Бала психикасындағы ауытқулар және оның алдын алу шаралары
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
“Бала психикасындағы ауытқулар және оның алдын алу шаралары”
Жоспар
Кіріспе 4-7
І. Мінез-құлқында ауытқулар бар балалардың мінез-құлық 8-15
ерекшеліктері, зерттелу жәйі
1.1.Бастауыш сынып оқушыларында кездесетін ауытқулар 16-20
түрлері
1.2 Мінез-құлықтың бұзылу немесе әлеуметтік дезадаптация 20-30
синдромы
ІІ . Мінез-құлқында ауытқуы бар оқушыларды анықтау 31-40
және психотерапиялық көмек көрсету жолдары
2.1. Мінез-құлқында ауытқулар бар балаларды диагностикалау
жұмысы
2.2. Отбасына байланысты қиын балалардың пайда болу 47-54
себептері
2.3. Қоршаған ортаның, мектептегі оқу-тәрбие жұмысындағы 55-63
кемшіліктердің балаларға кері әсері және оларды қайта
тәрбиелеу бағыттары
2.4. Қиын балаларға психотерапиялық көмек көрсету жолдары 64-68
Қортынды 69-71
Қолданылған әдебиеттер тізімі 72-73
Қосымшалар
.
Кіріспе
Қазіргі біздің өмір сүріп жатқан қоғамымызды ойландыратын мәселелердің
бірі- ұрпақ тәрбиесі. Соның ішінде қиын балалар мәселесі өзекті тақырыптар
қатарына еніп отыр. Осыған байланысты 2002 жылдың тамыз айында ҚР
“Қазақстан Республикасындағы балалар заңы жайлы “ атты Заң қабылданды.
Қазақстан Республикасының “Білім туралы” Заңында девиантты мінезді
оқушыларға мынадай анықтама берілген: “Балалар мен жасөспірімдердің
әкімшілік жазалау шараларын қолдануға әкеп соғатын құқық бұзушылықтарды
үнемі жасауы, оқудан, жұмыстан үнемі жол тарауы, отбасынан немесе
балалардың оқыту тәрбиелеу ұйымдарынан үнемі кетіп қалуы, сондай-ақ қоғамға
қауіпті әрекеттер жасауы”. Олардың әр кезеңде әртүрлі аталғаны бізге
белгілі: “тәртібі нашар”, “қиын”, “тәрбиесі қиын”, т.б. Сондықтан Елбасы
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев “Еліміздің ертеңі бүгінгі жастардың қолында, ал
жас ұрпақ тағдыры ұстаздың қолында”,- деп ұстазға үлкен міндет қойып отыр.
Көптеген зерттеулер мен тексерулердің жинаған мәліметтеріне қарағанда
балалардың көпшілігінде психологиясының шайқалып қиындап кетуі, сондай-ақ
көңіл күйінің уақытша күйзелуі және мінез-құлқының бұзылуы айтарлықтай жиі
кездесетіні мәлім.
Елдің нарықтық жағдайға көшуі негізінде адамдардың көзқарасында, сана-
сезімінде құндылықтарды қайта бағалау процесі жүрді. Бұл олардың өмір
жағдайына, тәртіптеріне, моральдық және адамгершілік тоқтамдарына өте үлкен
әсер етті.
Біздің міндетіміз заман талабына сай жеткіншектерге тәрбие беріп,
Отанымыздың саналы азаматтары етіп тәрбиелеу.Жеке-даралықты қалыптастыратын
тиімді әуестенушіліктің жоқтығы, бос уақыттың молдығы делинквентті мінез-
құлықтың қалыптасуының негізгі шарты. Жалпы тәрбие процесін басқару өте
қиын, ол еш уақытта бірқалыпты жағдайда өтпейді. Белгіленген мақсаттан
ауытқып кетушілік болады. Өйткені педагогтар мен ата-аналар тарапынан
баланың жалпы дамуында, адамгершілік дамуында, қалыптасуында ағаттықтар,
педагогикалық қателіктер жіберіледі. Осының нәтижесінде тәрбиесі қиын
балаларды байқауға болады.
Қазіргі уақытта мінез-құлықтың бұзылу себебі түбегейлі түрде
зерттелініп жаңа сипатқа ие болуда және әлеуметтік-психологиялық және
педагогикалық (М.А. Аммаскин., А.С. Белкин., Л.М. Зюбин., Д.В. Колесов.,
Г.П. Медведев., М.Ф. Мягков., Д.И. Фельдштейн және т.б.); клиникалық (В.Г.
Власова., В.Я. Гиндикин., О.В. Кербиков., В.В. Ковалев., М.З. Певзнер.,
Г.Е. Сухарев және т.б.); криминологиялық (М.М. Бабаев., К.Е. Легошев., В.Н.
Кудрявцев., Г.М. Миньковский және т.б. ) аспектіде қарастырылуда Мұғалім
мен бала арасындағы қарым-қатынас баланы ата-анасына және баланың
құрбыларына қарым-қатынасын анықтай бастайды. Б.Г. Ананьев, Л.И. Божович,
И.С. Славина бұны эксперименттік түрде көрсеткен. Бастауыш мектеп
оқушыларының мінез-құлқындағы қиындық мәселесімен И.П. Воронаева., И.В.
Козубская., В.Г. Сенько., Е.А. Сорофян., И.П. Грушина т.б. айналысты.
Балалар мен жасөспірімдердің асоциалды мінез-құлық мәселесімен бірқатар
қазақстандық педагог зерттеушілер жұмыс істеді. Мысалы, В.Г. Баженов., Р.А.
Дебагян., А. Жұмабаев., К.А. Жүкенова., А.М. Қарабаева., Л.К. Керимов.,
В.П. Кривошев., Л.В. Лысенко., И.Ф. Назаров., В.А. Парфенов., В.А.
Трифонов., В.П. Шевченко., Э.И. Шнибекова., Г.А. УмановҚ.
Халықтың басты өмір құндылығы “жекеше”, өзіндік құндылықтармен
байланысты болды (денсаулық, отбасы, тұрғын үй, материалдық жағдай). Рухани
және мәдени құндылықтар (шығармашылық әрекет, өнер) өзінің бұрынғы
маңыздылығын жойды, олар төменгі сатыға көшті. Жұмыстың, еңбектің маңызы
бірден түсіп кетті, қоғамдық белсенділік ең соңғы орындарға түсіп қалды.
Еңбек пен игілікті өмір сүру арасында қарама-қайшылықтар туындады. Осының
барлығынан ең көп зардап шеккен жастар болды, олардың санасында өзгерістер
пайда болды.
Жастар – бұл өте күрделі танымдық объект. Атап айтқанда, жастар барлық
жаңашылыққа, белгісізге жақын тұрады. Кейде мұның барлығы қиратушы күш
болып келеді. Жастар өз құқықтарын қорғаймыз деп, қарсылыққа тап болады.
Соның негізінде олар еріксіз агрессияға, зорлық, жаман жолға түседі.
Мектеп жасындағы оқушылар біздің қоғамның әлеуметтік тобының бір
бөлігін құрайды. Қазақстанның 8069 мектебінде білім алып жатқан 3 млн 200
мың балалардың денсаулық мүмкіндіктері төменгі деңгейде.
Соңғы бес жылда оқушылардың аурушаңдығы 22 % өсті. Соның ішінде:
- жүйке жүйесінің аурулары 1,5 есеге артты.
Өскелең ұрпақ денсаулығының жағдайы үлкен алаңдатушылық туғызуда.
Балалар мен жасөспірімдер арасында психикалық және мінез-құлықтың өзгеруі
аурулар көбеюде. Қазіргі таңда психикалық аурумен ауыратындардың әрбір
төртіншісі – бала. Ересектерге қарағанда жасөспірімдер арасында бұл
паталогияның өсу қарқыны екі есе артық.
Республикалық психиатрия, психология және нашақорлық ғылыми-
практикалық орталығының есебі бойынша психикалық және мінез-құлықтың
бұзылыста ауруларымен ауыратын адамдар саны 322671, оның ішінде:
- ересектер 240729, жасөспірімдер 23487, балалар 58455.
Әрбір сегізіншісі жасөспірім психика мен жүйке жүйесіне байланысты әр
деңгейлі паталогияларға ұшыраған. 15 жасқа дейінгі балаларда – 22 %, ал 14-
18 жас аралығындағы жасөспірімдер – 32, 7 % болған.
Социология ғылымдарының кандидаты Д.К. Қазымбетова 2002 жылы
Қазақстанда 384 мың қылмысқа бейім адамдар тергеуде тұр, олардың жартысы –
маскүнемдер, 46 мыңы – нашақорлар, 86 мыңы – отбасындағы жанжалқорлар, 26
мыңы –жасы толмаған тәртіп бұзушылар деп жазады. (Қар: “Вестник КазНГУ”,
2002 ж., № 2 (9)). Ол қылмыстың әртүрлі салаларда өсуінің әсер ететін
себептерін көрсетеді. Жасөспірімдер арасында маскүнемдік соңғы 4 жылда 2,5
есеге өскен. Тек 2002 жылдың ішінде психиатрге 5 мыңнан астам жасөспірім
есепке алынды. 14 жасқа дейінгі балаларда маскүнемдік саны соңғы 4 жылда
21 есеге өскен.
2002 жылы спирттік ішімдіктерді ішудің нәтижесінде психикалық және іс
әрекеттік бұзылыстар психиатр дәрігерлерде 610 бала тіркелген. Есірткіге
тәуелділік 1500-ге жуық жасөспірімдерде анықталып, 14-ке дейінгі балаларда
385-ке жеткен.
Көп жылдық зерттеу жұмыстарының дәлелдеуінше, қиын оқушылардың 96 %
қасиет - өтірік айту. Олардың күнделікті жүріс-тұрыстарында кездесетін
кемшіліктері қиқарлық – 67 %, қыңырлық – 28 %, менмендік, өзімшілдік – 53
%.
Соңғы жылдары 15-20 жас аралығында балалар мен жасөспірімдердің өзін-
өзі өлтіруі. Дүниежүзілік Денсаулық Сақтау ұйымының аймақтық бюросының
мәліметтері бойынша, дүние жүзінде 14-24 жас аралығындағы адамдарда өзін
өзі өлтіру соңғы 15 жылда екі есеге өскен.
ҚР Агенттігінің статситикалық есебі бойынша, Республика бойынша өзін
өзі өлтіру әрбір 100 мың халыққа 29,9 болып отыр. 2001 жылы 4462 өзін өзі
өлтіру жағдайы тіркелген, оның ішінде 10-18 жас аралығындағы жастардың
154—і “ ер балалар”, 57-сі” қыз балалар”.10-24 жас аралығындағы жастардың
678 өздерін өздері өлтірген, ол барлық жағдайдың 15,1 % құрайды.Егерде
осындай өсім сақталатын болса, 2007 жылы психиатрға алғаш көрінетін
балалар мен жасөспірімдердің саны 30 мыңнан асады, ал жалпы бақылауға
алынғандардың саны 310 мыңға жетеді. Бұл дегеніміз, әрбір 5 оқушының 2-нің
психикасы өзгеріске ұшырайды деген сөз. Өкінішке орай, девиантты іс
әрекетке ие болушы балалар жайлы бізде мәліметтер жоқ. Бұл әрине, ауру
емес, бірақ та ол біздің қоғамдағы іс әрекеттік қабылданған нормаға сәйкес
емес.
Балалар мен жасөспірімдер біздің қоғамымыздың ең қорғалмаған, осал
буыны. Оған мысал, девиантты іс әрекетке ие балалардың қызығушылығын
қорғайтын нормативті құқықтық базаның нашарлығы бола алады.
БҰҰ-ң мәліметтеріне жүгінсек, жастардың шамамен 30% -і құқық бұзушылық
әрекеттерге қатысады, ал 5-і қылмысқа барады, оларды “қауіп тудыратын
топқа” жатқызады.
Жеткіншектің мінез-құлқындағы агрессивтілік басқа адамдарды аяу
сезімінің жоқтығынан садистік бағытқа бейімделу нәтижесінде өзін қоршаған
ортаға зиянын тигізеді. Бұл жағдай қоғамның тұрақсыздығынан тұлғааралық,
топаралық кикілжіңге өршігіп кетуі мүмкін. Осы орайда мінез-құлқында
ауытқулар бар балалармен жұмыс жүргізе отырып, олардың психикалық
ерекшеліктерін зерттеу мақсатында мен өз диплом тақырыбымды “Мінез-құлқында
ауытқулар бар балалармен психотерапиялық жұмыс жүргізу ерекшеліктері” деп
алдым.
Тақырыбы : “Мінез-құлқында ауытқулар бар балалармен психотерапиялық жұмыс
жүргізу ерекшеліктері”
Зерттеу мақсаты: Мінез-құлқында ауытқулар бар балалардың жеке тұлғалық
қасиеттерін қалыптастыруда олардың психикалық
ерекшеліктерін ескеріп, психотерапиялық көмек
көрсету жолдарын белгілеу.
Зерттеу міндеттері: 1 . Мінез- құлқында ауытқулар бар балалармен
психотерапиялық жұмыс жүргізу арқылы
психикалық ерекшеліктерін анықтау, әдебиеттерге
талдау, саралау.
2. Мінез-құлқындағы ауытқулар бар балалардың
әрекеттерін ескере отырып, олармен жүргізілетін
жұмыс түрлерін белгілеу.
3. Мінез-құлқында ауытқулар бар балалармен жұмыс
істегенде психологтың шеберлігінің рөлін
көрсету.
Зерттеу объектісі : Мінез-құлқында ауытқулар бар балалармен психотерапиялық
жұмыс жүргізу ерекшеліктері.
Зерттеу пәні: Мінез-құлқында ауытқулар бар балалармен психотерапиялық жұмыс
жүргізу жолдарын анықтап, белгілеу, психотерапиялық көмек көрсету жолдары
Ғылыми болжам: Егер, мінез-құлқында ауытқулар бар балалардың психикалық
ерекшеліктері анықталып және ескеріліп отырса, оларға қажетті
психотерапиялық көмек көрсетілсе, онда олардың қалыпты дамып жетілуіне
мүмкіндік жасауға болады.
Зерттеу әдісі: Ғылыми әдебиеттерді талдап, саралау, тест, сауалнама.
І. Мінез-құлқында ауытқулар бар балалардың мінез-құлық ерекшеліктері,
зерттелу жәйі
“Адамның басына қонған бақыттың тұрақты болуы жақсы мінез-
құлыққа байланысты”
Әл- Фараби
Балалардың жас шамаларының үлкен-кішілігіне қарай мінез-құлықтарындағы
қылықтары да әр түрлі болады, сондықтан да әр жастағы баланың мінез-
құлқындағы өзгешеліктерді алдын ала дұрыс көре білу қажет. Жастарының
үлкен-кішілігіне қарай мінез-құлқындағы ерекшеліктерді білумен қатар
дербестігіндегі айырмашылықтардың шараларын шамалап болса да білу қажет,
өйткені балалар әдетте бір-біріне ұқсамайды. Сонымен қатар психикалық
дамудың көптеген сатылары әдеттегідей әр түрлі стрессаларды (күшті
әрекеттің әсерінен туатын ширығу жағдайы) және эмоциональды (сезім
әрекетіне бой алдырғыш) толқуларды бастан кешірумен байланысты болатынын
түсіну қажет. Бұл іс тек мұның аясында ғана шектеліп қалмайды, не ол, не
бұл оқиға дамудың қай кезеңінде, қандай жағдайда, ненің себебінен болғанын
айқындап алу үшін, оның қалай болғанын және қандай процестері шалдыққанын
анықтау қажет.
А.С. Макаренко “Балаларды жақсы тәрбиелеу – бұл біздің бақытты қарттық
шағымыз, жаман тәрбиелеу- бұл біздің келешек қасіретіміз, бұл біздің көз
жасымыз, бұл біздің басқа адамдар арасындағы айыбымыз десе, Жүсіпбек
Аймауытұлы “ Балаларды бұзуға, түзетуге себеп болатын бір шарт жас күнде
көрген өнеге” дейді.
Соңғы уақытта жеткіншек жастағы балалардың ауытқушылық мінез-құлқы
ретіндегі қатыгездік, агрессиялық жағымсыз ассоциалды мінез-құлықтарын
интенсивті түрде зерттеуді талап етіп отырады. Осындай ауытқушы мінез-
құлықтың дамуына ықпал ететін факторларды зерттеу психология ғылымының
негізгі мәселелері.
Бұл зерттеушілер қиын балалардың қиқарлық сияқты жағымсыз қасиеттерінің
қалыптасуына әлеуметтік-педагогикалық әсер ететіндігін зерттеді.
Революцияға дейін педагогикалық әдебиеттерде және педагогикалық іс-
тәжірибелерде жеткіншек жастағы қылмескерлерге белгілі орын бөлініп келді.
Олар соттың шешімі бойынша арнайы түзету орындарында тәрбиеленетін. Ал қиын
балалар жайында тіптен сөз болған жоқ, жабық тақырыптар қатарына кірді
“жабулы қазан жабық күйінде қала берді”. Әрине, бұл кезде тәрбиесі қиын
балалардың болмағандығы емес. Қиын балалар революцияға дейін де болды.
Оларға немқұрайлы қатынас білдірді. Олар бір мектептен, екінші бір
мектепке, бір интернаттан екіншісіне көшіп жүрді. Бұл балалар барлық жерден
қуылатын. Ал нәтижесінде тіптен мектептен шығарылып тасталатын. Соңында
қиын балалар “кішкентай қылмескерлер” қатарына қосылатын және олар жайында
арнайы тәрбиемен түзету орнына бармайынша ешкім де есіне алмайтын.
Мінез-құлықтағы қиындық және қиын балалар ұғымы 1920-30 жылдары пайда бола
бастады. (Блонский П.П.) Бастапқыда ғылым саласында емес, күнделікті өмірде
қолданылып жүрді. Біраз уақыт ұмытылып 1950-60 жылдардың басында қайтадан
қолданысқа енді. Қазірде бұл терминдер ғылыми сөздіктерде нақты орын алып
отыр.
Қиын бала ... Бұл таныс та, өкінішке орай соңғы кезде жиі қолданылып келе
жатқан сөздің астарында не жатыр ? Қоғамдық тәртіп сақшылары үшін – ол
тәртіп бұзушы, мұғалім үшін – басқа оқушыларға жағымсыз әсер ететін
шартсыз көшбасшы, тәрбиеші үшін – ол өте қозғалмалы, бағынбайтын сотқар
бала. Ал ата-аналары үшін ол кім болып келеді? Әрине әрбір ата-ана өз
баласын қиын деп санамайды.
“Қиын балалар”, “қиын балалық шақ” туралы түсініктер өткен ғасырдың
20-шы жылдары Е.А. Аркин., П.П. Блонский., В.Н. Мясищев., Г.А. Фортунатова
және т.б. ғалымдардың еңбектерінде қолданыла бастады.
В.Н. Мясищев өзінің “Трудные дети в массовой школе” атты еңбегінде:
“Жеке педагогтың және педагогикалық ұжымның қиын баламен жұмыс әрекетінде
барлық қадыр-қасиеті мен кемшіліктерін айқындауға мүмкіндік туады” деген.
Қиын балалар проблемасын зерттеген педагогтардың бірі – А.С. Макаренко.
Оның қиын балалар мен жасөспірімдерге арналған еңбектері отандық
педагогиканың алтын қорына енді. Ол балалар тәрбиесі жайлы лекцияларында:
“Сіз өз балаларыңыздың тәрбиесін бастамастан бұрын, өзіңіздің жеке мінез-
құлқыңызды тексеріңіз...Сіздің жеке мінез-құлқыңыз нағыз шешуші нәрсе...
егер сіз дөрекі немесе маскүнем болсаңыз, ал бәрінен жаманы, егер сіз
шешесін балағаттасаңыз, онда сізге тәрбие туралы ойлаудың қажеті де жоқ.
Ата-аналардың өздеріне талап қоюы, өз үйелменін қадірлей білуі, өзінің
әрбір қадамын қадағалап отыруы – тәрбиенің ең бірінші және ең басты әдісі”,
-деді.
А.С. Макаренко кезінде жақсы ұжым ұйымдастыра алды. Мұнда ол әрбір
тәрбиеленушінің жеке ерекшеліктерін ескеріп, әрқайсысына ұжым ішінен тиісті
орын тауып беретін. Сонымен қоса, ұжымның пікірімен санасып, осы арқылы
жеке тәрбиеленушілерге ықпал жасап отырды. Макаренко адам мінезінің
кемшілік жақтарын әділ бағалайтын ең негізгі төреші-қоғамдық пікір деп
тұжырымдады. Ұжым ішіндегі тәрбиеде түрлі әдістерді өте шебер пайдаланып,
жарамсыз қылық жасағандары ұжым талқысына салды. Тентектік жасаған
балалармен жеке, не ұжым ішінде әңгімелесу, не күні бұрын белгіленген
әңгіме шақыру, т.б.неше түрлі әдістерді жүргізіп отырған.
Баланың мінезін, жалпы деңгейін, ынтасын жақсы білу үшін, оның дамуына
адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуына не нәрсе қажет екенін әрбір әке,
әрбір ана білуге міндетті. Сіздің балаңыз қалай өмір сүреді, неге
қызығады, нені сүйеді, нені қажет етеді, нені қажет етпейді, ең алдымен сіз
осыны біліуңіз керек. Ол кіммен достасады, кіммен ойнайды, не оқиды,
оқығандарын қалай қабылдайтыннын сіз білуіңіз керек, деген А:С: Макаренко.
Қиын балалрдың психологиялық ерекшеліктері теориялық тұрғыда Выготский
Л:С: (1928ж.) еңбектерінде талқыланды. Сондай-ақ Макаренко А.С.
тәжірибелерінен де үлкен орын алды. Бұл мәселенің ары қарай талқылануына
үлес қосқан зерттеушілер қатары біршама.
Қиын балалар проблемасымен айналасуда ірі педагог В:А: Сухомлинскийдің
де тәжірибесі өте бай. Оның Тиросполь қаласындағы ПАвливи мектебіндегі
жүргізілген жұмыстары үлкен, тәжірибесі мол. Мұнда оқушыларға жеке қатынас
жасау әдісі кеңінен қарастырылды. Кезінде В:С: Сухомлинский қиын балалар
тәрбиесі жайында былай деген: Қиын бала – бұл ата-аналардың жіберілген
кемшіліктері, отбасында теріс пиғылды болуы, алдау, арбау, мейрімсіздік,
адамдардаы жеккөрушілік, өз бөрыштарын өтеуде немқұрайлы таныту жағдайнда
өскен гүл сияқты..., бұл ата-аналардың балалардың жоспарлауда, оны
тәрбиелеуде адамгершілік, танымдық білімдерің, дайындықтарың аздығының
нәтижесі.
Донецкідегі Тапскі арнайы мектептің оқытушысы В:Ф: Шаталовтың
тәжірибесі, көптеген қиын балалар басқа балаларға қарағанда 1 жыл ішіндегі
оқу жоспары бойынша 2 есе алада болатынын дәлелдеді. В.Н. Сорока
РЕсинскийдің де тәжірибесі тамаша мысал бола алады, ол жалпы оқу әрекетінде
қиын балалармен тәрбие процесін құра алады, олардың ақыл-ой дамуында үлкен
жетістіктерге жетті. Өзінің осы тәжірибесі жайында ол Достоевский мектебі
атты кітабында толық ашып көрсетті.
Қиын балалардың жекелік ерекшеліктерін өмір жағдаймен, тәрбиемен өзара
әрекеттістігін есепке алып, кешенді құрама түрнде зерттеп, іске асырған
П:П: Блонский (1936 ж) болды. Оның зертеуінің негізгі мақсаты – қиын
балалрдың өмірін анықтау. П.П. Блонский қиын балалардың мінез-құлық тарихын
мектеп, отбасы арқылы ашып көрсетеді. Ол қиын балаларға мұғалім қатынасы
арқылы қиын оқушы терминін нақтылауды жөн көреді. Бұл балаларға былайша
мінездеме береді: “Объективті көзқараспен қарағанда қиын оқушы – мынадай,
ол мұғалімнің жұмысының жемісті еместігіне байланысты. Субъективті
көзқараспен қарағанда қиын оқушы – мынадай, онымен мұғалімге жұмыс істеу
өте қиын, мұғалімнен көп жұмыс істеуді талап ететін оқушы”. Блонскийдің
пікірі бойынша қайта тәрбиелеудің нағыз тура жолы, тәртіп бұзушыларды
мәдениетсіз ортадан мәдениетті балалар ұжымына біртіндеп әкелу болып
табылады.
Атақты физтолог И.П. Павлов “ Әрбір баланың мінез-құлқы ата-анасының
жағымды іс-әрекетінен үлгі алу барысында қалыптасады” деп тұжырымдайды.
Ресей социологы Ж.Т. Тощенко ауытқымалы іс-әрекеттің себебі экономикада
жатыр деп санайды. “Жабайы капитализм” жағдайында 90-шы жылдардың ортасынан
бастап Ресейде бұл себептер көрнекті және айқын бола бастады. Бұған қоса
Ресейдің экономикасы криминалдық белгі алды, яғни көлеңкелі ресми
экономиканы ығыстыру орын алды деген пікір бар, ал әлеуметтік теңсіздіктің
көлемін бұрыңғы колониальді Африка елдерімен салыстыруға болады ( Қар:
“Социология” М.: 2000 ж., 235 бет). Егер бұрын Совет өкіметі кезінде
ауытқудың себебі экономиканың тапшылығынан болса, қазіргі кезде ол
экономиканың түрі өзгеріп, бұзылғанынан туып отыр. Қазіргі кезде жұмыс,
орын таппаушылығы бомждар, қаңғыбастар, нашақорлар мен қылмыскерлерді
тудырады. Дұрыс емес саясаттың арқасында девиация өсіп кетті. Адамдар
басшыларда шаруасыздықты, ұрлықты. қулықты, сұмдықты, алдаушылықты, заңды
бұзушылықты, парақорлықты көріп, билікке немқұрайлықпен қарап, олардың
еңбек етіп, шынайы өмір сүруге шақыруларына назар аудармайды. Мінез-құлық
жеткіншектің басқа балалармен жағымсыз қатынасындағы, мысалы, төбелес-
жанжалда, ересектерге бағынбауда, жалған әрекеттерде агрессиялық сипат
алады.
Жеткіншек жаста баланың ішкі және сыртқы конфликтісі күшейеді. Жоғары
қобалжу күманданғыштық, түрлі қорқыныштарға бейімділік, мінез-құлықтағы
қатыгездік, агрессиялық немесе цинизм сияқты ерекшеліктердің туындауына
әкелуі мүмкін. Агрессиялыққа, оның темпераментінің табиғи ерекшелігі,
мысалы, тез қозушылық, әсерленгіштік, эмоция күші, өзін-өзі ұстай алмау
сияқты мінез-бітістер ықпал етуі мүмкін. Осы мәселелер төңірегінде шетел
зерттеушілері бала агрессиясымен отбасындағы тәрбиелеу стилінің арасындағы
тікелей байланысты тапқан.
Америка зерттеушілері А.Бандура мен Р.Уолтерс өз баласының агрессиялы
әрекетіне аса көңіл бөлмейтін, тіпті қостауға бейім ананың баласы тағы да
агрессиялы бола түсетіндігін көрсетеді. Өте қатал жазаланған бала да
жоғарға агрессиялы мінез-құлық деңгейін көрсетеді, ата-анасынан, әсіресе,
әкесінен көп таяқ жеген бала өздерін бірқалыпты ұстап, тіпті тілалғыш
болады да, бірақ басқалармен, өз құрдастарымен салыстырғанда жоғарғы
агрессиялықпен ерекшеленеді.
Регельдің айтуынша, мектепке келген кезден бастап оқушы мен мұғалім
арасындағы қарым-қатынас қалыптаса бастайды. Бұндай қарым-қатынасты орындау
оқушыға бастапқыда қиын соғады. Мектептегі талап бәріне ортақ. Д.Б.
Эльконин мұғаліммен балалардың арасындағы қарым-қатынаста оқшылар өте
байқампаз болып келетінін айтады. Егер бала сыныпта мұғалімнің басқаларға
қарағанда өзіне жақын тартатын оқушысы бар екенін байқаса, онда мұғалімнің
оқушы алдында беделі жоғалады. Алғашқы кезеңде оқушылар мұғалімнің
айтқанымен жүреді, яғни мұғалімнің айтқаны олар үшін –заң. Егерде мұғалім
оқушылардың бәріне бірдей көзқараста болмаса, баланың мұғалімге деген оң
пікірі іштей бұзыла бастайды. Мұғалімнің өзгелерден өзіне жақын тартатын
оқушысы басқалардан өзін жоғары ұстайды да, соның нәтижесінде “сөз тасығыш”
балалар пайда болады. Бала мектепте өзін жақсы сезінсе, онда үйде де,
құрбыларымен де қарым-қатынасы ойдағыдай болады.
Д.Б. Элькониннің айтуынша, баланың дамуы кезінде оқу процесінің алатын
орны ерекше. Бала мектепке келгенде оның бойындағы оқуға деген қызығушылық
әлі толық қалыптаспайды. Оқу барысында мұғалімнің міндеті- ең алдымен
баланы оқуға үйрету. Бала мектепке үлкен қызығушылықпен келеді, ең
негізгісі – бала бойындағы қызығушылықты жоғалтып алмау керек. Сабақ
жоспарын баланың өзіне тікелей қатысты етіп құру керек. Сонда бала сабақты
толық меңгере алады және әрдайым мектепке келгісі келіп тұрады.
П.О. Эфруссии мінез-құлықтағы қиындық табиғатын жүйке жүйесіндегі
ерекшеліктері: қозушылық, көңіл-күйдің аумалы-төкпелігімен, жұмысқа
қабілеттің нашарлауымен түсіндіруге әрекет жасады. Оның зерттеуінің
құндылығы мынада, ол кейбір жекелік ерекшеліктерді талдауға, соның ішінде
оқушылардың өзін-өзі қалыптастыру әдетін анықтауға көп септігін тигізеді.
. Ең алғаш мінез –құлқы шамасынан ауытқыған, кәмлетке жасы толмаған
балаларды қарастырып, осы мәселе бойынша зерттеу жүргізген П.П. Бельский
(1917 ж, 1924 ж) болды. П.П. Бельский өзінің 30 жыл уақытын заң бұзушы
балалар мен жас-өспірімдердің ішкі әлемін зерттеуге арнады. Бірақ та оның
теориялық позициясы жеткіліксіз болды. Ол Л.И. Петражицкийдің теориясына
сүйенді. (1908 ), З. Фрейд пен К. Левиннен, сонымен қатар Ч. Ломбрододан да
бірталай мағлұматтар алды.
Қазақстанда девиантты іс әрекетке ие балаларға байланысты біршама
қиындықтар бар. Осындай девиантқа ие балалар жылдан жылға өсуде. Құқық
базасының нашарлығы осындай балаларға бейімделген бағдарламаның жоқтығы,
денсаулық сақтау, білім беру салаларының мамандарымен біріге отырып
әлеуметтік және құқықтық қызмет құжаттарын дайындауын қажет етіп отыр.
Қазіргі кезде көптеген қазақстандық педагогтар да қиын балалар
проблемасымен айналысуда. 80-90 жылдары ғылымда қиын балаларды зерттеу
ісі бойынша құнды педагогикалық теориялар пайда болды. Мысалы Л.С. Славина,
Г.А. Уманов., Н.С. Белонский., А.С. Белкин., Л.М. Зюбин., И.А. Невский және
басқалары диссертациялық жұмыстарында педагогикалық қараусыздықтың
себептерін және оларды жеңу жолдарын ашып көрсетті. Қиын балаларды
зерттеуге көмек болатын көптеген салалар (заң, құқықтың, медициналық-
педагогикалық, психо-педагогикалық) топтастырылды. Көптеген педагог,
психологтар (Л.М. Зюбин., Г.А. Уманов., Г.Ф. Бочкарева., Ф.Н. Юрченко) қиын
балалар ортасы, қызығушылықтары жайында статистикалық деректемелер
келтірді.
Қиын балалар проблемасымен айналысқан Қазақстандық педагогтардың бірі-
Л.Қ. Керимов. Ол 4-7 сыныптағы қиын балалрды зертеудің жобасын жасады. Бұл
жобаға балала жайындағы жалпы мағлуматтар, отбасындағы тәрбие жағдайы,
мектеп ұжымындағы тәрбие жағдайы, оқуға, еңбекке деген қатынасы
қарастырылды. Осы және басқа да педагогтардың іс-тәжірибесі қиын балалрмен
жұмыста үлкен көмек болады.
Көп жылдық оқу мен бақылау негізінде И. А. Невский қиындықпен
тәрбиеленетін баланың пайда болуын, балалр мен отбасында, мектепте
жүргізілетін оқу-тәрбие жұмыстарың жеткліксіздігінен, кемеліне жетпеген
педагогикалық практика нәтижесінен деп түсіндірді.
Мінез-құлықтың ауытқушылығы (тәртіпсіздігі) мәселесіне ең алғаш көңіл
бөліп қараған жаңа автор Л.С. Славина болды. Мұндай мінезге ол аффектілі
(жан-күйзелісі, қайғыру) психологиялық ерекшілігін алды және бұл саладығы
екі топқа бөлді: Бірінш ітопқа: балардың тәртіпсіздігің себебі мінез-
құлықтың дұрыс жағдайда қалыптасуы салдарынан, өте күшті эмоционалды
қайғыру және жан-күйзелісінен болады. Л.С. Славина екінші топ балалардың
тәртіпсіздігінің себебіне мінез-құлық ережелерімен санаспау, бұл ережелерді
білмеу, өзінің мінезін көп жағдайда меңгермеуді жатқызады.
Л.А. Высотин., В.Д. Лутанский Методик изучения индивидуальных
особенностей личности уч-ся заключенного атты еңбектерінде тұлғаны
зерттеудегі жалпы және арнай бағдарлама ұсынды. Бұл бағдарламаға әлуметтік
және адамгершілік қараусыздықтың мәні мен себептері, қоршаған ортамен қарым-
қатынасы, жақсы тәртіптілікті сақтау деңгейі, оқуға және еңбекке деген
қатынастары көрсетілген.
Оқушының адамгершілік тәрбиесін зерттеуге бағытының бағдарламасын
ұсынған Яковлевтің басқаруымен айналысқан топтың осы қызықты жобасын
айтпай кетуге болмайды.
Ғылыми тұрғыдан зерттегенде, мінез-құлқында ауытқулар бар балалардың
оқуға қызығуларының жоқ екені, мектепке сымай, үйге де сыйлы болмай,
мұғалімдердің берекесін кетіріп, түптің түбіне олардың басым көпшілігінен
дайын заң бұзушылар мен қылмыскерлер шығатынын бұрын да дәлелдеген.
Соңғы жылдардың ішінде бүкіл дүние жүзінің ғалымдары жас кезеңі
проблемасына аса зор көңіл бөлуде. Кейбір психологтар мен физиологтардың,
әсіресе шетел ғалымдарының пікірлері бойынша балалардың жас ерекшеліктерін
организмдерге қайсыбір мәңгі және өзгермейтін қасиеттерінен анықтауға
болатын сияқты. Бұл қасиеттерді балалардың табиғатына тән олардың өмірі мен
тәрбиесіне тәуелді емес деп түсіндіреді. Олар белгілі жас кезеңдерде болып
отыратын бойдың, өсуіне, дене салмағының артуын, жыныс мүшесінің жетілуін,
яғни дамудың заңдылығын осылай дәлелдегісі келеді, бірақ олар балалардың
психикалық дамуына байланысты. Жас кезеңдердің жылжымалы шекарасын еске
алмайды.
Ғылымдардың зерттеу жұмыстарының дәлелдеуінше, қиын оқушылардың пайда
болуына үш фактор себепші болатыны анықталған:
1. Жанұя тәрбиесінің дұрыс ұйымдастырылмауы, яғни тұрмыстың ұрыс-
тұрыс, дау-жанжал баланың табиғи психологиялық ерекшеліктерін
ескермеу, маскүнемдік, ананың біреуінің болмауы т.б. жағдайлар
себепші болған.
2. Мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруда кеткен кемшіліктер,
яғни жекелеген оқушылардың мінез-құлық ерекшеліктерін, ынта-
ықыласын, қызығушылығы мен талап тілегін ескермеу мүмкіндік болып
табылады.
3. Жұртшылықтың тәрбие процесіне толық көңіл аудармауынан, оқушы
тұратын микро аудандарында әр түрлі үйірме жұмыстары мен спорт
секцияларына тиянақты тартылмауы, бос уақытын дұрыс ұйымдастырмау
салдары негіз болған.
Біздің елдің ғалымдары –педагогтары балалрды тәрбие және білім беретін
мекемелердің типтері бойынша жас кезеңдеріне бөледі. Мысалы, ясли жасындағы
балалар, мектеп жасына дейінгі балалар, мектеп жасындағы балалар т.б.
Балаларды осылай сатыға бөлу, практикада үйреншікті ұғымға айналған. Бірақ
бұл ұғым да әлі ғылым негізінде толық дәлелденбеген. Өсіп дамып келе жатқан
бала бойында алуан түрлі қасиеттер байқалады. Осы көп сырлы қасиеттердің
жағымды, жағымсыз жақтарымен қатар елеусіз мінез көріністері де бала
бойында болады.
Бала мінезінің жағымды жақтарына қайырымдылық, инабаттылық,
сыйлаушылық, шынайы адалдық, жақсы – жаманды айыра білушілік, алдағы өмір
жолына ұмтылушылық жатса, ал нашар мінез көріністеріне тұрақсыздық, өтірік
айтушылық, өзімшілдік, беймазалық, ұшқалақтық сияқты қасиеттер жатады. Бала
бойында назар салып бақылағанда байқалатын қасиеттерге: өзіне-өзі сын
көзбен қарап, мінездегі кемшіліктерді сезіну, әділетті, әділетсіздікті
аңғаруы ойлаған мақсатын орындап шығу үшін шыдамы мен іскерлігі жатады.
Егер бала мінезіндегі көріністер өмірімен сабақтасып, тәрбиемен ұштасса,
бала қайырымды, байсалды, бір сөзді, батыл жүректі, табанды болып ер
жетеді. Ал, бала бойында ынжық мінез қалыптасса, онда сылбырлық, жалқаулық,
күйгелектік, қорқақтық, мылжыңдық мінездер пайда болады. Бала өскен сайын
көп көріп, естіп білуге ұмталады. Өз ойын айту, басқалармен достасу,
пікірлесу сияқты мінез-құлық қалыптасады. Баланың дамып, нықталып келе
жатқан мінезін дұрыс жолға сала білудің маңызы зор. Кәмлетке толмағандардың
девиантты мінез-құлқындағы профилактика мен ескерту қоғамның әлеуметтік,
психологиялық қажеттілігінен туындайды.
Қазіргі социологтар да адамдардың жеке басының қасиеттеріне аса үлкен
көңіл бөлуде. Социологияда девианттық әрекетті түсіндіретін әртүрлі
теориялар да бар. Олардың ішіне үш танымал теориялар кіреді.
Аномия теориясы. Француз социологы Эмиль Дюркгейм (1858-1917) аномия
түсінігін енгізді (“заңды білмеу”, “заңсыздық” деген мағынаны білдіретін
грек сөзі). Дюркгейм аномия – капталистік қоғам үшін дұрыс жай деп санайды,
онда барлығына бірдей мүмкіндік берілген, бірақ барлығы тең емес. Оның
айтуы бойынша, байлық пен биліктен айырылған адамдар әлеуметтік нормалар
мен заңдарға қарсы шығады. Дюркгейм девиантты тәртіп ретіндегі аномияның
себебі – “қоғам” деп есептеген, қоғам адамдарды тең емес қылдырады.
Аномияның себебі болып адамның әртүрлі көңіл күйі: көмексіздік,
жауапсыздық, оқтаулану, кеуделі, моральдық бағыттың болмауы және саяси
экстремизм.
Мәдени тасымалдау теориясы. Француз социологы Габриэль Тард (1843-1904)
әлеуметтік еліктеу (имитация) теориясын құрады. Қылмысқа бейімділігі бар
адамдар қылмыскерлерге еліктейді. Түрмеге түскеннен кейін жас тәртіп
бұзушылар одан әрі бұзылады. Қылмыстық ортада тұратын жастар,
қылмыскерліктің үлгісін ұғып алады ... 100 жыл бұрын Г.Тардтың жазып
кеткені бүгін де актуальді, себебі қазіргі жастарды қалыптастыратын
теледидар.
Стигматизация теориясы. “Стигма” сөзі грек тілінен аударғанда “таңба”
деген мағынаны білдіреді. Стигматизм теориясының жақтаушылары қақтығыс
теориясына арқа сүйейді. Адамдар бір-бірімен конфликтілерге, қақтығыстарға
ұшырайды. Алайда, олар тең емес жағдайда болады. Билігі мен байлығы бар
адамдар өздеріне қарсы шыққандарды “девианттар”деп санап, “тәртіп
бұзушылар” деп таңбалайды. Бұл теорияның өкілдері барлығын “салыстырмалы”
деп санайды. Олар мынадай мысалдар келтіреді: АҚШ-та қара нәсілдерді ақтар
нәсілі жасайтын әрекеттері үшін кінәлайды. Сол сияқты қоғамда еркектер
жасайтын әрекетті әйел жасайтын болса, онда сондай әйелді қаралап, ер
адамға кінә тақпайды.
Баланың табиғи жаратылысында қандай ерекшеліктер бар ? Ол ешкімге
жалынышсыз тәуелсіздігін, сол үшін өміріме өте ризамын деп немесе басқа
балалармен тіл табысып жуыса алмайтын мінезінің қолапайсыздығынан
бақытсызбын деп сезіне ме? Ол айналасын қоршаған ортаны терең байымдай
алмауынан оған немқұрайлы салқын қарап, тек өзінің ішкі дүниесіне үңіліп
жүретін тұйық мінезді болуы немесе бірдеңені істегісі келгенімен, бірақ
қалай істерін және балалармен қалай жақындасудың жөнін білмей немесе
алғашқы қадамды бастауға жүрегі дауаламай қиналуы мүмкін шығар ? Мінез-
құлқы қиын балалармен жұмыс істеу барысында олардың психологиялық
ерекшеліктерін есепке алып отыру керек. Конформды түрге жататын балаларға
қайырымдылық, жақсылық жасалынатын қатынастар, олардың адалдық және
ынталықтарын мадақтап, дем беретін қолайлы орта болуы қажет.
Көптеген ғалымдардың пікірінше бала мінез-құлқының қиындығы 6-8
сыныптарда, әсіресе ұл балаларда байқалады делінген. Бірақ соңғы жылдары
мінез-құлқы қиын оқушылардың арасында жүргізілген көптеген зерттеулер
қортындысы бойынша үлгермеушілер қатарын бастауыш сынып оқушылары
толықтырып отыратын көрінеді. Мінез-құлықтың мұндай белгілерінің пайда
болуының өзі болашақта әлеуметтік-психологиялық дезадаптацияның тұрақты
түрлерінің қалыптасуына, мінез-құлық бұзылуының клиникалық және
криминологиялық белгілерінің пайда болуына әкеп соқтырады. Ең ақырында,
біздің барлығымыз да адамдардың арасында өмір сүретінімізді, яғни,
басқалармен бірігіп өзара қимыл іс-әрекет пен өзара қарым-қатынас жасау
арқылы әлеуметтік ортада тіршілік ететініміздің өте маңызды рөл атқаратынын
ескерткен дұрыс болар еді.
1. Бастауыш сынып оқушыларында кездесетін ауытқулар түрлері
Бастауыш мектеп кезеңі баланың жеке басының ары қарай қалыптасуы үшін
аса маңызды рөл атқарады. Оның өмірінде мектеп табалдырығын алғаш аттаған
күннен бастап айтарлықтай өзгерістер пайда болады, дамудың әлеуметтік
жағдайы түп-тамырымен өзгереді. Бала үшін жетекші орын алатын оқу әрекеті
қалыптасады.
Бастауыш сынып оқушыларының арасында мінез-құлқында қиындықтары бар
оқушылар көптеп кездесіп жүр. Мектеп тәжірибесінде мұндай оқушыларды “Мінез-
құлқында ауытқулары бар оқушылар”, “Қиын тәрбиеленуші”, “Қиын балалар” деп
атайды. “Мұндай оқушыларға қандай балаларды жатқызамыз ?” деген сұрақ
туындайды. Білім деңгейі төмен, тәртібі нашар, сабақтан көп қалатын,
мұғалім талабын орындамайтын, адамгершілік деңгейі төмен, құрбыларымен тіл
табыса алмайтын, сынып мәселелері қызықтырмайтын, ал кейде психикалық
дамуы, ойлау қабілеті кейін қалған, ашуланшақ (әр түрлі жүйке ауруларына
шалдыққан, тәрбиеге әрең көнетін) оқушыларды қиын балалар қатарына
жатқызуға болады.
Бала өмірінің ерекше бір кезеңі, оның мектепке дейінгі тәрбиеден өтіп,
мектеп оқушысы атты әлеуметтік рөлді қабылдауы. Бұл кезеңнің (6-7 –мен 10-
11 жасқа дейін) өзіне тән негізгі белгілеріне қосымша әлеуметтік рөл
қосылады. Мұндай белгілер оның мінез-құлқында, санасында қайшылықтар мен
үйлесім түрінде қатар жүреді. Кез келген өтпелі күй сияқты, бұл шақ баланың
көзі ашылмаған потенциалын дер кезінде байқап, дұрыс дамуына қолдау
көрсетуімен маңызды.
Бастауыш сыныпта адамның тума қасиеттеріне қоса, өсе қалыптасатын адам
бойындағы психикалық қасиеттердің негізі қаланып, даму барысында әдетке
айналуы анық. Сондықтан да ғалымдарды бастауыш сынып оқушыларының
потенциалдық мүмкіндіктерін анықтау және дамытудың тиімді бағытын таңдау
мәселесі толғандырады. Осы бағыттағы зерттеулер нәтижесін пайдалану,
балаларды оқыту және тәрбиелеу үрдісіндегі, еңбек қызметінің тиімділігін
арттыруға мүмкіндік береді.
Ұжымшылдық сезім жеті-сегіз жасар балада оншама дами қоймайды. Балалар
“біз”деудің орнына “мен” деп айтқанды жақсы көреді. Бала үнемі жақсы
психологиялық жағдайда тәрбиеленуі, оқуы, өсуі қажет. Сонда балада жағымды
“мен” бейнесі қалыптасады, өзіне деген сенімділігі, өзіндік сезімі туады.
Мұндай “мен” бейнесі кез келген баланың жақсы жағдайда, нәтижеге жетуіне,
дұрыс дамуына мүмкіндік береді. Бірақ та бастауыш мектеп кезеңіндегі
оқушының жеке басына тән қасиеттерді тек “мен” деген қасиет тұрғысынан ғана
бағалап қоймай, тиісті мөлшерге қалайша бағынады, мінезі, ерік-жігері
қандай, ашуланғыш, не сабырлы келе ме, әсемдікті ажыратудағы талғамы және
өзгелермен қатынасы қандай – осы жөнінен де алып қарауға болады. Мәселен,
мектеп есігін тұңғыш ашқан бала мұғалімнің бүкіл сыныпқа жасаған ескертуін
өзіне қатысы жоқ деп есептейді. Балаларға “біздікі” деген ұғымды үйретудің
өзі мұғалімнің үлкен шеберлігін қажет етеді. Мұндайда мұғалім барлық
нәрселердің жалпы жұртқа ортақтығына баса назар аударады. Мәселен,
балалардың тұратын үйі, мектеп, емхана, көлік т.б. нәрселердің бәрімізге
ортақ екендігін айтып түсіндіреді. Мектеп айналасына басқа балалармен
бірлесіп гүл егетін болса, енді оны “біздің гүліміз” деп үйрету қажет.
Осындай алғашқы тәрбиелік істер қайталана берсе, біртіндеп баланың мінез
бітісі қалыптасады. Үшінші, төртінші сынып оқушылары мектеп жұмысына
белсене араласа бастайды. Сондықтан да олардың ұжымдық қасиеті анағұрлым
жоғарлай түседі.
Мінез-құлқы қиын оқушылар көбінесе ашуланшақ болып келеді. Баланы үй-
іші көп еркелетсе, онда ол болмашы нәрсеге тез ашуланып, күйіп-пісетіні
кездеседі. Керісінше, күтпеген жағдайда “жақсы”, “өте жақсы” деген баға
алса, жұрттың көзінше соған қатты қуанғанын жасыра алмайды. Мінез-құлқы
қиын бастауыш мектеп оқушылары мектеп мотивациясының төменгі деңгейімен,
оқу-әрекетіне құлықсыз қатысымен сипатталады. 4- сыныпқа қарай мектеп
мотивациясының төмендеу тенденциясы байқалады. 6-7 жасқа дейін баланың
заттарды, дүниені, қоршаған ортаны қабылдау ерекшелігі репродуктивті
бейнелі-елес күйінде болса, 7-8 жастағы баланың қабылдауы оқытудың
нәтижесінде продуктивті бейнелі-елес түріндегі қабылдауға қарай өзгереді.
Мадақтау мен шектен тыс мәпелеуде өскен бала, ешқандай күш жұмсамай көзге
түскісі келіп тұрады. Олар өздігінен еш нәрсеге қол жеткізе алмайды
(отбасының еркесі). Үлкендердің эмоциялық қақпайлауы салдарынан
кінәмшілдік, өзін қажетсіз санау сезімдері қалыптасады (“золушка” – “өгей
қыз”). Адамгершілік, жауапкершіліктің шектен тыс жоғары болуы баланы
балалық қуанышынан айырып, бойында уайымшылдықтың тууына әкеледі.
Баланың психикалық дамуының әрбір кезеңі оның іс-әрекетінің негізгі,
жетекші түрімен сипатталады. Мысалы, мектеп жасына дейінгі балалық шақта
ойын іс-әрекеті жетекші болады. Бұл жастағы балалар үйреніп, тіпті шама-
шарқынша еңбек етіп жүрсе де, олардың бүкіл болмысын анықтайтын шынайы
стихия әр түрлі ойындар болып табылады. Алты-жеті жасар бала мектеп
табалдырығын аттасымен-ақ оқушы болады. Оның өмірінде ойын әлі маңызды орын
алғанымен осы уақыттан бастап, ол біртіндеп басымдылығын жоғалта бастайды.
Бастауыш сынып оқушысының жетекші іс-әрекеті оның мінез-құлық түрткілерін
(мотивтерінің түрлері) елеулі түрде өзгертетін, оның танымдық және
адамгершілік күштерін дамытудың жаңа көздерін ашатын оқу болып табылады.
Бірінші сынып оқушылары бастан кешіретін негізгі үш түрлі қиындық жиі
байқалады.
Олардың біріншісі жаңа мектеп тәртібіне байланысты (дер кезінде ояну
және тұру керек, сабақты жіберуге болмайды, барлық сабақтарда тыныш отыру
талап етіледі, үй тапсырмаларын орындау қажет және т.б.) тиісті дағдылар
болмаса, балада әдеттен тыс шаршау, оқу жұмысын бұзу т.б. сәттерді жіберіп
қою пайда болады. Жеті жастағы балалардың көпшілігі психологиялық-
физиологиялық жағынан қажетті дағдыларды қалыптастыруға даяр. Бала бұл
жаста өзінің жаңа әлеуметтік рөлін қабылдауға дайын, тіпті оны асыға
күтеді. Тек қана мұғалім мен ата-аналар бала өміріне қойылатын жаңа
талаптарды түсінікті де айқын жеткізуі, олардың орындалуын әрдайым
тексеріп, балалардың жеке-дара ерекшеліктерін есепке ала отырып, шаралар
қолдануы қажет. Жеке дара ерекшеліктерді бөліп көрсетуіміздің себебі, әрбір
баланың өзіне тән темпераменті, қайталанбас ерекшеліктерін міндетті түрде
ескеріп, соған сәйкес қарым-қатынас орнатса, бала да жаңа рөлге неғұрлым
тез икемделеді.
Бірінші сынып оқушылары бастан кешіретін қиындықтардың екінші түрі
мұғаліммен, сыныптағы жолдастарымен, отбасында болатын қарым-қатынастардың
сипатынан туындайды. Балаларға мүмкіндігінше жылы шырай таныта және
мейірбан бола отырып, мұғалім қайткенмен де беделді де қатал тәлімгер болып
табылады. Белгілі бір мінез-құлық ережелерін ұсынып, одан ауытқудың
қандайын болса да тоқтатып отырады. Ол үнемі балалардың еңбегіне баға
береді.
Мұғалімнің ұстанымы мынадай: бала оның алдында қандай да бір именшектік
жасамай тұра алмайды. Осының салдарынан мектепте балалардың біреулері тым
тұйық, ал екіншілері босаңдау бола бастайды (олар үйінде тіпті басқаша
болуы мүмкін). Бірінші сынып оқушысы көбінесе жаңа ортаға үйренісе алмай,
өзін жалғыз сезінеді.
Тәжірибелі ұстаз барлық балаға бірдей талап қояды, бірақ әр баланың бұл
талаптарды орындауының өзіндік жеке-дара ерекшеліктерін мұқият бақылайды.
Бұл олардың мінез-құлықтарының “астарына” көз жүгіртіп, олардың шын
мәніндегі психологиялық қасиеттерін түсінуге көмектеседі. Балаларды тек
осылай зерттеудің негізінде ғана оларға әсер етудің белгілі бір нақтылы
әдісін таңдап алуға болады. Бұл әдістің мақсаты барлық бірінші сынып
оқушыларын сабақ үстінде тыныш, ұстамды болу мінез-құлық әдетіне,
сабақтардың жалпы қарқынын сақтауға, мұғалімнің ескертулерін орындауға
тәрбиелеу болып табылады.
Қиындықтардың үшінші түрін бірінші сыныптағы көптеген оқушылар оқу
жылының ортасына таман сезіне бастайды. Алғашқыда олар сабақ басталардан
көп бұрын мектепке қуана барады, кез келген жаттығуларға ықыласпен
кіріседі. Мұғалімнің берген бағасына мақтанады: олардың білімді игеруге
жалпы даярлықтары сезіліп тұрады. Бірақ, 1-сыныпта оқу үрдісі әдетте
белгілі бір даяр білім мен анықтамалар алып, оларды есте сақтап, қажетті
жағдайларда қолданатындай етіп жасалған. Әдетте, бұл білімге деген
қажеттілік арнайы қарастырылмаған. Әрине, мұндай жағдайларда баланың ақыл-
ой ізденісінің өрісі тар, таным дербестігі айтарлықтай шектеулі болады.
Осыған ұқсас сабақтарда оқу материалдарының өзіне ықылас нашар
қалыптасады. Мектептің сыртқы атрибуттарына үйрену дәрежесіне қарай балада
оқуға деген алғашқы құштарлық өше бастайды да осының нәтижесінде селқостық
пен немқұрайлыққа салынады.
Қазіргі заман мектебі тұлғаның жеке дара психофизхиологиялық және
интеллектуалдық, мүмкіндіктерін ескере отырып, жан-жақты дамытуды
қамтамасыз ететін оқу үлгісін іздеу үстінде. Бала үшін неғұрлым ыңғайлы
жағдаймен қамтамасыз ететін (тиісті мазмұны жинақталғанда, дидактикалық
принциптерге қол жеткізу сақталғанда, игеру мүмкін болғанда) оқу үрдісін
жеке даярлаудың неғұрлым тиімді нысанына, негізінде терең
психофизиологиялық және психологиялық-педагогикалық зерттеулер жатқан
сыныптарды топтау арқылы саралап оқыту жатады.
Шынымен де қазіргі оқу үдерісі мектепке жаңа келген балаға көп талап
қоятындықтан, осының салдарынан мектептен қорқу мен үрейлену пайда болады.
Төменде бастауыш сынып оқушыларының мектептен үрейленуі мен қорқыныштың
түрлері және оларды түзету әдістері келтіріліп отыр.
Бастауыш сынып оқушыларының мектептегі үрейленуі мен қорқынышын түзету.
Баланың мектепке келуі маңызды тұлғалық жаңа құрылымның – оқушының ішкі
ұстанымының пайда болуымен байланысты. Бұл баланың оқуға бағытталуын, оның
мектепке эмоционалдық жағымды қатынасын, жақсы оқушы бейнесіне сәйкес
болуын қамтамасыз ететін мотивациялық орталық. Баланың ішкі ұстанымдылығын
бейнелейтін маңызды қажеттіліктері қанағаттандырылмаса, ол тұрақты
эмоционалдық жайсыздықты басынан кешіруі мүмкін: үнемі сәтсіздік күту,
педагогтар мен сыныптастары тарапынан жаман қатынас күту, мектептен қорқу,
оған барғысы келмеу.
Қорқыныш – адамның санасында оның өміріне және аман-саулығына төнген
қауіптің аффективтік (эмоционалдық ушыққан) бейнелеуі;
Үрейлену –алда тұрған қауіпті өткір эмоционалдық сезіну. Үрейлену
қорқынышқа қарағанда үнемі кері қабылданатын сезім емес, себебі ол қуанышты
күту, қобалжу ретінде болуы мүмкін. Өзін эмоционалдық жайсыз сезінетін бала
тұлғасының психикалық құрылымына, өмірлік тәжірибесіне, ата-анасымен және
құрбыларымен өзара қарым-қатынасына қарай үрейді де, қорқынышты да сезінуі
мүмкін.
Қорқыныш пен үрейді біріктіретін негізгі бастау ол мазасыздану сезімі.
Ол мынадан көрінеді, баладан бірдеңе сұраса абыржиды, сұраққа жауап беретін
тиісті сөздерді таба алмайды, сөйлегенде дауысы дірілдейді және кейде
мүлдем үндемей қалады. Ол көптеген артық қимылдар жасауы мүмкін немесе
керісінше, мүлдем қозғалмай қатып қалады. Мұндай белгілер ағза жұмысының
психофизиологиялық артық қысымға түскенін көрсетеді.
Жас ерекшелік қорқынышы эмоционалдық сезімтал балаларда олардың
психикалық және тұлғалық даму ерекшеліктерінің көрінісі ретінде байқалады.
Олар мына факторлардың негізінде пайда болады: ата-аналарда қорқыныштың
болуы; баламен қарым-қатынаста мазасыздану, оны қауіптерден шектен тыс
қорғау және құрбыларымен араласуын шектеу.
Невротикалық қорқыныштар эмоционалдық интенсивтілікпен, қысымдылықпен;
ұзақ ағыммен немесе тұрақтылықпен; мінез-құлықтың және тұлғаның
қалыптасуына кері әсер етуімен; басқа да невротикалық бұзылулармен және
күйзелістермен өзара байланыстылығымен; қорқыныш нысанынан, сондай-ақ
барлық жаңа және беймәлім нысандардан қашуымен; қорқынышты жоюдың
салыстырмалы қиындығымен сипатталады.
Невротикалық қорқыныштар ұзаққа созылған және шешілмейтін
күйзелістерден туындауы мүмкін. Көбіне бұлайша, ата-аналарымен қарым-
қатынасында эмоционалдық қиыншылықтар сезінетін, отбасындағы немесе
қақтығыстық сәттердегі эмоционалдық күйзелістерінің әсерінен өзі туралы
пікірі бұрмаланған сезімтал балалар қорқады. Бұл балалар үлкендерге
қауіпсіздіктің, беделдің және махаббаттың көзі ретінде қарай алмайды.
Жауапкершілік, парыз, міндеттер сезімін тудыратын оқушының әлеуметтік
ұстанымы, “ондай бола алмау” қорқынышының пайда болуына алып келеді. Бала
үлгермей қалуға, кешігуге, дұрыс жасамай қоюға, айыпталуға және жазаланудан
қорқады. Бастауыш сынып жасында “ондай бола алмау” қорқынышы шарықтау
шегіне жетеді. Себебі балалар жаңа білімді игеруге тырысады, өзінің
оқушылық міндеттеріне салмақпен қарайды және баға алу жөнінде уайымдайды.
Оқуын әр түрлі себептермен игере алмай жүрген бірінші сынып оқушылары,
уақыт өте келе үлгермеушілер қатарына ілігеді, ол өз кезегінде неврозға,
мектептен қорқушылыққа алып келеді. Мектепке дейін үлкендермен және
құрбыларымен араласу тәжірибесі болмаған өзіне-өзі сенімсіз оқушылар,
үлкендердің күткен нәтижелерін ақтай алмай қалуға қорқады. Мектепке
бейімделуде қорқыныш сезінеді. Бұның негізінде қателік жасауға, ақымақтық
қылуға және сол үшін күлкіге ұшырауға деген қорқыныш жатыр. Мұндай балалар
көбінесе тақтаның алдында жауап беруге қорқады. Әсіресе, осы тақтаның
алдында олардың қорғансыздығы толық көрінеді.
Кейбір балалар үй тапсырмасын орындағанда қателік жіберсе, зәре-құты
қашып қорқады. Бұл ата-анасы оларды шұқшия тексеріп және қателікке драмалық
мән берген жағдайда болады. Ата-анасы баланы жазаламаса да психологиялық
жазалау бәрібір сезіліп тұрады. Бастауыш мектеп жасындағы бағалау іс-
әрекеттің нақта нәтижесін ғана бағалау емес. Оны бала өзінің тұлғасын
бағалау деп түсінеді. “Сен жамансың, өйткені сен жаман оқисың”, - деген
сөздер айтылады балаға. Ол онымен келіседі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
“Бала психикасындағы ауытқулар және оның алдын алу шаралары”
Жоспар
Кіріспе 4-7
І. Мінез-құлқында ауытқулар бар балалардың мінез-құлық 8-15
ерекшеліктері, зерттелу жәйі
1.1.Бастауыш сынып оқушыларында кездесетін ауытқулар 16-20
түрлері
1.2 Мінез-құлықтың бұзылу немесе әлеуметтік дезадаптация 20-30
синдромы
ІІ . Мінез-құлқында ауытқуы бар оқушыларды анықтау 31-40
және психотерапиялық көмек көрсету жолдары
2.1. Мінез-құлқында ауытқулар бар балаларды диагностикалау
жұмысы
2.2. Отбасына байланысты қиын балалардың пайда болу 47-54
себептері
2.3. Қоршаған ортаның, мектептегі оқу-тәрбие жұмысындағы 55-63
кемшіліктердің балаларға кері әсері және оларды қайта
тәрбиелеу бағыттары
2.4. Қиын балаларға психотерапиялық көмек көрсету жолдары 64-68
Қортынды 69-71
Қолданылған әдебиеттер тізімі 72-73
Қосымшалар
.
Кіріспе
Қазіргі біздің өмір сүріп жатқан қоғамымызды ойландыратын мәселелердің
бірі- ұрпақ тәрбиесі. Соның ішінде қиын балалар мәселесі өзекті тақырыптар
қатарына еніп отыр. Осыған байланысты 2002 жылдың тамыз айында ҚР
“Қазақстан Республикасындағы балалар заңы жайлы “ атты Заң қабылданды.
Қазақстан Республикасының “Білім туралы” Заңында девиантты мінезді
оқушыларға мынадай анықтама берілген: “Балалар мен жасөспірімдердің
әкімшілік жазалау шараларын қолдануға әкеп соғатын құқық бұзушылықтарды
үнемі жасауы, оқудан, жұмыстан үнемі жол тарауы, отбасынан немесе
балалардың оқыту тәрбиелеу ұйымдарынан үнемі кетіп қалуы, сондай-ақ қоғамға
қауіпті әрекеттер жасауы”. Олардың әр кезеңде әртүрлі аталғаны бізге
белгілі: “тәртібі нашар”, “қиын”, “тәрбиесі қиын”, т.б. Сондықтан Елбасы
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев “Еліміздің ертеңі бүгінгі жастардың қолында, ал
жас ұрпақ тағдыры ұстаздың қолында”,- деп ұстазға үлкен міндет қойып отыр.
Көптеген зерттеулер мен тексерулердің жинаған мәліметтеріне қарағанда
балалардың көпшілігінде психологиясының шайқалып қиындап кетуі, сондай-ақ
көңіл күйінің уақытша күйзелуі және мінез-құлқының бұзылуы айтарлықтай жиі
кездесетіні мәлім.
Елдің нарықтық жағдайға көшуі негізінде адамдардың көзқарасында, сана-
сезімінде құндылықтарды қайта бағалау процесі жүрді. Бұл олардың өмір
жағдайына, тәртіптеріне, моральдық және адамгершілік тоқтамдарына өте үлкен
әсер етті.
Біздің міндетіміз заман талабына сай жеткіншектерге тәрбие беріп,
Отанымыздың саналы азаматтары етіп тәрбиелеу.Жеке-даралықты қалыптастыратын
тиімді әуестенушіліктің жоқтығы, бос уақыттың молдығы делинквентті мінез-
құлықтың қалыптасуының негізгі шарты. Жалпы тәрбие процесін басқару өте
қиын, ол еш уақытта бірқалыпты жағдайда өтпейді. Белгіленген мақсаттан
ауытқып кетушілік болады. Өйткені педагогтар мен ата-аналар тарапынан
баланың жалпы дамуында, адамгершілік дамуында, қалыптасуында ағаттықтар,
педагогикалық қателіктер жіберіледі. Осының нәтижесінде тәрбиесі қиын
балаларды байқауға болады.
Қазіргі уақытта мінез-құлықтың бұзылу себебі түбегейлі түрде
зерттелініп жаңа сипатқа ие болуда және әлеуметтік-психологиялық және
педагогикалық (М.А. Аммаскин., А.С. Белкин., Л.М. Зюбин., Д.В. Колесов.,
Г.П. Медведев., М.Ф. Мягков., Д.И. Фельдштейн және т.б.); клиникалық (В.Г.
Власова., В.Я. Гиндикин., О.В. Кербиков., В.В. Ковалев., М.З. Певзнер.,
Г.Е. Сухарев және т.б.); криминологиялық (М.М. Бабаев., К.Е. Легошев., В.Н.
Кудрявцев., Г.М. Миньковский және т.б. ) аспектіде қарастырылуда Мұғалім
мен бала арасындағы қарым-қатынас баланы ата-анасына және баланың
құрбыларына қарым-қатынасын анықтай бастайды. Б.Г. Ананьев, Л.И. Божович,
И.С. Славина бұны эксперименттік түрде көрсеткен. Бастауыш мектеп
оқушыларының мінез-құлқындағы қиындық мәселесімен И.П. Воронаева., И.В.
Козубская., В.Г. Сенько., Е.А. Сорофян., И.П. Грушина т.б. айналысты.
Балалар мен жасөспірімдердің асоциалды мінез-құлық мәселесімен бірқатар
қазақстандық педагог зерттеушілер жұмыс істеді. Мысалы, В.Г. Баженов., Р.А.
Дебагян., А. Жұмабаев., К.А. Жүкенова., А.М. Қарабаева., Л.К. Керимов.,
В.П. Кривошев., Л.В. Лысенко., И.Ф. Назаров., В.А. Парфенов., В.А.
Трифонов., В.П. Шевченко., Э.И. Шнибекова., Г.А. УмановҚ.
Халықтың басты өмір құндылығы “жекеше”, өзіндік құндылықтармен
байланысты болды (денсаулық, отбасы, тұрғын үй, материалдық жағдай). Рухани
және мәдени құндылықтар (шығармашылық әрекет, өнер) өзінің бұрынғы
маңыздылығын жойды, олар төменгі сатыға көшті. Жұмыстың, еңбектің маңызы
бірден түсіп кетті, қоғамдық белсенділік ең соңғы орындарға түсіп қалды.
Еңбек пен игілікті өмір сүру арасында қарама-қайшылықтар туындады. Осының
барлығынан ең көп зардап шеккен жастар болды, олардың санасында өзгерістер
пайда болды.
Жастар – бұл өте күрделі танымдық объект. Атап айтқанда, жастар барлық
жаңашылыққа, белгісізге жақын тұрады. Кейде мұның барлығы қиратушы күш
болып келеді. Жастар өз құқықтарын қорғаймыз деп, қарсылыққа тап болады.
Соның негізінде олар еріксіз агрессияға, зорлық, жаман жолға түседі.
Мектеп жасындағы оқушылар біздің қоғамның әлеуметтік тобының бір
бөлігін құрайды. Қазақстанның 8069 мектебінде білім алып жатқан 3 млн 200
мың балалардың денсаулық мүмкіндіктері төменгі деңгейде.
Соңғы бес жылда оқушылардың аурушаңдығы 22 % өсті. Соның ішінде:
- жүйке жүйесінің аурулары 1,5 есеге артты.
Өскелең ұрпақ денсаулығының жағдайы үлкен алаңдатушылық туғызуда.
Балалар мен жасөспірімдер арасында психикалық және мінез-құлықтың өзгеруі
аурулар көбеюде. Қазіргі таңда психикалық аурумен ауыратындардың әрбір
төртіншісі – бала. Ересектерге қарағанда жасөспірімдер арасында бұл
паталогияның өсу қарқыны екі есе артық.
Республикалық психиатрия, психология және нашақорлық ғылыми-
практикалық орталығының есебі бойынша психикалық және мінез-құлықтың
бұзылыста ауруларымен ауыратын адамдар саны 322671, оның ішінде:
- ересектер 240729, жасөспірімдер 23487, балалар 58455.
Әрбір сегізіншісі жасөспірім психика мен жүйке жүйесіне байланысты әр
деңгейлі паталогияларға ұшыраған. 15 жасқа дейінгі балаларда – 22 %, ал 14-
18 жас аралығындағы жасөспірімдер – 32, 7 % болған.
Социология ғылымдарының кандидаты Д.К. Қазымбетова 2002 жылы
Қазақстанда 384 мың қылмысқа бейім адамдар тергеуде тұр, олардың жартысы –
маскүнемдер, 46 мыңы – нашақорлар, 86 мыңы – отбасындағы жанжалқорлар, 26
мыңы –жасы толмаған тәртіп бұзушылар деп жазады. (Қар: “Вестник КазНГУ”,
2002 ж., № 2 (9)). Ол қылмыстың әртүрлі салаларда өсуінің әсер ететін
себептерін көрсетеді. Жасөспірімдер арасында маскүнемдік соңғы 4 жылда 2,5
есеге өскен. Тек 2002 жылдың ішінде психиатрге 5 мыңнан астам жасөспірім
есепке алынды. 14 жасқа дейінгі балаларда маскүнемдік саны соңғы 4 жылда
21 есеге өскен.
2002 жылы спирттік ішімдіктерді ішудің нәтижесінде психикалық және іс
әрекеттік бұзылыстар психиатр дәрігерлерде 610 бала тіркелген. Есірткіге
тәуелділік 1500-ге жуық жасөспірімдерде анықталып, 14-ке дейінгі балаларда
385-ке жеткен.
Көп жылдық зерттеу жұмыстарының дәлелдеуінше, қиын оқушылардың 96 %
қасиет - өтірік айту. Олардың күнделікті жүріс-тұрыстарында кездесетін
кемшіліктері қиқарлық – 67 %, қыңырлық – 28 %, менмендік, өзімшілдік – 53
%.
Соңғы жылдары 15-20 жас аралығында балалар мен жасөспірімдердің өзін-
өзі өлтіруі. Дүниежүзілік Денсаулық Сақтау ұйымының аймақтық бюросының
мәліметтері бойынша, дүние жүзінде 14-24 жас аралығындағы адамдарда өзін
өзі өлтіру соңғы 15 жылда екі есеге өскен.
ҚР Агенттігінің статситикалық есебі бойынша, Республика бойынша өзін
өзі өлтіру әрбір 100 мың халыққа 29,9 болып отыр. 2001 жылы 4462 өзін өзі
өлтіру жағдайы тіркелген, оның ішінде 10-18 жас аралығындағы жастардың
154—і “ ер балалар”, 57-сі” қыз балалар”.10-24 жас аралығындағы жастардың
678 өздерін өздері өлтірген, ол барлық жағдайдың 15,1 % құрайды.Егерде
осындай өсім сақталатын болса, 2007 жылы психиатрға алғаш көрінетін
балалар мен жасөспірімдердің саны 30 мыңнан асады, ал жалпы бақылауға
алынғандардың саны 310 мыңға жетеді. Бұл дегеніміз, әрбір 5 оқушының 2-нің
психикасы өзгеріске ұшырайды деген сөз. Өкінішке орай, девиантты іс
әрекетке ие болушы балалар жайлы бізде мәліметтер жоқ. Бұл әрине, ауру
емес, бірақ та ол біздің қоғамдағы іс әрекеттік қабылданған нормаға сәйкес
емес.
Балалар мен жасөспірімдер біздің қоғамымыздың ең қорғалмаған, осал
буыны. Оған мысал, девиантты іс әрекетке ие балалардың қызығушылығын
қорғайтын нормативті құқықтық базаның нашарлығы бола алады.
БҰҰ-ң мәліметтеріне жүгінсек, жастардың шамамен 30% -і құқық бұзушылық
әрекеттерге қатысады, ал 5-і қылмысқа барады, оларды “қауіп тудыратын
топқа” жатқызады.
Жеткіншектің мінез-құлқындағы агрессивтілік басқа адамдарды аяу
сезімінің жоқтығынан садистік бағытқа бейімделу нәтижесінде өзін қоршаған
ортаға зиянын тигізеді. Бұл жағдай қоғамның тұрақсыздығынан тұлғааралық,
топаралық кикілжіңге өршігіп кетуі мүмкін. Осы орайда мінез-құлқында
ауытқулар бар балалармен жұмыс жүргізе отырып, олардың психикалық
ерекшеліктерін зерттеу мақсатында мен өз диплом тақырыбымды “Мінез-құлқында
ауытқулар бар балалармен психотерапиялық жұмыс жүргізу ерекшеліктері” деп
алдым.
Тақырыбы : “Мінез-құлқында ауытқулар бар балалармен психотерапиялық жұмыс
жүргізу ерекшеліктері”
Зерттеу мақсаты: Мінез-құлқында ауытқулар бар балалардың жеке тұлғалық
қасиеттерін қалыптастыруда олардың психикалық
ерекшеліктерін ескеріп, психотерапиялық көмек
көрсету жолдарын белгілеу.
Зерттеу міндеттері: 1 . Мінез- құлқында ауытқулар бар балалармен
психотерапиялық жұмыс жүргізу арқылы
психикалық ерекшеліктерін анықтау, әдебиеттерге
талдау, саралау.
2. Мінез-құлқындағы ауытқулар бар балалардың
әрекеттерін ескере отырып, олармен жүргізілетін
жұмыс түрлерін белгілеу.
3. Мінез-құлқында ауытқулар бар балалармен жұмыс
істегенде психологтың шеберлігінің рөлін
көрсету.
Зерттеу объектісі : Мінез-құлқында ауытқулар бар балалармен психотерапиялық
жұмыс жүргізу ерекшеліктері.
Зерттеу пәні: Мінез-құлқында ауытқулар бар балалармен психотерапиялық жұмыс
жүргізу жолдарын анықтап, белгілеу, психотерапиялық көмек көрсету жолдары
Ғылыми болжам: Егер, мінез-құлқында ауытқулар бар балалардың психикалық
ерекшеліктері анықталып және ескеріліп отырса, оларға қажетті
психотерапиялық көмек көрсетілсе, онда олардың қалыпты дамып жетілуіне
мүмкіндік жасауға болады.
Зерттеу әдісі: Ғылыми әдебиеттерді талдап, саралау, тест, сауалнама.
І. Мінез-құлқында ауытқулар бар балалардың мінез-құлық ерекшеліктері,
зерттелу жәйі
“Адамның басына қонған бақыттың тұрақты болуы жақсы мінез-
құлыққа байланысты”
Әл- Фараби
Балалардың жас шамаларының үлкен-кішілігіне қарай мінез-құлықтарындағы
қылықтары да әр түрлі болады, сондықтан да әр жастағы баланың мінез-
құлқындағы өзгешеліктерді алдын ала дұрыс көре білу қажет. Жастарының
үлкен-кішілігіне қарай мінез-құлқындағы ерекшеліктерді білумен қатар
дербестігіндегі айырмашылықтардың шараларын шамалап болса да білу қажет,
өйткені балалар әдетте бір-біріне ұқсамайды. Сонымен қатар психикалық
дамудың көптеген сатылары әдеттегідей әр түрлі стрессаларды (күшті
әрекеттің әсерінен туатын ширығу жағдайы) және эмоциональды (сезім
әрекетіне бой алдырғыш) толқуларды бастан кешірумен байланысты болатынын
түсіну қажет. Бұл іс тек мұның аясында ғана шектеліп қалмайды, не ол, не
бұл оқиға дамудың қай кезеңінде, қандай жағдайда, ненің себебінен болғанын
айқындап алу үшін, оның қалай болғанын және қандай процестері шалдыққанын
анықтау қажет.
А.С. Макаренко “Балаларды жақсы тәрбиелеу – бұл біздің бақытты қарттық
шағымыз, жаман тәрбиелеу- бұл біздің келешек қасіретіміз, бұл біздің көз
жасымыз, бұл біздің басқа адамдар арасындағы айыбымыз десе, Жүсіпбек
Аймауытұлы “ Балаларды бұзуға, түзетуге себеп болатын бір шарт жас күнде
көрген өнеге” дейді.
Соңғы уақытта жеткіншек жастағы балалардың ауытқушылық мінез-құлқы
ретіндегі қатыгездік, агрессиялық жағымсыз ассоциалды мінез-құлықтарын
интенсивті түрде зерттеуді талап етіп отырады. Осындай ауытқушы мінез-
құлықтың дамуына ықпал ететін факторларды зерттеу психология ғылымының
негізгі мәселелері.
Бұл зерттеушілер қиын балалардың қиқарлық сияқты жағымсыз қасиеттерінің
қалыптасуына әлеуметтік-педагогикалық әсер ететіндігін зерттеді.
Революцияға дейін педагогикалық әдебиеттерде және педагогикалық іс-
тәжірибелерде жеткіншек жастағы қылмескерлерге белгілі орын бөлініп келді.
Олар соттың шешімі бойынша арнайы түзету орындарында тәрбиеленетін. Ал қиын
балалар жайында тіптен сөз болған жоқ, жабық тақырыптар қатарына кірді
“жабулы қазан жабық күйінде қала берді”. Әрине, бұл кезде тәрбиесі қиын
балалардың болмағандығы емес. Қиын балалар революцияға дейін де болды.
Оларға немқұрайлы қатынас білдірді. Олар бір мектептен, екінші бір
мектепке, бір интернаттан екіншісіне көшіп жүрді. Бұл балалар барлық жерден
қуылатын. Ал нәтижесінде тіптен мектептен шығарылып тасталатын. Соңында
қиын балалар “кішкентай қылмескерлер” қатарына қосылатын және олар жайында
арнайы тәрбиемен түзету орнына бармайынша ешкім де есіне алмайтын.
Мінез-құлықтағы қиындық және қиын балалар ұғымы 1920-30 жылдары пайда бола
бастады. (Блонский П.П.) Бастапқыда ғылым саласында емес, күнделікті өмірде
қолданылып жүрді. Біраз уақыт ұмытылып 1950-60 жылдардың басында қайтадан
қолданысқа енді. Қазірде бұл терминдер ғылыми сөздіктерде нақты орын алып
отыр.
Қиын бала ... Бұл таныс та, өкінішке орай соңғы кезде жиі қолданылып келе
жатқан сөздің астарында не жатыр ? Қоғамдық тәртіп сақшылары үшін – ол
тәртіп бұзушы, мұғалім үшін – басқа оқушыларға жағымсыз әсер ететін
шартсыз көшбасшы, тәрбиеші үшін – ол өте қозғалмалы, бағынбайтын сотқар
бала. Ал ата-аналары үшін ол кім болып келеді? Әрине әрбір ата-ана өз
баласын қиын деп санамайды.
“Қиын балалар”, “қиын балалық шақ” туралы түсініктер өткен ғасырдың
20-шы жылдары Е.А. Аркин., П.П. Блонский., В.Н. Мясищев., Г.А. Фортунатова
және т.б. ғалымдардың еңбектерінде қолданыла бастады.
В.Н. Мясищев өзінің “Трудные дети в массовой школе” атты еңбегінде:
“Жеке педагогтың және педагогикалық ұжымның қиын баламен жұмыс әрекетінде
барлық қадыр-қасиеті мен кемшіліктерін айқындауға мүмкіндік туады” деген.
Қиын балалар проблемасын зерттеген педагогтардың бірі – А.С. Макаренко.
Оның қиын балалар мен жасөспірімдерге арналған еңбектері отандық
педагогиканың алтын қорына енді. Ол балалар тәрбиесі жайлы лекцияларында:
“Сіз өз балаларыңыздың тәрбиесін бастамастан бұрын, өзіңіздің жеке мінез-
құлқыңызды тексеріңіз...Сіздің жеке мінез-құлқыңыз нағыз шешуші нәрсе...
егер сіз дөрекі немесе маскүнем болсаңыз, ал бәрінен жаманы, егер сіз
шешесін балағаттасаңыз, онда сізге тәрбие туралы ойлаудың қажеті де жоқ.
Ата-аналардың өздеріне талап қоюы, өз үйелменін қадірлей білуі, өзінің
әрбір қадамын қадағалап отыруы – тәрбиенің ең бірінші және ең басты әдісі”,
-деді.
А.С. Макаренко кезінде жақсы ұжым ұйымдастыра алды. Мұнда ол әрбір
тәрбиеленушінің жеке ерекшеліктерін ескеріп, әрқайсысына ұжым ішінен тиісті
орын тауып беретін. Сонымен қоса, ұжымның пікірімен санасып, осы арқылы
жеке тәрбиеленушілерге ықпал жасап отырды. Макаренко адам мінезінің
кемшілік жақтарын әділ бағалайтын ең негізгі төреші-қоғамдық пікір деп
тұжырымдады. Ұжым ішіндегі тәрбиеде түрлі әдістерді өте шебер пайдаланып,
жарамсыз қылық жасағандары ұжым талқысына салды. Тентектік жасаған
балалармен жеке, не ұжым ішінде әңгімелесу, не күні бұрын белгіленген
әңгіме шақыру, т.б.неше түрлі әдістерді жүргізіп отырған.
Баланың мінезін, жалпы деңгейін, ынтасын жақсы білу үшін, оның дамуына
адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуына не нәрсе қажет екенін әрбір әке,
әрбір ана білуге міндетті. Сіздің балаңыз қалай өмір сүреді, неге
қызығады, нені сүйеді, нені қажет етеді, нені қажет етпейді, ең алдымен сіз
осыны біліуңіз керек. Ол кіммен достасады, кіммен ойнайды, не оқиды,
оқығандарын қалай қабылдайтыннын сіз білуіңіз керек, деген А:С: Макаренко.
Қиын балалрдың психологиялық ерекшеліктері теориялық тұрғыда Выготский
Л:С: (1928ж.) еңбектерінде талқыланды. Сондай-ақ Макаренко А.С.
тәжірибелерінен де үлкен орын алды. Бұл мәселенің ары қарай талқылануына
үлес қосқан зерттеушілер қатары біршама.
Қиын балалар проблемасымен айналасуда ірі педагог В:А: Сухомлинскийдің
де тәжірибесі өте бай. Оның Тиросполь қаласындағы ПАвливи мектебіндегі
жүргізілген жұмыстары үлкен, тәжірибесі мол. Мұнда оқушыларға жеке қатынас
жасау әдісі кеңінен қарастырылды. Кезінде В:С: Сухомлинский қиын балалар
тәрбиесі жайында былай деген: Қиын бала – бұл ата-аналардың жіберілген
кемшіліктері, отбасында теріс пиғылды болуы, алдау, арбау, мейрімсіздік,
адамдардаы жеккөрушілік, өз бөрыштарын өтеуде немқұрайлы таныту жағдайнда
өскен гүл сияқты..., бұл ата-аналардың балалардың жоспарлауда, оны
тәрбиелеуде адамгершілік, танымдық білімдерің, дайындықтарың аздығының
нәтижесі.
Донецкідегі Тапскі арнайы мектептің оқытушысы В:Ф: Шаталовтың
тәжірибесі, көптеген қиын балалар басқа балаларға қарағанда 1 жыл ішіндегі
оқу жоспары бойынша 2 есе алада болатынын дәлелдеді. В.Н. Сорока
РЕсинскийдің де тәжірибесі тамаша мысал бола алады, ол жалпы оқу әрекетінде
қиын балалармен тәрбие процесін құра алады, олардың ақыл-ой дамуында үлкен
жетістіктерге жетті. Өзінің осы тәжірибесі жайында ол Достоевский мектебі
атты кітабында толық ашып көрсетті.
Қиын балалардың жекелік ерекшеліктерін өмір жағдаймен, тәрбиемен өзара
әрекеттістігін есепке алып, кешенді құрама түрнде зерттеп, іске асырған
П:П: Блонский (1936 ж) болды. Оның зертеуінің негізгі мақсаты – қиын
балалрдың өмірін анықтау. П.П. Блонский қиын балалардың мінез-құлық тарихын
мектеп, отбасы арқылы ашып көрсетеді. Ол қиын балаларға мұғалім қатынасы
арқылы қиын оқушы терминін нақтылауды жөн көреді. Бұл балаларға былайша
мінездеме береді: “Объективті көзқараспен қарағанда қиын оқушы – мынадай,
ол мұғалімнің жұмысының жемісті еместігіне байланысты. Субъективті
көзқараспен қарағанда қиын оқушы – мынадай, онымен мұғалімге жұмыс істеу
өте қиын, мұғалімнен көп жұмыс істеуді талап ететін оқушы”. Блонскийдің
пікірі бойынша қайта тәрбиелеудің нағыз тура жолы, тәртіп бұзушыларды
мәдениетсіз ортадан мәдениетті балалар ұжымына біртіндеп әкелу болып
табылады.
Атақты физтолог И.П. Павлов “ Әрбір баланың мінез-құлқы ата-анасының
жағымды іс-әрекетінен үлгі алу барысында қалыптасады” деп тұжырымдайды.
Ресей социологы Ж.Т. Тощенко ауытқымалы іс-әрекеттің себебі экономикада
жатыр деп санайды. “Жабайы капитализм” жағдайында 90-шы жылдардың ортасынан
бастап Ресейде бұл себептер көрнекті және айқын бола бастады. Бұған қоса
Ресейдің экономикасы криминалдық белгі алды, яғни көлеңкелі ресми
экономиканы ығыстыру орын алды деген пікір бар, ал әлеуметтік теңсіздіктің
көлемін бұрыңғы колониальді Африка елдерімен салыстыруға болады ( Қар:
“Социология” М.: 2000 ж., 235 бет). Егер бұрын Совет өкіметі кезінде
ауытқудың себебі экономиканың тапшылығынан болса, қазіргі кезде ол
экономиканың түрі өзгеріп, бұзылғанынан туып отыр. Қазіргі кезде жұмыс,
орын таппаушылығы бомждар, қаңғыбастар, нашақорлар мен қылмыскерлерді
тудырады. Дұрыс емес саясаттың арқасында девиация өсіп кетті. Адамдар
басшыларда шаруасыздықты, ұрлықты. қулықты, сұмдықты, алдаушылықты, заңды
бұзушылықты, парақорлықты көріп, билікке немқұрайлықпен қарап, олардың
еңбек етіп, шынайы өмір сүруге шақыруларына назар аудармайды. Мінез-құлық
жеткіншектің басқа балалармен жағымсыз қатынасындағы, мысалы, төбелес-
жанжалда, ересектерге бағынбауда, жалған әрекеттерде агрессиялық сипат
алады.
Жеткіншек жаста баланың ішкі және сыртқы конфликтісі күшейеді. Жоғары
қобалжу күманданғыштық, түрлі қорқыныштарға бейімділік, мінез-құлықтағы
қатыгездік, агрессиялық немесе цинизм сияқты ерекшеліктердің туындауына
әкелуі мүмкін. Агрессиялыққа, оның темпераментінің табиғи ерекшелігі,
мысалы, тез қозушылық, әсерленгіштік, эмоция күші, өзін-өзі ұстай алмау
сияқты мінез-бітістер ықпал етуі мүмкін. Осы мәселелер төңірегінде шетел
зерттеушілері бала агрессиясымен отбасындағы тәрбиелеу стилінің арасындағы
тікелей байланысты тапқан.
Америка зерттеушілері А.Бандура мен Р.Уолтерс өз баласының агрессиялы
әрекетіне аса көңіл бөлмейтін, тіпті қостауға бейім ананың баласы тағы да
агрессиялы бола түсетіндігін көрсетеді. Өте қатал жазаланған бала да
жоғарға агрессиялы мінез-құлық деңгейін көрсетеді, ата-анасынан, әсіресе,
әкесінен көп таяқ жеген бала өздерін бірқалыпты ұстап, тіпті тілалғыш
болады да, бірақ басқалармен, өз құрдастарымен салыстырғанда жоғарғы
агрессиялықпен ерекшеленеді.
Регельдің айтуынша, мектепке келген кезден бастап оқушы мен мұғалім
арасындағы қарым-қатынас қалыптаса бастайды. Бұндай қарым-қатынасты орындау
оқушыға бастапқыда қиын соғады. Мектептегі талап бәріне ортақ. Д.Б.
Эльконин мұғаліммен балалардың арасындағы қарым-қатынаста оқшылар өте
байқампаз болып келетінін айтады. Егер бала сыныпта мұғалімнің басқаларға
қарағанда өзіне жақын тартатын оқушысы бар екенін байқаса, онда мұғалімнің
оқушы алдында беделі жоғалады. Алғашқы кезеңде оқушылар мұғалімнің
айтқанымен жүреді, яғни мұғалімнің айтқаны олар үшін –заң. Егерде мұғалім
оқушылардың бәріне бірдей көзқараста болмаса, баланың мұғалімге деген оң
пікірі іштей бұзыла бастайды. Мұғалімнің өзгелерден өзіне жақын тартатын
оқушысы басқалардан өзін жоғары ұстайды да, соның нәтижесінде “сөз тасығыш”
балалар пайда болады. Бала мектепте өзін жақсы сезінсе, онда үйде де,
құрбыларымен де қарым-қатынасы ойдағыдай болады.
Д.Б. Элькониннің айтуынша, баланың дамуы кезінде оқу процесінің алатын
орны ерекше. Бала мектепке келгенде оның бойындағы оқуға деген қызығушылық
әлі толық қалыптаспайды. Оқу барысында мұғалімнің міндеті- ең алдымен
баланы оқуға үйрету. Бала мектепке үлкен қызығушылықпен келеді, ең
негізгісі – бала бойындағы қызығушылықты жоғалтып алмау керек. Сабақ
жоспарын баланың өзіне тікелей қатысты етіп құру керек. Сонда бала сабақты
толық меңгере алады және әрдайым мектепке келгісі келіп тұрады.
П.О. Эфруссии мінез-құлықтағы қиындық табиғатын жүйке жүйесіндегі
ерекшеліктері: қозушылық, көңіл-күйдің аумалы-төкпелігімен, жұмысқа
қабілеттің нашарлауымен түсіндіруге әрекет жасады. Оның зерттеуінің
құндылығы мынада, ол кейбір жекелік ерекшеліктерді талдауға, соның ішінде
оқушылардың өзін-өзі қалыптастыру әдетін анықтауға көп септігін тигізеді.
. Ең алғаш мінез –құлқы шамасынан ауытқыған, кәмлетке жасы толмаған
балаларды қарастырып, осы мәселе бойынша зерттеу жүргізген П.П. Бельский
(1917 ж, 1924 ж) болды. П.П. Бельский өзінің 30 жыл уақытын заң бұзушы
балалар мен жас-өспірімдердің ішкі әлемін зерттеуге арнады. Бірақ та оның
теориялық позициясы жеткіліксіз болды. Ол Л.И. Петражицкийдің теориясына
сүйенді. (1908 ), З. Фрейд пен К. Левиннен, сонымен қатар Ч. Ломбрододан да
бірталай мағлұматтар алды.
Қазақстанда девиантты іс әрекетке ие балаларға байланысты біршама
қиындықтар бар. Осындай девиантқа ие балалар жылдан жылға өсуде. Құқық
базасының нашарлығы осындай балаларға бейімделген бағдарламаның жоқтығы,
денсаулық сақтау, білім беру салаларының мамандарымен біріге отырып
әлеуметтік және құқықтық қызмет құжаттарын дайындауын қажет етіп отыр.
Қазіргі кезде көптеген қазақстандық педагогтар да қиын балалар
проблемасымен айналысуда. 80-90 жылдары ғылымда қиын балаларды зерттеу
ісі бойынша құнды педагогикалық теориялар пайда болды. Мысалы Л.С. Славина,
Г.А. Уманов., Н.С. Белонский., А.С. Белкин., Л.М. Зюбин., И.А. Невский және
басқалары диссертациялық жұмыстарында педагогикалық қараусыздықтың
себептерін және оларды жеңу жолдарын ашып көрсетті. Қиын балаларды
зерттеуге көмек болатын көптеген салалар (заң, құқықтың, медициналық-
педагогикалық, психо-педагогикалық) топтастырылды. Көптеген педагог,
психологтар (Л.М. Зюбин., Г.А. Уманов., Г.Ф. Бочкарева., Ф.Н. Юрченко) қиын
балалар ортасы, қызығушылықтары жайында статистикалық деректемелер
келтірді.
Қиын балалар проблемасымен айналысқан Қазақстандық педагогтардың бірі-
Л.Қ. Керимов. Ол 4-7 сыныптағы қиын балалрды зертеудің жобасын жасады. Бұл
жобаға балала жайындағы жалпы мағлуматтар, отбасындағы тәрбие жағдайы,
мектеп ұжымындағы тәрбие жағдайы, оқуға, еңбекке деген қатынасы
қарастырылды. Осы және басқа да педагогтардың іс-тәжірибесі қиын балалрмен
жұмыста үлкен көмек болады.
Көп жылдық оқу мен бақылау негізінде И. А. Невский қиындықпен
тәрбиеленетін баланың пайда болуын, балалр мен отбасында, мектепте
жүргізілетін оқу-тәрбие жұмыстарың жеткліксіздігінен, кемеліне жетпеген
педагогикалық практика нәтижесінен деп түсіндірді.
Мінез-құлықтың ауытқушылығы (тәртіпсіздігі) мәселесіне ең алғаш көңіл
бөліп қараған жаңа автор Л.С. Славина болды. Мұндай мінезге ол аффектілі
(жан-күйзелісі, қайғыру) психологиялық ерекшілігін алды және бұл саладығы
екі топқа бөлді: Бірінш ітопқа: балардың тәртіпсіздігің себебі мінез-
құлықтың дұрыс жағдайда қалыптасуы салдарынан, өте күшті эмоционалды
қайғыру және жан-күйзелісінен болады. Л.С. Славина екінші топ балалардың
тәртіпсіздігінің себебіне мінез-құлық ережелерімен санаспау, бұл ережелерді
білмеу, өзінің мінезін көп жағдайда меңгермеуді жатқызады.
Л.А. Высотин., В.Д. Лутанский Методик изучения индивидуальных
особенностей личности уч-ся заключенного атты еңбектерінде тұлғаны
зерттеудегі жалпы және арнай бағдарлама ұсынды. Бұл бағдарламаға әлуметтік
және адамгершілік қараусыздықтың мәні мен себептері, қоршаған ортамен қарым-
қатынасы, жақсы тәртіптілікті сақтау деңгейі, оқуға және еңбекке деген
қатынастары көрсетілген.
Оқушының адамгершілік тәрбиесін зерттеуге бағытының бағдарламасын
ұсынған Яковлевтің басқаруымен айналысқан топтың осы қызықты жобасын
айтпай кетуге болмайды.
Ғылыми тұрғыдан зерттегенде, мінез-құлқында ауытқулар бар балалардың
оқуға қызығуларының жоқ екені, мектепке сымай, үйге де сыйлы болмай,
мұғалімдердің берекесін кетіріп, түптің түбіне олардың басым көпшілігінен
дайын заң бұзушылар мен қылмыскерлер шығатынын бұрын да дәлелдеген.
Соңғы жылдардың ішінде бүкіл дүние жүзінің ғалымдары жас кезеңі
проблемасына аса зор көңіл бөлуде. Кейбір психологтар мен физиологтардың,
әсіресе шетел ғалымдарының пікірлері бойынша балалардың жас ерекшеліктерін
организмдерге қайсыбір мәңгі және өзгермейтін қасиеттерінен анықтауға
болатын сияқты. Бұл қасиеттерді балалардың табиғатына тән олардың өмірі мен
тәрбиесіне тәуелді емес деп түсіндіреді. Олар белгілі жас кезеңдерде болып
отыратын бойдың, өсуіне, дене салмағының артуын, жыныс мүшесінің жетілуін,
яғни дамудың заңдылығын осылай дәлелдегісі келеді, бірақ олар балалардың
психикалық дамуына байланысты. Жас кезеңдердің жылжымалы шекарасын еске
алмайды.
Ғылымдардың зерттеу жұмыстарының дәлелдеуінше, қиын оқушылардың пайда
болуына үш фактор себепші болатыны анықталған:
1. Жанұя тәрбиесінің дұрыс ұйымдастырылмауы, яғни тұрмыстың ұрыс-
тұрыс, дау-жанжал баланың табиғи психологиялық ерекшеліктерін
ескермеу, маскүнемдік, ананың біреуінің болмауы т.б. жағдайлар
себепші болған.
2. Мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруда кеткен кемшіліктер,
яғни жекелеген оқушылардың мінез-құлық ерекшеліктерін, ынта-
ықыласын, қызығушылығы мен талап тілегін ескермеу мүмкіндік болып
табылады.
3. Жұртшылықтың тәрбие процесіне толық көңіл аудармауынан, оқушы
тұратын микро аудандарында әр түрлі үйірме жұмыстары мен спорт
секцияларына тиянақты тартылмауы, бос уақытын дұрыс ұйымдастырмау
салдары негіз болған.
Біздің елдің ғалымдары –педагогтары балалрды тәрбие және білім беретін
мекемелердің типтері бойынша жас кезеңдеріне бөледі. Мысалы, ясли жасындағы
балалар, мектеп жасына дейінгі балалар, мектеп жасындағы балалар т.б.
Балаларды осылай сатыға бөлу, практикада үйреншікті ұғымға айналған. Бірақ
бұл ұғым да әлі ғылым негізінде толық дәлелденбеген. Өсіп дамып келе жатқан
бала бойында алуан түрлі қасиеттер байқалады. Осы көп сырлы қасиеттердің
жағымды, жағымсыз жақтарымен қатар елеусіз мінез көріністері де бала
бойында болады.
Бала мінезінің жағымды жақтарына қайырымдылық, инабаттылық,
сыйлаушылық, шынайы адалдық, жақсы – жаманды айыра білушілік, алдағы өмір
жолына ұмтылушылық жатса, ал нашар мінез көріністеріне тұрақсыздық, өтірік
айтушылық, өзімшілдік, беймазалық, ұшқалақтық сияқты қасиеттер жатады. Бала
бойында назар салып бақылағанда байқалатын қасиеттерге: өзіне-өзі сын
көзбен қарап, мінездегі кемшіліктерді сезіну, әділетті, әділетсіздікті
аңғаруы ойлаған мақсатын орындап шығу үшін шыдамы мен іскерлігі жатады.
Егер бала мінезіндегі көріністер өмірімен сабақтасып, тәрбиемен ұштасса,
бала қайырымды, байсалды, бір сөзді, батыл жүректі, табанды болып ер
жетеді. Ал, бала бойында ынжық мінез қалыптасса, онда сылбырлық, жалқаулық,
күйгелектік, қорқақтық, мылжыңдық мінездер пайда болады. Бала өскен сайын
көп көріп, естіп білуге ұмталады. Өз ойын айту, басқалармен достасу,
пікірлесу сияқты мінез-құлық қалыптасады. Баланың дамып, нықталып келе
жатқан мінезін дұрыс жолға сала білудің маңызы зор. Кәмлетке толмағандардың
девиантты мінез-құлқындағы профилактика мен ескерту қоғамның әлеуметтік,
психологиялық қажеттілігінен туындайды.
Қазіргі социологтар да адамдардың жеке басының қасиеттеріне аса үлкен
көңіл бөлуде. Социологияда девианттық әрекетті түсіндіретін әртүрлі
теориялар да бар. Олардың ішіне үш танымал теориялар кіреді.
Аномия теориясы. Француз социологы Эмиль Дюркгейм (1858-1917) аномия
түсінігін енгізді (“заңды білмеу”, “заңсыздық” деген мағынаны білдіретін
грек сөзі). Дюркгейм аномия – капталистік қоғам үшін дұрыс жай деп санайды,
онда барлығына бірдей мүмкіндік берілген, бірақ барлығы тең емес. Оның
айтуы бойынша, байлық пен биліктен айырылған адамдар әлеуметтік нормалар
мен заңдарға қарсы шығады. Дюркгейм девиантты тәртіп ретіндегі аномияның
себебі – “қоғам” деп есептеген, қоғам адамдарды тең емес қылдырады.
Аномияның себебі болып адамның әртүрлі көңіл күйі: көмексіздік,
жауапсыздық, оқтаулану, кеуделі, моральдық бағыттың болмауы және саяси
экстремизм.
Мәдени тасымалдау теориясы. Француз социологы Габриэль Тард (1843-1904)
әлеуметтік еліктеу (имитация) теориясын құрады. Қылмысқа бейімділігі бар
адамдар қылмыскерлерге еліктейді. Түрмеге түскеннен кейін жас тәртіп
бұзушылар одан әрі бұзылады. Қылмыстық ортада тұратын жастар,
қылмыскерліктің үлгісін ұғып алады ... 100 жыл бұрын Г.Тардтың жазып
кеткені бүгін де актуальді, себебі қазіргі жастарды қалыптастыратын
теледидар.
Стигматизация теориясы. “Стигма” сөзі грек тілінен аударғанда “таңба”
деген мағынаны білдіреді. Стигматизм теориясының жақтаушылары қақтығыс
теориясына арқа сүйейді. Адамдар бір-бірімен конфликтілерге, қақтығыстарға
ұшырайды. Алайда, олар тең емес жағдайда болады. Билігі мен байлығы бар
адамдар өздеріне қарсы шыққандарды “девианттар”деп санап, “тәртіп
бұзушылар” деп таңбалайды. Бұл теорияның өкілдері барлығын “салыстырмалы”
деп санайды. Олар мынадай мысалдар келтіреді: АҚШ-та қара нәсілдерді ақтар
нәсілі жасайтын әрекеттері үшін кінәлайды. Сол сияқты қоғамда еркектер
жасайтын әрекетті әйел жасайтын болса, онда сондай әйелді қаралап, ер
адамға кінә тақпайды.
Баланың табиғи жаратылысында қандай ерекшеліктер бар ? Ол ешкімге
жалынышсыз тәуелсіздігін, сол үшін өміріме өте ризамын деп немесе басқа
балалармен тіл табысып жуыса алмайтын мінезінің қолапайсыздығынан
бақытсызбын деп сезіне ме? Ол айналасын қоршаған ортаны терең байымдай
алмауынан оған немқұрайлы салқын қарап, тек өзінің ішкі дүниесіне үңіліп
жүретін тұйық мінезді болуы немесе бірдеңені істегісі келгенімен, бірақ
қалай істерін және балалармен қалай жақындасудың жөнін білмей немесе
алғашқы қадамды бастауға жүрегі дауаламай қиналуы мүмкін шығар ? Мінез-
құлқы қиын балалармен жұмыс істеу барысында олардың психологиялық
ерекшеліктерін есепке алып отыру керек. Конформды түрге жататын балаларға
қайырымдылық, жақсылық жасалынатын қатынастар, олардың адалдық және
ынталықтарын мадақтап, дем беретін қолайлы орта болуы қажет.
Көптеген ғалымдардың пікірінше бала мінез-құлқының қиындығы 6-8
сыныптарда, әсіресе ұл балаларда байқалады делінген. Бірақ соңғы жылдары
мінез-құлқы қиын оқушылардың арасында жүргізілген көптеген зерттеулер
қортындысы бойынша үлгермеушілер қатарын бастауыш сынып оқушылары
толықтырып отыратын көрінеді. Мінез-құлықтың мұндай белгілерінің пайда
болуының өзі болашақта әлеуметтік-психологиялық дезадаптацияның тұрақты
түрлерінің қалыптасуына, мінез-құлық бұзылуының клиникалық және
криминологиялық белгілерінің пайда болуына әкеп соқтырады. Ең ақырында,
біздің барлығымыз да адамдардың арасында өмір сүретінімізді, яғни,
басқалармен бірігіп өзара қимыл іс-әрекет пен өзара қарым-қатынас жасау
арқылы әлеуметтік ортада тіршілік ететініміздің өте маңызды рөл атқаратынын
ескерткен дұрыс болар еді.
1. Бастауыш сынып оқушыларында кездесетін ауытқулар түрлері
Бастауыш мектеп кезеңі баланың жеке басының ары қарай қалыптасуы үшін
аса маңызды рөл атқарады. Оның өмірінде мектеп табалдырығын алғаш аттаған
күннен бастап айтарлықтай өзгерістер пайда болады, дамудың әлеуметтік
жағдайы түп-тамырымен өзгереді. Бала үшін жетекші орын алатын оқу әрекеті
қалыптасады.
Бастауыш сынып оқушыларының арасында мінез-құлқында қиындықтары бар
оқушылар көптеп кездесіп жүр. Мектеп тәжірибесінде мұндай оқушыларды “Мінез-
құлқында ауытқулары бар оқушылар”, “Қиын тәрбиеленуші”, “Қиын балалар” деп
атайды. “Мұндай оқушыларға қандай балаларды жатқызамыз ?” деген сұрақ
туындайды. Білім деңгейі төмен, тәртібі нашар, сабақтан көп қалатын,
мұғалім талабын орындамайтын, адамгершілік деңгейі төмен, құрбыларымен тіл
табыса алмайтын, сынып мәселелері қызықтырмайтын, ал кейде психикалық
дамуы, ойлау қабілеті кейін қалған, ашуланшақ (әр түрлі жүйке ауруларына
шалдыққан, тәрбиеге әрең көнетін) оқушыларды қиын балалар қатарына
жатқызуға болады.
Бала өмірінің ерекше бір кезеңі, оның мектепке дейінгі тәрбиеден өтіп,
мектеп оқушысы атты әлеуметтік рөлді қабылдауы. Бұл кезеңнің (6-7 –мен 10-
11 жасқа дейін) өзіне тән негізгі белгілеріне қосымша әлеуметтік рөл
қосылады. Мұндай белгілер оның мінез-құлқында, санасында қайшылықтар мен
үйлесім түрінде қатар жүреді. Кез келген өтпелі күй сияқты, бұл шақ баланың
көзі ашылмаған потенциалын дер кезінде байқап, дұрыс дамуына қолдау
көрсетуімен маңызды.
Бастауыш сыныпта адамның тума қасиеттеріне қоса, өсе қалыптасатын адам
бойындағы психикалық қасиеттердің негізі қаланып, даму барысында әдетке
айналуы анық. Сондықтан да ғалымдарды бастауыш сынып оқушыларының
потенциалдық мүмкіндіктерін анықтау және дамытудың тиімді бағытын таңдау
мәселесі толғандырады. Осы бағыттағы зерттеулер нәтижесін пайдалану,
балаларды оқыту және тәрбиелеу үрдісіндегі, еңбек қызметінің тиімділігін
арттыруға мүмкіндік береді.
Ұжымшылдық сезім жеті-сегіз жасар балада оншама дами қоймайды. Балалар
“біз”деудің орнына “мен” деп айтқанды жақсы көреді. Бала үнемі жақсы
психологиялық жағдайда тәрбиеленуі, оқуы, өсуі қажет. Сонда балада жағымды
“мен” бейнесі қалыптасады, өзіне деген сенімділігі, өзіндік сезімі туады.
Мұндай “мен” бейнесі кез келген баланың жақсы жағдайда, нәтижеге жетуіне,
дұрыс дамуына мүмкіндік береді. Бірақ та бастауыш мектеп кезеңіндегі
оқушының жеке басына тән қасиеттерді тек “мен” деген қасиет тұрғысынан ғана
бағалап қоймай, тиісті мөлшерге қалайша бағынады, мінезі, ерік-жігері
қандай, ашуланғыш, не сабырлы келе ме, әсемдікті ажыратудағы талғамы және
өзгелермен қатынасы қандай – осы жөнінен де алып қарауға болады. Мәселен,
мектеп есігін тұңғыш ашқан бала мұғалімнің бүкіл сыныпқа жасаған ескертуін
өзіне қатысы жоқ деп есептейді. Балаларға “біздікі” деген ұғымды үйретудің
өзі мұғалімнің үлкен шеберлігін қажет етеді. Мұндайда мұғалім барлық
нәрселердің жалпы жұртқа ортақтығына баса назар аударады. Мәселен,
балалардың тұратын үйі, мектеп, емхана, көлік т.б. нәрселердің бәрімізге
ортақ екендігін айтып түсіндіреді. Мектеп айналасына басқа балалармен
бірлесіп гүл егетін болса, енді оны “біздің гүліміз” деп үйрету қажет.
Осындай алғашқы тәрбиелік істер қайталана берсе, біртіндеп баланың мінез
бітісі қалыптасады. Үшінші, төртінші сынып оқушылары мектеп жұмысына
белсене араласа бастайды. Сондықтан да олардың ұжымдық қасиеті анағұрлым
жоғарлай түседі.
Мінез-құлқы қиын оқушылар көбінесе ашуланшақ болып келеді. Баланы үй-
іші көп еркелетсе, онда ол болмашы нәрсеге тез ашуланып, күйіп-пісетіні
кездеседі. Керісінше, күтпеген жағдайда “жақсы”, “өте жақсы” деген баға
алса, жұрттың көзінше соған қатты қуанғанын жасыра алмайды. Мінез-құлқы
қиын бастауыш мектеп оқушылары мектеп мотивациясының төменгі деңгейімен,
оқу-әрекетіне құлықсыз қатысымен сипатталады. 4- сыныпқа қарай мектеп
мотивациясының төмендеу тенденциясы байқалады. 6-7 жасқа дейін баланың
заттарды, дүниені, қоршаған ортаны қабылдау ерекшелігі репродуктивті
бейнелі-елес күйінде болса, 7-8 жастағы баланың қабылдауы оқытудың
нәтижесінде продуктивті бейнелі-елес түріндегі қабылдауға қарай өзгереді.
Мадақтау мен шектен тыс мәпелеуде өскен бала, ешқандай күш жұмсамай көзге
түскісі келіп тұрады. Олар өздігінен еш нәрсеге қол жеткізе алмайды
(отбасының еркесі). Үлкендердің эмоциялық қақпайлауы салдарынан
кінәмшілдік, өзін қажетсіз санау сезімдері қалыптасады (“золушка” – “өгей
қыз”). Адамгершілік, жауапкершіліктің шектен тыс жоғары болуы баланы
балалық қуанышынан айырып, бойында уайымшылдықтың тууына әкеледі.
Баланың психикалық дамуының әрбір кезеңі оның іс-әрекетінің негізгі,
жетекші түрімен сипатталады. Мысалы, мектеп жасына дейінгі балалық шақта
ойын іс-әрекеті жетекші болады. Бұл жастағы балалар үйреніп, тіпті шама-
шарқынша еңбек етіп жүрсе де, олардың бүкіл болмысын анықтайтын шынайы
стихия әр түрлі ойындар болып табылады. Алты-жеті жасар бала мектеп
табалдырығын аттасымен-ақ оқушы болады. Оның өмірінде ойын әлі маңызды орын
алғанымен осы уақыттан бастап, ол біртіндеп басымдылығын жоғалта бастайды.
Бастауыш сынып оқушысының жетекші іс-әрекеті оның мінез-құлық түрткілерін
(мотивтерінің түрлері) елеулі түрде өзгертетін, оның танымдық және
адамгершілік күштерін дамытудың жаңа көздерін ашатын оқу болып табылады.
Бірінші сынып оқушылары бастан кешіретін негізгі үш түрлі қиындық жиі
байқалады.
Олардың біріншісі жаңа мектеп тәртібіне байланысты (дер кезінде ояну
және тұру керек, сабақты жіберуге болмайды, барлық сабақтарда тыныш отыру
талап етіледі, үй тапсырмаларын орындау қажет және т.б.) тиісті дағдылар
болмаса, балада әдеттен тыс шаршау, оқу жұмысын бұзу т.б. сәттерді жіберіп
қою пайда болады. Жеті жастағы балалардың көпшілігі психологиялық-
физиологиялық жағынан қажетті дағдыларды қалыптастыруға даяр. Бала бұл
жаста өзінің жаңа әлеуметтік рөлін қабылдауға дайын, тіпті оны асыға
күтеді. Тек қана мұғалім мен ата-аналар бала өміріне қойылатын жаңа
талаптарды түсінікті де айқын жеткізуі, олардың орындалуын әрдайым
тексеріп, балалардың жеке-дара ерекшеліктерін есепке ала отырып, шаралар
қолдануы қажет. Жеке дара ерекшеліктерді бөліп көрсетуіміздің себебі, әрбір
баланың өзіне тән темпераменті, қайталанбас ерекшеліктерін міндетті түрде
ескеріп, соған сәйкес қарым-қатынас орнатса, бала да жаңа рөлге неғұрлым
тез икемделеді.
Бірінші сынып оқушылары бастан кешіретін қиындықтардың екінші түрі
мұғаліммен, сыныптағы жолдастарымен, отбасында болатын қарым-қатынастардың
сипатынан туындайды. Балаларға мүмкіндігінше жылы шырай таныта және
мейірбан бола отырып, мұғалім қайткенмен де беделді де қатал тәлімгер болып
табылады. Белгілі бір мінез-құлық ережелерін ұсынып, одан ауытқудың
қандайын болса да тоқтатып отырады. Ол үнемі балалардың еңбегіне баға
береді.
Мұғалімнің ұстанымы мынадай: бала оның алдында қандай да бір именшектік
жасамай тұра алмайды. Осының салдарынан мектепте балалардың біреулері тым
тұйық, ал екіншілері босаңдау бола бастайды (олар үйінде тіпті басқаша
болуы мүмкін). Бірінші сынып оқушысы көбінесе жаңа ортаға үйренісе алмай,
өзін жалғыз сезінеді.
Тәжірибелі ұстаз барлық балаға бірдей талап қояды, бірақ әр баланың бұл
талаптарды орындауының өзіндік жеке-дара ерекшеліктерін мұқият бақылайды.
Бұл олардың мінез-құлықтарының “астарына” көз жүгіртіп, олардың шын
мәніндегі психологиялық қасиеттерін түсінуге көмектеседі. Балаларды тек
осылай зерттеудің негізінде ғана оларға әсер етудің белгілі бір нақтылы
әдісін таңдап алуға болады. Бұл әдістің мақсаты барлық бірінші сынып
оқушыларын сабақ үстінде тыныш, ұстамды болу мінез-құлық әдетіне,
сабақтардың жалпы қарқынын сақтауға, мұғалімнің ескертулерін орындауға
тәрбиелеу болып табылады.
Қиындықтардың үшінші түрін бірінші сыныптағы көптеген оқушылар оқу
жылының ортасына таман сезіне бастайды. Алғашқыда олар сабақ басталардан
көп бұрын мектепке қуана барады, кез келген жаттығуларға ықыласпен
кіріседі. Мұғалімнің берген бағасына мақтанады: олардың білімді игеруге
жалпы даярлықтары сезіліп тұрады. Бірақ, 1-сыныпта оқу үрдісі әдетте
белгілі бір даяр білім мен анықтамалар алып, оларды есте сақтап, қажетті
жағдайларда қолданатындай етіп жасалған. Әдетте, бұл білімге деген
қажеттілік арнайы қарастырылмаған. Әрине, мұндай жағдайларда баланың ақыл-
ой ізденісінің өрісі тар, таным дербестігі айтарлықтай шектеулі болады.
Осыған ұқсас сабақтарда оқу материалдарының өзіне ықылас нашар
қалыптасады. Мектептің сыртқы атрибуттарына үйрену дәрежесіне қарай балада
оқуға деген алғашқы құштарлық өше бастайды да осының нәтижесінде селқостық
пен немқұрайлыққа салынады.
Қазіргі заман мектебі тұлғаның жеке дара психофизхиологиялық және
интеллектуалдық, мүмкіндіктерін ескере отырып, жан-жақты дамытуды
қамтамасыз ететін оқу үлгісін іздеу үстінде. Бала үшін неғұрлым ыңғайлы
жағдаймен қамтамасыз ететін (тиісті мазмұны жинақталғанда, дидактикалық
принциптерге қол жеткізу сақталғанда, игеру мүмкін болғанда) оқу үрдісін
жеке даярлаудың неғұрлым тиімді нысанына, негізінде терең
психофизиологиялық және психологиялық-педагогикалық зерттеулер жатқан
сыныптарды топтау арқылы саралап оқыту жатады.
Шынымен де қазіргі оқу үдерісі мектепке жаңа келген балаға көп талап
қоятындықтан, осының салдарынан мектептен қорқу мен үрейлену пайда болады.
Төменде бастауыш сынып оқушыларының мектептен үрейленуі мен қорқыныштың
түрлері және оларды түзету әдістері келтіріліп отыр.
Бастауыш сынып оқушыларының мектептегі үрейленуі мен қорқынышын түзету.
Баланың мектепке келуі маңызды тұлғалық жаңа құрылымның – оқушының ішкі
ұстанымының пайда болуымен байланысты. Бұл баланың оқуға бағытталуын, оның
мектепке эмоционалдық жағымды қатынасын, жақсы оқушы бейнесіне сәйкес
болуын қамтамасыз ететін мотивациялық орталық. Баланың ішкі ұстанымдылығын
бейнелейтін маңызды қажеттіліктері қанағаттандырылмаса, ол тұрақты
эмоционалдық жайсыздықты басынан кешіруі мүмкін: үнемі сәтсіздік күту,
педагогтар мен сыныптастары тарапынан жаман қатынас күту, мектептен қорқу,
оған барғысы келмеу.
Қорқыныш – адамның санасында оның өміріне және аман-саулығына төнген
қауіптің аффективтік (эмоционалдық ушыққан) бейнелеуі;
Үрейлену –алда тұрған қауіпті өткір эмоционалдық сезіну. Үрейлену
қорқынышқа қарағанда үнемі кері қабылданатын сезім емес, себебі ол қуанышты
күту, қобалжу ретінде болуы мүмкін. Өзін эмоционалдық жайсыз сезінетін бала
тұлғасының психикалық құрылымына, өмірлік тәжірибесіне, ата-анасымен және
құрбыларымен өзара қарым-қатынасына қарай үрейді де, қорқынышты да сезінуі
мүмкін.
Қорқыныш пен үрейді біріктіретін негізгі бастау ол мазасыздану сезімі.
Ол мынадан көрінеді, баладан бірдеңе сұраса абыржиды, сұраққа жауап беретін
тиісті сөздерді таба алмайды, сөйлегенде дауысы дірілдейді және кейде
мүлдем үндемей қалады. Ол көптеген артық қимылдар жасауы мүмкін немесе
керісінше, мүлдем қозғалмай қатып қалады. Мұндай белгілер ағза жұмысының
психофизиологиялық артық қысымға түскенін көрсетеді.
Жас ерекшелік қорқынышы эмоционалдық сезімтал балаларда олардың
психикалық және тұлғалық даму ерекшеліктерінің көрінісі ретінде байқалады.
Олар мына факторлардың негізінде пайда болады: ата-аналарда қорқыныштың
болуы; баламен қарым-қатынаста мазасыздану, оны қауіптерден шектен тыс
қорғау және құрбыларымен араласуын шектеу.
Невротикалық қорқыныштар эмоционалдық интенсивтілікпен, қысымдылықпен;
ұзақ ағыммен немесе тұрақтылықпен; мінез-құлықтың және тұлғаның
қалыптасуына кері әсер етуімен; басқа да невротикалық бұзылулармен және
күйзелістермен өзара байланыстылығымен; қорқыныш нысанынан, сондай-ақ
барлық жаңа және беймәлім нысандардан қашуымен; қорқынышты жоюдың
салыстырмалы қиындығымен сипатталады.
Невротикалық қорқыныштар ұзаққа созылған және шешілмейтін
күйзелістерден туындауы мүмкін. Көбіне бұлайша, ата-аналарымен қарым-
қатынасында эмоционалдық қиыншылықтар сезінетін, отбасындағы немесе
қақтығыстық сәттердегі эмоционалдық күйзелістерінің әсерінен өзі туралы
пікірі бұрмаланған сезімтал балалар қорқады. Бұл балалар үлкендерге
қауіпсіздіктің, беделдің және махаббаттың көзі ретінде қарай алмайды.
Жауапкершілік, парыз, міндеттер сезімін тудыратын оқушының әлеуметтік
ұстанымы, “ондай бола алмау” қорқынышының пайда болуына алып келеді. Бала
үлгермей қалуға, кешігуге, дұрыс жасамай қоюға, айыпталуға және жазаланудан
қорқады. Бастауыш сынып жасында “ондай бола алмау” қорқынышы шарықтау
шегіне жетеді. Себебі балалар жаңа білімді игеруге тырысады, өзінің
оқушылық міндеттеріне салмақпен қарайды және баға алу жөнінде уайымдайды.
Оқуын әр түрлі себептермен игере алмай жүрген бірінші сынып оқушылары,
уақыт өте келе үлгермеушілер қатарына ілігеді, ол өз кезегінде неврозға,
мектептен қорқушылыққа алып келеді. Мектепке дейін үлкендермен және
құрбыларымен араласу тәжірибесі болмаған өзіне-өзі сенімсіз оқушылар,
үлкендердің күткен нәтижелерін ақтай алмай қалуға қорқады. Мектепке
бейімделуде қорқыныш сезінеді. Бұның негізінде қателік жасауға, ақымақтық
қылуға және сол үшін күлкіге ұшырауға деген қорқыныш жатыр. Мұндай балалар
көбінесе тақтаның алдында жауап беруге қорқады. Әсіресе, осы тақтаның
алдында олардың қорғансыздығы толық көрінеді.
Кейбір балалар үй тапсырмасын орындағанда қателік жіберсе, зәре-құты
қашып қорқады. Бұл ата-анасы оларды шұқшия тексеріп және қателікке драмалық
мән берген жағдайда болады. Ата-анасы баланы жазаламаса да психологиялық
жазалау бәрібір сезіліп тұрады. Бастауыш мектеп жасындағы бағалау іс-
әрекеттің нақта нәтижесін ғана бағалау емес. Оны бала өзінің тұлғасын
бағалау деп түсінеді. “Сен жамансың, өйткені сен жаман оқисың”, - деген
сөздер айтылады балаға. Ол онымен келіседі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz