Балалар мен жасөспірімдердің спорттық күресте дене-күш қабылетін арттыруда ойын әдістемесін қолдану
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Балалар мен жасөспірімдердің өсіп дамуындағы жалпы
заңдылықтар және физиологиялық даму
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... 8
1. Балалар мен жасөспірімдердің өсуі мен дамуы, олардың
көрсеткіштері ... 8
2. Дене қасиеттерін дамыту және қолайлы
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 12
3. Қимыл-қозғалыстарда үйретудің физиологиялық
заңдылықтар ... ... ... ... 14
2. Балалар мен жасөспірімдердің спорттық күресте дене-күш
қабылетін арттыруда ойын әдістемесін
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
1. Ойындарды оқу және тәрбие үрдісінде пайдаланудың
өзектілігі ... ... ... .27
2. Дене қасиеттерін арттыруда ойындардың тигізетін әсері мен
маңызы ... 33
3. Спорттық күресте бастапқы дайындық тобында спорттық
ойын әдістемесін қолдану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.44
4. Бастапқы дайындық тобында балалар мен жасөспірімдерді еркін
күреске іріктеу және
бағыттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .48
3. Бастапқы дайындық тобында мамандандырылған ойындарды қолданып жалпы және
арнайы дене дайындығын арттырудағы ойын
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
1. Балуандардың ойындар және көпшілік шараларда жекпе-жек элементтерін
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .56
2. Мамандандырылған ойындарды қолдану тиімділігінің мақсаты, міндеті
және зерттеу
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 62
3. Балалар мен жасөспірімдердің бастапқы кезеңдегі дене дайындығын
арттыруда қолданатын мамандандырылған қимыл-қозғалыс ойындар:
а) Балуандардың арнайы жаттығулары;
б) Қимыл-қозғалыс
ойындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...66
Негізгі
қорытындылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...88
Қолданған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 98
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасында мәдени, әлеуметтік
және экономикалық өзгерістерге негізделген спорт және дене мәдениеті жан-
жақты дамып келеді. Қазақстан жастарының құқығы, барлық адамдардың үзбей
дене мәдениеті және спортпен айналысуы Конституцияда заңды түрде
бекітілген.
1997 жылы Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан-2030
стратегиялық бағдарламасын жолдады.
1999 жылы Қазақстан Республикасының дене мәдениеті және спорт туралы
Заңы қабылданды.. Қазақстан Республикасының 2001-2005 жылдар
аралығындағымен, 2006-2011 жылдарға дене мәдениеті және спортты дамытудың
мемлекеттік бағдарламасы туралы Жарлығы шықты.
Осы Заңдар мен бағдарламалардың негізгі мақсаты дене мәдениеті мен
спортты өмір салтын дамытуды әлеуметті тұрғыда анықтау үшін ғылыми-зерттеу
деңгейін жоғарылату қажеттілігін атап көрсету. Бұл үлгі–адамдардың дене
саулығы мен дене мәдениеті және спорт дамуына мемлекет зор көңіл аударғанын
көрсетуді, мақсат келешекте барлық қазақстандық дене тәрбиесі және спорт
жүйесін дамыту үшін жағдай тудыру. Дене мәдениеті және спорт тарихи
қоғамның даму жағдайына байланысты, адамның рухани іс-әрекетінің нәтижесі
болып есептеледі. Сонымен қатар, жас ұрпақтың өркениетті қоғамның ерікті,
өз басын, бостандығын қорғай алатын, бүкіл адамзат құндылығын бағалайтын
адамгершілік имандылық, ізгілік мінез-құлқы қалыптасқан іскер, дені сау, ой
еңбегі мен дене еңбегіне бірдей қабылетті азамат тәрбиелеу. Сол себепті
дене тәрбиесінің бала тәрбиесіндегі әлеуметтік ықпалы зор деп есептеуіміз
қажет [1,2,3,4].
Біздің Қазақстан Республикамызда әлеуметтік экологиялық, экономикалық
факторларға және қозғалыс белсенділігінің төмендеуіне байланысты балалар
мен жастардың денсаулықтарының нашарлауы жылдан жылға көбеюде.
Осы мәселе туралы еліміздің ғалымдарының мақалалары жарық көрді. Оларға
(А.Қ.Құлнаназаров, Л.И.Орехов, 1997 ж; Г.Т.Қасымова, 1998; А.Буркашов, С.И.
Қасымбекова, 1998; Л.И.Орехов, С.И.Қасымбекова, 2002; А.В.Ахаев,
Е.Л.Караева, 2003; М.А.Ким, 2004) джатқызуға болады. [5,6].
Қазіргі таңдағы ғалымдар Қ.И.Адамбеков [7] А.О. Аяшев [8]З.И.Кузнецов
[9] М.Б.Сапарбаев [10] Б.А.Гейну [11] А.С.Жұманова [12] Б.У.Алимханов [13]
В.Н.Платонов [14] өздерінің еңбектерінің педагогика негізі ретінде
жасөспірімдердің дене тәрбиесін бақылауға арналған. Балалар мен
жасөспірімдер спорт мектебіне, оқушылардың қабілетіне қарай таңдауға
Н.И.Набатникова [15], Ж.Б.Қоянбаев [16], М.С.Бриль [17] ғалымдар жұмыс
жасаса, ал сыныптан тыс уақыттарда оқушылардың дене тәрбиесін жоспарлау
және оны ұйымдастыру жөнінде К.А.Атаев [18] Б.Ж.Биданов [19]. Мектеп
жасындағы оқушылардың жеке спорт түрінен қозғалыс дағдыларын тәрбиелеуді
Б.Қ.Қаражанов [20], В.Г.Филин [21], В.В.Ашмарин [22], И.Г.Пономарев [23],
Л.П. Матвеев [24], Т.А.Ботагариев [25], А.Н.Хан [26] және де басқа ғалымдар
қарастырған.
М.Т.Танекеев [27], Ж.М.Төлегенов [28], Б.Төтенаев [29], Е.С.Сағындықов
[30], Х.Ф.Анаркулов [31], М.Б.Тұрсынов [32], Б.А.Тойлыбаев [33] сияқты
ғалымдардың көп жылдық зерттеулері ұлттық қимыл-қозғалыс және спорт
ойындарының өскелең ұрпақты қалыптастырудағы тәрбиелік қызметін атқару
туралы сұрақтарға арналған.
Дүние құбылыстары мен амалдары бір-бірімен тығыз байланысты. Осы
негізде педагог психолог ғалымдарының еңбектерін саралай келіп, қазіргі
балалар мен жасөспірімдер спорт мектебіндегі еркін күрес оқу-жаттығу
сабағының білімділік тәрбиелік сапасын жақсартып, осы ұлттық педагогиканың
озық әдістемелері мен дәстүрлері арқылы қазіргі кезде спорт мектептерінде
жас балалар мен жасөспірімдерді дайындауда бағдарламалық материалдар мен
жаттығулар үйрету, дамыту әдістері көбіне жас ерекшеліктерді ескермейді.
Осындай жағдайдағы мамандану балалар психикасының өзіндік ерекшеліктерін
бағалаумен байланысты екендігін көрсетеді.
Әдіс-тәсілдік дайындаудағы дәстүрлі тәжірибе тәсілдерін үйрене отырып
біртіндеп оларды күресте қолдануға бағдарлаған және сонымен бірге
жаттықтырушылар әдіс-тәсіл әрекеттерді негізгі базалық элементтерін
үйретудегі аса маңызды түрлерін ескермейді (бағана, қашықтық, алға қозғалу,
қапсыра құшақтау, қапсыра құшақтаудан босату, маневр жасау және тағы да
басқа қарапайым әдістер). Кейбір балуандардың өздері үйреніп жасайды.
Еркін күресте әр түрлі әдістер қолдану үшін балуандарға әр түрлі күрес
әдістерін меңгеру керек, ол үшін жаттықтырушылар оқу және жаттығу
жұмыстарын қамтамасыз етеді, бірақ та бұл жағдайларда балалардың әдептері
өте ауыр және баяу қалыптасады.
Қалыптасқан әдістемелер бұл проблемаларды ойдағыдай шеше алмайды, ал
ойын әдістемесінің көмегімен бұны жасауға болады. Ойын әдісін қолдану
спорттағы оқыту және жаттығуда әр түрлі спорт түрлерінде жиі кездеседі. Осы
жағдайлар В.М.Игуменовтың, Г.М.Грузныхтың, И.А.Кондратскийдің жұмыстардында
қорытындырылған [34,35,36], бірақта ол еркін күресте таралмаған.
Ғалымдардың пікірінше, жасөспірімдердің білімді және қозғалыс
дағдыларын игеруі, күнделікті өмірде оларды қолдана білу, сонымен қатар
дененің қиымыл қабілетінің жоғары деңгейін өз бетінше қолдана алуы, өте
маңызды міндет деп есептейді.
Бұл мәселелер еркін күрес үйрету, жаттығу сабақтарын өткізудегі,
әсіресе баланың тұлғалық қарымы мен ойлау жүйесін дамытуға мүмкіндік
туғызады. Осы мүмкіндіктердің бірі–балалар мен жасөспірімдердің спорт
мектептерінде ойын әдістемесін оқыту және жаттығуда пайдалану болып
табылады.
Қимыл-қозғалыс ойындары педагогикалық жүйе мен дене тәрбиесі
педагогикасында кеңінен қолданып келеді. Бірақ бұл ғылыми негізделу қазіргі
кезде жеткілікті деңгейде зерттелмеген.
Қазіргі уақыттағы спорттық күресте талап етіп отырған деңгейлерінің
арасында қарама-қайшылық балалар мен жасөспірімдердің дене дайындығын
жетілдіру педагогикалық мүмкіндіктер туғызатын қимыл-қозғалыс және ұлттық
ойындарын қолдану мәселесін ұсынамыз.
Осыған орай ғалымдардың пікірінше оқушылардың қажетті білімді және
қозғалыс дағдыларын игеру, күнделікті өмірде оларды қолдана білу, сонымен
қатар дененің қимыл қабілетінің жоғары деңгейін өз бетінше қолдана алу,
өзінің қозғалыс қабілетін көрсете білуі ең маңызды міндет деп саналады.
Сонымен жоғарыда баяндалған мәліметтердің, қаралған зерттелетін
мәселелер талдамасының айтарлықтай елеулі дәрежесі айқындылады. Бірақ,
жүргізілген зерттеулер негізінен балалар мен жасөспірімдердің жаттығу
тәжірибесі мен ілімінің жекелей мәселелерін ашуға, жасөспірімдердің жас
ерекшеліктеріне қарай психологиялық, физиологиялық өзгерістерін ескере
отырып, қимыл-қозғалыс дағдыларының жан-жақты тәрбиелеуіне, еркін күресі
бойынша дененің жалпы мүмкіндіктерін дамытуға арналған.
Аталған өзектілігі мәселенің бүгінгі күн талабына сай келуі, оның
теориялық тұрғыдан зерттеп, өңделуі мен тәжірибелік қажеттілігінің
жеткіліксіздігі зерттеу тақырыбымен таңдауға мүмкіндік жасады. Осыған орай,
ғылыми зерттеудің тақырыбы: Еркін күресте бастапқы дайындық тобында
жасөспірімдердің жалпы және арнайы дене қуатының дайындығын арттыруда ойын
әдістемесін қолдану деп аталады.
Зерттеу объектісі. Балалар мен жасөспірімдер спорт мектебінің бастапқы
дайындық тобының оқу-жаттығу үрдесі.
Зерттеу пәні. Бастапқы дайындық тобында оқу-жаттығу үрдесінде спорттық
және ұлттың қозғалмалы ойындарын пайдалану арқылы дене қуатының дайындығын
арттыру.
Зерттеу мақсаты. Бастапқы дайындық тобында ойын әдісін қолданудың
тиімділігін анықтау және жасөспірімдердің дене қуаты қасиеттерін
арттырудағы оқу-жаттығу үрдесі жоғары деңгейде орындауды теориялық тұрғыдан
негіздеу және тәжірибелік мақұлдау әдістемелік ұсыныстар жасау.
Зерттеудің болжамы. Балалар мен жасөспірімдердің еркін күрес оқу-
жаттығу үрдесінде ойын әдістемесін қолданып, спортты және ұлттың қимыл-
қозғалыс ойындарды пайдаланса, олардың жас ерекшелігіне сәйкес негізделген
қасиеттерін тәрбиелеуге белсенді түрде әсер етуге болады.
Зерттеудің ғылыми міндеттері. Қазақстан жасөспірімдерінің спорт
теориясы мен әдістеме жүйесін жетілдіру.
Зерттеулер бойынша қойылған мақсатқа жету мына міндеттердің тиімді
шешімін табу арқылы іске асты:
1.Ұлттық дене мәдениеті және спорттың педагогикалық жүйесін және
әлеуметтік даму негіздерін ашып көрсету;
2.Балалар мен жасөспірімдердің жас ерекшеліктеріне сай дене тәрбиесінің
ерекшеліктерін айқындау;
3.Ойындар балалар мен жасөспірімдердің денесін дамытудың маңызды құралы
ретінде пайдаланудың қажеттілігін теориялық түрде негіздеу;
4.Дене тәрбие жүйесінде балалар мен жасөспірімдер спорт мектептеріне
спорттық және ұлттық қимыл-қозғалыс ойындарын пайдаланудың ғылыми-
педагогикалық әдістемесін ұсыну;
5.Еркін күрес оқу-жаттығу үрдесінде спорттық және ұлттық қимыл-қозғалыс
ойындарды пайдалану жолдарын анықтау.
Жетекші идея. Балалар мен жасөспірімдер спорт мектептерінде бастапқы
дайындық тобында дене қуаты қасиеттерін арттыруда пайдаланудың ғылыми-
әдістемелік жүйесі негізделсе, онда балалар мен жасөспірімдер спорт
мектебінің (БЖСМ) оқу-жаттығу үрдесінің тимділігі артады.
Зерттеудің ғылыми-теориялық тәжірибелік жаңалығы:
Қазақстан Республикасында дене тәрбиесінде және спорт теориясы мен
әдістемесіне балалар мен жасөспірімдер спорт мектептерінің еркін күрес
бөліміне, бастапқы дайындық тобына арналған ойын әдістемесі негіздері
айқындалды.
Жалпы білім беретін қазақ мектептеріндегі, балалар мен жасөспірімдер
спорт меткептеріндегі оқушылардың жас еліктеріне сай дене қуаты
қасиеттерін, қабілеттерін арттырып, денсаулықтарын жақсарту мақсатында
бірінші рет еркін күрес жаттығу сабағының құрал-жабдықтары мен әдістерінің
жаңа, тиімді жолдарын тауып, концептуалды үлгісін жасап, практикалық
енгізілуінде. Аталған мәселелер бойынша іске асырылған теориялық
әдістемелік жұмыстар дене тәрбиесі және спорт теориясына өз үлгісін қосты.
Зерттеудің тәжірибелік мәнділігі:
- Балалар мен жасөспірімдер спорт мектептеріндегі оқу-жаттығу үрдесінде
дене қуаты қасиеттерін арттыруда спорттық және ұлттық қимыл-қозғалыс
ойындарын пайдаланудың тиімділігі іс-тәжірибе жүзінде дәлелденді.
Зерттеу әдістері:
-ғылыми теориялық және әдебиет көздерін жинақтап, теориялық тұрғыдан
талдау;
-жасөспірімдердің денесінің жұмыс қабілеттілігін функционалдық және
дене дайындығын, дененің даму деңгейін тәлімдік бақылау тестерін жүргізу;
-салыстырмалы байқау, педагогикалық тәжірибе жүргізу;
-зерттеу барысында алынған мәліметтерге математикалық статистикалық
өңдеу жүргізу;
-арнайы сауал-сұрақ сұхбат алу. Жаттықтырушылардың еркін күресте
бастапқы дайындық тобында қолданатын ойын әдістемесіне көзқарастарын
анықтау үшін.
Зерттеу кезеңдері. Зерттеу жұмысы үш кезеңде жүргізілді. Бірінші кезең
(2012-2013 жылдары) аралығында тақырыпты анықтау, зерттеу проблемасына
байланысты философиялық, педагогикалық, психологиялық және әдістемелік
әдебиеттерге ғылыми-теориялық талдау жүргізілді, оқу-жаттығу үрдесінде
спорттық және қозғалмалы ойындарды пайдалану түрлері анықталды.
Екінші кезеңде (2012-2013 жылдарында). Балалар мен жасөспірімдер спорт
мектептерінде оқу-жаттығу өткізуде спорттық және ұлттық қимыл-қозғалыс
ойындарының пайдалану әдістемелік және ғылыми бағыттағы ұсыныстары дене
тәрбиесі және спорт жүйесінде қолданып, оқушылардың жас ерекшеліктеріне
сәйкес пайдалану деңгейіне іс жүзінде тексеру жүргізілді.
Үшінші кезеңде (2013 ж.) Зерттеу барысында алынған мәліметтерге
статистикалық өңдеу жүргізілді. Бұл өңделген тәжірибені Ақмола облысының
орталығы Көкшетау қаласының балалар мен жасөспірімдер спорт мектептерінде
оқушылармен сынақ жұмыстары жүргізілді.
Балалар мен жасөспірімдер спорт мектептерінде оқу-жаттығу сабағында
тиімді пайдаланудың педагогикалық шарттарын анықтау және өңделген
концептуалды үлгіні тексеру бойынша эксперимент қойылды. Осы экспериментті
жүргізу қажеттілігін анықтау үшін сұрау жүргізу әдісі қолданды.
Жаттықтырушылардан сауалнама алынды.
1. Балалар мен жасөспірімдердің өсіп дамуындағы жалпы заңдылықтар және
физиологиялық даму ерекшеліктері.
1. Балалар мен жасөспірімдердің өсуі мен дамуы, олардың көрсеткіштері
Қазіргі кезде адам физиологиясы туралы көптеген мәліметтер жиналды. Соның
нәтижесінде физиологиялық бірнеше ғылыми бағыттар пайда болды. Солардың
ішінде физиологиялық және бір тарамын құрған жас ерекшелік физиологиясы.
Болашақ оқытушылар мен тәрбиешілерді балалар мен жасөспірімдердің өсіп
дамуының ерекшеліктерін негізгі заңдылықтарын, сол мағлұматтарды оқу –
тәрбие жұмысында пайдаланудың қажеттілігінің маңызы өте зор. Жас балаларды
дұрыс тәрбиелеу, оқыту жанұяның, оқу-тәрбие орындарының тіпті мемлекеттің
парызы мен міндеті.
Кезінде данышпан жазушы М. Әуезов Ел боламын десең, бесігіңді түзе
деген. Шынында, халқымызда, Отанымызды өркениетті ел қатарына жеткізетіндер
– болашақ ұрпақ екенін ойдан шығармаған жөн.
И.П.Павлов тәрбие беру ілімі мен тәжірибесі үшін физиологияның үлкен
маңызы бар екенін атап айтқан. Ол барлық тәрбие беру және даму заңдылықтары
физилологияға негізделген деп көрсетеді. Сонда мұғалім осы айтылған
заңдарды оқушылардың жастарына сай пайдаланып, оқу-тәрбие жұмыстарының
бағытын дұрыс анықтауға тиіс. Балалардың жас ерекшеліктерін білу мұғалім
үшін баланың жеке басының ерекшелік қасиетін дұрыс қалыптастыруға, оның күш-
қуатын және ақыл-ойын дұрыс бағалай білуге үлкен мүмкіндік туғызады.
Педагогика ғылымының көрнекті қайраткері және халық ағарту ісін
ұйымдастырушы Н.К.Крупская былай деген: Педагог, біріншіден, не білу тиіс,
– ол адам денесінің құрылысы мен қызметін яғни, адам денесінің анатомиясы
мен физиологиясын және оның дамуын. Онсыз жақсы педагог болуға, баланы
дұрыс өсіріп, тәрбиелеуге мүмкін емес.
Анатомия мен физиология ғылымдары ерте заманнан бастап дамығанымен
балалардың дене құрылысы мен мүшелерінің қызмет ерекшеліктерін зерттеу
кейінірек басталған. Балалардың ағзасын зерттеу жалпы адам мен жануарлар
ағзасын зерттеуден басталды. Ондай зерттеулер ХVІІІ-ХІХ ғасырларда ғана
белгілі бір жүйеге келтірілді.
П.Ф.Лесгафт балалардың дене құрылысының дене шынықтыру тәрбиесіне
байланыстылығын анықтап, баланың психологиясын, ақыл-ойын, ішкі сезімдерін
дамытумен байланыстырады.
ХІХ ғасырда енбек еткен ғалымдар балалар анатомиясы мен физиологиясының
педагогика мен тәрбие жұмыстарын дамытуды алғаш рет дәріптей бастады.
К.Д.Ушинский балалардың дене құрылысы мен мүшелері қызметін білмей тәлім-
тәрбие жұмыстарын, балаларға білім беруді бағытталған дұрыс жолға қою
мүмкін еместігін айтқан.
И.П.Павлов Балаларды тәрбиелеу мен оларды дамыту физиологияға негізделуі
керек дейді. Оның бұл ойын П.Ф. Лесгафт тіпті де тереңдете түскен:
Педагогика биология ғылымының бір бөлімі болу керек. Бұл ғалымдардың
ойымен П. П. Блонскийдің пікірі үндескендей: атақты тәрбиелеу жүйесінің
реформаторы аталған педагогтардың өзі педагогиканы тек қана психологиямен
ұштастырып, баланың денесі мен антропологиялық көзқарастарды ұмытады, –
деген.
Алғаш рет 1939 жылы А. Н. Северцев тұжырымдаған, кейіннен П.К. Анохин
дамытқан (1949) системогенез туралы ілімнің мүшелер жүйелерінің гетерохонды
түрде болу негізінің жасқа байланысты физиологияның дамуына ықпалы күшті
болды. П.К.Анохиннің бұл пікірі бойынша, бала ағзасының алғаш рет түрлі
кезеңдерде дамуы оның құрылымдарының бір-біріне уақытша байланысты өзгеруі
арқылы жетілетіндігін байқатады. Функциялық жүйелердің әр уақытта пайда
болуы мен әр түрлі дамуы ең алдымен дененің бейімделу қасиеттерін
негіздейді.
Бұлай бейімделу нәтижелері биолгиялық жүйелердің қызметінің беріктігін,
мықтылығын көрсетеді. Ал мұның өзі онтогенездің түрлі кезеңдерінде көптеген
жағдайлардың әсер етуінен пайда болады. А.А.Маркосян 1969 жылы биологиялық
жүйелердің бірліктігі тірі ағзаның қасиеттеріне негізделген жекеленіп
дамудың жалпы заңдылығы екенін тапқан. Биологиялық жүйелердің бірінің
қызметін екіншісі жартылай болса да орындай алуы, қайталауы, мүмкіндігінің
қажеттіліктен артық болуы, оның жеке бөлімдерінің тұрақты қалпына тез
келуін қамтамасыз етеді.
Биологиялық жүйелердің беріктілігін онтогенездік даму барысында бірнеше
кезеңдерден өтіп, бейімделу реакцияларын дамыта түседі. Өсіп, дамып келе
жатқан дененің сыртқы ортамен байланысы күрделенген сайын бейімделуі де
жоғары сатыға дами түседі.
И.М.Сеченов мынандай қортынды жасаған: Ағзаның тіршілігін қолдайтын
сыртқы орта сондықтан ағзаның ғылыми анықтамасына оған әсерін тигізетін
орта да кіруі тиіс. Шындығын айтқанда, табиғат пен әлеуметтік ортадан тыс
адамның болуы мүмкін емес.
И.П.Павлов бұл ойды әрі дамытты: адам сыртқы ортамен тығыз байланыста
болып тұратын біртұтас ағза және оның сыртқы ортамен біркелкі тәуелді
жағдайы әр уақытта сақталмақ. Бала ағзасы сыртқы ортаның белгілі бір
жағдайына тәуелді дамиды. Орта адам денесіне үздіксіз әсер етіп, оның даму
бағытын анықтайды. Сондықтан ағзаның өсіп-жетілуі орта жағдайына тікелей
тәуелді. Бала ағзасының құрылысы мен қызметінің өсіп-жетілуіне әлеуметтік
ортаның тікелей маңызы бар. Әлеуметтік орта баланың психикасы мен денесінің
дамуына белсенді, жүйелі және мақсатты әсерін тигізеді.
Қоршаған табиғаттың әр түрлі факторлары бала ағзасына тұрақты әсер етеді.
Мысалы, ауа, температура, жарық сәулесі, судың құрамы, тамақ, өсімдіктер
мен жануарлардың кейбір түрлері және басқалар. Осы табиғи жағдайлар
балалардың ой-өрісіне және денесінің дамуына ықпалын тигізіп, физиологиялық
қызметіне әсер етеді. Зат алмасуына астың қорытылуына және басқалар.
Әр түрлі табиғи жағдайларға байланысты, зат алмасу үрдесінің сан және сапа
жағынан өзгеруі баланың денесінің өсуі мен дамуына әсер етеді.
Сонда бала ағзасының қызметі сыртқы ортамен байланысты бола отырып, бала
ағзасының құрылысы мен денесінің өсіп-дамуын өзгертеді.
Дене жаттығуларына тәрбиелеуді оқытуды, тамақтануды, күнделікті өмірді
тиімді ұйымдастыру арқылы баланың ақыл-ойы мен денесінің өсіп-дамуын дұрыс
бағытқа өзгертуге болады. Жүйелі әртүрлі жаттығулар мен спорт ойындары
сезім мүшелері мен жүйке жүйесінің қызметін жетілдіре түседі, ой және дене
еңбегіне жұмыс қабілетін жоғарылатады, дене құрылысын және оның реакция
туғызу қабілетін өзгертеді.
Ағзаның өзі И.П.Павлов айтқандай, жүйелердің жүйесі болып есептеледі.
Сөйтіп барлық торшалар, ұлпалар, мүшелер мен жүйелер бірлестігі қызмет
атқарып, адам ағзасының біртұтастық тіршілік әрекетін қамтамасыз етеді.
Балалар мен жасөспірімдердің дене құрылысы үнемі өсіп-дамуда болады.
Ағзаның торшаларының саны мен салмағының ұлғаюына байланысты дене
көрсеткіштерінің артуын өсу деп атайды. Ағзаның негізгі үш дене көрсеткіші
бар: бойы (адамның денесінің ұзындығы), салмағы және кеуде шеңбері.
Өсумен қатар адам денесінде даму жүріп жатады. Даму – сапалық көрсеткіш.
Дененің дамуы деп сан көрсеткіштерінің сапалық көрсеткіштерге айналып
ұлпалардың жекешеленіп белгілі бір қызмет атқаруға бейімделуін, дене мен
оның жеке мүшелерінің қызметінің артуын, баланың ақыл-ой өрістерінің
молаюын айтады. Дененің дамуы екі түрлі болады: дене қуатының және
функциялық дамуы.
Дене қуатының дамуының көрсеткіштері барлық мүшелерге бірдей: мүшенің
ұзындығы, ені, тереңдігі, көлемі, аумағы, салмағы, алып жатқан орны т.с.с.
Функциялық дамудың көрсеткіштері мүшенің атқаратын қызметіне байланысты әр
түрлі. Мысалы, жүректің функциялық дамуын анықтау үшін оның систолалық
немесе минуттық көлемін өлшейді.
Адам өмірін негізінен үш кезеңге бөлуге болады: өсіп, даму және жетілу,
кемелдену, қартаю. Бұл үшеуінің айырмашылығын дене көрсеткіштерін өлшеп,
дененің даму дәрежесін анықтап және сыртқы ортамен байланысын тексеру
арқылы білуге болады.
Кәмелетке келу немесе, дамып жетілу дегеніміз ең алдымен жастардың
жыныстық жетілуі және өзінің ұрпағын жалғастыру қабілетінің пайда болуы,
яғни тұқымын жалғастыруды қамтамасыз ету. Бұған қоса, әлеуметтік
қызметтерді атқару, рухани және мәдениет қазыныларын жасау, еңбек ету
қабілеттері жатады.
Жыныстық жетілу қыздарда 11-12 жаста, ұлдарда 13-18 және жігіттерде 18 -20
жаста толық жетіледі. Осыған байланысты адам ағзасының толық жетілуі, яғни
кәмелетке келуі анықталып, кемелдену басталады.
Өсу мен дамудың барлық адамдарға ортақ бірнеше заңдылықтары бар:
1) Өсу мен даму гетерохонды болады, яғни біркелкі болмайды;
2) Мүшелер мен мүшелер жүйелерінің өсу мен даму қарқыны әр түрлі;
3) Өсу мен даму баланың жынысымен байланысты;
4) Функциялық мүшелер жүйелері қызметтерінің биологиялық беріктігі немесе
мықты болуы;
5) Өсу мен дамудың тұқым қуалау қасиеттері мен сыртқы ортаның
жағдайларына тәуелділігі;
6) Өсу мен дамудың акселерациясы.
Өсу мен даму адам өмірінде бірде жылдамданып, бірде баяуланады. Тіпті бір
жылдың ішіндегі бойдың өсуі бірдей емес: бала жазда тез өседі, ал қыста
нашар немесе бой көбірек өседі. Мұны өсу мен дамудың гетерохрондылығы
дейді. (гетерос – әртүрлі, хронос – уақыт).
Өсу қарқыны адам өмірінде үш рет күшейеді: 1. Туғаннан 3 жасқа дейін. 2.
3-7 жас арасында. 3.Жыныстық жетілу кезеңінде. Сонымен қатар, бала
ағзасында жеке мүшелер мен мүшелер жүйесінің өсіп дамуы да гетерохронды
түрде өтеді. Баланың алғашқы жылғы өмірінде миы тез өседі: бір жылдың
ішінде салмағы 2-2,5 есе артады (жаңа туған бөбектің миының салмағы 360-
390г). 7 жасқа жеткенше оның миы ересек адамның миынан 80-90% шамасында
болады. Мұның себебі – баланың сыртқы ортамен байланысы негізінен ми арқылы
іске асады, барлық мүшелердің қызметі жүйке жүйесінің әсіресе, орталық
жүйке жүйесінің қызметіне тікелей байланысты. Ал мида ұлпалардың өсіп дамуы
10-12 жаста күшейеді, жыныс мүшелерінің өсіп жетілуі 12 жастан әрі қарай
болады. Сол сияқты, бір өсуі мен қызметінің дамуы да кезектесіп отырады:
мүше өскенде қызметі онша дами қоймайды, мүшенің қызметі дамығанда
ұзындыққа өсуі баяулайды.
Осыларға байланысты бала ағзасының қажеттері үнемі өзгеріп отырады.
Мысалы, мидың өсуі күшейгенде ағза белокты көбірек қажет етеді. Сөйлеу
қабылеті дамитын кезде бала басқа адамдармен қарым-қатынасты көбірек талап
етеді, қимыл-қозғалыстары дамитын кезде мазасыз болады, көп қозғалады,
көмірсутегісі көп тағамды талғайды, т.с.с.
Бала ағзасының түрлі әрекеттерге бейімділігі оның сыртқы ортаның
жағдайларына қарсы тұру қабілеті дамып жатқан функциялық жүйелерге
байланысты. Айталық, бала миының оқуға бейімделуі 6-7 жастан басталады.
Сондықтан бұл мезгілден ерте оқыту басқа мүшелер жүйесіне зиян
келтіреді, олардың дамуын төмендетеді.
Ағзаның ұлпаларына қажетті оттегін тасу қабілеті де біртіндеп дамып 16-
17 жаста жетіледі. Сондықтан бала ағзасына әсер ететін спортпен шұғылдануды
ұйымдастырғанда осыны ескерген жөн.
Қорытып айтсақ, бала ағзасының еңбектің түрлеріне бейімділігі үнемі
бірдей болмайды. Сондықтаноқу, еңбек, спорт жұмыстарын сыртқы ортаның
жағдайына сәйкес етіп, өсіп – даму мезгіліне байланысты мөлшерлеген жөн.
Өсу мен дамудың гетерохрондылығын сыртқы ортаның жағдайлары мен бала
еңбегін дұрыс мөлшерлеудің ғылыми негізі деп есептеуге болады.
Бала ағзасының жыныстық айырмашылықтары қыздар мен ер балалардың денесінің
өсіп-дамуында олардың қарқынында, жеке мүшелер жүйесінің жетілуінде көзге
түседі. Айталық жыныстық жетілгенге дейін ер баланың антропометрлік
көрсеткіштері, әсіресе ұзындығы қыздардан жоғары болса, жыныстың жетілу
басталған кезде, керісінше, қыздардың салмағы, бойы, кеуде шеңбері
анағұрлым жоғары болады. 15 жастан әрі қарай ер балалар тез өсіп жетіледі
де олардың көрсеткіштері қайтадан қыздардан жоғары келеді. Ересек адамдарда
осындай жыныстық айырмашылық сақталады. Яғни барлық балаларға ортақ
заңдылықтардан басқа өсу мен дамудың баланың жвсына байланысты
ерекшеліктері байқалады. Жыныстық айырмашылықты оқу-тәрбие, спорт
ұйымдастырғанда еске алып, жынысына қарай мөлшерлейді. Кейбір спорт
түрлерімен қыздарға шұғылднуға болмайды, айталық ауыр атлетика т.б. Олардың
болашақ ана екенін естен шығармау керек.
Баланың өсуі мен дамуы оның ағзасында тұқым қуалау қасиеттеріне және
сыртқы ортаның жағдайларына байланысты. Ағза өсу және даму қарқыны жыныстық
деморфизм және жеке мүшелер мен мүшелер жүйесінің жетілуі т.с.с. тұқым
қуалау қасиеттеріне байланысты. Дегенмен олар сыртқы ортаның жағдайына
байланысты ауытқуы да мүмкін.
Бірақ негіздері зерттеу әдісімен табылған мәліметтер бойынша сыртқы
ортаның жағдайлары негізгі тұқым қуалайтын заңдылықтардан онша асып кете
алмайды, яғни балалар мен жастардың өсуі мен дамуы белгілі биологиялық
заңдылықта сыртқы ортаның әсеріне байланысты болады. Сондықтан балалардың
жан-жақты жетілдіруге қажетті жұмыстарды ұйымдастырғанда ол заңдылықтарды
міндетті түрде ескерту керек.
1960-1990 жылдары байқалған еліміздегі балалар мен жастардың өсуі мен
дамуының олардың ата – аналарымен салыстырғанда жылдамырақ болуын өсу мен
дамудың акселерациясы деп атайды, яғни қазіргі балалар иен жастардың
белгілі бір жас мерзімінде олардың ата-аналарының сол жасындағы денесінен
ірі болып, ерте жетілуін айтады.
Өсу мен дамудың акселерациясының себептері туралы болжамдар
бар(генетикалық, урбанизциялық, әлеуметтік-экономикалық,т.б.) бірақ,
олардың әрқайсысын жеке алғанда өсу мен дамудың акселерациясын толық
дәлелдей алмайды.
2. Дене қасиеттерін дамыту және қолайлы кезеңдері.
Ағза өсуі мен дамуының жетілу кезеңіндегі әртүрлі қарқынының ортақ
заңдылығына сүйене отырып, жас ерекшелігіне қарай кезеңдерге бөлу
қабылданған. Барлық жетілу кезеңі шартты түрде бірнеше уақыттың өмірлік
кесінділері, бұл кездерде өсу және даму үрдестері жүреді, сондай-ақ ағзаның
морфофункционалдық ерекшеліктері де осы кезге сай келеді.
Оқу-жаттығу жұмыстарын ұйымдастырғанда балалардың жасын белгілі бір топқа
бөлуге тура келеді. Ол топтардағы балалардың жасын белгілі бір мөлшермен
шектеу қажет. Осыған байланысты адам өмірін бірнеше жас кезеңдеріне бөлу
қажеттілігі пайда болады.
Жас кезеңдері деп өсу мен дамуы ұқсас, физологиялық ерекшеліктері бірдей
уақыт мөлшерінің шегін айтады. Белгілі бір жас кезеңінде ағза даму дәрежесі
бір деңгейге жетіп келесі деңгейге дайындалу мерзімі басталады. 1965 ж.
адам ағзасын зерттейтін түрлі ғылымдар өкілдерінің қатысуымен Мәскеу
қаласында болған дүниежүзілік жас кезеңдерінің жиналысында адамның барлық
өмірін 12 кезеңге бөлген:
1.Жаңа туған сәби (алғашқы 10 күн өмірі);
2.Емшектегі сәби (10 күннен 1 жасқа дейін);
3.Алғашқы балалық шақ (1-3 жас);
4.Бірінші балалық шақ4-7 жас);
5.Екінші балалық шақ (қыздар 8-11 жас, ұлдар 8-12 жас);
6.Жеткіншек немесе жасөспірімдер (қыздар 12-15, ұлдар 13-16 жас);
7. Кәмелеттік немесе жігіттік бойжеткендік (қыздар 16-20 жас, ұлдар 17-
21 жас);
8. Кемелге келу немесе еркектік мерзімнің 1-ші жартысы әйелдер 21-35,
ерлер 22-35 жас);
9.Ересектің мерзімнің 2-ші жартысы (әйелдер 36-35, ерлер 36-60 жас);
10. Егде жас (әйелдер 55-74, ерлер 60-74 жас);
11 Қариялар немесе кәрілік (әйелдер мен ерлерде бірдей 74-90 жас);
12. Ұзақ өмір сүрушілер (90 жастан әрі қарай) [102].
Бұған қоса балаларды тәрбиелеу, үйрету және оқыту жағдайларын ескеріп
педагогтер келесі жас кезеңдерінің топтарын ұсынды:
1. Жаңа туған сәби (1 ай);
2. Емшектегі сәби (1 айдан 1 жасқа дейін);
3. Ясли жасы немесе балбөбектер тобы (1-4 жас);
4. Мектепке дейінгілер тобы (5-7 жас);
5. Мектеп жасындағылар:
а) Бастауын сыныптағы оқушылар (7-11);
ә) Ортаңғы сыныптағы оқушылар (11-14);
б) Жоғары сыныптағы оқушылар (14-18 жас) [102].
Жалпы алғанда адамның жасын кезеңдерге бөлу ұсыныстар көп. Ғалымдар
алға қойған мақсаттарына байланысты белгілі бір көрсеткіштерді негіз етіп
адамның көптеген жас кезеңдерін ұсынды. Олардың кейбіреуі ескіріп, қазіргі
жағдайларға сай келмейді, кейбіреулері бар жақты болып, жан-жақты түсінік
бермейді. Физиологиялық тұрғыдан алғанда ұсынылып отырған мәскеулік 1965
жылғы топтастыру ғылыми негізделген және ағза ерекшеліктеріне сәйкес деуге
болады.
Әрбір жас кезеңдерінің белгілі бір ерекшеліктері болады. Бір кезеңнен
екінші кезеңге ауысу уақытын өзгерту мезгілі немесе ауысу мерзімі деп
атайды. Өзгеру мезгілі әр кезеңде де ауыр, ағза көп күш жұмсайтын кез,
ол–денедегі біртіндеп жиналған өзгерістерге жаңадан бейімделу уақыты.
Сондықтан өзгеру мезгілінде адам ағзасы біршама әлсіреп, сыртқы ортаның
жағдайларының өзгерістерін қиналып өткізеді. Бұл кезде жүрек-қан тамырлары
мен жүйке жүйелеріне түсетін салмақ ауыр болады. Өзгерту мезгілін басынан
өткізу адамның жасы ұлғайған сайын қиын болады. Жас кезеңдерінің уақыттары
әр түрлі шектелген. Ол ағзаның биологиялық көрсеткіштеріне негізделген
[103].
Өмірдің бірінші жылында жас кезеңдері жиі ауысатынына мән беріп қарау
керек. Жаңа туу кезеңі 10 күн ғана себебі оған тән физиологиялық
ерекшеліктерінің әсерлері өте тез жүреді. Баланың жасы өскен сайын, жас
кезеңіне кіретін уақыты да өсе түседі. Жасөспірім кезеңінде уақыт
шекаралары ер жеткен кездегідей жынысына байланысты жіктеледі.
Қыз балаларда бұл кезең ерте жетіліп, ерте аяқталады. Бұл өсу мен
дамудың жылдамдығына әсер ететін ерекшелігіне байланысты.
Ер жету кезеңі ұл балаларда 12-15 жасқа дейін созылады. Бұлай бөліну де
таза биологиялық негізде сақталған, бұл кезең жыныстық жетілудің басталу
уақытынан жас ағза нәтижелі репродуктивті қызметке қабілетті болғанға
дейінгі кезеңдерді қамтиды.
Қандай да бір жасқа бөлінген кезең шартты, себеб ағзаның өсуі мен
дамуы–үздіксіз үрдесс және оның қарқыны генетикалық тұрғыда анықталған.
Бірақ кейбір жеке адамның өсу қарқынының жеке ерекшелігі болады. Яғни,
қандай да бір фаза популяцияға арналған орташа көрсеткіштермен
салыстырғанда ерте немесе кештеу басталады. Бұндай жағдайларды даму
өзгерісінің жеке өзіндік ерекшелігі деп түсіну керек. Даму қарқыны өте
жеделдеген балалар болады, биологиялық жетілу деңгейі бойынша олар
хронологиялық жастан алдыға озып кетеді, сондай-ақ керісінше жағдай да
болады. Осыған байланысты оқу-жаттығу барысында баланың жасы деген
түсінікті нақтылау қажет, яғни хронологиялық немесе биологиялық жастың
болуын ескеру керек. Хронологиялық жас–нақты уақыт шекералары бар,
туылғаннан бақылауға алынғанға дейінгі кезең (күн, ай, жыл). Биологиялық
жаста уақыт қызметі болып табылады. Морфуфункционалдық ерекшеліктерінің
жиынтығы ретінде өсу мен дамудың жеке өзіндік қарқынына байланысты болады.
Хронологиялық және биологиялық жас аралығындағы айырмашылық 5 жылға дейін
жетуі мүмкін [25,84].
Қандай да бір оқу-жаттығуларының әсеріне сезгіштіктің жоғарылау
кезеңдері оқушылардың жаттығуы үшін маңызды болып табылады. Негізгі дене
жаттығу қабілеттердің әр түрлі қарқындары мен гетерохронды дамуын
биологиялық заңдылықтарына сүйене отырып, көптеген ғалымдар балалардағы
жылдамдықты, төзімділікті ептіліктің жедел өсуі көрінетін жас кезеңдерін
бөледі.
1.3 Қимыл-қозғалыстарға үйретудің физиологиялық заңдылықтары
а) Адамдардың тірек-қимыл жүйесінің сипаттамасы
Тірек–қимыл аппараты мен дене сапаларының жетілген деңгейі жаңа қимыл-
қозғалыстарға үйретудің алғы шарттары болып келеді. Ол оқытудың құрылымдық-
функциялық негізі. Жаңа қимыл-қозғалыстар талаптарын бұл алғы шарттар
қанағаттандырады, сәйкес келеді немесе жеткіліксіз болады. Жеткіліксіз
жағдайда оқу үрдесі созылып кетуі мүмкін. Сондықтан берік морфофункциялық
іргетас қалауды жаңа қимыл-қозғалыстарға үйретудің ең тиімді жолы ретінде
қарастыру қажет. Қандай жағдайда болсын біртұтас организм үшін көздеген
мақсатқа тиімді және үнемді жолдармен жету ережелері өздерінің маңызын
жоймайды.
Күрделі қимыл-қозғалыстарға оқытуда логикалық соңына жеткен
элементтерді бөлшектеуге болады. Алайда, балаларды оқыту барысында күрделі
қозғалыстар элементтерінің ішкі тұтастығын сақтайтын әдістер басқадан артық
келеді. Бастапқы кезеңде оләдістер жеңілдетілген жағдайларда өткізілуі
мүмкін. Мұндай жеңілдетілген жол дене сапаларының максимал дәрежеде
білінуін талап ететін жағдайларда жаттығуларды меңгеру сатыларында жақсы.
Күрделі жаттығуларға үйретудің бірінші кезеңінде, қимыл-қозғалыстар
автоматизмі пайда болғанша, қосымша амалдар мен жағдайларды пайдаланудың
қажеті жоқ.
Жаңа қимыл-қозғалыстарды үйренудің табыстылығы балалардың қимыл
әрекеттеріне оңтайлы жағдай жасаумен байланысты. Назарды белсенді күйге
келтірудің түрлі әдістерін қолдану, сабақтың кіріспе бөлімінде болашақ
әрекеттерге жан-сезімдік сезінуді қамтамасыз ету орталық жүйке жүйесінің
оңтайлы қозғыштығын жасауға атсалысады.
Күрделі қимыл-қозғалыстарға шаршаған жағдайда үйрену өте тиімсіз.
Қалыптасқан қимыл дағдысының беріктігі үйреніп жатқан қимылдарды қайталау
санына тәуелді. Орындалу дұрыстығын оқытушының тынымсыз бағалауымен қатар
оларды қанша рет қайталауын қадағалау, жаттығудың жеткілікті меңгерілуінің
негізгі шарттарының бірі болып келеді. Индифференттік тітіркендіргіштердің
күші, дәлірек айтқанда, үйренетін қимыл-қозғалыстардың өзі, оңтайлы
дәрежеде болу керек. Шамадан тыс күшті тітіркендіргіштер, яғни өте күрделі
жаттығулар, оқушның қимыл-қозғалыс функцияларының жастық даму
ерекшеліктеріне сай келмейтіндері меңгерілмейді. Крісінше, күші жағынан
әлсіз, баланың ынтасын тудыра алмайтын қарапайым қимыл-қозғалыстар, оларды
қайталай орындау үшін қозғаушы бола алмайды.
Ерікті қимылдарды қуаттаушы агенттің индифферентті агентке қарағанда
күші максимал болуы керек. Оқушының әрекеттерін бағалау, түсінік беру,
қателіктерін түзету, үнемі назарда ұстау жаңа қимыл-қозғалыстарға үйретудің
тиімділігін арттыруға септігін тигізеді.
Табиғи қимыл-қозғалыстарға жақын (мысалы, жүгіріс).
Спорттық жаттығуларға үйрету, оларда қимылдың іштен туа біткен
механизмдерінің (элементтері) басым болуы себебін жеңіл келеді. Алайда
оқытуда жіберілген қателіктер қимыл-қозғалыстардың табиғи реттелу
негіздерін жоюы мүмкін. Мұндай қауіпті салдарға қимылдардың қалыпты
физиологиялық реттелу механизмдеріне сәйкес келмейтін үйретудің алуан түрлі
нысанды әдістері мен амалдарын енгізу себеп болады.
Күрделі қимыл-қозғалыстар үйретудің әдістемесін алдын ала мұқият
жасауды талап етеді. Ондай әдістеме балалардың қимыл-қозғалыс
функцияларының реттелуі мен қалыптасуының жалпы заңдылықтары жөніндегі
білім негізінде құрылады. Күрделі қимылдарды орындаған кезде оларға
бағытталған саналы да, жігерлі бақылаулар, қимылдардың табиғи формаларын
меңгеруге қарағанда, ұзағырақ сақталуы керек. Жеке бөлшегі не болмаса тұтас
қимыл-қозғалыс автоматтандырылған сайын, оны санамен бақылау әлсірей
береді. Іштен туа біткен қимыл-қозғалыс әрекеттеріне тән қимыл-қозғалыстар
еріксіздік бейнелеріне ие бола бастайды.
Балалар мен жасөспірімдерді қимыл-қозғалыстарға үйретудің
ерекшеліктері. Жаңа қимыл-қозғалыстарға үйрету қарапайым қимыл актілерінің
табиғи бейнелерінің жастық алғы шарттарына негізделеді. Тұңғыш балалық
шақтағы бейберекет қимыл-қозғалыстардан, сансыз сынаулар мен байқаулар
арқылы, оларды орындаған шақтарда ұшырасатын сәтсіздіктерден аса отырып,
бара-бара мақсатты қимыл-қозғалыстар қалыптасады. Мақсатқа сәйкес қимыл
әрекеттерін қуаттау–ерікті қозғалыстарды қалыптастыруға бағытталған қажетті
әрекеттер. Мысалы, баланың шап беріп ұстай алатын қимылдарын, бірнеше рет
тамақ немесе басқа биологиялық маңызы зор агенттермен қуаттаса, олар
мақсатты сипатты қимыл әрекеттеріне айналады.
Тұңғыш даму кезеңдерінде баланың қимыл-қозғалыс (локомоторлық)
функциясы өте қарапайым формаларында іске асады.
Бір-екі жастағы бала жүрісін еске түсірейік. Оның қимыл белсенділігі,
көптеген спорт түрлеріндегі немесе әртістік өнердегі қимыл-қозғалыстарға
мүлде ұқсамайды. Қимыл-қозғалыс функциясының дамуы біркелкі емес. Туғаннан
соң бір жасқа дейін бала өте тез өседі. Тұңғыш балалық шақта тұлға бұлшық
еттерінің массасы тек артады. Тек мектепке дейінгі жаста ғана (5-6 жаста)
қолдарының ұсақ бұлшық еттері тез дамиды. Бұл жаста бала саусақтары дәл
және нәзік қимыл-қозғалыстарға ие бола бастайды.
Тірек-қимыл аппаратының және орталық реттеуші мезанизмдерінің жетілуі
жоғарылаған сайын жаңа қимыл-қозғалыстарды меңгеру қабілеті артады.
Бастауыш сыныптағы балалар, шапшаң шешім қабылдап орындауды талап ететін,
аяқ астынан пайда болатын қимыл-қозғалыс жағдаяттарына салыстырмалы тез
бейімделеді. Қимыл-қозғалыс дағдыларын үйрену және оларды орнықтыру
жеделдігі көптеген жағдайларда оқытушының шеберлігіне. Қуаттау әдістерінің
ебін табуына, баланың сабаққа деген ынта-жігерін арттыра білуге байланысты.
Сондықтан физиологиялық әрі педагогикалық тұрғыдан алғанда да, түсінік
беріп, жаттығулардың орындалуына баға беріп, баланың қимыл әрекеттеріне
тұрақты бақылау жасап отырғанымыз дұрыс.
Ерікті қимыл-қозғалыстардың қалыптасуы оқытудың алғашқы кезеңдерінде
шартты рефлекстік әрекеттердің жалпы заңдылықтарына тәуелді. Жастық даму
және түйсіктің қалыптасуы барысында осы заңдылықтар жаңа сапалық мазмұнға
ие бола бастайды. Қимыл-қозғалыстарға саналы ынта-жігерді бақылау оқудың
нәтижелі болуының басты кепілі болып келеді. Соныдақтан қолда бар қуаттаушы
агенттердің ішіндегі әлеуметтік маңызы бар түрін пайдалану маңызды.
Баланы жаңа қимыл-қозғалыстарға үйрету жолындағы қуаттаушы агенттер:
мұғалімнің сөзі, әрекет жетістіктерін бағалауы, баланың өз табыстарының
маңызын ұғынуы және өзіне-өзі баға беруі. Алайда оқытудың тұңғыш
кезеңдерінде үйреніп жатқан дене жаттығуларындағы табыстары қарапайым,
сонымен қатар айқын, жағымды, табиғи, биологиялық мазмұны құпия емес
агенттерді пайдаланған жөн. Қимыл-қозғалыстарды орындап жатқан мезгілдің
өзінде немесе орындалып біткеннен кейін нақты бейнелі қуаттаулар оқытуды
жеңілдетеді. Мұндай әдістер бастауыш сыныптардағы оқушылардың ойлау
қасиетінің ерекше бейнелі болуымен байлынысты. Оларда нақты
тітіркендіргіштердің әлі де болса көбісі сөз бейнесіне ие бола қойған жоқ.
Сондықтан балаларға қуаттаушы заттық агенттер әсер етеді.
Бастауыш сынып жасындағы балалар техникалық жағынан күрделі қимыл-
қозғалыстар формаларын меңгеруге қабілетті. Бұл 7-8 жаста жоғары жүйке
әрекеттерінің дамуы едәуір биік сатыға көтерілгенін көрсетеді. Осы уақытқа
дейін жүйке жасаушаларының (клетка) өте маңызды өсу сатысы құрылымдық
саралап жіктеумен аяқталады. Абстракциялық ойлау негізі болатын іштен
сөйлеу мүмкіндіктерінің қалыптасуы қарқынды түрде артады. Алйда ішкі тежелу
үрдестері әлі де болса жетілмегендіктен, жаңа қимыл-қозғалыстарды жасау
оларға қиынырақ түседі.
Баланы қимыл-қозғалыстарға үйрету шапшаңдығы оның сыртқы әсерлерге
деген бейімделгіштігіне байланысты. Балалардың жеке дамуында түрлі
бағыттағы дене жүктемелеріне сезімтал келетін кезеңдер байқалады (сын
екзеңдері). Мысалы, 6-8 жастағы баланы коньки тебуге, 9-11 жас кезіндегіден
үйрету жеңіл. 8-12 жас аралығында, дәлдік пен жоғары үйлесмділікті,
кеңістікті бағдарлай алу қасиетінің қарқынды дамуына байланысты, іс жүзінде
қандай да болсын қимыл-қозғалысқа үйретуге болады.
Мектепке дейінгі жаста екі аяқ пен бір сәттілік қимылдарды (мысалы, екі
аяқпент теуіп секіру) жасау қиындық туғызады, өткені туа біткен қайшылас
координация әлі де сақталған. Тек 7-8 жасқа дейін аяқпен бір сәттілік
симметриялық қимыл-қозғалыстар жасауға қажетті үйлесімділіктің
физиологиялық механизмдері дамып жетіледі. 8-9 жастан бастап жүгіріс пен
жүзудің жылдамдығы қарқынды өсе бастайды, ал 10-11 жасқа жақын жүгіріс
адымдарының жиілігі максимал дәрежесіне жетеді, тіпті 10-11 жастағы балалар
осы жағынан 12-14 жастағы жасөспірімдерден асып түседі.
Жасөспірімдік және бозбалалық жастарға дерексіздік ойлаудың басым
болуымен байланысты, нақты, заттық тітіркендіргіштерге қарағанда, сөз
сигналдарына шартты қимыл рефлекстері тез жасалады. Сондықтан (әсіресе
бозбалалық шақта), негізінен, сөздік әдістерді пайдалану арқылы қимыл-
қозғалыстарға үйрету физиологиялық тұрғыдан негізді. Жасөспірімдер жоғары
қозғыштығымен, өте жоғары қимыл белсенділігімен, қимылдарының ретсіздігімен
(ебедейсіздігімен) ерекшеленеді. Жыныстық жетілу кезеңіне жақын мидың
талтау-түзу функциясының мүмкіндігі жоғырылайды. Дене жаттығулары
сабақтарының мазмұны мен маңызын түйсіну арқылы, жасөспірім олардың
түрлерін тез меңгереді.
Жасөспірім психикасының тұрақсыздығы оның дене жаттығуларына деген
назарын үнемі қуаттап тұруды қажет етеді. Бірақ олардың аса күрделі
болмағаны жөн. Күрделі, қиын жаттығуларға немесе өте қарапайым жеңіл
орындалатын жаттығулар сияқты қимыл-қозғалыстарға ынта-жігер тез сөнеді.
Дене жаттығуларына аса қол жетімділік әдісін меңгеруге деген
немқұрайлылыққа әкеледі. Дәл осы жаста, жаттығуларды орындау арқылы
физикалық жан-жақты даму, проприоцепция аппаратын жетілдіретін дұрыс
техникамен қабаттасуы керек.
Тиімді құрылған дене жаттығуларының сабақтары, ағзаның мүшелері мен
ұлпаларының дамуын, өсуін күшейте отырып, биологиялық үрдестерді құрайды.
Жасөспірімдер өзінің мүмкіндіктерін асыра бағалай отыра күш жаттығуларымен,
ауыр заттарды көтерумен, күрделі акробатикалық, гимнастикалық және басқа
жаттығулармен өзін-өздері жүктейді. Осындай ерекешліктерді ескере отырып,
спорттық жарақаттарға әкелетін және техникалық дилетантизмнің потенциялдық
қайнар көзі болатын жаттығуларды сабақ барысына кіргізуге болмайды.
б) Қимыл-қозғалыстарға үретудің физиологиялық заңдылықтары
Адамның ерікті қимыл-қозғалыстарының қалыптасуы санасының белсенді
түрде қатысуымен қабаттаса жүреді. Қимыл-қозғалыстарға үйретудің гытижесі
жатталатын дене жаттығуларының маңызын түсінуіне, оқушылардың
қызығушылығына, оқыту әдістерінің балалардың жастық ерекшеліктеріне сәйкес
келуіне тәкелді.
Адамның қимыл-қозғалыс әрекеттері екінші сигналдық жүйенің қызметімен
тығыз байланысты. Сондықтан қимыл амалдарына үйрету үрдесінде оларды іс
жүзінде орындап көрсетумен қатар, сөзбен бейнелер жасалғаны жөн. Алайда,
ерікті қимылдарды бойға сіңіру үрдесінде қимыл тәжірибесінің шешуші рөл
атқаратынын естен шғармаған жөн. Адамның ерікті қимылыдарын жануарлардың
шартты рефлекстерімен теңеуге болмайды. Жануарлардың шартты қимыл
рефлекстері, әдетте, шартсыз рефлекстерді немесе олардың өзгертілген
формаларын қайталайды. Ал адам іс-әрекеттерінің мақсатқа сәйкестілігі туа
біткен рефлекстерді қайталауға жатпайды. Крісінше, ол жеке даму үрдесіндегі
күрделі шартсыз рефлекстердің және қимыл-қозғалыстардың бойға сіңірілген
жаңа формаларының бірлестігі болып келеді. Адамның қимыл-қозғалыс
әрекеттері ең жоғары психикалық функцияларымен, сана-сезімімен және
ойлауымен байланысты. Алам мен жануар үшін бірдей шартты
тітіркендіргіштердің биологиялық маңызы мен күштерінің арасындағы
ерекшеліктері өте маңызды. Сыртқы ортаның қандай болсын агенті адам мен
жануарлар үшін шартты рефлекстердің жасалуына сигнал бола алады. Бірақ адам
үшін сөз–өте жоғары маңызды сигнал.
в) Жасөспірімдердің тірек-қимыл жүйесінің физиологиялық негіздері
Қимыл-қозғалыс белсенділігі–жоғары дамыған тірі материяның ерекшелігі
ғана емес, тіршілікке қажетті жағдай. Адамның эволюциясындағы дамуы оның
барлық мүшелері мен жүйелерінің қалыпты қызмет атқаруын тек белсенді қимыл-
қозғалыс әрекеттері бар жағдайларда ғана мүмкін еткен.
Баланың қимыл-қозғалыстар табиғи мұқтаждығы шектелген болса, оның іштен
туа біткен мүмкіндіктері өз маңызынан айырылады. Әрекетсіздік денені де
бұзады. Қимыл-қозғалыс белсенділігінің шектеулі ағзаның қызметтік және
құрылымдыө өзгерістеріне әкеліп, өмірін қысқартады.
Қимыл-қозғалыстар–жануарлар дүниесінің тірішілік етуінің және
эволюциядағы оның прогресінің шарты. Энергия ресурстарын қорға жинау,
тыныштық күйде оларды үнемді жұмсау және соның нәтижесі ретінде өмірдің
ұзаруы қаңқа бұлшық еттерінің белсенділігіне байланысты. Осы тұрғыдан
алғанда, қаңқа бұлшық еттерінің шамалы қарқыны бар әрекеттері тиімді болып
келеді.
Іс-тәжірибе, зерттеулер көрсеткендей, қимыл-қозғалыс белсенділігі жасқа
орай болатын инволюциялық өзгерістерді тежейді, белсенді жасампаздық өмір
кезеңінің ұзаруына септігін тигізеді. Қоғам байлығы, ғылыми-техникалық
пргшресс, әлеуметтік-экономикалық даму, жеке адам денсаулығына байлынысты.
Басқаша айтқанда, өсіп келе жатқан жастардың денсаулығы–маңызды әлеуметтік
категория.
Денсаулықты сақтау факторларының қатарында дене тәрбиесі жетекші рөл
атқарады. Дене тәрбиесімен шұғылданушылардың, онымен шұғылданбайтын
адамдарға қарағанда, қара жұмыс және ақыл-ой еңбегін атқара алатын
мүмкіндіктері жоғары дәрежеде ұзақ сақталады. Қимыл-қозғалыс
белсенділігінің төмендігі денсаулыққа зиянды әсер етеді. Бірінші кезекте ол
жүрек-қан тамырлары ауруына, зат алмасудың бұзылуына себеп болады. Дене
жаттығулары қан тамырларындағы атероклероздық өзгерістердің алдын алады.
Жүректің ишемиялық ауруының қаупін азайтады.
Дене жаттығуларын жасау барысында ағзаның ішкі ортасында пайда болатын
өзгерістерге төтеп бергіштік–жаттыққан ағзаның ерекше қасиеті. Сонымен
қатар, дене жаттығулары адамның сыртқы ортаның зиянды факторларына да
беріктігін арттырады. Спортпен жүйелі шұғылданатын балалардың денсаулығы
мықты, суық тигеннен болатын ауруларының жиілігі төмен.
Мектеп тіршілігі жағдайларында, қалыпты дене дамуы мен денсаулыққа
қажетті қимыл-қозғалысқа деген табиғи мұқтаздық шектелген. Дене тәрбиесі
мұғалімнің, спорт мектебі бапкерінің назарында дене жаттығуларының
сауықтырушы рөлі бірінші кезекте болуы керек. Күнделікті қимыл-қозғалыс
белсенділігін денсаулық резервтерін жинақтайтын табиғи негіз ретінде
қарастырған жөн.
Қоғамның қазіргі даму кезеңінде, жастарды сауықтырушы тиімді
құралдардың бірі спорт болып келеді. Спорт –жоғары дәрежедегі
тәртіптендіруші фактор. Бұл табиғи қызу, жүйелі бұлшық ет жұмысы кездерінде
ағзаның ішкі қажеттілігінен туындаған тәртіп. Ол артықшылықтармен күресетін
қатал режимді бұзуға қарсы тіртіп.
Ерікті қимылдарға үйрету адамның ерікті қимыл-қозғалыс әрекеттері.
Еріктіқимыл туралы ілімнің дамуы. Адам қимыл-қозғалыстарын ерікті және
еріксіз деп шартты түрде екі топқа бөлуге болады. Спорттық жаттығулар
құрамына кіретін ерікті қимыл-қозғалыстар, негізінен, сананың бақылауымен
орындалады. Еріксіз қимылдар сананың қатысуынсыз немесе пайымдаусыз
басқарылады.
Спорт тәжірибесінде кездесетін ерікті қимыл-қозғалыстардың қарапайым
формаларынан бастап өте күрделі түрлеріне дейін – жалпы физиологиялық
табиғаты ондаған жылдар бойы зерттелген. Бұл ғылым қазіргі заманда да
толықтырылып, дамудың үстінде. Адамның ерікті редакцияларын рефлекстер
жүйесі ден тануды, қимыл-қозғалыс әрекеттерінің негізін қалаушы ғалым,
физиолог И.М.Сеченев ұсынған. Мир рефлекстері атты еңбегі арқылы ол адам
психикасы мен ерікті қимыл-қозғалыс әрекеттерінің табиғи-материалистік
көзқарасты негіздеді. И.М.Сеченов, ерікті қимыл-қозғалыстар, психикалық
үрдестер және адамның ір-әрекеттері–еріктіліктің ең жоғары формасы.
И.М.Сеченевтің идеялары кейінгі уақытта И.П.Павловтың тәжірибелерінде
дәлелденген. И.П.Павлов сыртқы орта факторларының бүгін ағазамдағы
функцияларына тигізетін әсерлерін мұқият есепке алып, осы заманға дейін
өзінің маңызын жоймаған, рефлекстік теорияның материалистік принциптерін
негіздеді.
Ерікті қимыл-қозғалыстардағы шартсыз тонус беруші–сергітуші рефлекстер.
Ерікті қимыл-қозғалыстар–туа біткен рефлекстік негізді үрдестер. Туа біткен
рефлекстер қатарына дене қалыптарының немесе кейін рефлекстері, тепе-
теңдікті ұстап тұруды қамтамасыз етуші және тағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Балалар мен жасөспірімдердің өсіп дамуындағы жалпы
заңдылықтар және физиологиялық даму
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... 8
1. Балалар мен жасөспірімдердің өсуі мен дамуы, олардың
көрсеткіштері ... 8
2. Дене қасиеттерін дамыту және қолайлы
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 12
3. Қимыл-қозғалыстарда үйретудің физиологиялық
заңдылықтар ... ... ... ... 14
2. Балалар мен жасөспірімдердің спорттық күресте дене-күш
қабылетін арттыруда ойын әдістемесін
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
1. Ойындарды оқу және тәрбие үрдісінде пайдаланудың
өзектілігі ... ... ... .27
2. Дене қасиеттерін арттыруда ойындардың тигізетін әсері мен
маңызы ... 33
3. Спорттық күресте бастапқы дайындық тобында спорттық
ойын әдістемесін қолдану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.44
4. Бастапқы дайындық тобында балалар мен жасөспірімдерді еркін
күреске іріктеу және
бағыттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .48
3. Бастапқы дайындық тобында мамандандырылған ойындарды қолданып жалпы және
арнайы дене дайындығын арттырудағы ойын
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
1. Балуандардың ойындар және көпшілік шараларда жекпе-жек элементтерін
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .56
2. Мамандандырылған ойындарды қолдану тиімділігінің мақсаты, міндеті
және зерттеу
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 62
3. Балалар мен жасөспірімдердің бастапқы кезеңдегі дене дайындығын
арттыруда қолданатын мамандандырылған қимыл-қозғалыс ойындар:
а) Балуандардың арнайы жаттығулары;
б) Қимыл-қозғалыс
ойындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...66
Негізгі
қорытындылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...88
Қолданған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 98
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасында мәдени, әлеуметтік
және экономикалық өзгерістерге негізделген спорт және дене мәдениеті жан-
жақты дамып келеді. Қазақстан жастарының құқығы, барлық адамдардың үзбей
дене мәдениеті және спортпен айналысуы Конституцияда заңды түрде
бекітілген.
1997 жылы Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан-2030
стратегиялық бағдарламасын жолдады.
1999 жылы Қазақстан Республикасының дене мәдениеті және спорт туралы
Заңы қабылданды.. Қазақстан Республикасының 2001-2005 жылдар
аралығындағымен, 2006-2011 жылдарға дене мәдениеті және спортты дамытудың
мемлекеттік бағдарламасы туралы Жарлығы шықты.
Осы Заңдар мен бағдарламалардың негізгі мақсаты дене мәдениеті мен
спортты өмір салтын дамытуды әлеуметті тұрғыда анықтау үшін ғылыми-зерттеу
деңгейін жоғарылату қажеттілігін атап көрсету. Бұл үлгі–адамдардың дене
саулығы мен дене мәдениеті және спорт дамуына мемлекет зор көңіл аударғанын
көрсетуді, мақсат келешекте барлық қазақстандық дене тәрбиесі және спорт
жүйесін дамыту үшін жағдай тудыру. Дене мәдениеті және спорт тарихи
қоғамның даму жағдайына байланысты, адамның рухани іс-әрекетінің нәтижесі
болып есептеледі. Сонымен қатар, жас ұрпақтың өркениетті қоғамның ерікті,
өз басын, бостандығын қорғай алатын, бүкіл адамзат құндылығын бағалайтын
адамгершілік имандылық, ізгілік мінез-құлқы қалыптасқан іскер, дені сау, ой
еңбегі мен дене еңбегіне бірдей қабылетті азамат тәрбиелеу. Сол себепті
дене тәрбиесінің бала тәрбиесіндегі әлеуметтік ықпалы зор деп есептеуіміз
қажет [1,2,3,4].
Біздің Қазақстан Республикамызда әлеуметтік экологиялық, экономикалық
факторларға және қозғалыс белсенділігінің төмендеуіне байланысты балалар
мен жастардың денсаулықтарының нашарлауы жылдан жылға көбеюде.
Осы мәселе туралы еліміздің ғалымдарының мақалалары жарық көрді. Оларға
(А.Қ.Құлнаназаров, Л.И.Орехов, 1997 ж; Г.Т.Қасымова, 1998; А.Буркашов, С.И.
Қасымбекова, 1998; Л.И.Орехов, С.И.Қасымбекова, 2002; А.В.Ахаев,
Е.Л.Караева, 2003; М.А.Ким, 2004) джатқызуға болады. [5,6].
Қазіргі таңдағы ғалымдар Қ.И.Адамбеков [7] А.О. Аяшев [8]З.И.Кузнецов
[9] М.Б.Сапарбаев [10] Б.А.Гейну [11] А.С.Жұманова [12] Б.У.Алимханов [13]
В.Н.Платонов [14] өздерінің еңбектерінің педагогика негізі ретінде
жасөспірімдердің дене тәрбиесін бақылауға арналған. Балалар мен
жасөспірімдер спорт мектебіне, оқушылардың қабілетіне қарай таңдауға
Н.И.Набатникова [15], Ж.Б.Қоянбаев [16], М.С.Бриль [17] ғалымдар жұмыс
жасаса, ал сыныптан тыс уақыттарда оқушылардың дене тәрбиесін жоспарлау
және оны ұйымдастыру жөнінде К.А.Атаев [18] Б.Ж.Биданов [19]. Мектеп
жасындағы оқушылардың жеке спорт түрінен қозғалыс дағдыларын тәрбиелеуді
Б.Қ.Қаражанов [20], В.Г.Филин [21], В.В.Ашмарин [22], И.Г.Пономарев [23],
Л.П. Матвеев [24], Т.А.Ботагариев [25], А.Н.Хан [26] және де басқа ғалымдар
қарастырған.
М.Т.Танекеев [27], Ж.М.Төлегенов [28], Б.Төтенаев [29], Е.С.Сағындықов
[30], Х.Ф.Анаркулов [31], М.Б.Тұрсынов [32], Б.А.Тойлыбаев [33] сияқты
ғалымдардың көп жылдық зерттеулері ұлттық қимыл-қозғалыс және спорт
ойындарының өскелең ұрпақты қалыптастырудағы тәрбиелік қызметін атқару
туралы сұрақтарға арналған.
Дүние құбылыстары мен амалдары бір-бірімен тығыз байланысты. Осы
негізде педагог психолог ғалымдарының еңбектерін саралай келіп, қазіргі
балалар мен жасөспірімдер спорт мектебіндегі еркін күрес оқу-жаттығу
сабағының білімділік тәрбиелік сапасын жақсартып, осы ұлттық педагогиканың
озық әдістемелері мен дәстүрлері арқылы қазіргі кезде спорт мектептерінде
жас балалар мен жасөспірімдерді дайындауда бағдарламалық материалдар мен
жаттығулар үйрету, дамыту әдістері көбіне жас ерекшеліктерді ескермейді.
Осындай жағдайдағы мамандану балалар психикасының өзіндік ерекшеліктерін
бағалаумен байланысты екендігін көрсетеді.
Әдіс-тәсілдік дайындаудағы дәстүрлі тәжірибе тәсілдерін үйрене отырып
біртіндеп оларды күресте қолдануға бағдарлаған және сонымен бірге
жаттықтырушылар әдіс-тәсіл әрекеттерді негізгі базалық элементтерін
үйретудегі аса маңызды түрлерін ескермейді (бағана, қашықтық, алға қозғалу,
қапсыра құшақтау, қапсыра құшақтаудан босату, маневр жасау және тағы да
басқа қарапайым әдістер). Кейбір балуандардың өздері үйреніп жасайды.
Еркін күресте әр түрлі әдістер қолдану үшін балуандарға әр түрлі күрес
әдістерін меңгеру керек, ол үшін жаттықтырушылар оқу және жаттығу
жұмыстарын қамтамасыз етеді, бірақ та бұл жағдайларда балалардың әдептері
өте ауыр және баяу қалыптасады.
Қалыптасқан әдістемелер бұл проблемаларды ойдағыдай шеше алмайды, ал
ойын әдістемесінің көмегімен бұны жасауға болады. Ойын әдісін қолдану
спорттағы оқыту және жаттығуда әр түрлі спорт түрлерінде жиі кездеседі. Осы
жағдайлар В.М.Игуменовтың, Г.М.Грузныхтың, И.А.Кондратскийдің жұмыстардында
қорытындырылған [34,35,36], бірақта ол еркін күресте таралмаған.
Ғалымдардың пікірінше, жасөспірімдердің білімді және қозғалыс
дағдыларын игеруі, күнделікті өмірде оларды қолдана білу, сонымен қатар
дененің қиымыл қабілетінің жоғары деңгейін өз бетінше қолдана алуы, өте
маңызды міндет деп есептейді.
Бұл мәселелер еркін күрес үйрету, жаттығу сабақтарын өткізудегі,
әсіресе баланың тұлғалық қарымы мен ойлау жүйесін дамытуға мүмкіндік
туғызады. Осы мүмкіндіктердің бірі–балалар мен жасөспірімдердің спорт
мектептерінде ойын әдістемесін оқыту және жаттығуда пайдалану болып
табылады.
Қимыл-қозғалыс ойындары педагогикалық жүйе мен дене тәрбиесі
педагогикасында кеңінен қолданып келеді. Бірақ бұл ғылыми негізделу қазіргі
кезде жеткілікті деңгейде зерттелмеген.
Қазіргі уақыттағы спорттық күресте талап етіп отырған деңгейлерінің
арасында қарама-қайшылық балалар мен жасөспірімдердің дене дайындығын
жетілдіру педагогикалық мүмкіндіктер туғызатын қимыл-қозғалыс және ұлттық
ойындарын қолдану мәселесін ұсынамыз.
Осыған орай ғалымдардың пікірінше оқушылардың қажетті білімді және
қозғалыс дағдыларын игеру, күнделікті өмірде оларды қолдана білу, сонымен
қатар дененің қимыл қабілетінің жоғары деңгейін өз бетінше қолдана алу,
өзінің қозғалыс қабілетін көрсете білуі ең маңызды міндет деп саналады.
Сонымен жоғарыда баяндалған мәліметтердің, қаралған зерттелетін
мәселелер талдамасының айтарлықтай елеулі дәрежесі айқындылады. Бірақ,
жүргізілген зерттеулер негізінен балалар мен жасөспірімдердің жаттығу
тәжірибесі мен ілімінің жекелей мәселелерін ашуға, жасөспірімдердің жас
ерекшеліктеріне қарай психологиялық, физиологиялық өзгерістерін ескере
отырып, қимыл-қозғалыс дағдыларының жан-жақты тәрбиелеуіне, еркін күресі
бойынша дененің жалпы мүмкіндіктерін дамытуға арналған.
Аталған өзектілігі мәселенің бүгінгі күн талабына сай келуі, оның
теориялық тұрғыдан зерттеп, өңделуі мен тәжірибелік қажеттілігінің
жеткіліксіздігі зерттеу тақырыбымен таңдауға мүмкіндік жасады. Осыған орай,
ғылыми зерттеудің тақырыбы: Еркін күресте бастапқы дайындық тобында
жасөспірімдердің жалпы және арнайы дене қуатының дайындығын арттыруда ойын
әдістемесін қолдану деп аталады.
Зерттеу объектісі. Балалар мен жасөспірімдер спорт мектебінің бастапқы
дайындық тобының оқу-жаттығу үрдесі.
Зерттеу пәні. Бастапқы дайындық тобында оқу-жаттығу үрдесінде спорттық
және ұлттың қозғалмалы ойындарын пайдалану арқылы дене қуатының дайындығын
арттыру.
Зерттеу мақсаты. Бастапқы дайындық тобында ойын әдісін қолданудың
тиімділігін анықтау және жасөспірімдердің дене қуаты қасиеттерін
арттырудағы оқу-жаттығу үрдесі жоғары деңгейде орындауды теориялық тұрғыдан
негіздеу және тәжірибелік мақұлдау әдістемелік ұсыныстар жасау.
Зерттеудің болжамы. Балалар мен жасөспірімдердің еркін күрес оқу-
жаттығу үрдесінде ойын әдістемесін қолданып, спортты және ұлттың қимыл-
қозғалыс ойындарды пайдаланса, олардың жас ерекшелігіне сәйкес негізделген
қасиеттерін тәрбиелеуге белсенді түрде әсер етуге болады.
Зерттеудің ғылыми міндеттері. Қазақстан жасөспірімдерінің спорт
теориясы мен әдістеме жүйесін жетілдіру.
Зерттеулер бойынша қойылған мақсатқа жету мына міндеттердің тиімді
шешімін табу арқылы іске асты:
1.Ұлттық дене мәдениеті және спорттың педагогикалық жүйесін және
әлеуметтік даму негіздерін ашып көрсету;
2.Балалар мен жасөспірімдердің жас ерекшеліктеріне сай дене тәрбиесінің
ерекшеліктерін айқындау;
3.Ойындар балалар мен жасөспірімдердің денесін дамытудың маңызды құралы
ретінде пайдаланудың қажеттілігін теориялық түрде негіздеу;
4.Дене тәрбие жүйесінде балалар мен жасөспірімдер спорт мектептеріне
спорттық және ұлттық қимыл-қозғалыс ойындарын пайдаланудың ғылыми-
педагогикалық әдістемесін ұсыну;
5.Еркін күрес оқу-жаттығу үрдесінде спорттық және ұлттық қимыл-қозғалыс
ойындарды пайдалану жолдарын анықтау.
Жетекші идея. Балалар мен жасөспірімдер спорт мектептерінде бастапқы
дайындық тобында дене қуаты қасиеттерін арттыруда пайдаланудың ғылыми-
әдістемелік жүйесі негізделсе, онда балалар мен жасөспірімдер спорт
мектебінің (БЖСМ) оқу-жаттығу үрдесінің тимділігі артады.
Зерттеудің ғылыми-теориялық тәжірибелік жаңалығы:
Қазақстан Республикасында дене тәрбиесінде және спорт теориясы мен
әдістемесіне балалар мен жасөспірімдер спорт мектептерінің еркін күрес
бөліміне, бастапқы дайындық тобына арналған ойын әдістемесі негіздері
айқындалды.
Жалпы білім беретін қазақ мектептеріндегі, балалар мен жасөспірімдер
спорт меткептеріндегі оқушылардың жас еліктеріне сай дене қуаты
қасиеттерін, қабілеттерін арттырып, денсаулықтарын жақсарту мақсатында
бірінші рет еркін күрес жаттығу сабағының құрал-жабдықтары мен әдістерінің
жаңа, тиімді жолдарын тауып, концептуалды үлгісін жасап, практикалық
енгізілуінде. Аталған мәселелер бойынша іске асырылған теориялық
әдістемелік жұмыстар дене тәрбиесі және спорт теориясына өз үлгісін қосты.
Зерттеудің тәжірибелік мәнділігі:
- Балалар мен жасөспірімдер спорт мектептеріндегі оқу-жаттығу үрдесінде
дене қуаты қасиеттерін арттыруда спорттық және ұлттық қимыл-қозғалыс
ойындарын пайдаланудың тиімділігі іс-тәжірибе жүзінде дәлелденді.
Зерттеу әдістері:
-ғылыми теориялық және әдебиет көздерін жинақтап, теориялық тұрғыдан
талдау;
-жасөспірімдердің денесінің жұмыс қабілеттілігін функционалдық және
дене дайындығын, дененің даму деңгейін тәлімдік бақылау тестерін жүргізу;
-салыстырмалы байқау, педагогикалық тәжірибе жүргізу;
-зерттеу барысында алынған мәліметтерге математикалық статистикалық
өңдеу жүргізу;
-арнайы сауал-сұрақ сұхбат алу. Жаттықтырушылардың еркін күресте
бастапқы дайындық тобында қолданатын ойын әдістемесіне көзқарастарын
анықтау үшін.
Зерттеу кезеңдері. Зерттеу жұмысы үш кезеңде жүргізілді. Бірінші кезең
(2012-2013 жылдары) аралығында тақырыпты анықтау, зерттеу проблемасына
байланысты философиялық, педагогикалық, психологиялық және әдістемелік
әдебиеттерге ғылыми-теориялық талдау жүргізілді, оқу-жаттығу үрдесінде
спорттық және қозғалмалы ойындарды пайдалану түрлері анықталды.
Екінші кезеңде (2012-2013 жылдарында). Балалар мен жасөспірімдер спорт
мектептерінде оқу-жаттығу өткізуде спорттық және ұлттық қимыл-қозғалыс
ойындарының пайдалану әдістемелік және ғылыми бағыттағы ұсыныстары дене
тәрбиесі және спорт жүйесінде қолданып, оқушылардың жас ерекшеліктеріне
сәйкес пайдалану деңгейіне іс жүзінде тексеру жүргізілді.
Үшінші кезеңде (2013 ж.) Зерттеу барысында алынған мәліметтерге
статистикалық өңдеу жүргізілді. Бұл өңделген тәжірибені Ақмола облысының
орталығы Көкшетау қаласының балалар мен жасөспірімдер спорт мектептерінде
оқушылармен сынақ жұмыстары жүргізілді.
Балалар мен жасөспірімдер спорт мектептерінде оқу-жаттығу сабағында
тиімді пайдаланудың педагогикалық шарттарын анықтау және өңделген
концептуалды үлгіні тексеру бойынша эксперимент қойылды. Осы экспериментті
жүргізу қажеттілігін анықтау үшін сұрау жүргізу әдісі қолданды.
Жаттықтырушылардан сауалнама алынды.
1. Балалар мен жасөспірімдердің өсіп дамуындағы жалпы заңдылықтар және
физиологиялық даму ерекшеліктері.
1. Балалар мен жасөспірімдердің өсуі мен дамуы, олардың көрсеткіштері
Қазіргі кезде адам физиологиясы туралы көптеген мәліметтер жиналды. Соның
нәтижесінде физиологиялық бірнеше ғылыми бағыттар пайда болды. Солардың
ішінде физиологиялық және бір тарамын құрған жас ерекшелік физиологиясы.
Болашақ оқытушылар мен тәрбиешілерді балалар мен жасөспірімдердің өсіп
дамуының ерекшеліктерін негізгі заңдылықтарын, сол мағлұматтарды оқу –
тәрбие жұмысында пайдаланудың қажеттілігінің маңызы өте зор. Жас балаларды
дұрыс тәрбиелеу, оқыту жанұяның, оқу-тәрбие орындарының тіпті мемлекеттің
парызы мен міндеті.
Кезінде данышпан жазушы М. Әуезов Ел боламын десең, бесігіңді түзе
деген. Шынында, халқымызда, Отанымызды өркениетті ел қатарына жеткізетіндер
– болашақ ұрпақ екенін ойдан шығармаған жөн.
И.П.Павлов тәрбие беру ілімі мен тәжірибесі үшін физиологияның үлкен
маңызы бар екенін атап айтқан. Ол барлық тәрбие беру және даму заңдылықтары
физилологияға негізделген деп көрсетеді. Сонда мұғалім осы айтылған
заңдарды оқушылардың жастарына сай пайдаланып, оқу-тәрбие жұмыстарының
бағытын дұрыс анықтауға тиіс. Балалардың жас ерекшеліктерін білу мұғалім
үшін баланың жеке басының ерекшелік қасиетін дұрыс қалыптастыруға, оның күш-
қуатын және ақыл-ойын дұрыс бағалай білуге үлкен мүмкіндік туғызады.
Педагогика ғылымының көрнекті қайраткері және халық ағарту ісін
ұйымдастырушы Н.К.Крупская былай деген: Педагог, біріншіден, не білу тиіс,
– ол адам денесінің құрылысы мен қызметін яғни, адам денесінің анатомиясы
мен физиологиясын және оның дамуын. Онсыз жақсы педагог болуға, баланы
дұрыс өсіріп, тәрбиелеуге мүмкін емес.
Анатомия мен физиология ғылымдары ерте заманнан бастап дамығанымен
балалардың дене құрылысы мен мүшелерінің қызмет ерекшеліктерін зерттеу
кейінірек басталған. Балалардың ағзасын зерттеу жалпы адам мен жануарлар
ағзасын зерттеуден басталды. Ондай зерттеулер ХVІІІ-ХІХ ғасырларда ғана
белгілі бір жүйеге келтірілді.
П.Ф.Лесгафт балалардың дене құрылысының дене шынықтыру тәрбиесіне
байланыстылығын анықтап, баланың психологиясын, ақыл-ойын, ішкі сезімдерін
дамытумен байланыстырады.
ХІХ ғасырда енбек еткен ғалымдар балалар анатомиясы мен физиологиясының
педагогика мен тәрбие жұмыстарын дамытуды алғаш рет дәріптей бастады.
К.Д.Ушинский балалардың дене құрылысы мен мүшелері қызметін білмей тәлім-
тәрбие жұмыстарын, балаларға білім беруді бағытталған дұрыс жолға қою
мүмкін еместігін айтқан.
И.П.Павлов Балаларды тәрбиелеу мен оларды дамыту физиологияға негізделуі
керек дейді. Оның бұл ойын П.Ф. Лесгафт тіпті де тереңдете түскен:
Педагогика биология ғылымының бір бөлімі болу керек. Бұл ғалымдардың
ойымен П. П. Блонскийдің пікірі үндескендей: атақты тәрбиелеу жүйесінің
реформаторы аталған педагогтардың өзі педагогиканы тек қана психологиямен
ұштастырып, баланың денесі мен антропологиялық көзқарастарды ұмытады, –
деген.
Алғаш рет 1939 жылы А. Н. Северцев тұжырымдаған, кейіннен П.К. Анохин
дамытқан (1949) системогенез туралы ілімнің мүшелер жүйелерінің гетерохонды
түрде болу негізінің жасқа байланысты физиологияның дамуына ықпалы күшті
болды. П.К.Анохиннің бұл пікірі бойынша, бала ағзасының алғаш рет түрлі
кезеңдерде дамуы оның құрылымдарының бір-біріне уақытша байланысты өзгеруі
арқылы жетілетіндігін байқатады. Функциялық жүйелердің әр уақытта пайда
болуы мен әр түрлі дамуы ең алдымен дененің бейімделу қасиеттерін
негіздейді.
Бұлай бейімделу нәтижелері биолгиялық жүйелердің қызметінің беріктігін,
мықтылығын көрсетеді. Ал мұның өзі онтогенездің түрлі кезеңдерінде көптеген
жағдайлардың әсер етуінен пайда болады. А.А.Маркосян 1969 жылы биологиялық
жүйелердің бірліктігі тірі ағзаның қасиеттеріне негізделген жекеленіп
дамудың жалпы заңдылығы екенін тапқан. Биологиялық жүйелердің бірінің
қызметін екіншісі жартылай болса да орындай алуы, қайталауы, мүмкіндігінің
қажеттіліктен артық болуы, оның жеке бөлімдерінің тұрақты қалпына тез
келуін қамтамасыз етеді.
Биологиялық жүйелердің беріктілігін онтогенездік даму барысында бірнеше
кезеңдерден өтіп, бейімделу реакцияларын дамыта түседі. Өсіп, дамып келе
жатқан дененің сыртқы ортамен байланысы күрделенген сайын бейімделуі де
жоғары сатыға дами түседі.
И.М.Сеченов мынандай қортынды жасаған: Ағзаның тіршілігін қолдайтын
сыртқы орта сондықтан ағзаның ғылыми анықтамасына оған әсерін тигізетін
орта да кіруі тиіс. Шындығын айтқанда, табиғат пен әлеуметтік ортадан тыс
адамның болуы мүмкін емес.
И.П.Павлов бұл ойды әрі дамытты: адам сыртқы ортамен тығыз байланыста
болып тұратын біртұтас ағза және оның сыртқы ортамен біркелкі тәуелді
жағдайы әр уақытта сақталмақ. Бала ағзасы сыртқы ортаның белгілі бір
жағдайына тәуелді дамиды. Орта адам денесіне үздіксіз әсер етіп, оның даму
бағытын анықтайды. Сондықтан ағзаның өсіп-жетілуі орта жағдайына тікелей
тәуелді. Бала ағзасының құрылысы мен қызметінің өсіп-жетілуіне әлеуметтік
ортаның тікелей маңызы бар. Әлеуметтік орта баланың психикасы мен денесінің
дамуына белсенді, жүйелі және мақсатты әсерін тигізеді.
Қоршаған табиғаттың әр түрлі факторлары бала ағзасына тұрақты әсер етеді.
Мысалы, ауа, температура, жарық сәулесі, судың құрамы, тамақ, өсімдіктер
мен жануарлардың кейбір түрлері және басқалар. Осы табиғи жағдайлар
балалардың ой-өрісіне және денесінің дамуына ықпалын тигізіп, физиологиялық
қызметіне әсер етеді. Зат алмасуына астың қорытылуына және басқалар.
Әр түрлі табиғи жағдайларға байланысты, зат алмасу үрдесінің сан және сапа
жағынан өзгеруі баланың денесінің өсуі мен дамуына әсер етеді.
Сонда бала ағзасының қызметі сыртқы ортамен байланысты бола отырып, бала
ағзасының құрылысы мен денесінің өсіп-дамуын өзгертеді.
Дене жаттығуларына тәрбиелеуді оқытуды, тамақтануды, күнделікті өмірді
тиімді ұйымдастыру арқылы баланың ақыл-ойы мен денесінің өсіп-дамуын дұрыс
бағытқа өзгертуге болады. Жүйелі әртүрлі жаттығулар мен спорт ойындары
сезім мүшелері мен жүйке жүйесінің қызметін жетілдіре түседі, ой және дене
еңбегіне жұмыс қабілетін жоғарылатады, дене құрылысын және оның реакция
туғызу қабілетін өзгертеді.
Ағзаның өзі И.П.Павлов айтқандай, жүйелердің жүйесі болып есептеледі.
Сөйтіп барлық торшалар, ұлпалар, мүшелер мен жүйелер бірлестігі қызмет
атқарып, адам ағзасының біртұтастық тіршілік әрекетін қамтамасыз етеді.
Балалар мен жасөспірімдердің дене құрылысы үнемі өсіп-дамуда болады.
Ағзаның торшаларының саны мен салмағының ұлғаюына байланысты дене
көрсеткіштерінің артуын өсу деп атайды. Ағзаның негізгі үш дене көрсеткіші
бар: бойы (адамның денесінің ұзындығы), салмағы және кеуде шеңбері.
Өсумен қатар адам денесінде даму жүріп жатады. Даму – сапалық көрсеткіш.
Дененің дамуы деп сан көрсеткіштерінің сапалық көрсеткіштерге айналып
ұлпалардың жекешеленіп белгілі бір қызмет атқаруға бейімделуін, дене мен
оның жеке мүшелерінің қызметінің артуын, баланың ақыл-ой өрістерінің
молаюын айтады. Дененің дамуы екі түрлі болады: дене қуатының және
функциялық дамуы.
Дене қуатының дамуының көрсеткіштері барлық мүшелерге бірдей: мүшенің
ұзындығы, ені, тереңдігі, көлемі, аумағы, салмағы, алып жатқан орны т.с.с.
Функциялық дамудың көрсеткіштері мүшенің атқаратын қызметіне байланысты әр
түрлі. Мысалы, жүректің функциялық дамуын анықтау үшін оның систолалық
немесе минуттық көлемін өлшейді.
Адам өмірін негізінен үш кезеңге бөлуге болады: өсіп, даму және жетілу,
кемелдену, қартаю. Бұл үшеуінің айырмашылығын дене көрсеткіштерін өлшеп,
дененің даму дәрежесін анықтап және сыртқы ортамен байланысын тексеру
арқылы білуге болады.
Кәмелетке келу немесе, дамып жетілу дегеніміз ең алдымен жастардың
жыныстық жетілуі және өзінің ұрпағын жалғастыру қабілетінің пайда болуы,
яғни тұқымын жалғастыруды қамтамасыз ету. Бұған қоса, әлеуметтік
қызметтерді атқару, рухани және мәдениет қазыныларын жасау, еңбек ету
қабілеттері жатады.
Жыныстық жетілу қыздарда 11-12 жаста, ұлдарда 13-18 және жігіттерде 18 -20
жаста толық жетіледі. Осыған байланысты адам ағзасының толық жетілуі, яғни
кәмелетке келуі анықталып, кемелдену басталады.
Өсу мен дамудың барлық адамдарға ортақ бірнеше заңдылықтары бар:
1) Өсу мен даму гетерохонды болады, яғни біркелкі болмайды;
2) Мүшелер мен мүшелер жүйелерінің өсу мен даму қарқыны әр түрлі;
3) Өсу мен даму баланың жынысымен байланысты;
4) Функциялық мүшелер жүйелері қызметтерінің биологиялық беріктігі немесе
мықты болуы;
5) Өсу мен дамудың тұқым қуалау қасиеттері мен сыртқы ортаның
жағдайларына тәуелділігі;
6) Өсу мен дамудың акселерациясы.
Өсу мен даму адам өмірінде бірде жылдамданып, бірде баяуланады. Тіпті бір
жылдың ішіндегі бойдың өсуі бірдей емес: бала жазда тез өседі, ал қыста
нашар немесе бой көбірек өседі. Мұны өсу мен дамудың гетерохрондылығы
дейді. (гетерос – әртүрлі, хронос – уақыт).
Өсу қарқыны адам өмірінде үш рет күшейеді: 1. Туғаннан 3 жасқа дейін. 2.
3-7 жас арасында. 3.Жыныстық жетілу кезеңінде. Сонымен қатар, бала
ағзасында жеке мүшелер мен мүшелер жүйесінің өсіп дамуы да гетерохронды
түрде өтеді. Баланың алғашқы жылғы өмірінде миы тез өседі: бір жылдың
ішінде салмағы 2-2,5 есе артады (жаңа туған бөбектің миының салмағы 360-
390г). 7 жасқа жеткенше оның миы ересек адамның миынан 80-90% шамасында
болады. Мұның себебі – баланың сыртқы ортамен байланысы негізінен ми арқылы
іске асады, барлық мүшелердің қызметі жүйке жүйесінің әсіресе, орталық
жүйке жүйесінің қызметіне тікелей байланысты. Ал мида ұлпалардың өсіп дамуы
10-12 жаста күшейеді, жыныс мүшелерінің өсіп жетілуі 12 жастан әрі қарай
болады. Сол сияқты, бір өсуі мен қызметінің дамуы да кезектесіп отырады:
мүше өскенде қызметі онша дами қоймайды, мүшенің қызметі дамығанда
ұзындыққа өсуі баяулайды.
Осыларға байланысты бала ағзасының қажеттері үнемі өзгеріп отырады.
Мысалы, мидың өсуі күшейгенде ағза белокты көбірек қажет етеді. Сөйлеу
қабылеті дамитын кезде бала басқа адамдармен қарым-қатынасты көбірек талап
етеді, қимыл-қозғалыстары дамитын кезде мазасыз болады, көп қозғалады,
көмірсутегісі көп тағамды талғайды, т.с.с.
Бала ағзасының түрлі әрекеттерге бейімділігі оның сыртқы ортаның
жағдайларына қарсы тұру қабілеті дамып жатқан функциялық жүйелерге
байланысты. Айталық, бала миының оқуға бейімделуі 6-7 жастан басталады.
Сондықтан бұл мезгілден ерте оқыту басқа мүшелер жүйесіне зиян
келтіреді, олардың дамуын төмендетеді.
Ағзаның ұлпаларына қажетті оттегін тасу қабілеті де біртіндеп дамып 16-
17 жаста жетіледі. Сондықтан бала ағзасына әсер ететін спортпен шұғылдануды
ұйымдастырғанда осыны ескерген жөн.
Қорытып айтсақ, бала ағзасының еңбектің түрлеріне бейімділігі үнемі
бірдей болмайды. Сондықтаноқу, еңбек, спорт жұмыстарын сыртқы ортаның
жағдайына сәйкес етіп, өсіп – даму мезгіліне байланысты мөлшерлеген жөн.
Өсу мен дамудың гетерохрондылығын сыртқы ортаның жағдайлары мен бала
еңбегін дұрыс мөлшерлеудің ғылыми негізі деп есептеуге болады.
Бала ағзасының жыныстық айырмашылықтары қыздар мен ер балалардың денесінің
өсіп-дамуында олардың қарқынында, жеке мүшелер жүйесінің жетілуінде көзге
түседі. Айталық жыныстық жетілгенге дейін ер баланың антропометрлік
көрсеткіштері, әсіресе ұзындығы қыздардан жоғары болса, жыныстың жетілу
басталған кезде, керісінше, қыздардың салмағы, бойы, кеуде шеңбері
анағұрлым жоғары болады. 15 жастан әрі қарай ер балалар тез өсіп жетіледі
де олардың көрсеткіштері қайтадан қыздардан жоғары келеді. Ересек адамдарда
осындай жыныстық айырмашылық сақталады. Яғни барлық балаларға ортақ
заңдылықтардан басқа өсу мен дамудың баланың жвсына байланысты
ерекшеліктері байқалады. Жыныстық айырмашылықты оқу-тәрбие, спорт
ұйымдастырғанда еске алып, жынысына қарай мөлшерлейді. Кейбір спорт
түрлерімен қыздарға шұғылднуға болмайды, айталық ауыр атлетика т.б. Олардың
болашақ ана екенін естен шығармау керек.
Баланың өсуі мен дамуы оның ағзасында тұқым қуалау қасиеттеріне және
сыртқы ортаның жағдайларына байланысты. Ағза өсу және даму қарқыны жыныстық
деморфизм және жеке мүшелер мен мүшелер жүйесінің жетілуі т.с.с. тұқым
қуалау қасиеттеріне байланысты. Дегенмен олар сыртқы ортаның жағдайына
байланысты ауытқуы да мүмкін.
Бірақ негіздері зерттеу әдісімен табылған мәліметтер бойынша сыртқы
ортаның жағдайлары негізгі тұқым қуалайтын заңдылықтардан онша асып кете
алмайды, яғни балалар мен жастардың өсуі мен дамуы белгілі биологиялық
заңдылықта сыртқы ортаның әсеріне байланысты болады. Сондықтан балалардың
жан-жақты жетілдіруге қажетті жұмыстарды ұйымдастырғанда ол заңдылықтарды
міндетті түрде ескерту керек.
1960-1990 жылдары байқалған еліміздегі балалар мен жастардың өсуі мен
дамуының олардың ата – аналарымен салыстырғанда жылдамырақ болуын өсу мен
дамудың акселерациясы деп атайды, яғни қазіргі балалар иен жастардың
белгілі бір жас мерзімінде олардың ата-аналарының сол жасындағы денесінен
ірі болып, ерте жетілуін айтады.
Өсу мен дамудың акселерациясының себептері туралы болжамдар
бар(генетикалық, урбанизциялық, әлеуметтік-экономикалық,т.б.) бірақ,
олардың әрқайсысын жеке алғанда өсу мен дамудың акселерациясын толық
дәлелдей алмайды.
2. Дене қасиеттерін дамыту және қолайлы кезеңдері.
Ағза өсуі мен дамуының жетілу кезеңіндегі әртүрлі қарқынының ортақ
заңдылығына сүйене отырып, жас ерекшелігіне қарай кезеңдерге бөлу
қабылданған. Барлық жетілу кезеңі шартты түрде бірнеше уақыттың өмірлік
кесінділері, бұл кездерде өсу және даму үрдестері жүреді, сондай-ақ ағзаның
морфофункционалдық ерекшеліктері де осы кезге сай келеді.
Оқу-жаттығу жұмыстарын ұйымдастырғанда балалардың жасын белгілі бір топқа
бөлуге тура келеді. Ол топтардағы балалардың жасын белгілі бір мөлшермен
шектеу қажет. Осыған байланысты адам өмірін бірнеше жас кезеңдеріне бөлу
қажеттілігі пайда болады.
Жас кезеңдері деп өсу мен дамуы ұқсас, физологиялық ерекшеліктері бірдей
уақыт мөлшерінің шегін айтады. Белгілі бір жас кезеңінде ағза даму дәрежесі
бір деңгейге жетіп келесі деңгейге дайындалу мерзімі басталады. 1965 ж.
адам ағзасын зерттейтін түрлі ғылымдар өкілдерінің қатысуымен Мәскеу
қаласында болған дүниежүзілік жас кезеңдерінің жиналысында адамның барлық
өмірін 12 кезеңге бөлген:
1.Жаңа туған сәби (алғашқы 10 күн өмірі);
2.Емшектегі сәби (10 күннен 1 жасқа дейін);
3.Алғашқы балалық шақ (1-3 жас);
4.Бірінші балалық шақ4-7 жас);
5.Екінші балалық шақ (қыздар 8-11 жас, ұлдар 8-12 жас);
6.Жеткіншек немесе жасөспірімдер (қыздар 12-15, ұлдар 13-16 жас);
7. Кәмелеттік немесе жігіттік бойжеткендік (қыздар 16-20 жас, ұлдар 17-
21 жас);
8. Кемелге келу немесе еркектік мерзімнің 1-ші жартысы әйелдер 21-35,
ерлер 22-35 жас);
9.Ересектің мерзімнің 2-ші жартысы (әйелдер 36-35, ерлер 36-60 жас);
10. Егде жас (әйелдер 55-74, ерлер 60-74 жас);
11 Қариялар немесе кәрілік (әйелдер мен ерлерде бірдей 74-90 жас);
12. Ұзақ өмір сүрушілер (90 жастан әрі қарай) [102].
Бұған қоса балаларды тәрбиелеу, үйрету және оқыту жағдайларын ескеріп
педагогтер келесі жас кезеңдерінің топтарын ұсынды:
1. Жаңа туған сәби (1 ай);
2. Емшектегі сәби (1 айдан 1 жасқа дейін);
3. Ясли жасы немесе балбөбектер тобы (1-4 жас);
4. Мектепке дейінгілер тобы (5-7 жас);
5. Мектеп жасындағылар:
а) Бастауын сыныптағы оқушылар (7-11);
ә) Ортаңғы сыныптағы оқушылар (11-14);
б) Жоғары сыныптағы оқушылар (14-18 жас) [102].
Жалпы алғанда адамның жасын кезеңдерге бөлу ұсыныстар көп. Ғалымдар
алға қойған мақсаттарына байланысты белгілі бір көрсеткіштерді негіз етіп
адамның көптеген жас кезеңдерін ұсынды. Олардың кейбіреуі ескіріп, қазіргі
жағдайларға сай келмейді, кейбіреулері бар жақты болып, жан-жақты түсінік
бермейді. Физиологиялық тұрғыдан алғанда ұсынылып отырған мәскеулік 1965
жылғы топтастыру ғылыми негізделген және ағза ерекшеліктеріне сәйкес деуге
болады.
Әрбір жас кезеңдерінің белгілі бір ерекшеліктері болады. Бір кезеңнен
екінші кезеңге ауысу уақытын өзгерту мезгілі немесе ауысу мерзімі деп
атайды. Өзгеру мезгілі әр кезеңде де ауыр, ағза көп күш жұмсайтын кез,
ол–денедегі біртіндеп жиналған өзгерістерге жаңадан бейімделу уақыты.
Сондықтан өзгеру мезгілінде адам ағзасы біршама әлсіреп, сыртқы ортаның
жағдайларының өзгерістерін қиналып өткізеді. Бұл кезде жүрек-қан тамырлары
мен жүйке жүйелеріне түсетін салмақ ауыр болады. Өзгерту мезгілін басынан
өткізу адамның жасы ұлғайған сайын қиын болады. Жас кезеңдерінің уақыттары
әр түрлі шектелген. Ол ағзаның биологиялық көрсеткіштеріне негізделген
[103].
Өмірдің бірінші жылында жас кезеңдері жиі ауысатынына мән беріп қарау
керек. Жаңа туу кезеңі 10 күн ғана себебі оған тән физиологиялық
ерекшеліктерінің әсерлері өте тез жүреді. Баланың жасы өскен сайын, жас
кезеңіне кіретін уақыты да өсе түседі. Жасөспірім кезеңінде уақыт
шекаралары ер жеткен кездегідей жынысына байланысты жіктеледі.
Қыз балаларда бұл кезең ерте жетіліп, ерте аяқталады. Бұл өсу мен
дамудың жылдамдығына әсер ететін ерекшелігіне байланысты.
Ер жету кезеңі ұл балаларда 12-15 жасқа дейін созылады. Бұлай бөліну де
таза биологиялық негізде сақталған, бұл кезең жыныстық жетілудің басталу
уақытынан жас ағза нәтижелі репродуктивті қызметке қабілетті болғанға
дейінгі кезеңдерді қамтиды.
Қандай да бір жасқа бөлінген кезең шартты, себеб ағзаның өсуі мен
дамуы–үздіксіз үрдесс және оның қарқыны генетикалық тұрғыда анықталған.
Бірақ кейбір жеке адамның өсу қарқынының жеке ерекшелігі болады. Яғни,
қандай да бір фаза популяцияға арналған орташа көрсеткіштермен
салыстырғанда ерте немесе кештеу басталады. Бұндай жағдайларды даму
өзгерісінің жеке өзіндік ерекшелігі деп түсіну керек. Даму қарқыны өте
жеделдеген балалар болады, биологиялық жетілу деңгейі бойынша олар
хронологиялық жастан алдыға озып кетеді, сондай-ақ керісінше жағдай да
болады. Осыған байланысты оқу-жаттығу барысында баланың жасы деген
түсінікті нақтылау қажет, яғни хронологиялық немесе биологиялық жастың
болуын ескеру керек. Хронологиялық жас–нақты уақыт шекералары бар,
туылғаннан бақылауға алынғанға дейінгі кезең (күн, ай, жыл). Биологиялық
жаста уақыт қызметі болып табылады. Морфуфункционалдық ерекшеліктерінің
жиынтығы ретінде өсу мен дамудың жеке өзіндік қарқынына байланысты болады.
Хронологиялық және биологиялық жас аралығындағы айырмашылық 5 жылға дейін
жетуі мүмкін [25,84].
Қандай да бір оқу-жаттығуларының әсеріне сезгіштіктің жоғарылау
кезеңдері оқушылардың жаттығуы үшін маңызды болып табылады. Негізгі дене
жаттығу қабілеттердің әр түрлі қарқындары мен гетерохронды дамуын
биологиялық заңдылықтарына сүйене отырып, көптеген ғалымдар балалардағы
жылдамдықты, төзімділікті ептіліктің жедел өсуі көрінетін жас кезеңдерін
бөледі.
1.3 Қимыл-қозғалыстарға үйретудің физиологиялық заңдылықтары
а) Адамдардың тірек-қимыл жүйесінің сипаттамасы
Тірек–қимыл аппараты мен дене сапаларының жетілген деңгейі жаңа қимыл-
қозғалыстарға үйретудің алғы шарттары болып келеді. Ол оқытудың құрылымдық-
функциялық негізі. Жаңа қимыл-қозғалыстар талаптарын бұл алғы шарттар
қанағаттандырады, сәйкес келеді немесе жеткіліксіз болады. Жеткіліксіз
жағдайда оқу үрдесі созылып кетуі мүмкін. Сондықтан берік морфофункциялық
іргетас қалауды жаңа қимыл-қозғалыстарға үйретудің ең тиімді жолы ретінде
қарастыру қажет. Қандай жағдайда болсын біртұтас организм үшін көздеген
мақсатқа тиімді және үнемді жолдармен жету ережелері өздерінің маңызын
жоймайды.
Күрделі қимыл-қозғалыстарға оқытуда логикалық соңына жеткен
элементтерді бөлшектеуге болады. Алайда, балаларды оқыту барысында күрделі
қозғалыстар элементтерінің ішкі тұтастығын сақтайтын әдістер басқадан артық
келеді. Бастапқы кезеңде оләдістер жеңілдетілген жағдайларда өткізілуі
мүмкін. Мұндай жеңілдетілген жол дене сапаларының максимал дәрежеде
білінуін талап ететін жағдайларда жаттығуларды меңгеру сатыларында жақсы.
Күрделі жаттығуларға үйретудің бірінші кезеңінде, қимыл-қозғалыстар
автоматизмі пайда болғанша, қосымша амалдар мен жағдайларды пайдаланудың
қажеті жоқ.
Жаңа қимыл-қозғалыстарды үйренудің табыстылығы балалардың қимыл
әрекеттеріне оңтайлы жағдай жасаумен байланысты. Назарды белсенді күйге
келтірудің түрлі әдістерін қолдану, сабақтың кіріспе бөлімінде болашақ
әрекеттерге жан-сезімдік сезінуді қамтамасыз ету орталық жүйке жүйесінің
оңтайлы қозғыштығын жасауға атсалысады.
Күрделі қимыл-қозғалыстарға шаршаған жағдайда үйрену өте тиімсіз.
Қалыптасқан қимыл дағдысының беріктігі үйреніп жатқан қимылдарды қайталау
санына тәуелді. Орындалу дұрыстығын оқытушының тынымсыз бағалауымен қатар
оларды қанша рет қайталауын қадағалау, жаттығудың жеткілікті меңгерілуінің
негізгі шарттарының бірі болып келеді. Индифференттік тітіркендіргіштердің
күші, дәлірек айтқанда, үйренетін қимыл-қозғалыстардың өзі, оңтайлы
дәрежеде болу керек. Шамадан тыс күшті тітіркендіргіштер, яғни өте күрделі
жаттығулар, оқушның қимыл-қозғалыс функцияларының жастық даму
ерекшеліктеріне сай келмейтіндері меңгерілмейді. Крісінше, күші жағынан
әлсіз, баланың ынтасын тудыра алмайтын қарапайым қимыл-қозғалыстар, оларды
қайталай орындау үшін қозғаушы бола алмайды.
Ерікті қимылдарды қуаттаушы агенттің индифферентті агентке қарағанда
күші максимал болуы керек. Оқушының әрекеттерін бағалау, түсінік беру,
қателіктерін түзету, үнемі назарда ұстау жаңа қимыл-қозғалыстарға үйретудің
тиімділігін арттыруға септігін тигізеді.
Табиғи қимыл-қозғалыстарға жақын (мысалы, жүгіріс).
Спорттық жаттығуларға үйрету, оларда қимылдың іштен туа біткен
механизмдерінің (элементтері) басым болуы себебін жеңіл келеді. Алайда
оқытуда жіберілген қателіктер қимыл-қозғалыстардың табиғи реттелу
негіздерін жоюы мүмкін. Мұндай қауіпті салдарға қимылдардың қалыпты
физиологиялық реттелу механизмдеріне сәйкес келмейтін үйретудің алуан түрлі
нысанды әдістері мен амалдарын енгізу себеп болады.
Күрделі қимыл-қозғалыстар үйретудің әдістемесін алдын ала мұқият
жасауды талап етеді. Ондай әдістеме балалардың қимыл-қозғалыс
функцияларының реттелуі мен қалыптасуының жалпы заңдылықтары жөніндегі
білім негізінде құрылады. Күрделі қимылдарды орындаған кезде оларға
бағытталған саналы да, жігерлі бақылаулар, қимылдардың табиғи формаларын
меңгеруге қарағанда, ұзағырақ сақталуы керек. Жеке бөлшегі не болмаса тұтас
қимыл-қозғалыс автоматтандырылған сайын, оны санамен бақылау әлсірей
береді. Іштен туа біткен қимыл-қозғалыс әрекеттеріне тән қимыл-қозғалыстар
еріксіздік бейнелеріне ие бола бастайды.
Балалар мен жасөспірімдерді қимыл-қозғалыстарға үйретудің
ерекшеліктері. Жаңа қимыл-қозғалыстарға үйрету қарапайым қимыл актілерінің
табиғи бейнелерінің жастық алғы шарттарына негізделеді. Тұңғыш балалық
шақтағы бейберекет қимыл-қозғалыстардан, сансыз сынаулар мен байқаулар
арқылы, оларды орындаған шақтарда ұшырасатын сәтсіздіктерден аса отырып,
бара-бара мақсатты қимыл-қозғалыстар қалыптасады. Мақсатқа сәйкес қимыл
әрекеттерін қуаттау–ерікті қозғалыстарды қалыптастыруға бағытталған қажетті
әрекеттер. Мысалы, баланың шап беріп ұстай алатын қимылдарын, бірнеше рет
тамақ немесе басқа биологиялық маңызы зор агенттермен қуаттаса, олар
мақсатты сипатты қимыл әрекеттеріне айналады.
Тұңғыш даму кезеңдерінде баланың қимыл-қозғалыс (локомоторлық)
функциясы өте қарапайым формаларында іске асады.
Бір-екі жастағы бала жүрісін еске түсірейік. Оның қимыл белсенділігі,
көптеген спорт түрлеріндегі немесе әртістік өнердегі қимыл-қозғалыстарға
мүлде ұқсамайды. Қимыл-қозғалыс функциясының дамуы біркелкі емес. Туғаннан
соң бір жасқа дейін бала өте тез өседі. Тұңғыш балалық шақта тұлға бұлшық
еттерінің массасы тек артады. Тек мектепке дейінгі жаста ғана (5-6 жаста)
қолдарының ұсақ бұлшық еттері тез дамиды. Бұл жаста бала саусақтары дәл
және нәзік қимыл-қозғалыстарға ие бола бастайды.
Тірек-қимыл аппаратының және орталық реттеуші мезанизмдерінің жетілуі
жоғарылаған сайын жаңа қимыл-қозғалыстарды меңгеру қабілеті артады.
Бастауыш сыныптағы балалар, шапшаң шешім қабылдап орындауды талап ететін,
аяқ астынан пайда болатын қимыл-қозғалыс жағдаяттарына салыстырмалы тез
бейімделеді. Қимыл-қозғалыс дағдыларын үйрену және оларды орнықтыру
жеделдігі көптеген жағдайларда оқытушының шеберлігіне. Қуаттау әдістерінің
ебін табуына, баланың сабаққа деген ынта-жігерін арттыра білуге байланысты.
Сондықтан физиологиялық әрі педагогикалық тұрғыдан алғанда да, түсінік
беріп, жаттығулардың орындалуына баға беріп, баланың қимыл әрекеттеріне
тұрақты бақылау жасап отырғанымыз дұрыс.
Ерікті қимыл-қозғалыстардың қалыптасуы оқытудың алғашқы кезеңдерінде
шартты рефлекстік әрекеттердің жалпы заңдылықтарына тәуелді. Жастық даму
және түйсіктің қалыптасуы барысында осы заңдылықтар жаңа сапалық мазмұнға
ие бола бастайды. Қимыл-қозғалыстарға саналы ынта-жігерді бақылау оқудың
нәтижелі болуының басты кепілі болып келеді. Соныдақтан қолда бар қуаттаушы
агенттердің ішіндегі әлеуметтік маңызы бар түрін пайдалану маңызды.
Баланы жаңа қимыл-қозғалыстарға үйрету жолындағы қуаттаушы агенттер:
мұғалімнің сөзі, әрекет жетістіктерін бағалауы, баланың өз табыстарының
маңызын ұғынуы және өзіне-өзі баға беруі. Алайда оқытудың тұңғыш
кезеңдерінде үйреніп жатқан дене жаттығуларындағы табыстары қарапайым,
сонымен қатар айқын, жағымды, табиғи, биологиялық мазмұны құпия емес
агенттерді пайдаланған жөн. Қимыл-қозғалыстарды орындап жатқан мезгілдің
өзінде немесе орындалып біткеннен кейін нақты бейнелі қуаттаулар оқытуды
жеңілдетеді. Мұндай әдістер бастауыш сыныптардағы оқушылардың ойлау
қасиетінің ерекше бейнелі болуымен байлынысты. Оларда нақты
тітіркендіргіштердің әлі де болса көбісі сөз бейнесіне ие бола қойған жоқ.
Сондықтан балаларға қуаттаушы заттық агенттер әсер етеді.
Бастауыш сынып жасындағы балалар техникалық жағынан күрделі қимыл-
қозғалыстар формаларын меңгеруге қабілетті. Бұл 7-8 жаста жоғары жүйке
әрекеттерінің дамуы едәуір биік сатыға көтерілгенін көрсетеді. Осы уақытқа
дейін жүйке жасаушаларының (клетка) өте маңызды өсу сатысы құрылымдық
саралап жіктеумен аяқталады. Абстракциялық ойлау негізі болатын іштен
сөйлеу мүмкіндіктерінің қалыптасуы қарқынды түрде артады. Алйда ішкі тежелу
үрдестері әлі де болса жетілмегендіктен, жаңа қимыл-қозғалыстарды жасау
оларға қиынырақ түседі.
Баланы қимыл-қозғалыстарға үйрету шапшаңдығы оның сыртқы әсерлерге
деген бейімделгіштігіне байланысты. Балалардың жеке дамуында түрлі
бағыттағы дене жүктемелеріне сезімтал келетін кезеңдер байқалады (сын
екзеңдері). Мысалы, 6-8 жастағы баланы коньки тебуге, 9-11 жас кезіндегіден
үйрету жеңіл. 8-12 жас аралығында, дәлдік пен жоғары үйлесмділікті,
кеңістікті бағдарлай алу қасиетінің қарқынды дамуына байланысты, іс жүзінде
қандай да болсын қимыл-қозғалысқа үйретуге болады.
Мектепке дейінгі жаста екі аяқ пен бір сәттілік қимылдарды (мысалы, екі
аяқпент теуіп секіру) жасау қиындық туғызады, өткені туа біткен қайшылас
координация әлі де сақталған. Тек 7-8 жасқа дейін аяқпен бір сәттілік
симметриялық қимыл-қозғалыстар жасауға қажетті үйлесімділіктің
физиологиялық механизмдері дамып жетіледі. 8-9 жастан бастап жүгіріс пен
жүзудің жылдамдығы қарқынды өсе бастайды, ал 10-11 жасқа жақын жүгіріс
адымдарының жиілігі максимал дәрежесіне жетеді, тіпті 10-11 жастағы балалар
осы жағынан 12-14 жастағы жасөспірімдерден асып түседі.
Жасөспірімдік және бозбалалық жастарға дерексіздік ойлаудың басым
болуымен байланысты, нақты, заттық тітіркендіргіштерге қарағанда, сөз
сигналдарына шартты қимыл рефлекстері тез жасалады. Сондықтан (әсіресе
бозбалалық шақта), негізінен, сөздік әдістерді пайдалану арқылы қимыл-
қозғалыстарға үйрету физиологиялық тұрғыдан негізді. Жасөспірімдер жоғары
қозғыштығымен, өте жоғары қимыл белсенділігімен, қимылдарының ретсіздігімен
(ебедейсіздігімен) ерекшеленеді. Жыныстық жетілу кезеңіне жақын мидың
талтау-түзу функциясының мүмкіндігі жоғырылайды. Дене жаттығулары
сабақтарының мазмұны мен маңызын түйсіну арқылы, жасөспірім олардың
түрлерін тез меңгереді.
Жасөспірім психикасының тұрақсыздығы оның дене жаттығуларына деген
назарын үнемі қуаттап тұруды қажет етеді. Бірақ олардың аса күрделі
болмағаны жөн. Күрделі, қиын жаттығуларға немесе өте қарапайым жеңіл
орындалатын жаттығулар сияқты қимыл-қозғалыстарға ынта-жігер тез сөнеді.
Дене жаттығуларына аса қол жетімділік әдісін меңгеруге деген
немқұрайлылыққа әкеледі. Дәл осы жаста, жаттығуларды орындау арқылы
физикалық жан-жақты даму, проприоцепция аппаратын жетілдіретін дұрыс
техникамен қабаттасуы керек.
Тиімді құрылған дене жаттығуларының сабақтары, ағзаның мүшелері мен
ұлпаларының дамуын, өсуін күшейте отырып, биологиялық үрдестерді құрайды.
Жасөспірімдер өзінің мүмкіндіктерін асыра бағалай отыра күш жаттығуларымен,
ауыр заттарды көтерумен, күрделі акробатикалық, гимнастикалық және басқа
жаттығулармен өзін-өздері жүктейді. Осындай ерекешліктерді ескере отырып,
спорттық жарақаттарға әкелетін және техникалық дилетантизмнің потенциялдық
қайнар көзі болатын жаттығуларды сабақ барысына кіргізуге болмайды.
б) Қимыл-қозғалыстарға үретудің физиологиялық заңдылықтары
Адамның ерікті қимыл-қозғалыстарының қалыптасуы санасының белсенді
түрде қатысуымен қабаттаса жүреді. Қимыл-қозғалыстарға үйретудің гытижесі
жатталатын дене жаттығуларының маңызын түсінуіне, оқушылардың
қызығушылығына, оқыту әдістерінің балалардың жастық ерекшеліктеріне сәйкес
келуіне тәкелді.
Адамның қимыл-қозғалыс әрекеттері екінші сигналдық жүйенің қызметімен
тығыз байланысты. Сондықтан қимыл амалдарына үйрету үрдесінде оларды іс
жүзінде орындап көрсетумен қатар, сөзбен бейнелер жасалғаны жөн. Алайда,
ерікті қимылдарды бойға сіңіру үрдесінде қимыл тәжірибесінің шешуші рөл
атқаратынын естен шғармаған жөн. Адамның ерікті қимылыдарын жануарлардың
шартты рефлекстерімен теңеуге болмайды. Жануарлардың шартты қимыл
рефлекстері, әдетте, шартсыз рефлекстерді немесе олардың өзгертілген
формаларын қайталайды. Ал адам іс-әрекеттерінің мақсатқа сәйкестілігі туа
біткен рефлекстерді қайталауға жатпайды. Крісінше, ол жеке даму үрдесіндегі
күрделі шартсыз рефлекстердің және қимыл-қозғалыстардың бойға сіңірілген
жаңа формаларының бірлестігі болып келеді. Адамның қимыл-қозғалыс
әрекеттері ең жоғары психикалық функцияларымен, сана-сезімімен және
ойлауымен байланысты. Алам мен жануар үшін бірдей шартты
тітіркендіргіштердің биологиялық маңызы мен күштерінің арасындағы
ерекшеліктері өте маңызды. Сыртқы ортаның қандай болсын агенті адам мен
жануарлар үшін шартты рефлекстердің жасалуына сигнал бола алады. Бірақ адам
үшін сөз–өте жоғары маңызды сигнал.
в) Жасөспірімдердің тірек-қимыл жүйесінің физиологиялық негіздері
Қимыл-қозғалыс белсенділігі–жоғары дамыған тірі материяның ерекшелігі
ғана емес, тіршілікке қажетті жағдай. Адамның эволюциясындағы дамуы оның
барлық мүшелері мен жүйелерінің қалыпты қызмет атқаруын тек белсенді қимыл-
қозғалыс әрекеттері бар жағдайларда ғана мүмкін еткен.
Баланың қимыл-қозғалыстар табиғи мұқтаждығы шектелген болса, оның іштен
туа біткен мүмкіндіктері өз маңызынан айырылады. Әрекетсіздік денені де
бұзады. Қимыл-қозғалыс белсенділігінің шектеулі ағзаның қызметтік және
құрылымдыө өзгерістеріне әкеліп, өмірін қысқартады.
Қимыл-қозғалыстар–жануарлар дүниесінің тірішілік етуінің және
эволюциядағы оның прогресінің шарты. Энергия ресурстарын қорға жинау,
тыныштық күйде оларды үнемді жұмсау және соның нәтижесі ретінде өмірдің
ұзаруы қаңқа бұлшық еттерінің белсенділігіне байланысты. Осы тұрғыдан
алғанда, қаңқа бұлшық еттерінің шамалы қарқыны бар әрекеттері тиімді болып
келеді.
Іс-тәжірибе, зерттеулер көрсеткендей, қимыл-қозғалыс белсенділігі жасқа
орай болатын инволюциялық өзгерістерді тежейді, белсенді жасампаздық өмір
кезеңінің ұзаруына септігін тигізеді. Қоғам байлығы, ғылыми-техникалық
пргшресс, әлеуметтік-экономикалық даму, жеке адам денсаулығына байлынысты.
Басқаша айтқанда, өсіп келе жатқан жастардың денсаулығы–маңызды әлеуметтік
категория.
Денсаулықты сақтау факторларының қатарында дене тәрбиесі жетекші рөл
атқарады. Дене тәрбиесімен шұғылданушылардың, онымен шұғылданбайтын
адамдарға қарағанда, қара жұмыс және ақыл-ой еңбегін атқара алатын
мүмкіндіктері жоғары дәрежеде ұзақ сақталады. Қимыл-қозғалыс
белсенділігінің төмендігі денсаулыққа зиянды әсер етеді. Бірінші кезекте ол
жүрек-қан тамырлары ауруына, зат алмасудың бұзылуына себеп болады. Дене
жаттығулары қан тамырларындағы атероклероздық өзгерістердің алдын алады.
Жүректің ишемиялық ауруының қаупін азайтады.
Дене жаттығуларын жасау барысында ағзаның ішкі ортасында пайда болатын
өзгерістерге төтеп бергіштік–жаттыққан ағзаның ерекше қасиеті. Сонымен
қатар, дене жаттығулары адамның сыртқы ортаның зиянды факторларына да
беріктігін арттырады. Спортпен жүйелі шұғылданатын балалардың денсаулығы
мықты, суық тигеннен болатын ауруларының жиілігі төмен.
Мектеп тіршілігі жағдайларында, қалыпты дене дамуы мен денсаулыққа
қажетті қимыл-қозғалысқа деген табиғи мұқтаздық шектелген. Дене тәрбиесі
мұғалімнің, спорт мектебі бапкерінің назарында дене жаттығуларының
сауықтырушы рөлі бірінші кезекте болуы керек. Күнделікті қимыл-қозғалыс
белсенділігін денсаулық резервтерін жинақтайтын табиғи негіз ретінде
қарастырған жөн.
Қоғамның қазіргі даму кезеңінде, жастарды сауықтырушы тиімді
құралдардың бірі спорт болып келеді. Спорт –жоғары дәрежедегі
тәртіптендіруші фактор. Бұл табиғи қызу, жүйелі бұлшық ет жұмысы кездерінде
ағзаның ішкі қажеттілігінен туындаған тәртіп. Ол артықшылықтармен күресетін
қатал режимді бұзуға қарсы тіртіп.
Ерікті қимылдарға үйрету адамның ерікті қимыл-қозғалыс әрекеттері.
Еріктіқимыл туралы ілімнің дамуы. Адам қимыл-қозғалыстарын ерікті және
еріксіз деп шартты түрде екі топқа бөлуге болады. Спорттық жаттығулар
құрамына кіретін ерікті қимыл-қозғалыстар, негізінен, сананың бақылауымен
орындалады. Еріксіз қимылдар сананың қатысуынсыз немесе пайымдаусыз
басқарылады.
Спорт тәжірибесінде кездесетін ерікті қимыл-қозғалыстардың қарапайым
формаларынан бастап өте күрделі түрлеріне дейін – жалпы физиологиялық
табиғаты ондаған жылдар бойы зерттелген. Бұл ғылым қазіргі заманда да
толықтырылып, дамудың үстінде. Адамның ерікті редакцияларын рефлекстер
жүйесі ден тануды, қимыл-қозғалыс әрекеттерінің негізін қалаушы ғалым,
физиолог И.М.Сеченев ұсынған. Мир рефлекстері атты еңбегі арқылы ол адам
психикасы мен ерікті қимыл-қозғалыс әрекеттерінің табиғи-материалистік
көзқарасты негіздеді. И.М.Сеченов, ерікті қимыл-қозғалыстар, психикалық
үрдестер және адамның ір-әрекеттері–еріктіліктің ең жоғары формасы.
И.М.Сеченевтің идеялары кейінгі уақытта И.П.Павловтың тәжірибелерінде
дәлелденген. И.П.Павлов сыртқы орта факторларының бүгін ағазамдағы
функцияларына тигізетін әсерлерін мұқият есепке алып, осы заманға дейін
өзінің маңызын жоймаған, рефлекстік теорияның материалистік принциптерін
негіздеді.
Ерікті қимыл-қозғалыстардағы шартсыз тонус беруші–сергітуші рефлекстер.
Ерікті қимыл-қозғалыстар–туа біткен рефлекстік негізді үрдестер. Туа біткен
рефлекстер қатарына дене қалыптарының немесе кейін рефлекстері, тепе-
теңдікті ұстап тұруды қамтамасыз етуші және тағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz