Рикардо,
Дж.С.Милль және К.Маркстың еңбектерінде дамыған құнның еңбектік теориясы
жатыр. Осы теорияға сәйкес, өндіріс көлемі өзгергенде қоса өзгеретін
шығындар өзгермелі болып жіктеледі, ал өндіріс көлемі ауытқуында
өзгермейтін шығындар тұрақты шығындарға жатады.
Бағақалыптастырудың негізгі критерийі ретінде еңбектің өзгермелі
шығындарын ен бірінші болып А.Смит қарастырған. Осы ойында А.Смит тауар
бағасының қалыптасуының негізі деп жүмыс күшін санағансонымен қақр тауар
бағасының құрылымын үш негізгі бөлікке жіктеген: рента, еңбекақы және
пайда.
Д.Рикардоның түсіндірмесінде А.Смиттің бағалық тәсілдемесі күрделі
өзгерістерге ұшыраған жоқ. Ол А.Смиттің әдістемелік тәсілдерін қолдана
отырып жиынтық шығындарды еңбектің өзгермелі шығындарымен сипаттайды.
Рикардо қосымша құн қағидасымен айқындалатын, еңбектің мультипликативтік
шығындық категориясын әзірлеген.
Дж.С.Милль бағақалыптастыру саласында, баға және құнға әсер етуші
факторлар ретінде сұраныс пен ұсынысқа жүргізген өзінің пионерлік (алғашқы)
зерттеуімен ерекшеленді. Милльдің негізгі, басты ойпікірі бойынша құн —
сұраныс пен ұсыныстың нәтижесі. Осы ойына байланысты ол, теориялық деңгейде
баға теориясындағы маржиналдық бағыттың басымдылық сипатын танытады.
К.Маркс өзінің баға моделін құрастырғанда, негізгі шығындық тұрғыда
бағақалыптастырудың шығындық базасын ретгейді: шикізаттар мен
материалдарға, жұмыс күшіне және амортизацияға шығындар.
Маркс тәсілдемесінде қағидалы жаңалық ретінде, бағақалыптастырудың
негізгі критериясы сипатында қогамгақажетті еңбектік шығындар категориясын
қолдануды жатқызамыз. Маркста бағақалыптастыру процедурасы нақты
айқындалған әкімшіліктік сипатты иемдене отырып, төмендегі операциялардан
құралады:
тауарларда қоғамдық қажеттіліктерді айқындау;
қоғамдық қажеттіліктің белгілі бір деңгейіне жауап беретін, тауар ұсынысын
орталықгандыру жолымен қоғамдық өндірісте пропорционалдылықты бекіту;
еңбектің нормативті шығындар базасында тауардың баға
сын калькуляциялау.
Осындай жолмен, шығындық тәсілдемеге сәйкес, тауар өзінде құн мен
бағаны иемденеді.
Құн — тауарда қамтылған негізінен еңбек интенсивтілігі мен ептілігі
арқылы сипатталатын еңбектің қоғамдық пайдалы шығыны. Кезкелген тауар еңбек
нәтижесі, бұл барлық тауарларды сапалы біркелкі, салыстырмалы және өлшемді
етеді. Баға тауардың ақшалай құндық көрсеткіші бола отырып, сан түрлі
факгорлар есебінен өз құнынан ауытқып отыруы мүмкін. Құнның еңбектік
теориясы шегінде құнның қалыптасуы негізінен өндірістік салаға тән.
Сәйкесінше бағаның шығындық базасы негізінен өндірістік сипатқа ие болады.
Бағаның қалыптасуының осы қағидасы кеңестік үкшет кезеңіндеп әкімшілік-
командалық экономикаға тән және кеңестік болмыста үстемдік құрған.
Бағақалыптастырудың нарықтьң тәсілін анықтаушы — құнның еңбектік емес
теориясына қатысты жағдай басқаша қалыптасты.
Бұл тәсіл тауар бағасын өндірістік ресурстарды дұрыс пайдаланудағы
ақшалай шығындардың сомасымен түсіндірледі. Бүл жағдайда тауардың нарықтық
бағасы өндіруші шығындарынан емес, сатып алушының осы шығындардың
пайдалылығын бағалауына байланысты. Осы сәтте баға құндық мөлшерден тыс
дербес болып табылады, және оны анықгау үшін өндіруші шығындарына қарағанда
сатып алушының берген бағалауьт өте маңызды.
Баға теориясын әзірлеп, өңдеуде А.Маршалл маңызды роль атқарады.
Маршалдың ойпікірі бойынша құн, экономиканың барлық құрылымдарында және
секторларында тепетеңдікке жетудің тек сирек жағдайында ғана, баға ара
қатынасын анықгайды және осы ойын дәлелдеген. Маршалл жетілген бәсеке
жағдайында сұраныс пен ұсыныс қатынасының тауар бағасын қалыптастыруға әсер
етуінің қарапайым механизмін бекітті.
Маршалл бағаны талдауда уақыт факторын ескеру қажеттілігін атап
көрсеткен, талдау негізінде қысқа мерзімді не ұзақ мерзімді тәсіл
қолдануына байланысты баға және өндіріс шығындары арасында болатын әртүрлі
байланыстарды айқындаған. Маршалл баға бойынша ұсыныс және сұраныс
икемділігі туралы ойпікігші алғашқы болып айтқан.
Құндъқ тәсіл өзінің дамуын пайдалылық теориясында иемденді. Тұтынушылық
мінезқұлық пен сұранымның маңызды қағидасы болып, тұтынатын игілік
пайдалылығының белгілі шкаласын құратын, оның жеке талғамы мен қалауының
есепке алынуы саналады. Одан басқа, тұтынушы өзінің сатьтп алушылық
қабілеттілігін ескереді. Осыған байланысты тұтынушының барлық ісәрекеті
тауардың белгілі пайдалылығына сәйкес өз өз басынан ала алатын пайдалылық
максимизациясына бағытталған. Бұл теорияның авторлары — У.Джевонс,
К.Менгер, Л.Вальрас, В.Паретто және И.Фишер.
Нарықтық тәсілдің шығындық тәсілден түпкі ерекшелігі келесіде: баға
қалыптастырудың нақты үдерісі мүнда өндіріс саласында емес, кәсіпорында
емес, өнімді өткізу саласында өтеді, яғни сұраным мен ұсыным, тауарлық
ақшалай қатынастардың әсерінен қалыптасатын нарықта. Тауар бағасы және оның
құндылығы нарықта тексерістен өткізіліп барып, қалыптасады. Бірақ шығындық
та, құндық та тәсіл кез келген экономикалық жүйе шартында өндіріске және
тауар өткізіліміне байланысты шығындардың анықталуы объективті қажеттілік
болғандықтан жеткілікті шамада бірдей қызмет етуге құқығы бар. Нарықтық
қатынастар шартында шығындардың қалыптасу үдерісі нарықтық баға базасында
өтеді және де сатудан түскен табыстар есебінен тауарды өткізу және өндіріс
үдерістерін жүзеге асырумен байланысты барлық шығындардың өтеуін талап
етеді.
Сондықтан да бағақалыптастыру механизмі оның динамикасы арқылы
айқындалуының орынды екенін ескерген жөн. Бағалар динамикасы 2 маңызды
факторлар әсерінен қалыптасады: стратегиялыц және тактикальқ.
Стратегиялық фактордың мәнділігі бағалардың тауарлар құнының негізінде
қалыптасуында жатыр. Бағалар құнның айналасында тұрақты түрде ауытқып
отырады. Стратегиялық фактор — ұзақ мерзімді, перспективті ісәрекеттер
факторы. Ол ең тиімді жағдайларға қазіргі заманғы техникасы мен
технологиясы бар, еңбектік ұйымдардың алдыңғы қатарлы әдістерін қолданатын
фирмалар мен кәсіпорындарды тиесілі етеді. Кімде өндіріске жеке шығындары
төмен болса, сол ең көп олжаны (ұтысты) игереді.
Тактикалық фактор келесі сипатта байқалады: нақты тауарға бағалар нарық
конъюнктурасы әсерінен қалыптасады. Бүл фактор жиі өзгеруі мүмкін (құн,
сағат бойынша), өйткені конъюнктуралық өзгерістер динамикасы өте жоғары.
Тактикалық фактор конъюнктуралық өзгерісті шүғыл түрде пайдалана алатын
фирмалар мен кәсіпорындарға жағымды жағдай тудырады.
Бірақ ең көп олжаны нарықта стратегиялық та, тактикалық та факторларды
пайдалану мүмкіншілігі бар фирмалар мен кәсіпорындар иемденеді.
1.2 Бағаның экономикадағы функциялары
Баға — күрделі және күшті (мығым) экономикалық категория. Онда жалпы
қоғамның, экономика дамуының барлық негізгі мәселелері қамтылған және
түрлене айқындалған. Бұл тауарды өткізу мен өндіруге, оның құнын
қалыптастыруға, үлттық табыс пен жиынтық ішкі өнімді құруға және оны
пайдалану мен үлестіруге тиесілі.
Баға көптеген экономикалық, әлеуметтік, саяси мәселелерді шешуге
белсенді түрде қатыса алады, сондықтан да мемлекет және нарықтың әртүрлі
субъектілері өз әрекеттерінде бағаның барлық қасиеттерін пайдаланып,
ескереді. Бағаның ролі, оның микро және макродеңгейдегі алатын орны оның
функциялары арқылы сипатталады.
Функция — экономикалық категорияның терең ішкі мәнінің нақты шындықта
айқындылуын іске асырушы тәсілі. Баға функциясы оның ішкі мазмұнының сыртқы
көрінісі болып табылады. Баға функциясын оған тән экономикалық
категориядағы жалпы қасиеттер жиынтығы сипаттайды. Баға функцияларына әрбір
нақты бағаға тән сипаттарды тиесілі етеміз.
Баға өлшеу, есептік, реттеуші, ынталандырушы, үлестіру (қайта үлестіру)
және де өндірісті үтпымды орналастпыру критерииі функцияларын атқарады.
Өлшеу функциясы. Бағаның көмегімен сатып алушы төлейтін, ал сатушы
сатылған тауар үшін алатын ақша саның анықтап, өлшеуге болады. Сатылатын
және сатып алынатын тауарлар саны мен бағасын біле отырып тауарлар үшін
ақшалай төлемдердің шамасын анықтауға болады.
Әртүрлі тауарлар бағасын салыстыра отырып, оларды арзан және қымбат деп
бөле отырып, әртүрлі тауарлар құндылығының ара қатынасы турасында бағалауға
болады. Әртүрлі тауарлардың құндылығын салыстыруда баға қайта өлшегіштік
функциясын атқарады.
Есептік функция. Баға еңбектің қоғамдық дәрежеде деп танылған еңбек
шығындары мен оның пайдалылығының ақшалай көрінісі ретінде сипат береді.
Баға қоғам үшін қандай да бір өнім бойынша қажеттілікті қанағаттандыру
қандай шығынға үрынды ратынын көрсетеді. Баға тауарлар мен қызметтер
өндіруге қаншалықты еңбек күші, материалдар мен шикізаттар жұмсалатынын
анықтайды.
Соңында баға тауар айналымы мен өндірістің жиынтық шығындарының
мөлшерін ғана емес, сонымен қатар, пайда мөлшерін де көрсетеді.
Бірақ нарықтық факторлар әсерінен баға шығындардан едәуір ауытқуы
мүмкін. Өндірушінің мүддесі максималды пайда алу, ал сатып алушы тауардың
минималды бағасына ұмтылады. Бәсекелік жағдайды ұстап түру үшін тауар
өндіруші өзінің шығындарын әрқашанда бақылауы керек, оларды бәсекелестер
шығындарымен салыстыра отырып, өз шығындарын азайтуға және өндіретін өнім
сапасын жақсартуға ниет танытуы қажет.
Жұмсалған шығындардың орындылығының танылуы, нарықта сатып алушы мен
сатушы арасындағы тікелей қатынаста анықталады.
Шығындар есебінің жалпы негізін қалаушы қағидасы, кәсіпорында
қолданылатын шығындар есебінің қағидалары мен тәсілдері оның ұйымдық және
басқару құрылымына, шығарылатын тауарлар номенклатурасына, өндіріс
технологиясы және нарықпен байланысы формаларына сәйкес болу керек.
Өлшеу, қайта өлшеу және есептік функцияларды атқара отырып баға барлық
құндық көрсеткіштерді есептеуге мүмкіндік береді, сонымен қатар, жоспарлау,
болжау және талдау құралы, ақпаратты маңызды тасымалдаушы болып табылады.
Реттеу функциясы. Баға экономикалық үдерістерді реттеу құралы ретінде
танылады: өндіруші және түтынушының ақшалай төлем қабілеттілігімен
байланыстыра үсыным мен сүранымды теңестіреді. Ол ұсыным мен сүраным
арасында үзілістің бар болуы туралы индикатор қызметін атқарады және
олардың арасындағы сәйкестікке жету үшін икемді құрал болып табылады.
Сүраныс тауарға деген сатып алушы қажеттілігін оның сол тауарды сатып алу
мүмкіншілігін ескере отырып айқындайды, ал бүл жағдай нарықтық баға мен
сатып алынатын тауар арасындағы кері байланыспен сипатталады. Бағаның
төмендеуінде тауарларға сүраныс үлғайады. Сұраныс өсуінде бағалар тез
жоғарлайды.
Әрбір тауар бойынша баға оның өндіріліп, шығарылуын қысқарту (егер де
сүраным төмендесе), не өндірісті көбейту (егерде сұраным жоғары болса)
қажет екенін көрсетеді. Үсынылатын тауарлардың баға деңгейі пайда деңгейін
анықтайды. Қанағаттанарлықсыз бағалар немесе олардың төмендету тенденциясы
кезінде ресурстардың колданылуына қатысты қайта бағдарлар әзілеп,
тауарларды сату мен өндіру көлемін және технологияны ауыстыру керек.
Нарықтық құрылымдардың қалыптасуы мен бәсекенің даму кезеңінде, сұраным
мен үсыным арасында баланстық жағдайға жету кезінде бағалардың көтерілуі
тек тауар ассортиментін кеңейту және сапаның жақсартылуымен шартталынуы
қажет. Нарыктық қатынастар дамуында бағаның бұл функциясының ролі күшейеді
және тауарларға бағақалыптастыруда басты негізде болады.
Ынталандырушы функция. Бұл функцияның мәнділігі бағаның сан түрлі
тауарларды тұтынуда және өндіруде талаптандырушы немесе тежегіштік сипатта
айқындалуымен түсіндіріледі.
Баға өндірушіге ынталандырушылық әсерді, құрамындағы пайданың үлесі
арқылы тигізеді. Оның деңгейі, нарықтық бағақалыптастыру шаруашылықтық
шешімдерді альтернативті түрде таңдауы үшін мүмкіншілік
қалыптастыратындықтан, өндірістің неғұрлым үнемдірек әдісін және
ресурстардың толығырақ қолдануына қатысты ынта тудырады. Мысалы, өндіріс
факторларын, өндірілетін өнім және өткізу нарығын тандау бойынша баламалар
(альтернативалар).
Бағалар жүйесі арқылы өндіріс көлемін үлғайтуды, тауардың сапалық
параметрлерін жақсартуды, айналым уақытын қысқартуды, үтымды емес
тасымалдауды азайтуды, көлік құралдарын тиімді пайдалану ынталандырылады.
Өндірушіні ынталандыру негізгі бағадан үстеме және, бағадағы пайда
үлесін көбейту жолымен жүзеге асады. Өндірушіге өз тауарын тиімді сатуға
мүмкіндік беретін нарықтық бағаға ынталандырушы функция ие болады.
Ынталандырушы функция минималды баға арқылы алғашқы қажеттіліктегі
тауарларды тұтыну үшін жағымды жағдай туғызу арқылы әлеуметтік мәселелерді
шешуде үлкен роль ойнайды.
Баға тұтынуға бөлшек сауда баға деңгейі арқылы ынталандыруға мүмкіндік
береді немесе оның құрамына енетін жанама салықтар арқылы керісінше
тұтынуға кедергі келтіреді.
Осындай жолмен, ынталандыру функциясы, баға жүйесі арқылы жалпы қоғамда
және үдайы өндірістің барлық қатысушыларының экономикалық мүдделерін іске
асыруды танытады.
Үлестіруші (қайта үлестіруші) функция әртүрлі факторлар әсерінен тауар
бағасының, оның құнынан ауытқуына негізделеді. Бағалар арқылы табыстарды
үлестіру және қайта үлестіру жүзеге асырылады, яғни әлеуметтік топтар,
ұлттық экономика секторлары, салалары арасында қайта құрылған құн және
сонымен қатар халықтың, кәсіпорындардың, сала табыстарын реттеу жүзеге
асырылады.
Баға көмегімен табыстардың қайта үлестірілуі баға деңгейі, оның
құрылымы, жанама салықтарды енгізу (енгізбеу), олардың өндіруші және
өңдеуші салаларының сан түрлі өнімдеріне, ауыл шаруашылық және өнеркәсіптік
өнімдерге қойылатын ставкасының деңгейіне, сонымен бірге әр түрлі
тұтынушылар үшін баға деңгейінің әр түрлі жүйесін бекіту арқылы іс жүзіне
асады.
Бағаның үлестіруші функциясын өткізу әлеуметтік мәселелерді шешуге
мүмкіндік етеді. Жайлылық заттарына жоғары бөлшек саудалық баға орнату
әлеуметтік қорларға бюджет көмегімен ақшалай табыстарды қайта үлестіруге
мүмкіндік береді.
Өндірісті ұтымды орналастыру критерийі ретіндегі баға функциясы. Бұл
функция келесідей сипатта айқындалады: жоғары пайданы алу үшін баға
механизмі арқылы экономиканың бір секторынан екішпі секторына және ең
жоғары пайдасы бар жеке секторлардың ішіне капиталдардының құйылуы.
Капиталдарды қайта үлестіру сұраныс және ұсыныс заңңарымен, бәсеке әсерінен
жүзеге асады. Капиталдардың мұндай құйылуы бәсеке және сұраным ықпалымен
кәсіпорындар, фирмалармен жүзеге асады. Тек кәсіпорын ғана қызметтің қай
түріне, экономиканың қай саласына өз капиталын салу керек екенін дербес
шешеді. Бұл жағдайға терең маркетингтік зерттеулер, барлық нарықтық
факторларды, оның ішінде бағаларды да, зерттеу жүргізу қажет.
Бағалардың барлық функциялары өзара байланысты, өзара әрекетті, ал кей
сәтте олардың арасында қарамақайшылық пайда болады. Функционалды бағалық
қарымқатынастарды өткізу қиын және көп түрлілігімен ерекшелінеді, сонымен
қатар, тұрақты түрде кәсіпорынның маркетингтік қызметінің зерттеу объектісі
болуы қажет.
Шығындарынан асатын пайдаға ие болған кәсіпорын рентабельді деп
саналады. Егер әкімшілікті командалық жағдайда, бюджет жәрдемақысы арқылы
рентабельділігі төмен және рентабельді емес кәсіпорындардың қызмет етуі
мүмкін болса, нарықтық жағдайда, мемлекет қолдайтын салалар мен
өндірістерді санамағанда, олардың іс жүзінде болмауы мүмкін.
Нарық шартында рентабельділік нормативтері тек монополистік
кәсіпорындар өнімдеріне бекітілуі мүмкін. Басқа жағдайларда пайданың
мөлшері тауар өндірушілердің бәсекеқабілеттілігі нәтижесінде нарықта
қалыптасады, және ол көптеген конъюктуралық факторлардан, шаруашылық
операцияның жүргізу уақытынан, шығындар құрылымының әсерінен өзгеруі
мүмкін.
Әдетте, жасалған мәміленің көлемі ұлғайған сайын, оның құрамындағы
пайда үлесі аз болады. Ғылым саласында шығындардың негізгі бөлігін еңбектік
шығындар құрағандықтан, оған ең төменгі рентабельділік деңгейі салынады.
Сауда саласы материалдық қорларды құру қажеттілігімен байланысты
болғандықтан, оның рентабельділік деңгейі жоғарырақ болады. Материалдық
өндіріс аясында материалдық шығындар, еңбек және тозу шығындары және т.б.
болғандықтан, оған рентабельділіктің ең жоғарғы деңгейі сәйкес келеді.
1.3 Бағаны мемлекеттік реттеудің формалары
Баға ќалыптасуды реттеу мемлекеттік саясаттыќ ќажетті бөлігі экономика
жағдайына ќатысты мемлекеттң бағаларға әсер етуі өзгеріп отырады. Ол
манополиялыќ бағаларын баќылауға мүмкіндік береді; бағалыќ инфляциялыќ
өсуіне жол бермейді. Ол дағдылы бәсекелестң ќұрылуына мүмкіндік береді.
Мемлекет өз саясатын белгілі нарыќтыќ ќұрылым ќұру арќылы жүзеге асырады,
тұтынушыларды ќорғау маќсатымен манополияға ќарсы заңды ќабылдайды, адал
емес іскер практикадан жояды. [14, 93 б].
Бағаларды реттеу 2 деңгейде жүзеге асады: мемлекеттік және
кәсіпорындыќ. Бағаларды кәсіпорын деңгейде реттеу – бұл өзіндік реттеу.
Өзіндік реттеу бұл – нарыќты контагенттер саќтайтын нормалар мен
ережелердің жиынтығы.
Мемлекеттік реттеу бағаларға жалпы экономикалыќ жүйенң тұраќты дамуына
жол беру үшін әсер ету. Нарыќтыќ баға ќалыптасуында тауарға бағалар олардың
иегерлерімен аныќтайды. Мемлекет тек тауарлыќ шектелген шеңбердегі
бағаларын ғана реттей алады. Ал басќа тауарларға ол тек жалпы тұрғылар
бағалар ќалыптастыру принциптерін ғана аныќтайды. Мемлекеттік органдар
инелерімен дайындалған тауарға наќты баға ќоюға ќұќыќтары жоќ.
Нарыќ шеңберінде фирмалар өз өнімін, ќызметтерін олардың көзќарастары
бойынша немесе келісімшарттыќ негізде ќойылған, заң актілерімен
ќарастырылған, мемлекеттік бағалармен –бағалар мен тарифтермен сатады.
Мемлекеттік реттеу кәсіпорынның өнімдеріне, нарыќта монополиялыќ
ережелермен айналатын, экономикалыќ әртүрлі сектордағы және тұрғындардың
өмір деңгейінде ќалыптасатын тауарлар мен ќызметтерге тарала алады.
(электр энергия, газ, мұнай өнімдері, пәтерлік төлем, камуналды ќызметтерге
тарифтер). Баға ќалыптасудағы кәсіпорын еркіндігі мемлекетпен шектеледі.
Осындай ќызметтң 3 деңгейге бөлінеді:
Мемлекетпен бекітілген бағаларды ќою:
- мелекеттік прейскурантардың баға түрінде;
- нарыќтыќ еркіндік бағаларды мұздату;
- монополиялыќ бағаларды бекіту;
- бағаларды мемлекеттң кәсіпорындары үшін баға ќалыптастыру
жағдайларын ќалыптастыру арќылы реттеу. Осы сияќты шектеулер келесі
формаларда жүргізіледі:
- бағалардың шектеі деңгейін бекіту;
- үстемелердң максимумын немесе бекітілген прейскурант бағалар
коэфициентіне бөлінулер;
- бөлшек бағалар элементінң шекті мағынасын енгізу;
- бір реттік баға өсудң максималды деңгейіне ќою;
- монополиялыќ бағаларды ќою.
Мемлекеттің бағаны белгілеу еркіндігіне әсер ету дәрежесіне байланысты
тіркелген, реттелетін және еркін бағалар болып бөлінеді.
Мемлекетпен тіркелген бағалар. Бұл жағдайда бағаларды мемлекет өзі
белгілейді. Баға қалыптастыруды шектеудің келесі формалары болады.
Мемлекетпен реттелетін бағалар. Кәсіпорындар үшін ережелерді мемлекет
белгілейді, соларға сәйкес кәсіпорындар өздері бағаларды белгілейді.
Мемлекеттік прейскурант бағаларды бекіту — мемлекеттік органдармен
бекітілген және жарияланған ресми жинақтың тауарлары мен қызмет
көрсетулерінің бағалары мен тарифтері. 1987 ж. дейін КСРОң барлық бағалары
прейскурантты болды.
Еркін (келісімшарттыќ) бағалар. Мемлекет кәсіпорындардың еркіндік
деңгейін нарыќта әртүрлі шектеулер есебінен ойын ережелерін аныќтауын
шектейді. Нарықтық еркін бағаларды тоқтатып қою — нарықтық бағаларды
белгілі бір деңгейде белгілі бір (әдетте қысқа мерзімге) уақыт мерзіміне
тіркеу. Экономикадағы күшті инфляция кезінде қолданылады.
Осындай шектеудң формалары:
- көлденең баға бекітулеріне тыйым салу;
- тік баға бекітуге тыйым салу (сатып алу – сату, тек бір өндірушіде
сатып алу);
- демпингке жол бермеу (бәсекелестерді жою маќсатында тауарды өзіндік
ќұнынан төмен сату;
- адал немесе бағалыќ жарнамаға жол бермеу.
Нарыќќа өту кезеңінде, аралас экономика жағдайында нарыќтыќ баға
ќалыптастыру бөлек тауарларға бағаларды мемлекеттік реттеу механизмімен
икемді болуға лайыќтанған. Бұл мемлекетке бағалар арќыылы экономикалыќ
дамудың приоритеттерін аныќтауға және іске асыруға мүмкіндік береді.
Бағалық саясат мемлекеттік экономикалық саясаттың бір бөлігі болып
табылады және нарықтық қатынастар жағдайында аса маңыздылық сипатта болып,
ол төмеңдегідей аынықталады:
нарықтық қатынастардың дамуына бәсекелестіктің жағдайын жасау, тауарлар,
қызметтер және қаржылық кұралдардың ерікті қозғалысын қамтамасыз ететін
экономикалық әрекеті арқылы;
меншіктің жеке, мемлекеттік, муниципалды және басқа да
формаларын қорғау құралы қызметі арқылы;
инфляцияның бәсевдеуіне және оның келеңсіз экономика
лық және әлеуметтік зардаптарын жұмсартуға ықпал ету арқылы.
Мемлекеттің бағақалыптастыру үдересіне араласуы бағаларды реттеудің
тура және жанама әдістерін біріктіру негізінде жүзеге асады.
Бағаларды тікелей реттеу — әрекет етуші бағаларды белгілеуте
мемлекеттік әкімшілік араласуы, бағалардың деңгейлерін, құрлымын және
қозғалысын қалыптастыруда мемлекеттің қатысуы, баға қалыптастырудың белгілі
бір ережсаіерін белгілеу.
Монополиялық бағаларды тіркеу — нарықтағы үлесі 35 % артығын құрайтын
кәсіпорындардың бағасына қолданылады. Тіркелген бағаларды енгізу туралы
шешімге осывдай бағаларға қосылатын пайданы (тиімділікті) анықтау
процедурасы әсер етеді.
Бағалардың шекті деңгейін белгілеу — бөлшек сауда бағасы шекті бағадан
басым түспеу керек, Егер баға шекті деңгейден басым болса, шекті деңгейден
басым түсетін баға бойынша сатылған тауарлардан алынған пайдаға үдемелі
салық салу қолданылуы мүмкін.
Прейскуранттың тіркелген бағаларына шекті үстемелерді немесе
коәффщиенттерді бекіту — бөлшек сауда бағасы прейскуранты баға және шекті
үстеме қосындысынан басым түспеу керек. Мұндай шара тапшылық жағдайында өте
маңызды, өйткені еркін бағалардың өсуі ақырында өндірістің қысқаруына
әкеліп соғады.
Бөлшек сауда бағалары әлементтерінің шекті мәндерін белгілеу — пайда,
шегерім, жанама салықтар шамасын бір реттілікке келтіру (регламентация).
Бағаларды біррет көтерудің шекті деңгейін белгілеу — белгілі бір
пайызға бағалардың өсуі.
Сонымен қатар, бағалардың мемлекетпен реттелуі монополиялық бағаларды
мемлекеттік реттеу және мемлекеттік кәсіпорындарга бағаларды белгілеу
жолымен жүзеге асуы мүмкін.
Еркін нарықтық бағалар. Бұл жағдайда, мемлекет адал емес бәсекеге және
нарықты монополиялауға бірқатар тыйымдар енгізе отырып, кәсіпорындарға
нарықтағы ойын ережелерін белгілеп береді Шектемелердің келесі формалары
пайдаланылуы мүмкін.
Бағаларды көлденең тіркеуге тыйым салу — екі немесе одан да көп
бәсекелесуші кәсііюрындардың бағаларды белгілі бір деңгейде ұстап тұру
туралы келісіміне тыйым салу.
Бағаларды тігінен тіркеуге тыйым салу — өндірушілердің өз бағаларын
жабдықтаушылар мен саудаға ендіруге тыйым салу.
Бағалық дискриминацияға тыйым салу — саудагерлерге тауарды бір бағамен
ұсынуды талап ету.
Демпингке тыйым салу — бәсекені жою мақсатымен тауарды өз құнынан төмен
бағамен сатуға тыйым салу.
Адал емес бағалық бәсекеге тыйым салу — баға төмендетілді деген алдамшы
әсер туғызуға жол бермеу.
Бағаларды тікелей реттеу әдістерімен қатар мемлекет жанама реттеуді
дежүзеге асырады, яғни бағаны белгілеу үдересіне бірқатар жанама
шаралармен ықпал етеді.
Бағаларды жанама реттеу — нарықтағы тауар ұсынысының кеңеюіне, нарықтық
сұраныстың көбеюіне, халықтың кірістерін басқаруға, салықтарды реттеуге
ықпал ететін әдістер мен құралдардың қосындысын қолданумен қамтамасыз
етілетін баға белгілеуге араласу. Жанама реттеу — бұл бағалардың өздерін
емес, керісінше оларға әсер ететін факторларды реттеу. Бағаларды жанама
реттеу шараларына жататындар:
мемлекеттік сатып алулар;
салықтық жүйе;
ақша айналымын және несиені реттеу;
мемлекеттік инвестиция саясаты;
мемлекеттік шығындарды реттеу;
амортизация нормаларын бекіту.
Бұл шаралармен мемлекет сұраныс пен ұсыныс арасындағы тепетендікті
орнатуға және сонымен қатар барлық экономика көлемінде бағалардың
бірқалыпты және баяу өсуіне ықпал етуге үмтылады. Сөйтіп, бағаларды
реттеудің жанама әдістері бағалардың өздеріне емес, керісінше бағаны
белгілеуге әсер ететін және макроэкономикалық сипатқа ие факторларға ықпал
етуде көрінеді.
Жанама реттеу пайыздық есептік мөлшерлемесі, салықтар, демеуқаржылар,
кірістер, валюта курсы, әкспортимпорт баждар және квоталар көмегімен және
келесі жолдармен жүзеге асады:
- жеңіл салық салуды, жеңіл несие беруді қолдану, бюджетген
қаражаттандыру және демеуқаржы беру, үкімет органдарының заңды немесе жеке
тұлғамен сатылатын өнімге тіркелген бағаларды енгізу туралы келісімге отыру
және тағы да басқа.
Бағаларды реттеудің тікелей және жанама әдістері бірігуінің дұрыстығы
қажет.
Бағаларды шамадан тыс мемлекеттік реттеу кезінде нарықтық механизмдер
әлсірейді және шығындар мен нәтижелерді салыстыру үшін нарықтық бағдарды
жоғалту қауіпі пайда болады, өйткені нарықтың негізгі параметрлері нарықтық
емес факторлар жағынан күшті әсер алуда. Бәсекелестік нарыққа қатысы жоқ
және мемлекетпен белгіленетін баға ұсыныс пен сұраныстың өзгеруіне
байланысты жеткілікті түрде жедел ауыса алмайды. Мұндай жағдайда не
тапшылық, не нарықта өткізілімге ие емес тауарлардың іркілуі пайда болады.
Мемлекет бағаларды қалыптастыруға және оларды реттеуге қатысудан толық
кеткен жағдайда экономика негіздері бұзылады, мемлекет монополизммен
күрестің маңызды әдістерінің бірін жоғалтады, ал нарықтық қатынастар және
көптеген кәсіпорындардың қаржылық жағдайы тұрақсыз болады.
2 БАҒАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУГЕ ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасының нарықтағы баға қалыптастыру
жағдайына талдау
2007 жылғы желтоқсанда тұтыну рыногындағы бағалар өткен аймен
салыстырғанда 1,9%-ға, 2006 жылғы желтоқсанмен салыстырғанда 18,8%, жыл
ішінде орта есеппен (2007 жылғы қаңтар-желтоқсан жылғы қаңтар-желтоқсанға)
- 10,8%-ға өсті. 2007 жылы бағалардың елеулі өсімі азық-түлік тауарларына -
26,6%-ға байқалды, ал олардың инфляцияға салымы 11,6% құрады. Ақылы
қызметтерге бағалар 15,4% өсті, бұл жалпы өсімге 4,1% қосты, азық-түлік
емес тауарлар, тиісінше, 10,5% және 3,1%.
жылғы желтоқсанда өткен аймен салыстырғанда (жемістер мен көкөністер,
көмір және бензин бағаларының өсімін есепке алмағандағы) базалық инфляция
1,8%, 2006 жылғы желтоқсанмен салыстырғанда 18,6% құрады.
2007 жылы бағалардың едәуір өсуі нан, сүт өнімдеріне, майлар мен тоң
майларға байқалды.
Нан мен жарма өнімдерінің бағасы 38,4%-ға (2006ж. - 5%-ға) өсті. Ұн -
66,7%, нан - 48,5% және макарон - 40,2%-ға қымбаттады. Жармалар ішінде мәни
жармасы - 19,9%, арпа мен тары - 18%-дан, сұлы жармасы - 15,2%-ға өсті.
Ең жоғарғы баға өсімі май және тоң майларға - 62% тіркелді, 2006 жылы
бағалар индексі 100% құрады. Күнбағыс майларының бағасы 96,8%, мал майы -
28,3%, маргарин - 19,4%-ға өсті.
Өткен жылы сүт өнімдері және жұмыртқа бағасы 30,7% (2006 жылы - 6%), ет
және ет өнімдері -25,1% (5,5%), балық пен теңіз өнімдері - 20,7%-ға (6,4%-
ға) өсті.
2007 жылы бағалар өсімі қарқынының баяулауы 2006 жылмен салыстырғанда
қант және жеміс-көкөністерге байқалды. Қант 2007 жылы 3,1% (2006 жылы -
16,4%), жеміс пен көкөністер - 21,9%-ға (25,2%-ға) қымбаттады. Жемістерге
бағалар 27,2%, көкөністерге - 19,4%, картопқа - 13,8%-ға өсті.
Азық-түлік емес тауарлар тобында 2007 жылы бағалардың едәуір жоғарылауы
бензинге - 16,5%, құрылыс материалдарына - 23,2%, қатты отынға - 25,1 %-ға
байқалды. Жуу және тазалау құралдарына бағалар өсімі - 12,3%, киім және аяқ
киімге - 10,2%, үйде пайдаланатын заттарға - 8,2%, кітаптар мен газеттер,
жеке бас гигиенасы тауарларына - 7,5-7,7%, дәрілік құралдарға - 5% құрады.
Ақылы қызметтер рыногындағы инфляцияға 2007 жылы тұрғын үй-коммуналдық
қызметтердің 18,4%-ға қымбаттауы ықпал етті, бұл өткен жылғыдан 7,4
пайыздық тармаққа көп. Қоқыс жинау тарифтері -32,5%, электр энергиясы -
28,7%, газға тарифтер - 21 %-ға елеулі жоғарылады. Тұрғын үйді жалдау үшін
төлем 23,4%, оны ұстау- 21,9%, жөндеу- 16,5%, сумен жабдықтау- 12,7%,
орталықтан жылыту үшін төлем - 10,7%-ға көтерілді.
Денсаулық сақтау мекемелерінің қызметтеріне баға деңгейі - 22%, білім
беру - 14,9%, мәдениет -11%-ға өсті. Жолаушылар көлігінің төлемі 12,1%, ал
темір жол - 16%, электр көлігі (трамвай, троллей-бус) - 15,3%, автомобиль
көлігіне - 11%-ға қымбаттады. Шаштараздар қызметтерінің бағасы - 25%,
мейрамханалар мен қонақ үйлер қызметтеріне баға - 25,5%-ға жоғарылады.
1 сурет
2007 жылғы желтоқсанда жаңа үйдің бір шаршы метрін сату бағасы
республика бойынша орта есеп-пен 161,3 мың теңгені құрап, өткен аймен
салыстырғанда 0,6%-ға төмендеді, 2006 жылғы желтоқсанмен салыстырғанда
30,2%-ға өсті, көркейтілген тұрғын үйді қайта сату бағасы - 136,2 мың
теңгені құрады, тиісінше 0,4%-ға төмендеп, 42,6%-ға өсті.
2 сурет
Жемістер мен көкөністерге, бензинге, көмірге баға өсуінің әсерін есепке
алмай есептелген базалық инфляция 2007 жылғы желтоқсанда 1,8%, 2007 жылғы
қарашада 2,5% құрады.
2007 жылғы желтоқсанда 2006 жылғы желтоқсанға қарағанда негізгі тамақ
өнімдерін тұтынудың ең төменгі нормаларынан есептелген орташа халықтың жан
басына шаққандағы ең төменгі күнкөріс дең-гейінің шамасы 29,8%-ға, өткен
айға қарағанда - 3,6%-ға өсіп, 10768 теңгені (тағам өнімдері - 6460 тең-
гені, азық-түлік емес тауарлар мен ақылы қызметтер - 4308 теңгені) құрады.
2007 жылғы желтоқсанда оның құрылымында ет пен балықты сатып алуға
жұмсалған шығыстардың үлесі 19,4%, сүт, май-тоң май өнімдері мен жұмыртқаны
-16,9%, жемістер мен көкөністерді -12%, нан өнімдерін - 9,5%, қант, шай
және дәмдеуіштерді сатып алуға жұмсалған шығыстардың үлесі - 2,2% құрады.
Өнеркәсіп өнімін өндіруші-кәсіпорындар бағалары, өндірістік сипаттағы
қызметтер көрсе-туді қоса 2007 жылғы желтоқсанда қарашамен салыстырғанда
4,1 %, 2006 жылғы желтоқсанмен - 31,9%-ға өсті. Өндірілген өнім бір ай
ішінде 4,3%, өндірістік сипаттағы қызмет көрсету - 0,6%-ға қымбаттады.
Түпкілікті мақсат бойынша сыныпталған өнімдер тобынан өндіріс құралдарының
бағасы 5,1%, аралық тұтыну өнімдері – 4,5%, тұтыну тауарларының бағасы 1,3%-
ға өсті.
Өнеркәсіп өнімін өндірушілер бағаларының базалық индексі (мұнай мен
металл бағаларының өзге-руі есебінсіз) 2007 жылғы желтоқсанда қараша айына
қарағанда 102,7%, 2006 жылғы желтоқсанға -119,5% құрады.
Өткен айда газ конденсаты бағасының 16%, мұнайдың - 7,1%-ға өзгеруінен
туындаған кен өндіру өнеркәсібінде бағаның 7,2%-ға өсуі байқалды. Бұл
өнеркәсіптегі баға серпініне 4,5%-ға оң "салым" қос-ты. Осы кезеңде бағаның
бензинге 7,4%, дизель отынына - 5,9% және отындық мазутқа - 3,5% өсуіне
байланысты мұнай өнімдерін өндірушілер бағасы 6,9%-ға жоғарылады. Электр
энергиясы 1,6%, көмір -0,8%, табиғи газ - 0,5% қымбаттап, металл кені 1,8%
арзандады. Энергия ресурстарының бағасы 2007 жылғы желтоқсанда 7,8%-ға өсті
(қараша айында - 9,8%).
Металлургия өнеркәсібінде өткен айда бағалар 5% төмендеді (2007ж.
қараша айында 2,3% өсті), бұл өнеркәсіптегі жалпы баға деңгейінің 0,7%-ға
төмендеуіне себеп болды. Рыноктың сыртқы сауда конъюнктурасының әсерінен
2007 жылдың қарашасында байқалған мырыш бағасының өсімі өткен айда олардың
21,7%, мысқа - 12,9%, қорғасынға - 8,6%-ға төмендеуімен алмасты. Осы
уақытта бағалы ме-талдар бағасының 6,4%, ферроқорытпалардың - 4,6% және
алюминийдің - 2,6%-ға өсуі жалғасты. Импортталынатын өнімдердің ұзаққа
созылған бәсекелестігінен фармацевтикалық препараттар бағасы 3,7%-ға
төмендеді, аяқ киім және былғары бұйымдарына баға бұрынғы деңгейде сақталып
қалды.
Республикада өндірілген тамақ өнімдері 2007 жылғы желтоқсанда 0,8%
қымбаттады, оған оларды өндіру үшін қолданылатын шикізат пен материалдарға
бағаның 1,4%-ға өсуі әсер етті. Сүт өнімдеріне бағаның өсімі 2,8%, макарон
өнімдеріне - 2,5%, жармалар және кондитер өнімдеріне - 1,8%-дан, сусын-
дарға - 0,4% құрады. Құс етіне отандық өндірушілердің бағасы өткен айда
2,1% төмендеді, ал олардың қант-шикізатына төмендеуі қанттың 1,5%-ға
арзандауына әкелді.
Байқалған өндірістік сипаттағы қызметтерден өткен айда бу және ыстық
сумен қамтамасыз ету қыз-меттері тарифтерінің 0,3% өсуі, газет басу бойынша
қызмет көрсетуде - 2,1%-ға төмендеуі тіркелді. Мұнай және газ өндіру,
машина жөндеу және электр энергиясын өңірлік және өңіраралық деңгей желіс-
імен тасымалдау бойынша қызмет көрсету тарифтері өзгеріссіз қалды.
Технологиялық үдеріс үшін өнеркәсіп кәсіпорындары сатып алған өндіріс
ресурстарына ба-ғалар индексі 2007 жылғы желтоқсанда қараша айына қарағанда
101,4%, 2006 жылғы желтоқсанға -112,2% құрады. Өткен айда шетелдік
сатушылардан сатып алынған шикізат пен материалдар бағасы 10,3%, республика
ішінде - 1,2%, Достастық елдерінде - 0,9%-ға өсті.
Республикадан шығарылған тауарлардың бағасы 2007 жылғы қазанда
қыркүйекпен салыстыр-ғанда 2,2% төмендеді, 2006 жылғы желтоқсанмен - 27,1 %-
ға өсті. Республикадан жақын шетелге шыға-рылған өнім ай ішінде 3,6%
қымбаттады, ал алыс шетелге - 3,2%-ға арзандады. Өңдеу сатылары бой-ынша
сыныпталған, экспорттық өнім топтарындағы шикізаттардың бағасы 2,9%,
жартылай дайын фаб-рикаттар - 2,2% төмендеді, дайын тауарлар - 10,3%-ға
өсті. Минералды өнімдер бағасы 3,1%, мұнай -4%, көмір - 0,7%, мұнай
өнімдері - 0,1% төмендеді, ал табиғи газ бағасы 1%-ға өсті. Экспорттық
жеткі-зілімдерден бағаның төмендеуі түсті металдарға - 5,8%, олардың өсуі -
қара металдар илегіне - 4% және ферроқорытпаларға - 2,2%-ға байқалды. Азық-
түлік тауарларынан қант 3,2%, алкогольді ішімдіктер және алкогольсіз
сусындар - 0,9% арзандап, күріш - 11,7%, сүт өнімдері - 8,6%, балық - 7,8%-
ға қым-баттады.
Қазақстанға әкелінген өнімдер бағасының индексі 2007 жылғы қазанда
қыркүйекпен салыстыр-ғанда 100,2%, 2006 жылғы желтоқсанға - 106,3%,
Достастық мемлекеттері ішінде - тиісінше 98% және 109,3%, әлемнің қалған
елдерінде - 103,5% және 102,4% құрады. Импортталынатын тауарлар ішінде
сүрекке - 8%, аяқ киімге - 6,5%, құрылыс материалдарына - 4,8% және машина
жасау өнімдеріне -2,9%-ға бағаның өсуі байқалды. Қағаз және картоң
керісінше 1,9%, химиялық тауарлар - 1,6%-ға арзан-дады.
Өткен жылы (2007 жылғы желтоқсанда 2006 жылғы желтоқсанмен
салыстырғанда) ауыл шаруа-шылығы өнімдерін өткізу индексі 139,1%, өсімдік
шаруашылығы өнімдері - 154,2%, мал шаруашы-лығы өнімдерінің индексі -
119,2% құрады.
Өткен жылы дәнді дақылдар бағасының өсімі 59,3% (2006 жылы - 9,9%)
құрады. Олардың ең елеулі көтерілуі бидайға -63,9%, арпаға- 50,9%, жүгеріге
-45,1%, күрішке - 18,3%, сұлыға - 12,6%, қарақұ-мыққа - 10,4%-ға байқалды.
Көкөністер бағасы бір жылда 27,6% (2006 жылы - 9,1%), картоп - 18,8%
(30,6%), күнбағыс тұқымы- 21,2% (0,2%-ға төмендеді) өсті. Қырыққабат және
қызылша - 25,1-25,3%-ға, сәбіз - 24,8%, пияз бағасы - 18,2%-ға қымбаттады.
Гүлдерге баға өсімі - 20%, бұршаққа - 12,3%, мақсары тұқымына-9,4%, шитті
мақта - 7%, темекіге - 4% құрады.
2007 жылы жұмыртқа - 29,9% (2006 жылы - 3,9%), сүт - 18,8% (7,7%), мал
мен құс -17,3%-ға (9,8%-ға) қымбаттады. Ірі қара мал етінің бағасы- 19,1%,
құс- 16,4%, жылқы -16,2%, шошқа -15,7%, қой еті- 13,9%-ға жоғарлады.
Ағымдағы жылғы желтоқсанда қарашамен салыстырғанда өсімдік шаруашылығы
өнімінің бағасы -3,3%, дәнді дақылдар - 3,5%, картоп - 1,5% және көкөністер
- 0,8%-ға өсті. Жұмыртқаның 7% және сүттің 6,3%-ға маусымдық қымбаттауы
есебінен мал шаруашылығы өнімі бағасының өсімі - 4,3% құра-ды. Мал мен құс
етінің бағасы ай ішінде 3%-ға жоғарылады.
Өткен жылы (2007 жылғы желтоқсанда 2006 жылғы желтоқсанмен
салыстырғанда) қурылыстағы баға индексі 107,1%, құрылыс-монтаж жұмыстарына
107,5%, технологиялық жабдықтарға - 106,7% құрады. Ағымдағы жылғы
желтоқсанда технологиялық құрылымның барлық элементтерінің бағасы қара-
шамен салыстырғанда 0,4%, құрылыс-монтаж жұмыстары - 0,3%-ға өсті.
Сурет
Өткен жылы құрылыс ұйымдары сатып алған материалдар, бөлшектер мен
конструкциялар 6,4%-ға қымбаттады. Портландцемент бағасының өсімі - 45,9%,
жертөле қабырғаларының бетон блоктары -37,7%, ғаныш - 33,6%, қож мақтасы -
32,7%, бетоң қоспалар, металдар -14,2-14,4%, сүрек пен асбес-төемент
табақтары - 11,7-12%, құм және малтатас, кірпіштер - 8,3-8,9%, металл
конструкциялары және құбырлар - 6,2-7,7%, сым және кабельдер - 5,3%, бояу
мен лактар - 4,9%, линолеум - 3,2%, шыны табақтары, қыш пен санитарлық-
техникалық бұйымдар- 2,6-2,7% болып қалыптасты.
2007 жылғы желтоқсанда көліктің барлық түрлерімен жүк тасымалдау
тарифтерінің индексі өткен аймен салыстырғанда 100%, 2006 жылғы
желтоқсанмен салыстырғанда 100,4% құрады.
Жүк тасымалдау тарифтерінің негізгі жоғарылауы автомобиль көлігі
қызметтеріне тіркелді. Өткен жылы автомобильдермен жүктерді жеткізу 5,3%,
қала бойынша - 8%, қала маңы бағытына - 5,4%, рес-публика ішінде - 4,5%,
ТМД елдеріне - 3%-ға қымбаттады. Құбыр желісі көлігі қызметтеріне тарифтер
олардың мұнайды қайта айдаудың 5,4%-ға арттыру есебінен 2,9%-ға өсті. ТМД
елдеріне жүктерді тасы-малдаудың тиісінше 12,7% және 0,9%-ға, республика
ішінде 18,5% және 1,5%-ға кему есебінен әуе көлігіне 17,1% және темір жол
көлігіне 1,1%-ға тарифтердің төмендегені байқалды.
2.2 Қазақстан Республикасының баға саясатына талдау
Тауарлық нарық пен бәсекенің дамуы, монополистік ісәрекетті шектеу,
адал емес бәсекенін жолын кесу және 11.06.91 ж. Бәсекенің дамуы туралы
Заңға сәйкес осы саладағы басқа мемлекеттік органдардың қызметін үйлестіру
бойынша мемлекетгік саясатты жүргізу үшін жаңа экономикалық құрылымдарды
қолдау және монополистік ісәрекетгі шектеу бойынша Қазақстан
Республикасының Мемлекеттік комитеті қүрылды. ҚазКСРң Монополияға қарсы
комитепің төрағасы Президентпен тағайындалды және Жоғарғы Кеңеспен
бекітілді.
1993 жылғы 11 қаңтардың № 1063 Жаңа экономикалық құрылымдарды қолдау
және монополистік ісәрекетгі шектеу бойынша ҚРң Мемлекеттік комитетін
монополияға қарсы саясат бойынша ҚР-ның Мемлекеттік комитетіне өзгерту
туралы ҚР Президентінің Жарлығын орындау үшін ҚР Министрлер кабинеті 1993
жылдың 29 науырызында өзінің Монополияға қарсы саясат бойынша ҚР-ның
комитеті монополистік іс-әрекетті шектеудің мемлекеттік саясатын жүргізу,
бәсекенің дамуы, экономиканы монополизациялдандыру және адал емес бәсекенің
жолын кесу бойынша мемлекеттік басқарудың орталық органы болып табылады.
1999 жылдың 15 қарашасында ҚР-ның Үкіметінің № 1713 Қаулысымен Табиғи
монополияны реттеу, бәсекені қорғау және шағын бизенсті қолдау бойынша ҚР-
ның Агенттігі туралы ереже бекітті.
Берілген ережеге сәйкес агенттік Қазақстан Республикасының бағаны
белгілеу, бәсеке мен бизенстің дамуы саласындағы мемлекеттік саясатты
жүзеге асыруға міндетті Қазақстан Республикасының құрамына кірмейтін
орталық атқарушы орган болып табылады.
Агенттіктің функцияларына жататындар:
Қазақстан Республикасының қожалық етуші субьектілері
нің — табиғи монополистердің Мемлекеттік тіркелімін, нарықта
ғы үстем жағдайға ие қожалық етуші субьектілердің Мемлекетгік
тізілімін, мемлекеттік органдармен көрсетілетін ақылы қызмет
көрсетулердің Мемлекеттік тіркелімін қалыптастыру және енгізу;
субьектілердің — табиғи монополистердің өніміне бағаларды (тарифтерді)
немесе олардың шекті деңгейін белгілеу, со нымен қатар, заңмен белгіленген
жағдайларда, мемлекеттік органдардың қызмет көрсетулерінің бағаларын
ретгеу;
табиғи монополия субьектілерінің шығындарын қалыптас
тырудың әдістері мен процедураларын дайындау және енгізу
олардың шығындалуын бақылауды жүзеге асыру;
есептеу әдістемесін және мемлекеттік рймдар монополи
ялы жүзеге асыратын қызмет көрсетулерге бағаларды белгілеу
ережелерін дайындау.
Өз функцияларын жүзеге асыру үшін Агенттік зақда белгіленген тәртіп
бойынша құқылы:
қожалық етуші — табиғи монополистердің өніміне жуйе
мемлекеттік органдар болып табылатын мемлекетгік мекемелер
мен көрсететін қызмет көрсетулерге бағаларды (тарифтерді) немесе олардың
шекті деңгейін белгілеу;
табиғи монополистердің өніміне (жұмысына, қызмет көрсетуге) бағалардың
өзгеруі мәселелері бойынша көпшілік алдында тыңдаулар жүргізу;
қожалық етуші субьектілердің — табиғи монополистердің
материалды құндылықтар мен қызмет көрсетулерді сатып алу
бойынша тендерлерді жүргізуде қатысу;
Баға және монополияға қарсы саясат бойынша Республикалық
Комитет құрылымы
Сурет
4) нарықта басым тұрған қожалық етуші субьектілерді мойындау туралы
шешімдер қабылдау;
өзінің міндеті шегінде заң бұзушылық туралы істерді қарау, тексеру жүргізу
және кінәлілерін әкімшілік жауапкершілікке
тарту;
табиғи монополия субьектілерімен бағалардың мемлекеттік тәртібін бұзу
нәтижесінде алынған сомалардың бюджеттің кірісше аударылуы туралы шешімдер,
сонымен қатар тікелей немесе жанама бағалар мен тарифтерді уақытша
төмендету арқылы залалдың орнын толтыру туралы шешімдер қабылдау;
уақытша өтейтін бағалар мен тарифтерді белгілеу жолымен бағалар мен
тарифтерді заңсыз көтеруімен табиғи монополия
субьектісінен келтірілген шығындардың түгынушыларға орнын толтыру туралы
шешімдер қабылдау;
нарықта монополист болып мойындалған немесе онда басым болатын қожалық
етуші субьектінің шаруашылық қызметі бойынша монополияға қарсы ретгеу
әдістері туралы шешімдер қабылдау;
сараптау мен тексеру жүргізуге басқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 БАҒА ЖӘНЕ ОНЫ РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Баға және бағақалыптастыру
1.2 Бағаның экономикадағы функциялары
1.3 Бағаны мемлекеттік реттеудің формалары
2 БАҒАЛАРДЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУГЕ ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасының нарықтағы баға қалыптастыру
жағдайына талдау
2.2 Қазақстан Республикасының баға саясатына талдау
2.3 Қазақстан Республикасының бағаны реттеу мен бақылау
қызметіне талдау
3 ҚР-ның ЭКОНОМИКАСЫН РЕТТЕУДЕГІ ҚАРЖЫЛЫҚ
МЕХАНИЗМДЕРДІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қаржы нарығындағы ақша-кредит саясатын дамыту
3.1 Бағаны реттеудің шетелдік тәжірибесі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазақстан экономикасының тұрақтылығы мен дамуында мемлекеттің ақша-
несие саясаты мен банктік қызметі ең негізгі экономикалық құрылымдардың
бірі болуда. Егер бұрын Қазақстанда экономиканы қаржылық реттеу мен банктік
қызмет дамудың төмен деңгейінде болған болса, қазірде ғылым ретінде де және
мемлекеттің нақты тәжірибесінде де өте жылдам үдеріспен дамуда.
Алайда, 2007-2008 жылғы ел экономикасының қаржылық дағдарыстан, жеке
таурларға деген бағаның тұрақсыздығынан, тағы басқа қаржылық зардап
шегуінен экономиканы реттеуде мемлекеттік тиімді қаржылық жүйесін жетілдіру
қажеттілігін көреміз.
Ел экономикасында отандық қоры мол және адамның бірінші қажеттілігін
қанағаттандыратын азық-түлік соның ішінде ұн өнімдері, тұз тағы басқа
өнімдердің бағасының шектен тыс өсуі мемлекеттің қаржылық механизмінің
дамудан әлде қайда алыс жатқанын көрсетті және халықтың әлеуметтік
наразылығын тудырды.
Мемлекеттің бағаны реттеудегі ақша-несие саясатының негізгі міндеті –
қаржы нарығының тұрақтылығын қамтамасыз ету, инфляция өсімінің залалды
зардаптарын төмендету, сонымен бір мезгілде экономикалық өрлеуді
ынталандыру үшін нақтылы айырбас бағамының икемділігін сақтап тұру,
республиканың тауар нарықтарында еркін және адал бәсекені дамыту,
нарықтарды монополияландыру дәрежесін төмендету, бәсеке үшін тең жағдай
жасау, табиғи монополиялар салаларын қысқарту, реттелетін тауарларға бағаны
қалыптастыру тетігінің айқындылығын қамтамасыз ету.
Жоғарыдағы айтылғандарды түйе келе жұмыстың тақырыбының әдістемелік
және тәжірибелік жағынан ел экономикасының дамуында өте өзекті болып
табылатындығын көреміз.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының бағаны реттеудегі
қаржылық механизмін және елдің монополияға қарсы саясатын басқару, реттеу,
реформалау қызметтерін талдау болып табылады.
Жұмыстың зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасының
экономикасындағы баға және оның қалыптасу жағдайы және мемлекеттің ел
экономикасын реттеудегі қаржылық саясаты болып саналады.
Жұмыстың бірінші тарауында баға және оның қалыптасуының мәні ,
теорялық алғышарттары, бағаны мемлекеттік реттеудің әдістері мен формалары
жазылды.
Екінші тарауда Қазақстан Республикасының экономикасындағы баға және
бағақалыптасу жағдайына нақты мәліметтер негізінде талдаулар жасалынды.
Сонымен қатар ақша-несие, монполияға қарсы саясаты және валютаны
ырықтандыру бағыттары, мемлекеттің салық-бюджет саясаты талданды.
Жұмыстың үшінші тарауында Қазақстан Ресмпубликасының экономиканы
реттеудегі ақша-несие саясатын жетілдіру жолдары ұсынылды және елдің
маңызды салаларындағы болашақ бағаның деңгейіне болжаулар келтірілді, баға
қалыптастырудың шетелдік тәжірибелері қарастырылды.
Жұмыста отандық және шетелдік авторлардың әдебиеттері, Ұлттық Банктің,
тәуелсіз қаржылық талдау институттарының мәліметтері, Қазақстан
Республикасының заңдық актілер мен құжаттары пайдаланылды.
1 БАҒА ЖӘНЕ ОНЫ РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Баға және бағақалыптастыру
Бағалар және баға қалыптастыру нарыктьқ экономиканың шешуші, маңызды
элементтерінің 6ipi.
Баға тауарлық-ақшалай катынастардың барлығына қатысты болып табылады.
Баға — сатып алушының тауарды сатып алуға, ал өндірушінің сатуға дайын
ақшалай сомасы. Сатып алушы тауарды ақшалай бірлікте керсетілген тауар
құндылығы оньң бағасынан жоғары болғанда сатып алады.
Сатушы үшін баға енбек үшін, оньң пайдасыньң шамасына, өмір сүру
қабілетіне әсер ететтін сыйақы болып табылады. Ол өндірic құрылымына,
нарықтағы фирма үлесіне әcepiн тигізеді.
Нарықтық экономика жағдайында бағалар экономиканы реттегіш функцияларын
атқару керек, онда бағаны қалыптастырушы факторлар кешені, экономиканың
дамуының зандылықгары мен тауар нарығының конъюнктурасы шоғырлануы керек.
Бағалардың табиғи мәнін айқындау мәселесі оның теориялық негіздерін,
мағынасын қарастыруда өте маңызды роль атқарады
Нарықтық тұрпаттағы экономикада бағақалыптастырудың теориялық
сауалдарына жүйелендірілген тәсілдеме А.Смиттің алғашқы іргелік
зерттеулерімен байланысты, ол өз ретінде Д.Рикардо, Дж.С.Милль, К.Маркстың
классикалық зерттемелерінде және А.Маршалл, У.Джевонс, Дж.Робинсон,
П.Самуэльсон сияқты еңбектік емес теория өкілдерінің еңбектерінде дамушылық
сипатта жалғасын тагқан.
Осы зерттеулер нәтижесінде бағақалыптастырудың көрнекті теориялық
базасы жеткілікті түрде құрыла отырып, бағақалыптастырудың трырнамалық
қағидаларының сан түрлі мәнділігіндегі сқіатында болды. Баға теориясында
негізгі екі бағыт бар:
– шығындық, оның негізінде өндірушілердің жиынтық шы
ғындар (тұрақты және ауыспалы) есебі жатыр;
– нарықтық (құндылық), оның негізінде тұтынушылық мінез -құлық пен
сұраныс жатыр.
Бағақалыптастырудағы шығындық бағыт негізінде А. Смит, Д.Рикардо,
Дж.С.Милль және К.Маркстың еңбектерінде дамыған құнның еңбектік теориясы
жатыр. Осы теорияға сәйкес, өндіріс көлемі өзгергенде қоса өзгеретін
шығындар өзгермелі болып жіктеледі, ал өндіріс көлемі ауытқуында
өзгермейтін шығындар тұрақты шығындарға жатады.
Бағақалыптастырудың негізгі критерийі ретінде еңбектің өзгермелі
шығындарын ен бірінші болып А.Смит қарастырған. Осы ойында А.Смит тауар
бағасының қалыптасуының негізі деп жүмыс күшін санағансонымен қақр тауар
бағасының құрылымын үш негізгі бөлікке жіктеген: рента, еңбекақы және
пайда.
Д.Рикардоның түсіндірмесінде А.Смиттің бағалық тәсілдемесі күрделі
өзгерістерге ұшыраған жоқ. Ол А.Смиттің әдістемелік тәсілдерін қолдана
отырып жиынтық шығындарды еңбектің өзгермелі шығындарымен сипаттайды.
Рикардо қосымша құн қағидасымен айқындалатын, еңбектің мультипликативтік
шығындық категориясын әзірлеген.
Дж.С.Милль бағақалыптастыру саласында, баға және құнға әсер етуші
факторлар ретінде сұраныс пен ұсынысқа жүргізген өзінің пионерлік (алғашқы)
зерттеуімен ерекшеленді. Милльдің негізгі, басты ойпікірі бойынша құн —
сұраныс пен ұсыныстың нәтижесі. Осы ойына байланысты ол, теориялық деңгейде
баға теориясындағы маржиналдық бағыттың басымдылық сипатын танытады.
К.Маркс өзінің баға моделін құрастырғанда, негізгі шығындық тұрғыда
бағақалыптастырудың шығындық базасын ретгейді: шикізаттар мен
материалдарға, жұмыс күшіне және амортизацияға шығындар.
Маркс тәсілдемесінде қағидалы жаңалық ретінде, бағақалыптастырудың
негізгі критериясы сипатында қогамгақажетті еңбектік шығындар категориясын
қолдануды жатқызамыз. Маркста бағақалыптастыру процедурасы нақты
айқындалған әкімшіліктік сипатты иемдене отырып, төмендегі операциялардан
құралады:
тауарларда қоғамдық қажеттіліктерді айқындау;
қоғамдық қажеттіліктің белгілі бір деңгейіне жауап беретін, тауар ұсынысын
орталықгандыру жолымен қоғамдық өндірісте пропорционалдылықты бекіту;
еңбектің нормативті шығындар базасында тауардың баға
сын калькуляциялау.
Осындай жолмен, шығындық тәсілдемеге сәйкес, тауар өзінде құн мен
бағаны иемденеді.
Құн — тауарда қамтылған негізінен еңбек интенсивтілігі мен ептілігі
арқылы сипатталатын еңбектің қоғамдық пайдалы шығыны. Кезкелген тауар еңбек
нәтижесі, бұл барлық тауарларды сапалы біркелкі, салыстырмалы және өлшемді
етеді. Баға тауардың ақшалай құндық көрсеткіші бола отырып, сан түрлі
факгорлар есебінен өз құнынан ауытқып отыруы мүмкін. Құнның еңбектік
теориясы шегінде құнның қалыптасуы негізінен өндірістік салаға тән.
Сәйкесінше бағаның шығындық базасы негізінен өндірістік сипатқа ие болады.
Бағаның қалыптасуының осы қағидасы кеңестік үкшет кезеңіндеп әкімшілік-
командалық экономикаға тән және кеңестік болмыста үстемдік құрған.
Бағақалыптастырудың нарықтьң тәсілін анықтаушы — құнның еңбектік емес
теориясына қатысты жағдай басқаша қалыптасты.
Бұл тәсіл тауар бағасын өндірістік ресурстарды дұрыс пайдаланудағы
ақшалай шығындардың сомасымен түсіндірледі. Бүл жағдайда тауардың нарықтық
бағасы өндіруші шығындарынан емес, сатып алушының осы шығындардың
пайдалылығын бағалауына байланысты. Осы сәтте баға құндық мөлшерден тыс
дербес болып табылады, және оны анықгау үшін өндіруші шығындарына қарағанда
сатып алушының берген бағалауьт өте маңызды.
Баға теориясын әзірлеп, өңдеуде А.Маршалл маңызды роль атқарады.
Маршалдың ойпікірі бойынша құн, экономиканың барлық құрылымдарында және
секторларында тепетеңдікке жетудің тек сирек жағдайында ғана, баға ара
қатынасын анықгайды және осы ойын дәлелдеген. Маршалл жетілген бәсеке
жағдайында сұраныс пен ұсыныс қатынасының тауар бағасын қалыптастыруға әсер
етуінің қарапайым механизмін бекітті.
Маршалл бағаны талдауда уақыт факторын ескеру қажеттілігін атап
көрсеткен, талдау негізінде қысқа мерзімді не ұзақ мерзімді тәсіл
қолдануына байланысты баға және өндіріс шығындары арасында болатын әртүрлі
байланыстарды айқындаған. Маршалл баға бойынша ұсыныс және сұраныс
икемділігі туралы ойпікігші алғашқы болып айтқан.
Құндъқ тәсіл өзінің дамуын пайдалылық теориясында иемденді. Тұтынушылық
мінезқұлық пен сұранымның маңызды қағидасы болып, тұтынатын игілік
пайдалылығының белгілі шкаласын құратын, оның жеке талғамы мен қалауының
есепке алынуы саналады. Одан басқа, тұтынушы өзінің сатьтп алушылық
қабілеттілігін ескереді. Осыған байланысты тұтынушының барлық ісәрекеті
тауардың белгілі пайдалылығына сәйкес өз өз басынан ала алатын пайдалылық
максимизациясына бағытталған. Бұл теорияның авторлары — У.Джевонс,
К.Менгер, Л.Вальрас, В.Паретто және И.Фишер.
Нарықтық тәсілдің шығындық тәсілден түпкі ерекшелігі келесіде: баға
қалыптастырудың нақты үдерісі мүнда өндіріс саласында емес, кәсіпорында
емес, өнімді өткізу саласында өтеді, яғни сұраным мен ұсыным, тауарлық
ақшалай қатынастардың әсерінен қалыптасатын нарықта. Тауар бағасы және оның
құндылығы нарықта тексерістен өткізіліп барып, қалыптасады. Бірақ шығындық
та, құндық та тәсіл кез келген экономикалық жүйе шартында өндіріске және
тауар өткізіліміне байланысты шығындардың анықталуы объективті қажеттілік
болғандықтан жеткілікті шамада бірдей қызмет етуге құқығы бар. Нарықтық
қатынастар шартында шығындардың қалыптасу үдерісі нарықтық баға базасында
өтеді және де сатудан түскен табыстар есебінен тауарды өткізу және өндіріс
үдерістерін жүзеге асырумен байланысты барлық шығындардың өтеуін талап
етеді.
Сондықтан да бағақалыптастыру механизмі оның динамикасы арқылы
айқындалуының орынды екенін ескерген жөн. Бағалар динамикасы 2 маңызды
факторлар әсерінен қалыптасады: стратегиялыц және тактикальқ.
Стратегиялық фактордың мәнділігі бағалардың тауарлар құнының негізінде
қалыптасуында жатыр. Бағалар құнның айналасында тұрақты түрде ауытқып
отырады. Стратегиялық фактор — ұзақ мерзімді, перспективті ісәрекеттер
факторы. Ол ең тиімді жағдайларға қазіргі заманғы техникасы мен
технологиясы бар, еңбектік ұйымдардың алдыңғы қатарлы әдістерін қолданатын
фирмалар мен кәсіпорындарды тиесілі етеді. Кімде өндіріске жеке шығындары
төмен болса, сол ең көп олжаны (ұтысты) игереді.
Тактикалық фактор келесі сипатта байқалады: нақты тауарға бағалар нарық
конъюнктурасы әсерінен қалыптасады. Бүл фактор жиі өзгеруі мүмкін (құн,
сағат бойынша), өйткені конъюнктуралық өзгерістер динамикасы өте жоғары.
Тактикалық фактор конъюнктуралық өзгерісті шүғыл түрде пайдалана алатын
фирмалар мен кәсіпорындарға жағымды жағдай тудырады.
Бірақ ең көп олжаны нарықта стратегиялық та, тактикалық та факторларды
пайдалану мүмкіншілігі бар фирмалар мен кәсіпорындар иемденеді.
1.2 Бағаның экономикадағы функциялары
Баға — күрделі және күшті (мығым) экономикалық категория. Онда жалпы
қоғамның, экономика дамуының барлық негізгі мәселелері қамтылған және
түрлене айқындалған. Бұл тауарды өткізу мен өндіруге, оның құнын
қалыптастыруға, үлттық табыс пен жиынтық ішкі өнімді құруға және оны
пайдалану мен үлестіруге тиесілі.
Баға көптеген экономикалық, әлеуметтік, саяси мәселелерді шешуге
белсенді түрде қатыса алады, сондықтан да мемлекет және нарықтың әртүрлі
субъектілері өз әрекеттерінде бағаның барлық қасиеттерін пайдаланып,
ескереді. Бағаның ролі, оның микро және макродеңгейдегі алатын орны оның
функциялары арқылы сипатталады.
Функция — экономикалық категорияның терең ішкі мәнінің нақты шындықта
айқындылуын іске асырушы тәсілі. Баға функциясы оның ішкі мазмұнының сыртқы
көрінісі болып табылады. Баға функциясын оған тән экономикалық
категориядағы жалпы қасиеттер жиынтығы сипаттайды. Баға функцияларына әрбір
нақты бағаға тән сипаттарды тиесілі етеміз.
Баға өлшеу, есептік, реттеуші, ынталандырушы, үлестіру (қайта үлестіру)
және де өндірісті үтпымды орналастпыру критерииі функцияларын атқарады.
Өлшеу функциясы. Бағаның көмегімен сатып алушы төлейтін, ал сатушы
сатылған тауар үшін алатын ақша саның анықтап, өлшеуге болады. Сатылатын
және сатып алынатын тауарлар саны мен бағасын біле отырып тауарлар үшін
ақшалай төлемдердің шамасын анықтауға болады.
Әртүрлі тауарлар бағасын салыстыра отырып, оларды арзан және қымбат деп
бөле отырып, әртүрлі тауарлар құндылығының ара қатынасы турасында бағалауға
болады. Әртүрлі тауарлардың құндылығын салыстыруда баға қайта өлшегіштік
функциясын атқарады.
Есептік функция. Баға еңбектің қоғамдық дәрежеде деп танылған еңбек
шығындары мен оның пайдалылығының ақшалай көрінісі ретінде сипат береді.
Баға қоғам үшін қандай да бір өнім бойынша қажеттілікті қанағаттандыру
қандай шығынға үрынды ратынын көрсетеді. Баға тауарлар мен қызметтер
өндіруге қаншалықты еңбек күші, материалдар мен шикізаттар жұмсалатынын
анықтайды.
Соңында баға тауар айналымы мен өндірістің жиынтық шығындарының
мөлшерін ғана емес, сонымен қатар, пайда мөлшерін де көрсетеді.
Бірақ нарықтық факторлар әсерінен баға шығындардан едәуір ауытқуы
мүмкін. Өндірушінің мүддесі максималды пайда алу, ал сатып алушы тауардың
минималды бағасына ұмтылады. Бәсекелік жағдайды ұстап түру үшін тауар
өндіруші өзінің шығындарын әрқашанда бақылауы керек, оларды бәсекелестер
шығындарымен салыстыра отырып, өз шығындарын азайтуға және өндіретін өнім
сапасын жақсартуға ниет танытуы қажет.
Жұмсалған шығындардың орындылығының танылуы, нарықта сатып алушы мен
сатушы арасындағы тікелей қатынаста анықталады.
Шығындар есебінің жалпы негізін қалаушы қағидасы, кәсіпорында
қолданылатын шығындар есебінің қағидалары мен тәсілдері оның ұйымдық және
басқару құрылымына, шығарылатын тауарлар номенклатурасына, өндіріс
технологиясы және нарықпен байланысы формаларына сәйкес болу керек.
Өлшеу, қайта өлшеу және есептік функцияларды атқара отырып баға барлық
құндық көрсеткіштерді есептеуге мүмкіндік береді, сонымен қатар, жоспарлау,
болжау және талдау құралы, ақпаратты маңызды тасымалдаушы болып табылады.
Реттеу функциясы. Баға экономикалық үдерістерді реттеу құралы ретінде
танылады: өндіруші және түтынушының ақшалай төлем қабілеттілігімен
байланыстыра үсыным мен сүранымды теңестіреді. Ол ұсыным мен сүраным
арасында үзілістің бар болуы туралы индикатор қызметін атқарады және
олардың арасындағы сәйкестікке жету үшін икемді құрал болып табылады.
Сүраныс тауарға деген сатып алушы қажеттілігін оның сол тауарды сатып алу
мүмкіншілігін ескере отырып айқындайды, ал бүл жағдай нарықтық баға мен
сатып алынатын тауар арасындағы кері байланыспен сипатталады. Бағаның
төмендеуінде тауарларға сүраныс үлғайады. Сұраныс өсуінде бағалар тез
жоғарлайды.
Әрбір тауар бойынша баға оның өндіріліп, шығарылуын қысқарту (егер де
сүраным төмендесе), не өндірісті көбейту (егерде сұраным жоғары болса)
қажет екенін көрсетеді. Үсынылатын тауарлардың баға деңгейі пайда деңгейін
анықтайды. Қанағаттанарлықсыз бағалар немесе олардың төмендету тенденциясы
кезінде ресурстардың колданылуына қатысты қайта бағдарлар әзілеп,
тауарларды сату мен өндіру көлемін және технологияны ауыстыру керек.
Нарықтық құрылымдардың қалыптасуы мен бәсекенің даму кезеңінде, сұраным
мен үсыным арасында баланстық жағдайға жету кезінде бағалардың көтерілуі
тек тауар ассортиментін кеңейту және сапаның жақсартылуымен шартталынуы
қажет. Нарыктық қатынастар дамуында бағаның бұл функциясының ролі күшейеді
және тауарларға бағақалыптастыруда басты негізде болады.
Ынталандырушы функция. Бұл функцияның мәнділігі бағаның сан түрлі
тауарларды тұтынуда және өндіруде талаптандырушы немесе тежегіштік сипатта
айқындалуымен түсіндіріледі.
Баға өндірушіге ынталандырушылық әсерді, құрамындағы пайданың үлесі
арқылы тигізеді. Оның деңгейі, нарықтық бағақалыптастыру шаруашылықтық
шешімдерді альтернативті түрде таңдауы үшін мүмкіншілік
қалыптастыратындықтан, өндірістің неғұрлым үнемдірек әдісін және
ресурстардың толығырақ қолдануына қатысты ынта тудырады. Мысалы, өндіріс
факторларын, өндірілетін өнім және өткізу нарығын тандау бойынша баламалар
(альтернативалар).
Бағалар жүйесі арқылы өндіріс көлемін үлғайтуды, тауардың сапалық
параметрлерін жақсартуды, айналым уақытын қысқартуды, үтымды емес
тасымалдауды азайтуды, көлік құралдарын тиімді пайдалану ынталандырылады.
Өндірушіні ынталандыру негізгі бағадан үстеме және, бағадағы пайда
үлесін көбейту жолымен жүзеге асады. Өндірушіге өз тауарын тиімді сатуға
мүмкіндік беретін нарықтық бағаға ынталандырушы функция ие болады.
Ынталандырушы функция минималды баға арқылы алғашқы қажеттіліктегі
тауарларды тұтыну үшін жағымды жағдай туғызу арқылы әлеуметтік мәселелерді
шешуде үлкен роль ойнайды.
Баға тұтынуға бөлшек сауда баға деңгейі арқылы ынталандыруға мүмкіндік
береді немесе оның құрамына енетін жанама салықтар арқылы керісінше
тұтынуға кедергі келтіреді.
Осындай жолмен, ынталандыру функциясы, баға жүйесі арқылы жалпы қоғамда
және үдайы өндірістің барлық қатысушыларының экономикалық мүдделерін іске
асыруды танытады.
Үлестіруші (қайта үлестіруші) функция әртүрлі факторлар әсерінен тауар
бағасының, оның құнынан ауытқуына негізделеді. Бағалар арқылы табыстарды
үлестіру және қайта үлестіру жүзеге асырылады, яғни әлеуметтік топтар,
ұлттық экономика секторлары, салалары арасында қайта құрылған құн және
сонымен қатар халықтың, кәсіпорындардың, сала табыстарын реттеу жүзеге
асырылады.
Баға көмегімен табыстардың қайта үлестірілуі баға деңгейі, оның
құрылымы, жанама салықтарды енгізу (енгізбеу), олардың өндіруші және
өңдеуші салаларының сан түрлі өнімдеріне, ауыл шаруашылық және өнеркәсіптік
өнімдерге қойылатын ставкасының деңгейіне, сонымен бірге әр түрлі
тұтынушылар үшін баға деңгейінің әр түрлі жүйесін бекіту арқылы іс жүзіне
асады.
Бағаның үлестіруші функциясын өткізу әлеуметтік мәселелерді шешуге
мүмкіндік етеді. Жайлылық заттарына жоғары бөлшек саудалық баға орнату
әлеуметтік қорларға бюджет көмегімен ақшалай табыстарды қайта үлестіруге
мүмкіндік береді.
Өндірісті ұтымды орналастыру критерийі ретіндегі баға функциясы. Бұл
функция келесідей сипатта айқындалады: жоғары пайданы алу үшін баға
механизмі арқылы экономиканың бір секторынан екішпі секторына және ең
жоғары пайдасы бар жеке секторлардың ішіне капиталдардының құйылуы.
Капиталдарды қайта үлестіру сұраныс және ұсыныс заңңарымен, бәсеке әсерінен
жүзеге асады. Капиталдардың мұндай құйылуы бәсеке және сұраным ықпалымен
кәсіпорындар, фирмалармен жүзеге асады. Тек кәсіпорын ғана қызметтің қай
түріне, экономиканың қай саласына өз капиталын салу керек екенін дербес
шешеді. Бұл жағдайға терең маркетингтік зерттеулер, барлық нарықтық
факторларды, оның ішінде бағаларды да, зерттеу жүргізу қажет.
Бағалардың барлық функциялары өзара байланысты, өзара әрекетті, ал кей
сәтте олардың арасында қарамақайшылық пайда болады. Функционалды бағалық
қарымқатынастарды өткізу қиын және көп түрлілігімен ерекшелінеді, сонымен
қатар, тұрақты түрде кәсіпорынның маркетингтік қызметінің зерттеу объектісі
болуы қажет.
Шығындарынан асатын пайдаға ие болған кәсіпорын рентабельді деп
саналады. Егер әкімшілікті командалық жағдайда, бюджет жәрдемақысы арқылы
рентабельділігі төмен және рентабельді емес кәсіпорындардың қызмет етуі
мүмкін болса, нарықтық жағдайда, мемлекет қолдайтын салалар мен
өндірістерді санамағанда, олардың іс жүзінде болмауы мүмкін.
Нарық шартында рентабельділік нормативтері тек монополистік
кәсіпорындар өнімдеріне бекітілуі мүмкін. Басқа жағдайларда пайданың
мөлшері тауар өндірушілердің бәсекеқабілеттілігі нәтижесінде нарықта
қалыптасады, және ол көптеген конъюктуралық факторлардан, шаруашылық
операцияның жүргізу уақытынан, шығындар құрылымының әсерінен өзгеруі
мүмкін.
Әдетте, жасалған мәміленің көлемі ұлғайған сайын, оның құрамындағы
пайда үлесі аз болады. Ғылым саласында шығындардың негізгі бөлігін еңбектік
шығындар құрағандықтан, оған ең төменгі рентабельділік деңгейі салынады.
Сауда саласы материалдық қорларды құру қажеттілігімен байланысты
болғандықтан, оның рентабельділік деңгейі жоғарырақ болады. Материалдық
өндіріс аясында материалдық шығындар, еңбек және тозу шығындары және т.б.
болғандықтан, оған рентабельділіктің ең жоғарғы деңгейі сәйкес келеді.
1.3 Бағаны мемлекеттік реттеудің формалары
Баға ќалыптасуды реттеу мемлекеттік саясаттыќ ќажетті бөлігі экономика
жағдайына ќатысты мемлекеттң бағаларға әсер етуі өзгеріп отырады. Ол
манополиялыќ бағаларын баќылауға мүмкіндік береді; бағалыќ инфляциялыќ
өсуіне жол бермейді. Ол дағдылы бәсекелестң ќұрылуына мүмкіндік береді.
Мемлекет өз саясатын белгілі нарыќтыќ ќұрылым ќұру арќылы жүзеге асырады,
тұтынушыларды ќорғау маќсатымен манополияға ќарсы заңды ќабылдайды, адал
емес іскер практикадан жояды. [14, 93 б].
Бағаларды реттеу 2 деңгейде жүзеге асады: мемлекеттік және
кәсіпорындыќ. Бағаларды кәсіпорын деңгейде реттеу – бұл өзіндік реттеу.
Өзіндік реттеу бұл – нарыќты контагенттер саќтайтын нормалар мен
ережелердің жиынтығы.
Мемлекеттік реттеу бағаларға жалпы экономикалыќ жүйенң тұраќты дамуына
жол беру үшін әсер ету. Нарыќтыќ баға ќалыптасуында тауарға бағалар олардың
иегерлерімен аныќтайды. Мемлекет тек тауарлыќ шектелген шеңбердегі
бағаларын ғана реттей алады. Ал басќа тауарларға ол тек жалпы тұрғылар
бағалар ќалыптастыру принциптерін ғана аныќтайды. Мемлекеттік органдар
инелерімен дайындалған тауарға наќты баға ќоюға ќұќыќтары жоќ.
Нарыќ шеңберінде фирмалар өз өнімін, ќызметтерін олардың көзќарастары
бойынша немесе келісімшарттыќ негізде ќойылған, заң актілерімен
ќарастырылған, мемлекеттік бағалармен –бағалар мен тарифтермен сатады.
Мемлекеттік реттеу кәсіпорынның өнімдеріне, нарыќта монополиялыќ
ережелермен айналатын, экономикалыќ әртүрлі сектордағы және тұрғындардың
өмір деңгейінде ќалыптасатын тауарлар мен ќызметтерге тарала алады.
(электр энергия, газ, мұнай өнімдері, пәтерлік төлем, камуналды ќызметтерге
тарифтер). Баға ќалыптасудағы кәсіпорын еркіндігі мемлекетпен шектеледі.
Осындай ќызметтң 3 деңгейге бөлінеді:
Мемлекетпен бекітілген бағаларды ќою:
- мелекеттік прейскурантардың баға түрінде;
- нарыќтыќ еркіндік бағаларды мұздату;
- монополиялыќ бағаларды бекіту;
- бағаларды мемлекеттң кәсіпорындары үшін баға ќалыптастыру
жағдайларын ќалыптастыру арќылы реттеу. Осы сияќты шектеулер келесі
формаларда жүргізіледі:
- бағалардың шектеі деңгейін бекіту;
- үстемелердң максимумын немесе бекітілген прейскурант бағалар
коэфициентіне бөлінулер;
- бөлшек бағалар элементінң шекті мағынасын енгізу;
- бір реттік баға өсудң максималды деңгейіне ќою;
- монополиялыќ бағаларды ќою.
Мемлекеттің бағаны белгілеу еркіндігіне әсер ету дәрежесіне байланысты
тіркелген, реттелетін және еркін бағалар болып бөлінеді.
Мемлекетпен тіркелген бағалар. Бұл жағдайда бағаларды мемлекет өзі
белгілейді. Баға қалыптастыруды шектеудің келесі формалары болады.
Мемлекетпен реттелетін бағалар. Кәсіпорындар үшін ережелерді мемлекет
белгілейді, соларға сәйкес кәсіпорындар өздері бағаларды белгілейді.
Мемлекеттік прейскурант бағаларды бекіту — мемлекеттік органдармен
бекітілген және жарияланған ресми жинақтың тауарлары мен қызмет
көрсетулерінің бағалары мен тарифтері. 1987 ж. дейін КСРОң барлық бағалары
прейскурантты болды.
Еркін (келісімшарттыќ) бағалар. Мемлекет кәсіпорындардың еркіндік
деңгейін нарыќта әртүрлі шектеулер есебінен ойын ережелерін аныќтауын
шектейді. Нарықтық еркін бағаларды тоқтатып қою — нарықтық бағаларды
белгілі бір деңгейде белгілі бір (әдетте қысқа мерзімге) уақыт мерзіміне
тіркеу. Экономикадағы күшті инфляция кезінде қолданылады.
Осындай шектеудң формалары:
- көлденең баға бекітулеріне тыйым салу;
- тік баға бекітуге тыйым салу (сатып алу – сату, тек бір өндірушіде
сатып алу);
- демпингке жол бермеу (бәсекелестерді жою маќсатында тауарды өзіндік
ќұнынан төмен сату;
- адал немесе бағалыќ жарнамаға жол бермеу.
Нарыќќа өту кезеңінде, аралас экономика жағдайында нарыќтыќ баға
ќалыптастыру бөлек тауарларға бағаларды мемлекеттік реттеу механизмімен
икемді болуға лайыќтанған. Бұл мемлекетке бағалар арќыылы экономикалыќ
дамудың приоритеттерін аныќтауға және іске асыруға мүмкіндік береді.
Бағалық саясат мемлекеттік экономикалық саясаттың бір бөлігі болып
табылады және нарықтық қатынастар жағдайында аса маңыздылық сипатта болып,
ол төмеңдегідей аынықталады:
нарықтық қатынастардың дамуына бәсекелестіктің жағдайын жасау, тауарлар,
қызметтер және қаржылық кұралдардың ерікті қозғалысын қамтамасыз ететін
экономикалық әрекеті арқылы;
меншіктің жеке, мемлекеттік, муниципалды және басқа да
формаларын қорғау құралы қызметі арқылы;
инфляцияның бәсевдеуіне және оның келеңсіз экономика
лық және әлеуметтік зардаптарын жұмсартуға ықпал ету арқылы.
Мемлекеттің бағақалыптастыру үдересіне араласуы бағаларды реттеудің
тура және жанама әдістерін біріктіру негізінде жүзеге асады.
Бағаларды тікелей реттеу — әрекет етуші бағаларды белгілеуте
мемлекеттік әкімшілік араласуы, бағалардың деңгейлерін, құрлымын және
қозғалысын қалыптастыруда мемлекеттің қатысуы, баға қалыптастырудың белгілі
бір ережсаіерін белгілеу.
Монополиялық бағаларды тіркеу — нарықтағы үлесі 35 % артығын құрайтын
кәсіпорындардың бағасына қолданылады. Тіркелген бағаларды енгізу туралы
шешімге осывдай бағаларға қосылатын пайданы (тиімділікті) анықтау
процедурасы әсер етеді.
Бағалардың шекті деңгейін белгілеу — бөлшек сауда бағасы шекті бағадан
басым түспеу керек, Егер баға шекті деңгейден басым болса, шекті деңгейден
басым түсетін баға бойынша сатылған тауарлардан алынған пайдаға үдемелі
салық салу қолданылуы мүмкін.
Прейскуранттың тіркелген бағаларына шекті үстемелерді немесе
коәффщиенттерді бекіту — бөлшек сауда бағасы прейскуранты баға және шекті
үстеме қосындысынан басым түспеу керек. Мұндай шара тапшылық жағдайында өте
маңызды, өйткені еркін бағалардың өсуі ақырында өндірістің қысқаруына
әкеліп соғады.
Бөлшек сауда бағалары әлементтерінің шекті мәндерін белгілеу — пайда,
шегерім, жанама салықтар шамасын бір реттілікке келтіру (регламентация).
Бағаларды біррет көтерудің шекті деңгейін белгілеу — белгілі бір
пайызға бағалардың өсуі.
Сонымен қатар, бағалардың мемлекетпен реттелуі монополиялық бағаларды
мемлекеттік реттеу және мемлекеттік кәсіпорындарга бағаларды белгілеу
жолымен жүзеге асуы мүмкін.
Еркін нарықтық бағалар. Бұл жағдайда, мемлекет адал емес бәсекеге және
нарықты монополиялауға бірқатар тыйымдар енгізе отырып, кәсіпорындарға
нарықтағы ойын ережелерін белгілеп береді Шектемелердің келесі формалары
пайдаланылуы мүмкін.
Бағаларды көлденең тіркеуге тыйым салу — екі немесе одан да көп
бәсекелесуші кәсііюрындардың бағаларды белгілі бір деңгейде ұстап тұру
туралы келісіміне тыйым салу.
Бағаларды тігінен тіркеуге тыйым салу — өндірушілердің өз бағаларын
жабдықтаушылар мен саудаға ендіруге тыйым салу.
Бағалық дискриминацияға тыйым салу — саудагерлерге тауарды бір бағамен
ұсынуды талап ету.
Демпингке тыйым салу — бәсекені жою мақсатымен тауарды өз құнынан төмен
бағамен сатуға тыйым салу.
Адал емес бағалық бәсекеге тыйым салу — баға төмендетілді деген алдамшы
әсер туғызуға жол бермеу.
Бағаларды тікелей реттеу әдістерімен қатар мемлекет жанама реттеуді
дежүзеге асырады, яғни бағаны белгілеу үдересіне бірқатар жанама
шаралармен ықпал етеді.
Бағаларды жанама реттеу — нарықтағы тауар ұсынысының кеңеюіне, нарықтық
сұраныстың көбеюіне, халықтың кірістерін басқаруға, салықтарды реттеуге
ықпал ететін әдістер мен құралдардың қосындысын қолданумен қамтамасыз
етілетін баға белгілеуге араласу. Жанама реттеу — бұл бағалардың өздерін
емес, керісінше оларға әсер ететін факторларды реттеу. Бағаларды жанама
реттеу шараларына жататындар:
мемлекеттік сатып алулар;
салықтық жүйе;
ақша айналымын және несиені реттеу;
мемлекеттік инвестиция саясаты;
мемлекеттік шығындарды реттеу;
амортизация нормаларын бекіту.
Бұл шаралармен мемлекет сұраныс пен ұсыныс арасындағы тепетендікті
орнатуға және сонымен қатар барлық экономика көлемінде бағалардың
бірқалыпты және баяу өсуіне ықпал етуге үмтылады. Сөйтіп, бағаларды
реттеудің жанама әдістері бағалардың өздеріне емес, керісінше бағаны
белгілеуге әсер ететін және макроэкономикалық сипатқа ие факторларға ықпал
етуде көрінеді.
Жанама реттеу пайыздық есептік мөлшерлемесі, салықтар, демеуқаржылар,
кірістер, валюта курсы, әкспортимпорт баждар және квоталар көмегімен және
келесі жолдармен жүзеге асады:
- жеңіл салық салуды, жеңіл несие беруді қолдану, бюджетген
қаражаттандыру және демеуқаржы беру, үкімет органдарының заңды немесе жеке
тұлғамен сатылатын өнімге тіркелген бағаларды енгізу туралы келісімге отыру
және тағы да басқа.
Бағаларды реттеудің тікелей және жанама әдістері бірігуінің дұрыстығы
қажет.
Бағаларды шамадан тыс мемлекеттік реттеу кезінде нарықтық механизмдер
әлсірейді және шығындар мен нәтижелерді салыстыру үшін нарықтық бағдарды
жоғалту қауіпі пайда болады, өйткені нарықтың негізгі параметрлері нарықтық
емес факторлар жағынан күшті әсер алуда. Бәсекелестік нарыққа қатысы жоқ
және мемлекетпен белгіленетін баға ұсыныс пен сұраныстың өзгеруіне
байланысты жеткілікті түрде жедел ауыса алмайды. Мұндай жағдайда не
тапшылық, не нарықта өткізілімге ие емес тауарлардың іркілуі пайда болады.
Мемлекет бағаларды қалыптастыруға және оларды реттеуге қатысудан толық
кеткен жағдайда экономика негіздері бұзылады, мемлекет монополизммен
күрестің маңызды әдістерінің бірін жоғалтады, ал нарықтық қатынастар және
көптеген кәсіпорындардың қаржылық жағдайы тұрақсыз болады.
2 БАҒАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУГЕ ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасының нарықтағы баға қалыптастыру
жағдайына талдау
2007 жылғы желтоқсанда тұтыну рыногындағы бағалар өткен аймен
салыстырғанда 1,9%-ға, 2006 жылғы желтоқсанмен салыстырғанда 18,8%, жыл
ішінде орта есеппен (2007 жылғы қаңтар-желтоқсан жылғы қаңтар-желтоқсанға)
- 10,8%-ға өсті. 2007 жылы бағалардың елеулі өсімі азық-түлік тауарларына -
26,6%-ға байқалды, ал олардың инфляцияға салымы 11,6% құрады. Ақылы
қызметтерге бағалар 15,4% өсті, бұл жалпы өсімге 4,1% қосты, азық-түлік
емес тауарлар, тиісінше, 10,5% және 3,1%.
жылғы желтоқсанда өткен аймен салыстырғанда (жемістер мен көкөністер,
көмір және бензин бағаларының өсімін есепке алмағандағы) базалық инфляция
1,8%, 2006 жылғы желтоқсанмен салыстырғанда 18,6% құрады.
2007 жылы бағалардың едәуір өсуі нан, сүт өнімдеріне, майлар мен тоң
майларға байқалды.
Нан мен жарма өнімдерінің бағасы 38,4%-ға (2006ж. - 5%-ға) өсті. Ұн -
66,7%, нан - 48,5% және макарон - 40,2%-ға қымбаттады. Жармалар ішінде мәни
жармасы - 19,9%, арпа мен тары - 18%-дан, сұлы жармасы - 15,2%-ға өсті.
Ең жоғарғы баға өсімі май және тоң майларға - 62% тіркелді, 2006 жылы
бағалар индексі 100% құрады. Күнбағыс майларының бағасы 96,8%, мал майы -
28,3%, маргарин - 19,4%-ға өсті.
Өткен жылы сүт өнімдері және жұмыртқа бағасы 30,7% (2006 жылы - 6%), ет
және ет өнімдері -25,1% (5,5%), балық пен теңіз өнімдері - 20,7%-ға (6,4%-
ға) өсті.
2007 жылы бағалар өсімі қарқынының баяулауы 2006 жылмен салыстырғанда
қант және жеміс-көкөністерге байқалды. Қант 2007 жылы 3,1% (2006 жылы -
16,4%), жеміс пен көкөністер - 21,9%-ға (25,2%-ға) қымбаттады. Жемістерге
бағалар 27,2%, көкөністерге - 19,4%, картопқа - 13,8%-ға өсті.
Азық-түлік емес тауарлар тобында 2007 жылы бағалардың едәуір жоғарылауы
бензинге - 16,5%, құрылыс материалдарына - 23,2%, қатты отынға - 25,1 %-ға
байқалды. Жуу және тазалау құралдарына бағалар өсімі - 12,3%, киім және аяқ
киімге - 10,2%, үйде пайдаланатын заттарға - 8,2%, кітаптар мен газеттер,
жеке бас гигиенасы тауарларына - 7,5-7,7%, дәрілік құралдарға - 5% құрады.
Ақылы қызметтер рыногындағы инфляцияға 2007 жылы тұрғын үй-коммуналдық
қызметтердің 18,4%-ға қымбаттауы ықпал етті, бұл өткен жылғыдан 7,4
пайыздық тармаққа көп. Қоқыс жинау тарифтері -32,5%, электр энергиясы -
28,7%, газға тарифтер - 21 %-ға елеулі жоғарылады. Тұрғын үйді жалдау үшін
төлем 23,4%, оны ұстау- 21,9%, жөндеу- 16,5%, сумен жабдықтау- 12,7%,
орталықтан жылыту үшін төлем - 10,7%-ға көтерілді.
Денсаулық сақтау мекемелерінің қызметтеріне баға деңгейі - 22%, білім
беру - 14,9%, мәдениет -11%-ға өсті. Жолаушылар көлігінің төлемі 12,1%, ал
темір жол - 16%, электр көлігі (трамвай, троллей-бус) - 15,3%, автомобиль
көлігіне - 11%-ға қымбаттады. Шаштараздар қызметтерінің бағасы - 25%,
мейрамханалар мен қонақ үйлер қызметтеріне баға - 25,5%-ға жоғарылады.
1 сурет
2007 жылғы желтоқсанда жаңа үйдің бір шаршы метрін сату бағасы
республика бойынша орта есеп-пен 161,3 мың теңгені құрап, өткен аймен
салыстырғанда 0,6%-ға төмендеді, 2006 жылғы желтоқсанмен салыстырғанда
30,2%-ға өсті, көркейтілген тұрғын үйді қайта сату бағасы - 136,2 мың
теңгені құрады, тиісінше 0,4%-ға төмендеп, 42,6%-ға өсті.
2 сурет
Жемістер мен көкөністерге, бензинге, көмірге баға өсуінің әсерін есепке
алмай есептелген базалық инфляция 2007 жылғы желтоқсанда 1,8%, 2007 жылғы
қарашада 2,5% құрады.
2007 жылғы желтоқсанда 2006 жылғы желтоқсанға қарағанда негізгі тамақ
өнімдерін тұтынудың ең төменгі нормаларынан есептелген орташа халықтың жан
басына шаққандағы ең төменгі күнкөріс дең-гейінің шамасы 29,8%-ға, өткен
айға қарағанда - 3,6%-ға өсіп, 10768 теңгені (тағам өнімдері - 6460 тең-
гені, азық-түлік емес тауарлар мен ақылы қызметтер - 4308 теңгені) құрады.
2007 жылғы желтоқсанда оның құрылымында ет пен балықты сатып алуға
жұмсалған шығыстардың үлесі 19,4%, сүт, май-тоң май өнімдері мен жұмыртқаны
-16,9%, жемістер мен көкөністерді -12%, нан өнімдерін - 9,5%, қант, шай
және дәмдеуіштерді сатып алуға жұмсалған шығыстардың үлесі - 2,2% құрады.
Өнеркәсіп өнімін өндіруші-кәсіпорындар бағалары, өндірістік сипаттағы
қызметтер көрсе-туді қоса 2007 жылғы желтоқсанда қарашамен салыстырғанда
4,1 %, 2006 жылғы желтоқсанмен - 31,9%-ға өсті. Өндірілген өнім бір ай
ішінде 4,3%, өндірістік сипаттағы қызмет көрсету - 0,6%-ға қымбаттады.
Түпкілікті мақсат бойынша сыныпталған өнімдер тобынан өндіріс құралдарының
бағасы 5,1%, аралық тұтыну өнімдері – 4,5%, тұтыну тауарларының бағасы 1,3%-
ға өсті.
Өнеркәсіп өнімін өндірушілер бағаларының базалық индексі (мұнай мен
металл бағаларының өзге-руі есебінсіз) 2007 жылғы желтоқсанда қараша айына
қарағанда 102,7%, 2006 жылғы желтоқсанға -119,5% құрады.
Өткен айда газ конденсаты бағасының 16%, мұнайдың - 7,1%-ға өзгеруінен
туындаған кен өндіру өнеркәсібінде бағаның 7,2%-ға өсуі байқалды. Бұл
өнеркәсіптегі баға серпініне 4,5%-ға оң "салым" қос-ты. Осы кезеңде бағаның
бензинге 7,4%, дизель отынына - 5,9% және отындық мазутқа - 3,5% өсуіне
байланысты мұнай өнімдерін өндірушілер бағасы 6,9%-ға жоғарылады. Электр
энергиясы 1,6%, көмір -0,8%, табиғи газ - 0,5% қымбаттап, металл кені 1,8%
арзандады. Энергия ресурстарының бағасы 2007 жылғы желтоқсанда 7,8%-ға өсті
(қараша айында - 9,8%).
Металлургия өнеркәсібінде өткен айда бағалар 5% төмендеді (2007ж.
қараша айында 2,3% өсті), бұл өнеркәсіптегі жалпы баға деңгейінің 0,7%-ға
төмендеуіне себеп болды. Рыноктың сыртқы сауда конъюнктурасының әсерінен
2007 жылдың қарашасында байқалған мырыш бағасының өсімі өткен айда олардың
21,7%, мысқа - 12,9%, қорғасынға - 8,6%-ға төмендеуімен алмасты. Осы
уақытта бағалы ме-талдар бағасының 6,4%, ферроқорытпалардың - 4,6% және
алюминийдің - 2,6%-ға өсуі жалғасты. Импортталынатын өнімдердің ұзаққа
созылған бәсекелестігінен фармацевтикалық препараттар бағасы 3,7%-ға
төмендеді, аяқ киім және былғары бұйымдарына баға бұрынғы деңгейде сақталып
қалды.
Республикада өндірілген тамақ өнімдері 2007 жылғы желтоқсанда 0,8%
қымбаттады, оған оларды өндіру үшін қолданылатын шикізат пен материалдарға
бағаның 1,4%-ға өсуі әсер етті. Сүт өнімдеріне бағаның өсімі 2,8%, макарон
өнімдеріне - 2,5%, жармалар және кондитер өнімдеріне - 1,8%-дан, сусын-
дарға - 0,4% құрады. Құс етіне отандық өндірушілердің бағасы өткен айда
2,1% төмендеді, ал олардың қант-шикізатына төмендеуі қанттың 1,5%-ға
арзандауына әкелді.
Байқалған өндірістік сипаттағы қызметтерден өткен айда бу және ыстық
сумен қамтамасыз ету қыз-меттері тарифтерінің 0,3% өсуі, газет басу бойынша
қызмет көрсетуде - 2,1%-ға төмендеуі тіркелді. Мұнай және газ өндіру,
машина жөндеу және электр энергиясын өңірлік және өңіраралық деңгей желіс-
імен тасымалдау бойынша қызмет көрсету тарифтері өзгеріссіз қалды.
Технологиялық үдеріс үшін өнеркәсіп кәсіпорындары сатып алған өндіріс
ресурстарына ба-ғалар индексі 2007 жылғы желтоқсанда қараша айына қарағанда
101,4%, 2006 жылғы желтоқсанға -112,2% құрады. Өткен айда шетелдік
сатушылардан сатып алынған шикізат пен материалдар бағасы 10,3%, республика
ішінде - 1,2%, Достастық елдерінде - 0,9%-ға өсті.
Республикадан шығарылған тауарлардың бағасы 2007 жылғы қазанда
қыркүйекпен салыстыр-ғанда 2,2% төмендеді, 2006 жылғы желтоқсанмен - 27,1 %-
ға өсті. Республикадан жақын шетелге шыға-рылған өнім ай ішінде 3,6%
қымбаттады, ал алыс шетелге - 3,2%-ға арзандады. Өңдеу сатылары бой-ынша
сыныпталған, экспорттық өнім топтарындағы шикізаттардың бағасы 2,9%,
жартылай дайын фаб-рикаттар - 2,2% төмендеді, дайын тауарлар - 10,3%-ға
өсті. Минералды өнімдер бағасы 3,1%, мұнай -4%, көмір - 0,7%, мұнай
өнімдері - 0,1% төмендеді, ал табиғи газ бағасы 1%-ға өсті. Экспорттық
жеткі-зілімдерден бағаның төмендеуі түсті металдарға - 5,8%, олардың өсуі -
қара металдар илегіне - 4% және ферроқорытпаларға - 2,2%-ға байқалды. Азық-
түлік тауарларынан қант 3,2%, алкогольді ішімдіктер және алкогольсіз
сусындар - 0,9% арзандап, күріш - 11,7%, сүт өнімдері - 8,6%, балық - 7,8%-
ға қым-баттады.
Қазақстанға әкелінген өнімдер бағасының индексі 2007 жылғы қазанда
қыркүйекпен салыстыр-ғанда 100,2%, 2006 жылғы желтоқсанға - 106,3%,
Достастық мемлекеттері ішінде - тиісінше 98% және 109,3%, әлемнің қалған
елдерінде - 103,5% және 102,4% құрады. Импортталынатын тауарлар ішінде
сүрекке - 8%, аяқ киімге - 6,5%, құрылыс материалдарына - 4,8% және машина
жасау өнімдеріне -2,9%-ға бағаның өсуі байқалды. Қағаз және картоң
керісінше 1,9%, химиялық тауарлар - 1,6%-ға арзан-дады.
Өткен жылы (2007 жылғы желтоқсанда 2006 жылғы желтоқсанмен
салыстырғанда) ауыл шаруа-шылығы өнімдерін өткізу индексі 139,1%, өсімдік
шаруашылығы өнімдері - 154,2%, мал шаруашы-лығы өнімдерінің индексі -
119,2% құрады.
Өткен жылы дәнді дақылдар бағасының өсімі 59,3% (2006 жылы - 9,9%)
құрады. Олардың ең елеулі көтерілуі бидайға -63,9%, арпаға- 50,9%, жүгеріге
-45,1%, күрішке - 18,3%, сұлыға - 12,6%, қарақұ-мыққа - 10,4%-ға байқалды.
Көкөністер бағасы бір жылда 27,6% (2006 жылы - 9,1%), картоп - 18,8%
(30,6%), күнбағыс тұқымы- 21,2% (0,2%-ға төмендеді) өсті. Қырыққабат және
қызылша - 25,1-25,3%-ға, сәбіз - 24,8%, пияз бағасы - 18,2%-ға қымбаттады.
Гүлдерге баға өсімі - 20%, бұршаққа - 12,3%, мақсары тұқымына-9,4%, шитті
мақта - 7%, темекіге - 4% құрады.
2007 жылы жұмыртқа - 29,9% (2006 жылы - 3,9%), сүт - 18,8% (7,7%), мал
мен құс -17,3%-ға (9,8%-ға) қымбаттады. Ірі қара мал етінің бағасы- 19,1%,
құс- 16,4%, жылқы -16,2%, шошқа -15,7%, қой еті- 13,9%-ға жоғарлады.
Ағымдағы жылғы желтоқсанда қарашамен салыстырғанда өсімдік шаруашылығы
өнімінің бағасы -3,3%, дәнді дақылдар - 3,5%, картоп - 1,5% және көкөністер
- 0,8%-ға өсті. Жұмыртқаның 7% және сүттің 6,3%-ға маусымдық қымбаттауы
есебінен мал шаруашылығы өнімі бағасының өсімі - 4,3% құра-ды. Мал мен құс
етінің бағасы ай ішінде 3%-ға жоғарылады.
Өткен жылы (2007 жылғы желтоқсанда 2006 жылғы желтоқсанмен
салыстырғанда) қурылыстағы баға индексі 107,1%, құрылыс-монтаж жұмыстарына
107,5%, технологиялық жабдықтарға - 106,7% құрады. Ағымдағы жылғы
желтоқсанда технологиялық құрылымның барлық элементтерінің бағасы қара-
шамен салыстырғанда 0,4%, құрылыс-монтаж жұмыстары - 0,3%-ға өсті.
Сурет
Өткен жылы құрылыс ұйымдары сатып алған материалдар, бөлшектер мен
конструкциялар 6,4%-ға қымбаттады. Портландцемент бағасының өсімі - 45,9%,
жертөле қабырғаларының бетон блоктары -37,7%, ғаныш - 33,6%, қож мақтасы -
32,7%, бетоң қоспалар, металдар -14,2-14,4%, сүрек пен асбес-төемент
табақтары - 11,7-12%, құм және малтатас, кірпіштер - 8,3-8,9%, металл
конструкциялары және құбырлар - 6,2-7,7%, сым және кабельдер - 5,3%, бояу
мен лактар - 4,9%, линолеум - 3,2%, шыны табақтары, қыш пен санитарлық-
техникалық бұйымдар- 2,6-2,7% болып қалыптасты.
2007 жылғы желтоқсанда көліктің барлық түрлерімен жүк тасымалдау
тарифтерінің индексі өткен аймен салыстырғанда 100%, 2006 жылғы
желтоқсанмен салыстырғанда 100,4% құрады.
Жүк тасымалдау тарифтерінің негізгі жоғарылауы автомобиль көлігі
қызметтеріне тіркелді. Өткен жылы автомобильдермен жүктерді жеткізу 5,3%,
қала бойынша - 8%, қала маңы бағытына - 5,4%, рес-публика ішінде - 4,5%,
ТМД елдеріне - 3%-ға қымбаттады. Құбыр желісі көлігі қызметтеріне тарифтер
олардың мұнайды қайта айдаудың 5,4%-ға арттыру есебінен 2,9%-ға өсті. ТМД
елдеріне жүктерді тасы-малдаудың тиісінше 12,7% және 0,9%-ға, республика
ішінде 18,5% және 1,5%-ға кему есебінен әуе көлігіне 17,1% және темір жол
көлігіне 1,1%-ға тарифтердің төмендегені байқалды.
2.2 Қазақстан Республикасының баға саясатына талдау
Тауарлық нарық пен бәсекенің дамуы, монополистік ісәрекетті шектеу,
адал емес бәсекенін жолын кесу және 11.06.91 ж. Бәсекенің дамуы туралы
Заңға сәйкес осы саладағы басқа мемлекеттік органдардың қызметін үйлестіру
бойынша мемлекетгік саясатты жүргізу үшін жаңа экономикалық құрылымдарды
қолдау және монополистік ісәрекетгі шектеу бойынша Қазақстан
Республикасының Мемлекеттік комитеті қүрылды. ҚазКСРң Монополияға қарсы
комитепің төрағасы Президентпен тағайындалды және Жоғарғы Кеңеспен
бекітілді.
1993 жылғы 11 қаңтардың № 1063 Жаңа экономикалық құрылымдарды қолдау
және монополистік ісәрекетгі шектеу бойынша ҚРң Мемлекеттік комитетін
монополияға қарсы саясат бойынша ҚР-ның Мемлекеттік комитетіне өзгерту
туралы ҚР Президентінің Жарлығын орындау үшін ҚР Министрлер кабинеті 1993
жылдың 29 науырызында өзінің Монополияға қарсы саясат бойынша ҚР-ның
комитеті монополистік іс-әрекетті шектеудің мемлекеттік саясатын жүргізу,
бәсекенің дамуы, экономиканы монополизациялдандыру және адал емес бәсекенің
жолын кесу бойынша мемлекеттік басқарудың орталық органы болып табылады.
1999 жылдың 15 қарашасында ҚР-ның Үкіметінің № 1713 Қаулысымен Табиғи
монополияны реттеу, бәсекені қорғау және шағын бизенсті қолдау бойынша ҚР-
ның Агенттігі туралы ереже бекітті.
Берілген ережеге сәйкес агенттік Қазақстан Республикасының бағаны
белгілеу, бәсеке мен бизенстің дамуы саласындағы мемлекеттік саясатты
жүзеге асыруға міндетті Қазақстан Республикасының құрамына кірмейтін
орталық атқарушы орган болып табылады.
Агенттіктің функцияларына жататындар:
Қазақстан Республикасының қожалық етуші субьектілері
нің — табиғи монополистердің Мемлекеттік тіркелімін, нарықта
ғы үстем жағдайға ие қожалық етуші субьектілердің Мемлекетгік
тізілімін, мемлекеттік органдармен көрсетілетін ақылы қызмет
көрсетулердің Мемлекеттік тіркелімін қалыптастыру және енгізу;
субьектілердің — табиғи монополистердің өніміне бағаларды (тарифтерді)
немесе олардың шекті деңгейін белгілеу, со нымен қатар, заңмен белгіленген
жағдайларда, мемлекеттік органдардың қызмет көрсетулерінің бағаларын
ретгеу;
табиғи монополия субьектілерінің шығындарын қалыптас
тырудың әдістері мен процедураларын дайындау және енгізу
олардың шығындалуын бақылауды жүзеге асыру;
есептеу әдістемесін және мемлекеттік рймдар монополи
ялы жүзеге асыратын қызмет көрсетулерге бағаларды белгілеу
ережелерін дайындау.
Өз функцияларын жүзеге асыру үшін Агенттік зақда белгіленген тәртіп
бойынша құқылы:
қожалық етуші — табиғи монополистердің өніміне жуйе
мемлекеттік органдар болып табылатын мемлекетгік мекемелер
мен көрсететін қызмет көрсетулерге бағаларды (тарифтерді) немесе олардың
шекті деңгейін белгілеу;
табиғи монополистердің өніміне (жұмысына, қызмет көрсетуге) бағалардың
өзгеруі мәселелері бойынша көпшілік алдында тыңдаулар жүргізу;
қожалық етуші субьектілердің — табиғи монополистердің
материалды құндылықтар мен қызмет көрсетулерді сатып алу
бойынша тендерлерді жүргізуде қатысу;
Баға және монополияға қарсы саясат бойынша Республикалық
Комитет құрылымы
Сурет
4) нарықта басым тұрған қожалық етуші субьектілерді мойындау туралы
шешімдер қабылдау;
өзінің міндеті шегінде заң бұзушылық туралы істерді қарау, тексеру жүргізу
және кінәлілерін әкімшілік жауапкершілікке
тарту;
табиғи монополия субьектілерімен бағалардың мемлекеттік тәртібін бұзу
нәтижесінде алынған сомалардың бюджеттің кірісше аударылуы туралы шешімдер,
сонымен қатар тікелей немесе жанама бағалар мен тарифтерді уақытша
төмендету арқылы залалдың орнын толтыру туралы шешімдер қабылдау;
уақытша өтейтін бағалар мен тарифтерді белгілеу жолымен бағалар мен
тарифтерді заңсыз көтеруімен табиғи монополия
субьектісінен келтірілген шығындардың түгынушыларға орнын толтыру туралы
шешімдер қабылдау;
нарықта монополист болып мойындалған немесе онда басым болатын қожалық
етуші субьектінің шаруашылық қызметі бойынша монополияға қарсы ретгеу
әдістері туралы шешімдер қабылдау;
сараптау мен тексеру жүргізуге басқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz