Жеткіншектің жанұямен қарым– қатынас барысындағы түсініспеушіліктің психологиялық аспектілері
Көкшетау университеті
Тарих – педагогикалық инстиуты
Психология кафедрасы
Жеткіншектің жанұямен қарым– қатынас барысындағы түсініспеушіліктің
психологиялық аспектілері
Диплом жұмысы
Ғылыми
жетекші: аға оқытушы: Болатбекова
Назгүл Жоламан қызы.
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі
Р.Р.Бирюшев -------------
--------------------- 2007
Көкшетау 2007ж.
Мазмұны:
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 2
Бөлім І. Жанұядағы өзара қарым-қатынас сипаттамасы және
жеткіншектің психофизиологиялық ерекшелігі.
1.1. Жанұядағы өзара қарым-қатынас ерекшелігі және оның
жеткіншек психикасына әсері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Жеткіншектік кезең және оның психофизиологиялық
өзгерістерге ұшырауы барысында
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
Бөлім ІІ. Ата-ана мен жеткіншек арасындағы түсініспеушіліктің
психологиялық факторы.
2.1. Жеткіншек пен ата-аналар арасындағы өзара қарым-
қатынастың типтік ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2. Жанұямен жеткіншектің түсініспеушілігі және оның
алдын-алудың негізгі бағыттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 29
Тәжірибе бөлімі: Ата-аналар мен жеткіншектің өзара қарым-қатынас-
тарын зерттеуге арналған методтары.
3.1. Түсініспеушілік жағдайдағы жеткіншектердің мінез-
құлық стилін анықтауға мүмкіндік беретін методтар
және олардың ата-аналарына деген қатынасы.
... ... ... ... ... ... 32
3.2. Жеткіншекті тәрбиелеу ісіндегі және олардың қарым-қатынас
барысындағы сұрақтар бойынша ата-ананың қатынасын
айқындауға арналған методикалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Қортынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 46
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
49
Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 52
Кіріспе.
Ұлттық тәрбие мұрасында күні бүгінге дейін өз құнын жоймаған
маңызды мәселелердің бірі ата-дәстүріміз бойынша ежелден сақталып келе
жатқан отбасы тәрбиесі. Сондықтан тәрбиесіз берілген білім-адамзаттың қас
жауы-деп Әл-Фараби бабамыз айтқандай, бүгінгі жанұядағы басты рөл-баланың
өмірдегі адамгершілік қағидаларын қалыптастыру. Жанұя ерекшеліктерді
тудырады немесе оны бұзады. Тұлғаларның психикасының қалыптасуының нығаюы
немесе құлдырауы сол отбасының құзырында. Жанұядағы жағдай қандай да
болмасын, алғашқы себептермен үлкендерге қарап, балалардың өсуіне себебін
тигізеді. Жанұядағы климат оның айналасындағылардың моральдық климатына
және денсаулығына әсер етеді. Баланың алғашқы тәрбиешісі-ата-анасы болса,
жалпы өмірдің түп тереңі-балалық шақ деуге болады. Мысалы, Бала тәрбиесі-
бесіктен, Әкеге қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер, Ұяда не көрсең,
ұшқанда соны ілерсің дегендей мақалдың да отбасындағы ата-анасын тәлім-
тәрбиесіне ықпалы зор. Бала үлкендердің іс-әрекетін, әдет, қылықтарын тез
қабылдап, соларға ұқсап өскісі келеді. Мәселесі қиын жанұяда өскен баланы
қайта тәрбиелеу өте қиынға соғады. Баланың азаматтық құқығын қалыптастыруда
жанұяның ықпалы өте зор. Сол себепті отбасындағы ата-әже. Әке-шешесі, басқа
да үлкендері тек қана сылдыр сөз бен ғана шектеліп қоймай, көрсетер
тәрбиенің мәні бар үлгі-өнегесін ісімен, тәжірибесі мен дәлелдеуі керек.
Ата-аналар балалары мен өздерінің арасындағы басталған
түсініспеушіліктердің қисынын кеш ұғады да, кикілжің туындағаннан кейін
ғана дабыл қаға бастайды. Ал конфликт бала мен ата-ана арасында сирек, не
кездейсоқ басталады. Шешесінің баласына көп көңіл бөлгендіктен, әкесінің
жанұядағы рөлі төмендейді, ол уақтылы көңіл бөлмейді және баласының жеке
басының мәселесіне (проблемасына) назар аудармайды. Осының барлығы баланың
көңіл күйіне кедергі келтіреді. Сондықтан біз жанұядағы ата-ана мен
жасөспірімдердің өзара қарым-қатынасы жөнінде мәселе қозғамақпыз. Бұл
тақырыпты қазіргі заманның көкейтесті мәселесі деп ойлаймыз.
Бұл тақырыптың мәні-ата-ана мен баланың арасындағы қарым-қатынастың
өркендеуіне және баланың мінез құлқына, амандығына мәнінің ықпалы өте зор.
Ақылды қария-ағып жатқан дария - дегендей ең бастысы, алдымен ата-ана
баладан нені талап ететіндерін өздері мән бере ойлана отырып, оны алдына
мақсат етіп қойғандары жөн. Халық ұғымында ақылдылық баға жетпес қазына
Түйедей бойың болғанша, оймақтай ойың болсын деген ата-ана баласына
күнделікті тіршілігінде, істі ақылға салып отырмаса, мақсатқа жету қиын
екендігін ұмытпайтындай етіп тәрбиелейді.
Педагогикалық тұрғыда отбасы тәрбиесінде мақал – мәтелдерді қолдану
ескертусіз қалды десе де болады, мұның өзі бала тәрбиесінің танымдық іс -
әрекетінде құндылық сезімдерінің жойылып, халық даналығында Өзім
дегеннің өзегі өртенеді дегендей, тұлғаның өзін - өзі тануда, Мен өзім
білемін деген сөз тігісіне ұласып кетіп, ата-ананың тәрбиесінің нәрлігі
көрінбей қалады. Жанұядағы қарым – қатынастың ерекшеліктерін А. И. Захаров,
А. С. Спиваковская. А. Я. Варга. Э. Г. Эйдемиллер. Ю. Гиппенрейтер.
М.Буяков. З.Матейчек. Г.Хаментаускас. А. Фромм. Р. Скайдер т. Б. зерттеген.
Бала мен ата – ана арасындағы қарым – қатынасты А. С.Макаренко зерттеп
Книга для родителей деген кітабын шығарған. Жанұя – бірінші ұжым оның
ішкі қарым – қатынасы барлық тұлғаға қатысты соның ішінде балаға да тән -
деп жазған.
Аз да болса қызығарлық жұмысты Ә.Арутюнянцта былай деген Бала мен ата –
ана арасындағы қарым – қатынас, сол жанұяның құрылымының талдауына
байланысты.
Оны ол 3 – нұсқаға бөлген: дәстүрлі, балалар арасындағы, жұбайлық.
Ал А. Е.Личко болса, ол жанұяның ішкі қарым – қатынасындағы
ерекшеліктердің мәнің –Баланың шамадан тыс белсендігі, қараусыздығы
Жанұяның кумирін туғызатын жағдай және еркелігі мен ерекшелігінен тұратын
жағдай деп жазған.
Сайып келгенде жұмыстың барысы – ата – анамен баланың арасында
туындайтын конфликтінің психологиялық аспектісі оның ішінара түзетуін де.
Педагогикалық тұрғыда отбасы тәжірибесінде, бала бойында танымдардын, іс -
әрекеттердің аспектілерін дамыта отырып кәзіргі кездегі тумай жатып, тағдыр
тәлкегіне ұшыраған балалар ес біліп, ер жеткенде, өздерін бақытсыз еткен
жандар туралы кешіріммен ойлануға қол жеткізуінде психологиялық аспектілері
сан қилы.
Ғылыми аппарат
Тақырыбы: Жеткіншектің жанұямен қарым – қатынас барысындағы
түсініспеушіліктің психологиялық аспектілері
Мақсаты: Жеткіншек жастағы баланың психикалық ерекшелігіне назар аудару
және оның жанұямен қарым – қатынас ерекшелігін анықтау.
Міндеттері:
1. Жанұядағы өзара қарым-қатынас ерекшелігі және оның жеткіншек
психикасына әсерін анықтау.
2. Жеткіншектік кезеңнің психофизиологиялық өзгерістерге ұшырауын
қарастыру.
3. Ата-ана мен жеткіншек арасындағы түсініспеушіліктің психологиялық
факторларын қарастыру:
- Жеткіншек пен ата-аналар арасындағы өзара қарым-
қатынастың типтік ерекшеліктері.
- Жанұямен жеткіншектің түсініспеушілігі және оның
алдын-алудың негізгі бағыттары.
4.Ата-аналар мен жеткіншектің өзара қарым-қатынастарын зерттеуге арналған
методтарды қолдану ерекшелігін түсіну.
Зерттеу объектісі: Жеткіншектің жанұямен қарым – қатынасы.
Зерттеу пәні: Жеткіншекті тәрбиелеу ісіндегі жанұя мен қарым қатынасы..
Ғылыми болжам: Егер жеткіншектік кезеңде оның психикалық ерекшелгіне баса
назар аударса онда жанұямен түсініспеушілік себептердің алдын алуға болады.
Зерттеу әдістері: Ғылыми әдебиеттерге шолу жасау , оқушылардың даму
ерекшеліктерін үнемі бақылап, диагностикалық зерттеу жүргізу.
Бөлім І. Жанұядағы өзара қарым-қатынас сипаттамасы және
жеткіншектің психофизиологиялық ерекшелігі.
1.1. Жанұядағы өзара қарым-қатынас ерекшелігі және оның
жеткіншек психикасына әсері.
Жанұядағы тәрбиені зерттеу мәселелері дейді П. Ф. Лесгафт. Ондағы
адамның өткен өмірі мен қәзіргі өмірінің тәжірибесін салыстыра отырып,
ондағы өзінің әсерінің басқаға ықпалын көру. Ондағы байқалған өзгеріс
әсерлерін көріп білу және де оны адам сангасына жеткізе білу ол адамның
ақылдылығымен даналығы.
Қандай да болмасын бейненің табиғи түрде өсіп жетілуі, еркін адами
тұлғаның дені сау болып, оның балалық шағы, жеткіншек кезеңі жақсы ортада
өтуіне байланысты.
Ол қандай жағдайда?
Біріншіден . Сүйіспеншілік атмосферасы. Адам сүйіспеншілікпен
дүниеге келуі керек және балалық шағын сол сүйіспеншілік атмосферада
өткізуі, адамдардың бірін – бірі силауында.
Екіншіден. Адамгершілігі бар тәрбиеші, баланы ойлауға, әділ болуға,
іспен сөзді ұштастыра білуге үйретеді. Әрине бұл рөлді анасы атқарса өте
жақсы.
Үшіншісі. Баланың істеген жұмысы қашанда қуантады. Ол үлкендердің
істеген қайталап отырып оны өзінше ойын сияқты көргенмен, өзі сол жұмысты
көмекші ретінде атқарғанын ұға бермейді. Өсе келе сол жұмысты еркін
орындайтын қалге жетеді.
Төртіншіден. Бала өзінің мақсаттық іс әрекеттеріне
қанағаттанбаушылықтан оның не нәрсеге болса да қабілеттігі төмендейді.
Бесінші. Баланың барлық дамып өсуінің үйлесімі оның не нәрсені болсын
көріп білуінде.
Алтыншы. Тәрбиеші, баланы қашанда болсын өзінің шамасына қарай
айналасқан іс - әрекеттерін бақылап отыруы керек. Өйткені шамадан тыс
ауырлықтан ол қызығушылықты жойып, жалқаулыққа ауысады.
Оның жасына байланысты жұмысын ауырлату керек.
Жетінші. Білімі мен тәрбиесі баланың еліктеуі байланысты. Түйсігі мен
еліктеу методына байланысты. Түйсігі мен еліктеуі баланы айналасындағы
адамдарға әрекет жасауға ұмтылдырады. Сол үшін үлкендер балаға жақсылық
тілеп, оны жақсы көрсе оның әр қимыл әрекетің қадағалап отыру керек.
Кәзіргі педагогикалық психологияда белгілі С. В. Королева жанұядағы өз ара
қарым – қатынастың күрделігі мен оның жеткіншеккеықпалы зор деген. Оның
ішінде ұстаздың рөлі өте зор, әсіресе нашар жанұяда деген. Жеткіншекпен
қарым – қатынаста ұстаз өзін биязы ұстауы керек, Жанұядағы қыз бен ұлдың
мінездерін ішінара түзетуге әсер етуі керек. Мұндай ішінара түзетулерді
оқусыз түзетуге болмайды. Ол үшін өзінің стилі керек.
Қазіргі психологияда жанұяның өзара қарым – қатынасының стилі үшке
бөлінеді.
1. Ырышылдық ( либеральный )
2. Өктемшілдік ( авторитарный )
3. Ашық айтушылық ( демократический )
Біріншісі, қашанда жанұяда өзара қарым – қатынастың болмауынан.
Жанұядағы адамдардың бір – бірінен алшақтауынан, жатсынуынан, әсіресе
жеткіншекке үлкендердің көңіл бөлмеуінен туындайды. Басқада екеуінде,
Өктемділік пен ашық айтпауда, екеуінде бір қосынды – қатаң өктемшілдік,
рәсімсіз қарым – қатынас, олардың қаталдық, агрессиялық, диктаттық, суықтық
өз ара қарым – қатынасы. Басқасында коллегиялық демократия, бірігіп жұмыс
істеу, өз ара көмек, ұзағынан түбегейлі жанұялық үстемдік. Жанұялық қарым –
қатынаста тағы бір мінездеме бар – ол бағыттық мағанадағы қарым – қатынас.
Бағыттылық ол үш түрде болады.
Біріншісі: Артықшылдық іс - әрекет.
Екіншісі: Басқа адамдармен өз ара қарым – қатынас.
Үшіншісі: Өзіне және өзін қанағаттандыруға.
Бала мен ата – ана қарым – қатынасында жақсы бір формула бар, ол.
Қатты қысып, құшақта, жібер, қал.
Үлкендердің балаға деген көз – қарасының өзгеруінен. Ата – ананың балаға
кім екенін ойлаймыз ба ?
Біріншіден: Олар балаға жылулық пен қамқорлықпентың эмоциональды көзі.
Екіншіден: Жоғары дәрежелі әмірші және қайжағынан болмасын оларға
тілектес.
Үшіншіден: Олар балаларға үлгі және соларға қарап еліктеп өседі.
Төртіншіден: Ақылшысы:
Мені, осылайша қандай да болсын, қай уақытта болса да, олардың
арасындағы қарым – қатынас, олардың жастарына қарамай, ата – анамен балаға
тән осы төрт функция сол қалпында қалады.
Сәби кезі мен балалық шақта осы функцияның біріншісі жүрсе, жеткіншек
пен жасөспірім кезеңде екіншісі жүреді. Ал мектептегі кезеңде – үшінші
жүрсе, төртіншісі – бала қай жаста болса да, ата – ананың ақыл кеңесі керек
және ол басым болады.
Міне осы кезеңнен бастап, ата – анамен балаларының өз ара қарым –
қатынасының қайта құру міндеттілігі артып, олардың біріге жұмыс істеп,
оларға ақылшы болғаны дұрыс.
Енді балалардың ата – анасынан эмоциональды байланысы біртіндеп
үзіледі не керсінше нығаяды. Немесе балалары мен ата – анасының арасындағы
түсініспеушілік күннен – күнге күрделенеді. Кейде ата – аналар өз
балаларының тәртібін реттей алмай қалады. Егер де ата – аналар мөлшері мен
бағасын бағдарлап отырса, онда ол балаға жат болып көрінеді.
Осы жатсынудың түбінде не жатар?
БІРІНШІДЕН, Өскен балалармен арадағы қарым – қатынастың өзгеруі.
ЕКІНШІДЕН, Оның қажеттілігі, ата – ананың жеткіншекпен өз ара қарым –
қатынасының дұрыс еместігін және оларды түсінбеуінің себебі.
ҮШІНШІДЕН: оларға өз дегендерін істетіп, өктемдік жүргізудің салдарынан.
ТӨРТІНШІДЕН:Жеткіншек пен өз ара қарым – қатынастағы тепетеңдікті
сақтамауы.
Осының барлығы жеткіншектің мінез құлқының моральдық өзгеруіне әкеліп
соғады. Жанұядағы бұданда маңызды мәселе, арадағы жеткіншектік кезең. Ата
– анамен бала жүйесі.
Ұстаз – психологтың көңіл бөлетіні – біріншіден, ата – ананың балаға
деген көз қарасының ерекшелігі. Жеткіншекпен ата – ананың ұстанымы (
позициясы ) бір арнаға тоғысуы мүмкін, - деген В. А. Караковский.
Біріншіден, ата – ана өзін, балаларының үстінен қарау оларға алланың
әмірімен келген деп , жеткіншекке өз ойын, пікірін, барлығымызға белгілі
Мен сияқты істе деумен ұқтырады. Бұл ұстанымның (позицияның) ақыры,
жеткіншектердің өмірлік стиліне қарсы, олардың қәзіргі сән үлгісімен киініп
, шаштарын түзетуі, заман талабына сай музыка мен билеулерін, барлығына
қатаң талап қою енмесе соның барлығын тоқтатуға ұмтылудан басталады.
Екіншісі, ата – ана өз балаларының тез өсіп, ақыл – ойының жедел
жетіліп, олар Жастардан қалыспау керек деп, алға ұмтылуларын қолдаса,
онда олардан өздеріне деген жылылық пен алғысқа бөленеді.
Міне, осы екі позицияда да екі ұрпақтың өз ара қарым – қатынасының
бұзылуы, ұрпақ арасындағы үлкендердің бала алдында абыройының жойылуы,
қарым – қатынастағы тәрбиенің бұзылуына әкеліп соғады.
Осы арада ұстаз неге көңіл аудару керек? Мұндайда ата – ананың жеткіншекке
деген көз қарасын өзгерту керек екенін түсіндіру және де олардың өз ара
қарым – қатынасында үлкендердің балаға деген үстемдігін төмендетіп,
абыройын жойып алмай, беделін көтеру. Сенімді болу – беделдің көтерілуіне
негіз. Біз әрине жайдан – жай үлкендердің үстемділігіне көңіл бөлген
жоқпыз.
Мамандардың ойынша, үстемділік пен беделдік бірімен бірі тығыз
ұштастырылған. Сіздердің білулеріңізше, психологтар оларды үш негізден
тұрады деген. (демократиялық, өктемшілдік, немқұрайлылық).
Біріншісі – демократиялық ( ашық айту ) мұнда үлкендер балалармен өздерін
жолдас реттінде сөйлесіп, олардың тәртібін бақылап , мақтап, ақыл айтып,
олардың істеріне мәз болады.
Екіншіде, авторитарлық ( өктемшілдік ) жағдайда қарым – қатынас қысқа
бұйрықты түрде, өз дегендерін істеумен аяқталады. Баланың сезімі мен
эмоциясы есепке алынбайды. Оларға өздерінің көңіл күйіне қарай ұрысады да
мақтайды да.
Үшіншіде – немқұрайлық .
Өз ара қарым – қатынаста балаға көңіл бөлінбей не істесеңде - өзің біл
деген сынай білдіреді.
Егер де осыны шкала арқылы өлшеп көретін болсаң , онда оның бір
жағдайдағы + (плюс) белгісінде ата – ананың балаға деген өте жақын,
жылы, тілектестік көз қарасы жатса, екінші жағында - (минус) алыс,
суық, жат көз қарасы көрсеттілер еді. Көптеген зерттеулерде ата – ана
Ның сүйіспеншілігі жеткіншікке өтн қажет, және де оның өзге адаммен қарым
– қатынасының жақсаруына, өзін - өзі силап, өзі туралы басқаның жақсы көз
қараста екенін сезінуінде.
Ал егер де ол қарым – қатынас керісінше болса, онда жеткіншектің
психикасы қозғалып, жүйкесі жұқарып, өзгеге деген көз қарасы төмендеп, өзін
кекшіл және жиіркенушілікпен ұстайды. Қарым – қатынастың стилі тәрбиесіне
байланысты. Балаға зейін қойып, оларды мақтау бірінші орында болса,
қаталдық пен жазалау – екінші орында болады.
Мұндайда ақыл алдында, ашу соңында дейді халқымыз. Мұнда бірінші типті
қолдану баланың психикасының гормональді өсуіне, ал екіншісі баланың
психикасының гормональды төмендеуіне әкеліп соғады. Мұндай эмоциональді тон
жанұядағы тәрбиенің бақылауы мен дербестігінде, ал баланың тәуелдігі,
енжарлығы, соқыр тілалғыштығы, осының барлығы не ұқсастықтан, не қарама –
қарсылықтан болады. Өзара қарым – қатынастың стилі үлкендердің балалармен
оларды қолдау контактісінде ғана емес,олардың өзара қарым – қатынастық
тәрбиенің, өзіндік тәрбиелеу әдісінде. Осының барлығы баланың әдісінде.
Осының барлығы баланың үлкендерге қарап еліктеуіне, шындап айтқанда соларға
ұстап өсуіне әкеліп соғады.
Өз ара қарым – қатынастың стилінің мәнін, сызықтың бойында есептеуге де
болады. Оның бір плюсінде сөзсіз өктемділік билесі, екінші плюссінде
демократия, ал ортасында өзара қарым – қатынастың бірдей мәні көрсетілер
еді. Егер де біз осы сияқты ойша жүріп өтсек, өзара қарым – қатынасты
жүрудің, үлкендер атқаратын және де жеткіншектің бағыну мотивті (
түрткілері )осы мәселелердің қатысу арқылы мынандай суретті көруге болар
еді. Шектен тыс өктемділік, қарым – қатынаста зорлықпен ( ұрып – соғумен
)көндіруге болатыны.
Ақырындатып айтқанда, қорқытып істетуге әкеліп соқтырады. Өзінің
үлкендігін пайдаланып, өзін силауға иландыру. Қатты айтып ананы істе,
мынаны істе деп, оны құлға айналдыру. Жеткіншек мұндай әсерден енжар,
өзіндік еркі жоқ, тілалғыш құлға айналады.
Ал қарама – қарсылық көрсеткенде шатақшығып қарама – қатынастың үзілуіне
әкеліп соғады. Әрі қарай алғанда жеке қамқорлық, ол дегеніміз аз да болса
өзімшілдік, терең өтініп сұрау ( бұл мен үшін өте маңызды, мен үшін істеші,
деп өтініп сұрау, жауапкершіліктен қашқақтау. Өзіндік идиолизм қажеттілік
әрекет – ол оған істеткізуге, оған сенім артуға, түсінуге, соңында шешім
қабылдауға, үлкен мен жеткіншектің бірігіп істейтін жауапкершілігі.
Бұдан шығаратын қорытындымыз жанұядағы қарым – қатынаста ата –ананың
міндеті жеткіншектік кезеңді жай ғана прогресті демокртизация деп
түсінулері керек. Ата – ананың міндеті – тәрбиенің жүйесіндегі
тілектерінің нәтижесі.
Көптеген жанұяда үлкендер балаларына өздерінің білмегенін, істей
алмайтындарын үйретуге тырысады. Баланы тәрбиелеу кезінде ата – аналар
көптеген даналықтарға үйренеді Көп жасағаннан сұрама, көпті көргеннен
сұра . Жасында байқары жоқтың – жасы жеткенде айтары жоқ , Үлкен
отырып – кіші сөйлегеннен без ,
Еңбек адамның екінші анасы , Еңбек – емізер , Сабыр түбі – сары
алтын - деген мақал мәтелдердің айтарлары жас жеткіншектерді
адамгершілікке, әдептілікке, еңбексүйгішікке баулиды, ойлануға жетелейді.
Менің ойымша ата – анаға керекті қасиет – жаңаша оқуға қызығушылық,
әзілдесіп, өзінің істеген істеріне сын көзбен қарап, қашанда ашығын айту.
Жеткіншектің сана сезімінің өсіп жетілуіне, үлкендер өте қамқорлықпен
қарап, оларды балалық, сәбилік кезіндегідей аялап білуінде. Оларға дер
кезінде ақыл – кеңестерін айтып, қашанда қолдап отырса, олардың жақсы
азамат болып, сана сезімдерінің жақсы азамат болып, сана сезімдерінің өсіп
жетілулеріне көмектеседі.
Жеткіншектің мінез құлқының тез өзгеруін ата – ана түсініп бақылап отырса,
онда олардың қателесуіне жол берілмейді.Егер де уақытымен қадағалап отырса,
ата – анамен жеткіншек арасындағы қарама – қатынас түсіністік тауып,
тығырықтан шығуға болады. Әрине, жеткіншектік кезеңдегі проблеманы
(мәселені) қиындықсыз, әрі тез шешуге болмайды. Ата – анамен жеткіншек
шыдамдылықпен жұмыс істеп, бірі мен бірі әңгімелесіп, бірін – бірі жақсы
көруге тиіс. әр жанұяда мұндай кезеңде, айналасындағыларды жаңаша көріп,
барлығы бірімен бірі жаңа танысқандай болады. Осындай конфликт пен
торығуда, адам өзінің ақыл –ойымен өзіне жауапкершілікті мойнына алып, осы
проблеманы шешуге тырысады. В . Сатирдың тәжірибесінен мынаны білуге
болады. Ата – ана жеткіншектік дағдарыс (кризис) кезеңі өтіп одан балаға
ешқандай із қалмауын қадағалайды. Олар өте қорқынышпен осы өтпелі кезеңді
тосады. Баласының жаман әдетке, алкогольге, есірткіге, бұзақылыққа,
зорлыққа (зинақорлыққа) баруынан сақтанады. Егер де олар осының барлығын
алдын – ала қадағаласа, онда жарты жұмыс атқарылды деген сөз. Ата – аналар
өздерінің қорқыныштарынан арылу үшін, алдын ала дабыл қақпай балаларының
істеп жүрген істерін бағалап олардың істері дұрыс деп ойласа, онда оларды
қолдап, мақтап отырғандары дұрыс.
Мақтаудың да жолы бар, егер жеткіншек өз қатесін уақытымен түсініп, оны
түзетуге тырысса, онда мақтауға болады.
Үлкендер жиі жеткіншектің жағымсыздығын түсінбей, тіпті түсінгісі
келмей, олардың қызығушылығы мен шұғылданған жұмысына уақытылы
көмектеспесе, олардың өмірлерін күрделендіріп алады. Жеткіншек әрине, олар
ешқандай да қаскүнем не жауыз емес, олар да кәдімгі адам, үлкендерше өмір
сүргісі келетін, тез есеюге ұмтылған. Айналасындағы қорқыныштан баласы
қорғаштаған ата – ана, оларға барлығынан тыйым салады. Қайта керсінше болуы
керек. Жеткіншекке дұрыс жол көрсетіп, оларды жақсы көріп, оларға
түсінушілікпен қарау керек. Жеткіншек өс келе, ата – анасымен өз ара бір –
біріне деген сенушілік пен үлкендерден ақыл – кеңес тосады. Олар өздерімен
ашық сөйлескендерге сенбейді. Адалдық пен шындық қашанда ерекше бағаланады.
Үлкендер балалар мен қарым – қатынаста өздерінің шекараларын білу лері
керек. Әркім өзінің жеке өміріне құқылы. Міне осы мәселені ерлі – зайыпты
Р. Т. және Д. Байярдтар шешкен.
Олар өздерінің Сөздің мазасыз жеткіншегіңіз деген кітабында
бірізділікпен түбегейлі системаны елестетеді. Онда өткізілген тәжірибелер
мен жаттығулар да үлкен педагогикалық эффекті бар. Кітапта іс жүзінде
жетекшілік ету, тәрбие кезінде педагогикалық стереотипті жеңіп шығуға
болатыны көрсетілген.
Олар мыналар: Баланы ойлалы әрекетпен тәрбиелеу. Осы стериотипті
тәрбиелеу. Осы стереотипті тәрбиеде - ата – ананың баланы ішінара
түзетуінде. Кітапта қайта – қайта олардың сезімі мен күйзеліске назар
аударған. Баярдавтардың системасы бойынша – бұл мінез – құлық тренингі
емес. Бұл кітап ата – ана мен баланың арасындағы психологиялық контактің
компасы есепті.
Кітаптің негізгі реферекті, бала – еркінді тұлға, тәрбие – бұл әрине ата-
ананың өзінше тәрбиесі,ықыласы. Тағы бір стериотипті көрініс – онда жанұя
тәрбиесінде ата – ана өздерін, біз баланы қатты қадағалап отырмыз деп
түсінеді. Қай қайсымыз болсақта солай ойлар едік. Біз өзімізді де,
баламызды да жақсы түсінеміз деп. Тағы да авторлар бұның қате екенін
түсіндіреді. Әрқашанда зейін қойып тыңдап, дұрыс түсінісу арқылы жұмыс
істеуге болады. Тәрбие тыңдай білуді талап етеді.
Үшінші стереотип психологиясы жанұя тәрбиесі – ата – ананың өзін құрбан
ету стериотипі кітаптің бірінші бөліменде, бір тұрғыдан қарағанда ата –
ананың өздеріне байланысты қарым – қатынас - өзімшілдік апалогиясы.
Азаматтың құқығы мен мүддесін қорғау тек қана балалардың ғана емес, ата –
аналарға да тән тәрбие болуға тиіс.
Төртінші стереотип – керісінше, жанұядағы тәрбиедегі қарым – қатынастың
сөздік педагогикаға еш мәні жоқ.
Ақырғы бесінші – ең маңызды. Біздің көз қкрасымызша, жанұядағы тәрбие
спериотипі, көптеген анықтамалар бойынша ата – аналардың тәртібінде бала
дегеніміз - өте қиын мәселе, шындап айтқанда көптеген қасиет, қабілетілігі,
ұмтылысы толық ұғымдылығы, бір нәрсеге мақсаттылықпен әсер ету
психологиялық құрастыру (конструкциясы).
Бала – ата – ананың адамгершілік айнасы. Мектеп пен ата – ананың міндеті-Әр
балаға бақыт беру. Бақыт сан қырлы. Бұл адамның өзінің қабілеттерін ашып,
еңбекті сүйіәп, оның жасапазы болуына. Өзін қоршаған ортаның әсемдігіне
ләззат алып, басқалар үшін әсемдік жасауында, басқа адамдарды суйіп,
сүйікті болуда, балаларды нағыз адам етіп өсіруде.
Ата – ананың өзіне қоятын талабы, оның өз жанұясына құрметі, өзінің әрбір
қадамын бақылауы – міне тәрбиенің бірінші және ең басты әдісі осы.
Тәрбие төрт түрлі болады: дене тәрбиесі, ақыл тәрбиесі, сұлулық, және
құлық тәрбиесі. Егер де адам баласына осы төрт тәрбие тегіс берілсе, оның
тәрбиесі болғаны. Балада берік, дұрыс мінез пайда болу үшін негізгі екі
шартты орындау керек. 1)Баланың өз қолынан келетін іске талық ерік беру.
Басқаның күшіне, көмегіне сеніп кетпей, өз қолынан келетін істе ғана
тәрбиеші көмек көрсетіп жіберу міндетті, күшпен асатын іске кірісіп,
баланың тауы шығалмас үшін.
2)Баланың құрмайтын, ұсақтықтықпен қажытпайтын темір тәртіпке бағындыру
керек. Баланы еркіне жіберу, оны ерлікке, батыллыққа үйретсе, темір
тәртіпке бағындыру оны шыдамдылыққа, табандылыққа үйретеді.
Осы екі жағы тең адамның мінезі де күшті болады. Баланы тіпті еркіне
жібермеу оны жасқаншақ, жасың, қорқақ қылады. Ал тіпті тізгінсіз қол беру,
оның бар еркелігін орындай, беру, баланы байбастаң, ессіз тентек қылып
шығарады. Осы екі жақтың біреуіне аударып жібермей баланы, баланы ортада
ұстай білу үшін ата – ана мынаны есіне сақтау керек, 1)балаға бір нәрсе
істе дегенде, ақырмай – ұрыспай, салмақпен былай да жарайды, былайда
жарайды деген секілді табансыздық көрсетпеу керек. 2)Балаға бір нәрсені
істе дегенде, сол бұйрықтың себебін ұққандай қылып, ақылмен айтып тоыру
керек. Абай Құнанбайев данышпанымыз айтқандай Ұстаздық еткен жалықпас,
үйретуден балаға. Тәрбиеші баланың қаһарлы қожасы болмай, жұмсақ жолдасы
бола білуі керек.
Бала еш уақытта іссіз отыра алмайтын болғандықтан, балаға ылғи пайдалы
іс беріп отыру керек. Балаға тәрбиені өзінің жас жолдасына, жаратылысына
қарай беру керек. Жас бала – жас шыбық. Жас күнінде қай түрде иіп тастасаң,
өскенде сол иілген күйінде қатып қалмақ. Теріс иіліп қалған шыбықты артынан
түзеймін десең, сындырып аласың Баланы бастан деген сөздің мәнісі осы.
Тәрбие деген – баланың бетке қақпай, бетімен жіберу емес. Яки отырса
басқа, тұрса аяққа ұрып, көр бала қылып өсіруде емес Баланы тәрбиелеу -
өмірде ақыл мен әдіспен күресе білетін адам шығару деген сөз. Қалса өзін,
асса барлық адам баласын әділ жолмен өрге сүйрейтін ер шығару деген сөз.
Тұрмыста түйінді мәселелерді тез шеше білетін, тұрмыстың тұңғиық теңізінде
жігерлі қайратпен кеше білетін, адалдық жолда құрбан бола алатын азамат
тәрбиелеу үшін – ата – ана бар күшін, бар білемін жұмсап, жалықпай,
шаршамай үйрете білу керек.
А)Ата - ана беделінің мәселесінің оларды толғантуы дегеніміз заңды
да жақсы нәрсе, өйткені нағыз бедел - өсіп келе жатқан ұрпақты ойдағыдай
тәрбиелеудің ең маңызды шарттарының бірі – Қандай жастағы болсын балаларға
ықпал нәтижесі тек оларды неге және қалай үйретуде ғана емес, сондай – ақ
кімнің айтып, кімнің үйрететіндігіменде анықталады. Тәрбиешінің мән – жайын
аша отырып.
А.С.Макаренко: оның түп – тамыры бір нәрседе – барлығын, - жұмысты, ойды,
дағдыларды, мүдделерді, сезімдерді қоса алғанда мінез – құлықта екендігін
дәлелдейді. Егер осылардың бәрі өз балаларының қандай болып шығатындығын
көргісі келетін ата – аналардың тілегін білдірсе, оларға тәрбиені
қамтамасыз ететін, және ең жақсы нәтижелеріне жол алатын жанұя да ең
жоғарғы бедел қамтамасыз етіледі.
К. Д.Ушинский: Тәрбиешінің жұмысында әзіл қалжыңға жол беретін, бірақ бүкіл
істі әзіл – қалжыңға айналдырып жібермейтін байыптылық орын алуға тиіс;
мәймонкесіз еркелік, мінсіз ақиқатшылық, дәрменсіз ізгілік, тақуасыз тәртіп
жәнеең бастысы нағыз ақылға сыйымды іс - әрекет болуға тиіс.
Өтпелі жас кезеңнің ерекшеліктері – жасөспірімдерде өзіне - өзі жіті
зер салу талабын тудырады. Жасөспірімді мораль, жеке бас, жеке бастың
ұжымға қатынастары т.б. мәселелер барған сайын көбірке ынталандыра түседі.
Балаларға дұрыс қарауға үйрену үшін оларды ұдайы зерттеп отыру керек. Бала
– сіздің қуанышыңыз ғана емес, сондай – ақ болашақ азаматта, ол үшін сіз
еліміздің алдында жауап беруге тиіс екендігіңізді әрқашан да есте ұстауыңыз
керек.
1.2. Жеткіншектік кезең және оның психофизиологиялық өзгерістерге ұшырауы
барысында
Физиологиялық жоспарда жеткіншектік кезеңге мысалы 5 – 8 сыныптың
оқушылары немесе 11 – 12 жастан 14 – 16 жасқа дейіңгілер жатады.
Жеткіншектік кезеңнің ерекшеліктері, даму циклында оны басқаша былай айтады
переходной - өтпелі, трудный – қиын критический – сыншылық кезең
деп.
Осы жастағы даму кезеңінің қиындығы мен маңыздылығы тіркелген. Онда өмір
кезеңінің бірінен – екіншісіне өту, балалық жақтан ересектік кезеңге өту
өзіндік мәнімен барлық даму жағдайында.
Жеткіншектік кезеңнің мәні – оның негізі моральдық және социальдық
жағынан қалып тасуында. Жеткіншектік шақтың – ерекшеліктері – жеткіншектік
кешен (комплекс) деп аталады. Жеткіншектік кешенде, басқаның - өзін қалай
бағалайтынын сезгіштігі, қабілеттілігі, айналасындағылардың өзін қалай
талқылайтындығын білуі. Тағы да ерекше себептердің бірі осындай жаста
психологиялық қиындық тудырады – ол жыныстық жетілу.
Мінезі жағынан бұл жаста ақылының жетілуі, білуге ұмтылуы, ол жан – жақты
барлығын қамтып, білуге тырысады. Осындай өйкпелі кезең оларды тығырыққа
тіреп депрессияға дейін апарады. Осындай күйіп – пісу, жан күйзелісі
(афективные бурные реакции) қапаланып өзіне - өзі шек қоюмен аяқталады.
Мұндай эмоциональды тұрақсыздық ұлдарға 11 – 13 жас аралығында болады.
Жеткіншектердің мінездерінің кереғарлығының психологиясы:
- Мақсатқа талпынушылық, табандылық, импульсивтілік,тұрақсыздық
- Өзіне - өзі сенімді, немесе талқылауда тез жеңіске ұшырап өзіне деген
сенімді жоғалтады.
- Көппен бірге болуға, немесе бөлектенуге.
- бейбастақтық жасауға немесе ұялшақтық.
- Нәзіктік, аймалау немесе қаталдық.
Маңызды этаптың процессі өзіндік сана – сезімнің жетілуі. Жеткіншекте
мен деген субъективті образ, өзін қоршаған айналасындағылардың пікірінен
туындайды. Өз түйсігінің компоненті оның өзін - өзі бағалауынан.
Жеткіншектер өзін - өзі бағалауда тұрақты болмайды, не жоғары не төмен
болады. Жеке адамның қалыптасуы ұлдар мен қыздарда интелектуалды және
эмоционалды жоспарда әртүрлі болады. Мысалы, ұлдар да қызығушылық кеңінен
көрінсе, ал қыздарда тіл байлығы мен жанашырлық және күйзелісі өте жарқын
көрінеді. Олар өздерінің сыртқы кейіпіне келекемен қарағанды тез сезінеді.
Жеткіншек дербестікке ұмтылады, бірақ өздерінің өміріндегі проблемаларын өз
мойындарына алғаннан гөрі, үлкендерден көмек күтеді. Жеткіншек бұл жаста
өзінің іс - әрекетінің байланысын өздерінің құрдастары мен қарым –
қатынаста табады. Оларға өздері араласатын топтын пікірі өте қажет.
Айналасындағылар оған сенімдік әкереді. Ол араласқан коллективтің тәртібі
оған көп әсер етеді. Жеткіншекті қоршаған ортасынан айыру оған керсінше
әсер етеді.
Жеткіншектердің бірінші социоллистік фразасы – барлық осы жастағы
жеткіншек – олар оқушылар, ата – ананың не үкіметтің қарамағындағы –
Лар. Жеткіншектің сойиалды статусы, балалардікінен еш өзгеріс жоқ.
Жеткіншектің үлкен болу, есею сезімі , жаңаша үміттену деңгейі,
сүйсінү жағдайы оның әлі де болса жетпеген днңгейі. Айналасындағылардың ,
оның есейгенін, естіген істері балалық емес екендігін үлкендердің біліп –
сезінгені жеткіншекке өте қажет. Жеткіншектің атқарған жұмыстарын бағалап
отыру үлкендер тарапынан өте қажет, міне осы арадан олардың өзара қарым –
қатынаста келіспеушіліктері туындайды. Міне осы жаста балалардың көбі
алдарына мақсат қоцып оны талғамдарына қарай айыра алмайды. Олар мектептен
кейін қандай мамандық таңдап, қайда оқуға бартындарын толық шеше алмайды.
Мысалы, ЖОО – на немесе колледжге СПТУ – ПТЛ дарға бару керек екенін.
Жанұядағы қарым – қатынастың жоспары жеткіншекке жол көрсетумен жалғасады.
Кейбір жанұяда балаға сенбеушіліктен, олардың айналасындағыларға
қаскүнемдік сезіммен қарауларына тура келеді. Қоғамдағы социаоды-
экономикалық жағдайдың ертеңгі күнде не боларын ойласақ, әрине ата – ананың
алаңдауының себебі өте орынды. Ал балалар оның бірін де түнсінгісі
келмейді. Жеткіншектердің агрессиялық тәртібі кәзіргі кезеңде ата- аналарды
да ұстаздарды да толғантады.Жеткіншектердің ортасындағы психологиялық
атмосфера, ол агрессивті балалардың айналасындағыларға әсерінің ықпалы.
Оған немқұрайлы қаруға болмайды. Ескеретін жағдай, олар заңды түрде
жеткіншектің аффектілік дамуда белсенділігін арттырады.
Бөлім ІІ. Ата-ана мен жеткіншек арасындағы түсініспеушіліктің психологиялық
факторы.
2.1. Жеткіншек пен ата-аналар арасындағы өзара қарым- қатынастың типтік
ерекшеліктері.
Мұндай түсініспеушіліктің әр түрлі көріністері өмірдемірде жиі
кездесетін жағдайлар. Маман психологтар мен ұстаздардың екі жақты да бірдей
зейін қойып тандаулары керек.
Біздің қарап отырғанымыз, социологтардың айтуы бойынша, ұрпақ –аралық
түсініспеушілік емес. 700 –ге жуық зерттеулердің арасында дейді педагог –
психологтар ата – ана мен баланың арасындағы конфликт көптеген орын алған,
бұл тақырыпқа қатысы жоқ он шақтасы ғана.
Көптеген зерттеулерді мысалға келтіруге болады. Жанұядағы қарым –
қатынас (В. Шуман). Жасаралық дағдарыс . (И. Кол) Ерлі –
зайыптылардың конфликтісі балаға әсері (А. Ушатков. А. Спиваковская) т.
б. Ата – ана мен баланың арасында түсініспеушіліктің болмайтын жанұяны
кездестіру мүмкін емес. Өте жақсы деген жанұялардың ішінде 30% дейін
түсініспеушілік туады дейді, жеткіншектердің айтуынша ата – ананың екеуіне
де назарлық білдіреді. (И. Горьковская).
Неге ата – ана мен баланың арасында түсініспеушілік
туындайды?
• Қажеттілік деп айтуға болмайды, ата – аналар балаларының мүдесіне
кіреді, балалар сосын ойларымен бөліседі.
• Ата – аналар балаларына қамқорлықпен қарайды. Балалар олармен бөліседі,
содан екі жақты келіспеушілік туындайды.
• Балалар ата – аналарымен тілек, ықыластарын бірінші болып бөліседі,
сосын ата – аналар оларға қамқорлық жасап, олардың істеріне араласады.
Балалардың тәртібі мен өмірге деген құлшынысы жанұяда конфликт
тудырады.
• Психологтар ата – анамен жеткіншектің арасындағы конфликтіні былай деп
бөледі.
• Ата – ананың тұрақсыздығынан туындайтын конфликт.
• Дербестігін силамаудан туындайтын конфликт.
• Әкелік беделдің (авторитет) конфликтісі.
• Көбіне бала ата – анасының конфликтісі мен тартылысына стратегиялық
реакциямен жауап береді.
• Оппозициялық реакйия
• Қарсыласу реакциясы
• Жекелену реакциясы (изоляция)
Ата – анамен баланың қарым – қатынасында бірнеше
типтер бар.
1) Ата – ананың тұрақты аңғармауынан туындайтын түсініспеушілік..
Психологтардың айтуынша жиі түсініспеушіліктің болу себебі ата – ананың
баланы тұрақты аңғартушылығынан болады. Мұны қалай түсінуге болады ?
Әрине жеткіншектің статусі жанұя мен қоғамдағы бастауларынан. - ол не
ересек емес, ие бала емес. Бұл жаста олардың кемшіліктері көп
есептеледі:
Жинамақтамауы, тұрақсыздығы, алға ұмтылмаулығы, өзін - өзі ұстамауы т.
б. Сыртқы кейпі де осыған ұқсайды. Шындап айтқанда жеткіншек өзіне
тартымсыз, сүйкімсіз. Сонысына қарамай кейде өзін үлкенше ұстап келемеждеп,
өзін силауды талап етеді. Кейде бала сияқты бәрін ұмытады, нәрселері
шашылып жатады т. с. с. Сосын барып жағымды жақтары есепке алынбайды да,
кемеліне жетіп жатады. Әсіресе жанұяда одан басқа бала болса – ол неге
болсада тырысатын, тілалғыш болса.
2) Ата – ананың диктатурасы.
Бұл түсініспеушіліктің формасы әртүрлі, жаппай қалыптасуы былай аталады,
Жанұядағы диктатура – бұл қадағалау тәсілі, ондағы жанұядағы
тұлғалардын бірі – екіншісіне қысымдық жасау. Дербестікке де қысымдық
жасалады. Өзіндік абыройды сезіну. Ата – ана жеткіншектің де ішкі
жандүниесіне де кіреді. Әрине ата – ана балаға талап қойып , олардан іс -
әрекеттерін түсіндіруді сұрайды.. Психологтардың пікірі бойынша,
үлкендердің талап қоюы, баланы силап оларға сене білулерінде, жеккөрінішті
жағдайда талдап қою оларға қысым жасау мен қатар көндіруге әкеп соғады.
Ата – аналардың жеткіншектерге әмір етуі мен қысым жасауы, олардың
қарсыласуына, әсіресе дөрекілік көрсету, бірбеткейлік таныту, өтірік айту,
ашық жеккөрулері мен шектеледі. Егер қарсыласуын тоқтатқан күнде де, бала
өз абыройының жойылғанын сезеді. Ата – ананың беделі басым болғнда,
жеткіншек өз мүддесі мен пікірін қорғай алмайды. Осыдан барып шектен
шыққан арсыздыққа ұрынады. Әрине ақырының мұндай қиын болуынан құтқаруға
болады. Бірақ Ата – ана өз ұлы мен қызынан ақырында не шығатынын білмейді.
Әрбір адамда әсіресе ересектерде,, өз шекаралары болуы керек. Жанұяда әркім
өз шекараларын білетін болса, онда сол жанұяда түсініспеушілік пен ұрыс –
керіс сирек болады.
3) Тыныш тіршілік – жасырын түсініспеушілік.
Мұнда ұстаным араласпаушылық , бірқалыптылық., әркімнің өз жетістіктері,
жеңістері, мәселелері бар. Ата – ана мақтанышы сезіммен, бейтараптық қарым
– қатынаста болады. Осындай тәрбие дербестік пен еркіндікке жіберіледі
жанұя балаға жоқ сияқты көрінеді. Басына іс түскенде, қиналғанда,
ауырғанда, оның қатысы керек уақытта жеткіншек ештеңені де сезінбейді.
Осыдан барып шектеусіз тәрбие басталады. Ата – ананың балаға еркіндік
беруі шексіз де шексіз болса, онда тоқтатуға тырысуы, шектеу, міндеттеу
адамгершілік борышпен жеке адамның қалыптасуының қарам – қатынысын жояды.
Осыдан барып үндемей не істесеңде өзің біл деумен тынады. Осындай тәрбиеде
өскен бала алдында не боларын білмей, өзін - өзі тоқтата алмайды.
4) Қорғау түсініспеушілігі.
Қорғау – ол қамқорлық , қиындықтан сақтау.
Мұндай жанұяда өскен жеткіншек ыңжық өзіне қатысты ешнәрсені өз бетімен
шеше алмайтын болады. Ұнжырғасы түскен жеткіншек кейін жас баланың
диктатына айналады. Ол ата – анасына бұйрық беріп, өзінің жас
кезіндегідей, дегенін істеткізгісі келеді. Мұндай бала – жанұяда не жалғыз
болғандықтан, немесе сол баланы өте қажетсініп тосқандықтан туған бала.
Жеткіншектің деспозитизмі өте сирек кездеседі. Мұндай бала – жиі тіл
алғыш, ата – анасына ешқандай кедергі келтірмейді. Жеткіншектік кезеңде
осындай балалар жиі бұзылып, әке – шешесіне қарсы тұрады. Қарсылықтың түбі
әртүрлі болады – суық сыйластықтан белсенді қарсылыққа дейін. Ештеңе
ойламайтын ата – аналар балаларымен жақындасуда оларға аюдай көрінеді.
Үлкендер қашанда баланың жанұядағы қиындықтарды көрмегенің қалайды. Олар
құрбыларының арасында бақытты емес,олар қиындыққа төзе алмайды. Адамды жиі
қорғаштаған құртады, мәселені шешкеннен гөрі. Бірде – болмаса бірде ата
–аналарды балаларының өздерінсіз ештеңе істей алмайтындығы қажытады
5) Ата – ананың өктемшілдік түсініспеушілігі..
Мұндай жанұяда бала тәрбиесіне көптеген тер төгіледі, Балаларын
дарынды, білгір қылып шығаруға тырысады. Суық суға шомылдырып, басқа тілді
үйретіп, музыкаға әуестенідіреді. Тәрбиелік жұмыстар жүргізіп, олардың өз
пікірлерін айтуға мүмкіндік бермейді. Олардың жетістіктерін байқамайды және
істеріне мақтау айтпайды.Сонда бала өзіне деген сенімді жоғалтады,
ренжиді, долданады, бірақ дәрменсіз. Өзінің өмірінде ешқандай мән жоғын,
мағанасыз екенің түсінеді. Ата - анамен жеткіншек неменеге ұмтылу керек ?
Жанұядағы қарым – қатынаста бірігіп істеуге, оңтайландыруға ұмтылу керек.
Міне осындай тәсілдер ересектер мен жастардың арасын оңтайландырады. Ол
қамқорлыққа да, диктатураға да, тіршілікке де жатпайды. Қарым – қатынаста
бірігіп жұмыс істеуде мұндай жанұяда өте сапалы, жоғары жәрежелі ұжым бола
алады.
Жеткіншектік дербестік – негізінде үлкендердік қорғанынан, қадағалануынан
босау. Ата – ананың қамқорлығы мен сүіспеншілігіне бөлену. Олардың
пікірінше үлкендермен құқығы мен дербестігі бірдей болуларын қалайды. Бұл
қарым – қатынастың екі жаққа да бірдей қиын кезеңі жанұяда қалыптасқан
тәрбиенің стилінде, баласының есеюін ата – ананың қалай қабылдауына
байланысты. Мектеп жасындағы тыныш баланың шақтан, жеткіншектік кезең қиын
да күрделі. Даму деңгейі осы кезеңде өте тез және жеке тұлғаның
қалыптасудағы жоспарының өзгеруі байқалады. Қарама – қайшылық мінез,
ұмтылыс,беталыс бір – бірімен күреседі. Мінезі мен тәртібі де
айрықшаланады. Қарым – қатынастағы ерекше қиыншылықтар, түсініспеушілік
ата – ана жеткіншектің тәрбиесін, оқуын қадағалануынан туындайды. Баланың
дамуындағы өте қолайсыз жағдай ол – қатаңдық, өктемдік тәрбиеде қадағалау,
Онда мынандай көптеген жіктеулер бар.
• Ата – ана тиянақты түрде балаға не істеу керектіген айтып отырады.
• Бала өз ойын айтса да, ата – ана оны қолдамауға тырысады.
• Бала өзінше шешеім қабылдауға тиіс, бірақ та ата – ананың қолдауымен,
ата – анамен бала бірдей шешім қабылдауға құқылы.
• Бала өзі жиі шешім қабылдайды.
• Баланың өз еркі, ата – ананың айтқанын орындау, не орындамау.
Кеңінен тараған жанұядағы тәрбиенің стиліне
тоқталып өтейік:
Ашығын айтатын ата – аналар жеткіншектердің дербестігін , тәртіп –
тілігін бағалайды.. Олар өздері балаларының дербестігіне жол бере отырып,
олардың құқығын сақтап және бірмезгілде өздерінің міндеттерін орындауды
талап етеді. Жылылық пен қамқорлықты сезінген жеткіншек, ата – анасының
бақылауына ешқашанда қарсыласпайды. Ол нені істеп, нені істемеу керегіне
көңіл бөледі. Ересектікке қалыптасу мұндай жағдайда еш күйзеліссіз өтеді.
Өктемшіл ата – аналар, жеткіншекке ешнәрсе түсіндірместен тек қан
оның өздеріне тәуелді болуына талап қояды. Өмір саласында өте қатты
қадағалайды да, ешқандай биязылық көрсетпейді. Мұндай да бала ата –
анасымен қарым – қатынаста жоғары талап қойып, қысым күшейсе, онда жағдай
қиындай түседі. Мұндай жанұяда өскен бала ешкімге сенбейді, қарым –
қатынаста қиындық тудырады, өздері қатыгез болып өседі. Ата – ананың
немқұрайлы көз қарасы – жанұядағы қарым – қатынаста ешқандай мәні жоқ.
Жеткіншек не істесе де, оған араласпауы, оны қадағаламауы, жеткіншектің
кейде шатақ шығаруына әкеп соғады. Олар ата –анасының тірек, сүйеніш
болғанын көргілері келеді. Енжарлық дербестік - қамқорлық жасамау,
қадағалап отырмау, құрбыларымен қарым – қатынаста қиындық тудырады.
Жеткіншек өзіне не керегін өзі шешіп, жанжал шығарып, Мен өзім білемін
- ге басып, басқаның талап тілегін қабылдамайды.
2.2. Жанұямен жеткіншектің түсініспеушілігі және оның
алдын-алудың негізгі бағыттары.
Ата – анамен баланың арасындағы түсініспеушіліктің алдын – алудың
негізгі бағыттары мынандай :
1) Балалардың өсу кезініңдегі психологиялық ерекшеліктерін ескере
отырып, олардың эмойионалды күйін сақтау.
2) Жанұяняң құрылымы оның ұжымдық бастамасынада. Болашақта бірге ,
еңбек міндеттерін анықтау, бір – біріне көмектесу, бір нәрсеге әуестену.
3) Тәриелік жағдайды күшейту процессі.
4) Баланың ішкі дүниесіне қызығушылық , әуестігіне қамқор болу.
Ата – ана мен жеткіншектің арасындағы түсініспеушіліктің негізгі
типтерін жеңу үшін мынандай жолдарды қарастыруға болады. Түсініспеушілік
кезінде ата –ананың тұрақсыз қабылдауын тез ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тарих – педагогикалық инстиуты
Психология кафедрасы
Жеткіншектің жанұямен қарым– қатынас барысындағы түсініспеушіліктің
психологиялық аспектілері
Диплом жұмысы
Ғылыми
жетекші: аға оқытушы: Болатбекова
Назгүл Жоламан қызы.
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі
Р.Р.Бирюшев -------------
--------------------- 2007
Көкшетау 2007ж.
Мазмұны:
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 2
Бөлім І. Жанұядағы өзара қарым-қатынас сипаттамасы және
жеткіншектің психофизиологиялық ерекшелігі.
1.1. Жанұядағы өзара қарым-қатынас ерекшелігі және оның
жеткіншек психикасына әсері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Жеткіншектік кезең және оның психофизиологиялық
өзгерістерге ұшырауы барысында
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
Бөлім ІІ. Ата-ана мен жеткіншек арасындағы түсініспеушіліктің
психологиялық факторы.
2.1. Жеткіншек пен ата-аналар арасындағы өзара қарым-
қатынастың типтік ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2. Жанұямен жеткіншектің түсініспеушілігі және оның
алдын-алудың негізгі бағыттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 29
Тәжірибе бөлімі: Ата-аналар мен жеткіншектің өзара қарым-қатынас-
тарын зерттеуге арналған методтары.
3.1. Түсініспеушілік жағдайдағы жеткіншектердің мінез-
құлық стилін анықтауға мүмкіндік беретін методтар
және олардың ата-аналарына деген қатынасы.
... ... ... ... ... ... 32
3.2. Жеткіншекті тәрбиелеу ісіндегі және олардың қарым-қатынас
барысындағы сұрақтар бойынша ата-ананың қатынасын
айқындауға арналған методикалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Қортынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 46
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
49
Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 52
Кіріспе.
Ұлттық тәрбие мұрасында күні бүгінге дейін өз құнын жоймаған
маңызды мәселелердің бірі ата-дәстүріміз бойынша ежелден сақталып келе
жатқан отбасы тәрбиесі. Сондықтан тәрбиесіз берілген білім-адамзаттың қас
жауы-деп Әл-Фараби бабамыз айтқандай, бүгінгі жанұядағы басты рөл-баланың
өмірдегі адамгершілік қағидаларын қалыптастыру. Жанұя ерекшеліктерді
тудырады немесе оны бұзады. Тұлғаларның психикасының қалыптасуының нығаюы
немесе құлдырауы сол отбасының құзырында. Жанұядағы жағдай қандай да
болмасын, алғашқы себептермен үлкендерге қарап, балалардың өсуіне себебін
тигізеді. Жанұядағы климат оның айналасындағылардың моральдық климатына
және денсаулығына әсер етеді. Баланың алғашқы тәрбиешісі-ата-анасы болса,
жалпы өмірдің түп тереңі-балалық шақ деуге болады. Мысалы, Бала тәрбиесі-
бесіктен, Әкеге қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер, Ұяда не көрсең,
ұшқанда соны ілерсің дегендей мақалдың да отбасындағы ата-анасын тәлім-
тәрбиесіне ықпалы зор. Бала үлкендердің іс-әрекетін, әдет, қылықтарын тез
қабылдап, соларға ұқсап өскісі келеді. Мәселесі қиын жанұяда өскен баланы
қайта тәрбиелеу өте қиынға соғады. Баланың азаматтық құқығын қалыптастыруда
жанұяның ықпалы өте зор. Сол себепті отбасындағы ата-әже. Әке-шешесі, басқа
да үлкендері тек қана сылдыр сөз бен ғана шектеліп қоймай, көрсетер
тәрбиенің мәні бар үлгі-өнегесін ісімен, тәжірибесі мен дәлелдеуі керек.
Ата-аналар балалары мен өздерінің арасындағы басталған
түсініспеушіліктердің қисынын кеш ұғады да, кикілжің туындағаннан кейін
ғана дабыл қаға бастайды. Ал конфликт бала мен ата-ана арасында сирек, не
кездейсоқ басталады. Шешесінің баласына көп көңіл бөлгендіктен, әкесінің
жанұядағы рөлі төмендейді, ол уақтылы көңіл бөлмейді және баласының жеке
басының мәселесіне (проблемасына) назар аудармайды. Осының барлығы баланың
көңіл күйіне кедергі келтіреді. Сондықтан біз жанұядағы ата-ана мен
жасөспірімдердің өзара қарым-қатынасы жөнінде мәселе қозғамақпыз. Бұл
тақырыпты қазіргі заманның көкейтесті мәселесі деп ойлаймыз.
Бұл тақырыптың мәні-ата-ана мен баланың арасындағы қарым-қатынастың
өркендеуіне және баланың мінез құлқына, амандығына мәнінің ықпалы өте зор.
Ақылды қария-ағып жатқан дария - дегендей ең бастысы, алдымен ата-ана
баладан нені талап ететіндерін өздері мән бере ойлана отырып, оны алдына
мақсат етіп қойғандары жөн. Халық ұғымында ақылдылық баға жетпес қазына
Түйедей бойың болғанша, оймақтай ойың болсын деген ата-ана баласына
күнделікті тіршілігінде, істі ақылға салып отырмаса, мақсатқа жету қиын
екендігін ұмытпайтындай етіп тәрбиелейді.
Педагогикалық тұрғыда отбасы тәрбиесінде мақал – мәтелдерді қолдану
ескертусіз қалды десе де болады, мұның өзі бала тәрбиесінің танымдық іс -
әрекетінде құндылық сезімдерінің жойылып, халық даналығында Өзім
дегеннің өзегі өртенеді дегендей, тұлғаның өзін - өзі тануда, Мен өзім
білемін деген сөз тігісіне ұласып кетіп, ата-ананың тәрбиесінің нәрлігі
көрінбей қалады. Жанұядағы қарым – қатынастың ерекшеліктерін А. И. Захаров,
А. С. Спиваковская. А. Я. Варга. Э. Г. Эйдемиллер. Ю. Гиппенрейтер.
М.Буяков. З.Матейчек. Г.Хаментаускас. А. Фромм. Р. Скайдер т. Б. зерттеген.
Бала мен ата – ана арасындағы қарым – қатынасты А. С.Макаренко зерттеп
Книга для родителей деген кітабын шығарған. Жанұя – бірінші ұжым оның
ішкі қарым – қатынасы барлық тұлғаға қатысты соның ішінде балаға да тән -
деп жазған.
Аз да болса қызығарлық жұмысты Ә.Арутюнянцта былай деген Бала мен ата –
ана арасындағы қарым – қатынас, сол жанұяның құрылымының талдауына
байланысты.
Оны ол 3 – нұсқаға бөлген: дәстүрлі, балалар арасындағы, жұбайлық.
Ал А. Е.Личко болса, ол жанұяның ішкі қарым – қатынасындағы
ерекшеліктердің мәнің –Баланың шамадан тыс белсендігі, қараусыздығы
Жанұяның кумирін туғызатын жағдай және еркелігі мен ерекшелігінен тұратын
жағдай деп жазған.
Сайып келгенде жұмыстың барысы – ата – анамен баланың арасында
туындайтын конфликтінің психологиялық аспектісі оның ішінара түзетуін де.
Педагогикалық тұрғыда отбасы тәжірибесінде, бала бойында танымдардын, іс -
әрекеттердің аспектілерін дамыта отырып кәзіргі кездегі тумай жатып, тағдыр
тәлкегіне ұшыраған балалар ес біліп, ер жеткенде, өздерін бақытсыз еткен
жандар туралы кешіріммен ойлануға қол жеткізуінде психологиялық аспектілері
сан қилы.
Ғылыми аппарат
Тақырыбы: Жеткіншектің жанұямен қарым – қатынас барысындағы
түсініспеушіліктің психологиялық аспектілері
Мақсаты: Жеткіншек жастағы баланың психикалық ерекшелігіне назар аудару
және оның жанұямен қарым – қатынас ерекшелігін анықтау.
Міндеттері:
1. Жанұядағы өзара қарым-қатынас ерекшелігі және оның жеткіншек
психикасына әсерін анықтау.
2. Жеткіншектік кезеңнің психофизиологиялық өзгерістерге ұшырауын
қарастыру.
3. Ата-ана мен жеткіншек арасындағы түсініспеушіліктің психологиялық
факторларын қарастыру:
- Жеткіншек пен ата-аналар арасындағы өзара қарым-
қатынастың типтік ерекшеліктері.
- Жанұямен жеткіншектің түсініспеушілігі және оның
алдын-алудың негізгі бағыттары.
4.Ата-аналар мен жеткіншектің өзара қарым-қатынастарын зерттеуге арналған
методтарды қолдану ерекшелігін түсіну.
Зерттеу объектісі: Жеткіншектің жанұямен қарым – қатынасы.
Зерттеу пәні: Жеткіншекті тәрбиелеу ісіндегі жанұя мен қарым қатынасы..
Ғылыми болжам: Егер жеткіншектік кезеңде оның психикалық ерекшелгіне баса
назар аударса онда жанұямен түсініспеушілік себептердің алдын алуға болады.
Зерттеу әдістері: Ғылыми әдебиеттерге шолу жасау , оқушылардың даму
ерекшеліктерін үнемі бақылап, диагностикалық зерттеу жүргізу.
Бөлім І. Жанұядағы өзара қарым-қатынас сипаттамасы және
жеткіншектің психофизиологиялық ерекшелігі.
1.1. Жанұядағы өзара қарым-қатынас ерекшелігі және оның
жеткіншек психикасына әсері.
Жанұядағы тәрбиені зерттеу мәселелері дейді П. Ф. Лесгафт. Ондағы
адамның өткен өмірі мен қәзіргі өмірінің тәжірибесін салыстыра отырып,
ондағы өзінің әсерінің басқаға ықпалын көру. Ондағы байқалған өзгеріс
әсерлерін көріп білу және де оны адам сангасына жеткізе білу ол адамның
ақылдылығымен даналығы.
Қандай да болмасын бейненің табиғи түрде өсіп жетілуі, еркін адами
тұлғаның дені сау болып, оның балалық шағы, жеткіншек кезеңі жақсы ортада
өтуіне байланысты.
Ол қандай жағдайда?
Біріншіден . Сүйіспеншілік атмосферасы. Адам сүйіспеншілікпен
дүниеге келуі керек және балалық шағын сол сүйіспеншілік атмосферада
өткізуі, адамдардың бірін – бірі силауында.
Екіншіден. Адамгершілігі бар тәрбиеші, баланы ойлауға, әділ болуға,
іспен сөзді ұштастыра білуге үйретеді. Әрине бұл рөлді анасы атқарса өте
жақсы.
Үшіншісі. Баланың істеген жұмысы қашанда қуантады. Ол үлкендердің
істеген қайталап отырып оны өзінше ойын сияқты көргенмен, өзі сол жұмысты
көмекші ретінде атқарғанын ұға бермейді. Өсе келе сол жұмысты еркін
орындайтын қалге жетеді.
Төртіншіден. Бала өзінің мақсаттық іс әрекеттеріне
қанағаттанбаушылықтан оның не нәрсеге болса да қабілеттігі төмендейді.
Бесінші. Баланың барлық дамып өсуінің үйлесімі оның не нәрсені болсын
көріп білуінде.
Алтыншы. Тәрбиеші, баланы қашанда болсын өзінің шамасына қарай
айналасқан іс - әрекеттерін бақылап отыруы керек. Өйткені шамадан тыс
ауырлықтан ол қызығушылықты жойып, жалқаулыққа ауысады.
Оның жасына байланысты жұмысын ауырлату керек.
Жетінші. Білімі мен тәрбиесі баланың еліктеуі байланысты. Түйсігі мен
еліктеу методына байланысты. Түйсігі мен еліктеуі баланы айналасындағы
адамдарға әрекет жасауға ұмтылдырады. Сол үшін үлкендер балаға жақсылық
тілеп, оны жақсы көрсе оның әр қимыл әрекетің қадағалап отыру керек.
Кәзіргі педагогикалық психологияда белгілі С. В. Королева жанұядағы өз ара
қарым – қатынастың күрделігі мен оның жеткіншеккеықпалы зор деген. Оның
ішінде ұстаздың рөлі өте зор, әсіресе нашар жанұяда деген. Жеткіншекпен
қарым – қатынаста ұстаз өзін биязы ұстауы керек, Жанұядағы қыз бен ұлдың
мінездерін ішінара түзетуге әсер етуі керек. Мұндай ішінара түзетулерді
оқусыз түзетуге болмайды. Ол үшін өзінің стилі керек.
Қазіргі психологияда жанұяның өзара қарым – қатынасының стилі үшке
бөлінеді.
1. Ырышылдық ( либеральный )
2. Өктемшілдік ( авторитарный )
3. Ашық айтушылық ( демократический )
Біріншісі, қашанда жанұяда өзара қарым – қатынастың болмауынан.
Жанұядағы адамдардың бір – бірінен алшақтауынан, жатсынуынан, әсіресе
жеткіншекке үлкендердің көңіл бөлмеуінен туындайды. Басқада екеуінде,
Өктемділік пен ашық айтпауда, екеуінде бір қосынды – қатаң өктемшілдік,
рәсімсіз қарым – қатынас, олардың қаталдық, агрессиялық, диктаттық, суықтық
өз ара қарым – қатынасы. Басқасында коллегиялық демократия, бірігіп жұмыс
істеу, өз ара көмек, ұзағынан түбегейлі жанұялық үстемдік. Жанұялық қарым –
қатынаста тағы бір мінездеме бар – ол бағыттық мағанадағы қарым – қатынас.
Бағыттылық ол үш түрде болады.
Біріншісі: Артықшылдық іс - әрекет.
Екіншісі: Басқа адамдармен өз ара қарым – қатынас.
Үшіншісі: Өзіне және өзін қанағаттандыруға.
Бала мен ата – ана қарым – қатынасында жақсы бір формула бар, ол.
Қатты қысып, құшақта, жібер, қал.
Үлкендердің балаға деген көз – қарасының өзгеруінен. Ата – ананың балаға
кім екенін ойлаймыз ба ?
Біріншіден: Олар балаға жылулық пен қамқорлықпентың эмоциональды көзі.
Екіншіден: Жоғары дәрежелі әмірші және қайжағынан болмасын оларға
тілектес.
Үшіншіден: Олар балаларға үлгі және соларға қарап еліктеп өседі.
Төртіншіден: Ақылшысы:
Мені, осылайша қандай да болсын, қай уақытта болса да, олардың
арасындағы қарым – қатынас, олардың жастарына қарамай, ата – анамен балаға
тән осы төрт функция сол қалпында қалады.
Сәби кезі мен балалық шақта осы функцияның біріншісі жүрсе, жеткіншек
пен жасөспірім кезеңде екіншісі жүреді. Ал мектептегі кезеңде – үшінші
жүрсе, төртіншісі – бала қай жаста болса да, ата – ананың ақыл кеңесі керек
және ол басым болады.
Міне осы кезеңнен бастап, ата – анамен балаларының өз ара қарым –
қатынасының қайта құру міндеттілігі артып, олардың біріге жұмыс істеп,
оларға ақылшы болғаны дұрыс.
Енді балалардың ата – анасынан эмоциональды байланысы біртіндеп
үзіледі не керсінше нығаяды. Немесе балалары мен ата – анасының арасындағы
түсініспеушілік күннен – күнге күрделенеді. Кейде ата – аналар өз
балаларының тәртібін реттей алмай қалады. Егер де ата – аналар мөлшері мен
бағасын бағдарлап отырса, онда ол балаға жат болып көрінеді.
Осы жатсынудың түбінде не жатар?
БІРІНШІДЕН, Өскен балалармен арадағы қарым – қатынастың өзгеруі.
ЕКІНШІДЕН, Оның қажеттілігі, ата – ананың жеткіншекпен өз ара қарым –
қатынасының дұрыс еместігін және оларды түсінбеуінің себебі.
ҮШІНШІДЕН: оларға өз дегендерін істетіп, өктемдік жүргізудің салдарынан.
ТӨРТІНШІДЕН:Жеткіншек пен өз ара қарым – қатынастағы тепетеңдікті
сақтамауы.
Осының барлығы жеткіншектің мінез құлқының моральдық өзгеруіне әкеліп
соғады. Жанұядағы бұданда маңызды мәселе, арадағы жеткіншектік кезең. Ата
– анамен бала жүйесі.
Ұстаз – психологтың көңіл бөлетіні – біріншіден, ата – ананың балаға
деген көз қарасының ерекшелігі. Жеткіншекпен ата – ананың ұстанымы (
позициясы ) бір арнаға тоғысуы мүмкін, - деген В. А. Караковский.
Біріншіден, ата – ана өзін, балаларының үстінен қарау оларға алланың
әмірімен келген деп , жеткіншекке өз ойын, пікірін, барлығымызға белгілі
Мен сияқты істе деумен ұқтырады. Бұл ұстанымның (позицияның) ақыры,
жеткіншектердің өмірлік стиліне қарсы, олардың қәзіргі сән үлгісімен киініп
, шаштарын түзетуі, заман талабына сай музыка мен билеулерін, барлығына
қатаң талап қою енмесе соның барлығын тоқтатуға ұмтылудан басталады.
Екіншісі, ата – ана өз балаларының тез өсіп, ақыл – ойының жедел
жетіліп, олар Жастардан қалыспау керек деп, алға ұмтылуларын қолдаса,
онда олардан өздеріне деген жылылық пен алғысқа бөленеді.
Міне, осы екі позицияда да екі ұрпақтың өз ара қарым – қатынасының
бұзылуы, ұрпақ арасындағы үлкендердің бала алдында абыройының жойылуы,
қарым – қатынастағы тәрбиенің бұзылуына әкеліп соғады.
Осы арада ұстаз неге көңіл аудару керек? Мұндайда ата – ананың жеткіншекке
деген көз қарасын өзгерту керек екенін түсіндіру және де олардың өз ара
қарым – қатынасында үлкендердің балаға деген үстемдігін төмендетіп,
абыройын жойып алмай, беделін көтеру. Сенімді болу – беделдің көтерілуіне
негіз. Біз әрине жайдан – жай үлкендердің үстемділігіне көңіл бөлген
жоқпыз.
Мамандардың ойынша, үстемділік пен беделдік бірімен бірі тығыз
ұштастырылған. Сіздердің білулеріңізше, психологтар оларды үш негізден
тұрады деген. (демократиялық, өктемшілдік, немқұрайлылық).
Біріншісі – демократиялық ( ашық айту ) мұнда үлкендер балалармен өздерін
жолдас реттінде сөйлесіп, олардың тәртібін бақылап , мақтап, ақыл айтып,
олардың істеріне мәз болады.
Екіншіде, авторитарлық ( өктемшілдік ) жағдайда қарым – қатынас қысқа
бұйрықты түрде, өз дегендерін істеумен аяқталады. Баланың сезімі мен
эмоциясы есепке алынбайды. Оларға өздерінің көңіл күйіне қарай ұрысады да
мақтайды да.
Үшіншіде – немқұрайлық .
Өз ара қарым – қатынаста балаға көңіл бөлінбей не істесеңде - өзің біл
деген сынай білдіреді.
Егер де осыны шкала арқылы өлшеп көретін болсаң , онда оның бір
жағдайдағы + (плюс) белгісінде ата – ананың балаға деген өте жақын,
жылы, тілектестік көз қарасы жатса, екінші жағында - (минус) алыс,
суық, жат көз қарасы көрсеттілер еді. Көптеген зерттеулерде ата – ана
Ның сүйіспеншілігі жеткіншікке өтн қажет, және де оның өзге адаммен қарым
– қатынасының жақсаруына, өзін - өзі силап, өзі туралы басқаның жақсы көз
қараста екенін сезінуінде.
Ал егер де ол қарым – қатынас керісінше болса, онда жеткіншектің
психикасы қозғалып, жүйкесі жұқарып, өзгеге деген көз қарасы төмендеп, өзін
кекшіл және жиіркенушілікпен ұстайды. Қарым – қатынастың стилі тәрбиесіне
байланысты. Балаға зейін қойып, оларды мақтау бірінші орында болса,
қаталдық пен жазалау – екінші орында болады.
Мұндайда ақыл алдында, ашу соңында дейді халқымыз. Мұнда бірінші типті
қолдану баланың психикасының гормональді өсуіне, ал екіншісі баланың
психикасының гормональды төмендеуіне әкеліп соғады. Мұндай эмоциональді тон
жанұядағы тәрбиенің бақылауы мен дербестігінде, ал баланың тәуелдігі,
енжарлығы, соқыр тілалғыштығы, осының барлығы не ұқсастықтан, не қарама –
қарсылықтан болады. Өзара қарым – қатынастың стилі үлкендердің балалармен
оларды қолдау контактісінде ғана емес,олардың өзара қарым – қатынастық
тәрбиенің, өзіндік тәрбиелеу әдісінде. Осының барлығы баланың әдісінде.
Осының барлығы баланың үлкендерге қарап еліктеуіне, шындап айтқанда соларға
ұстап өсуіне әкеліп соғады.
Өз ара қарым – қатынастың стилінің мәнін, сызықтың бойында есептеуге де
болады. Оның бір плюсінде сөзсіз өктемділік билесі, екінші плюссінде
демократия, ал ортасында өзара қарым – қатынастың бірдей мәні көрсетілер
еді. Егер де біз осы сияқты ойша жүріп өтсек, өзара қарым – қатынасты
жүрудің, үлкендер атқаратын және де жеткіншектің бағыну мотивті (
түрткілері )осы мәселелердің қатысу арқылы мынандай суретті көруге болар
еді. Шектен тыс өктемділік, қарым – қатынаста зорлықпен ( ұрып – соғумен
)көндіруге болатыны.
Ақырындатып айтқанда, қорқытып істетуге әкеліп соқтырады. Өзінің
үлкендігін пайдаланып, өзін силауға иландыру. Қатты айтып ананы істе,
мынаны істе деп, оны құлға айналдыру. Жеткіншек мұндай әсерден енжар,
өзіндік еркі жоқ, тілалғыш құлға айналады.
Ал қарама – қарсылық көрсеткенде шатақшығып қарама – қатынастың үзілуіне
әкеліп соғады. Әрі қарай алғанда жеке қамқорлық, ол дегеніміз аз да болса
өзімшілдік, терең өтініп сұрау ( бұл мен үшін өте маңызды, мен үшін істеші,
деп өтініп сұрау, жауапкершіліктен қашқақтау. Өзіндік идиолизм қажеттілік
әрекет – ол оған істеткізуге, оған сенім артуға, түсінуге, соңында шешім
қабылдауға, үлкен мен жеткіншектің бірігіп істейтін жауапкершілігі.
Бұдан шығаратын қорытындымыз жанұядағы қарым – қатынаста ата –ананың
міндеті жеткіншектік кезеңді жай ғана прогресті демокртизация деп
түсінулері керек. Ата – ананың міндеті – тәрбиенің жүйесіндегі
тілектерінің нәтижесі.
Көптеген жанұяда үлкендер балаларына өздерінің білмегенін, істей
алмайтындарын үйретуге тырысады. Баланы тәрбиелеу кезінде ата – аналар
көптеген даналықтарға үйренеді Көп жасағаннан сұрама, көпті көргеннен
сұра . Жасында байқары жоқтың – жасы жеткенде айтары жоқ , Үлкен
отырып – кіші сөйлегеннен без ,
Еңбек адамның екінші анасы , Еңбек – емізер , Сабыр түбі – сары
алтын - деген мақал мәтелдердің айтарлары жас жеткіншектерді
адамгершілікке, әдептілікке, еңбексүйгішікке баулиды, ойлануға жетелейді.
Менің ойымша ата – анаға керекті қасиет – жаңаша оқуға қызығушылық,
әзілдесіп, өзінің істеген істеріне сын көзбен қарап, қашанда ашығын айту.
Жеткіншектің сана сезімінің өсіп жетілуіне, үлкендер өте қамқорлықпен
қарап, оларды балалық, сәбилік кезіндегідей аялап білуінде. Оларға дер
кезінде ақыл – кеңестерін айтып, қашанда қолдап отырса, олардың жақсы
азамат болып, сана сезімдерінің жақсы азамат болып, сана сезімдерінің өсіп
жетілулеріне көмектеседі.
Жеткіншектің мінез құлқының тез өзгеруін ата – ана түсініп бақылап отырса,
онда олардың қателесуіне жол берілмейді.Егер де уақытымен қадағалап отырса,
ата – анамен жеткіншек арасындағы қарама – қатынас түсіністік тауып,
тығырықтан шығуға болады. Әрине, жеткіншектік кезеңдегі проблеманы
(мәселені) қиындықсыз, әрі тез шешуге болмайды. Ата – анамен жеткіншек
шыдамдылықпен жұмыс істеп, бірі мен бірі әңгімелесіп, бірін – бірі жақсы
көруге тиіс. әр жанұяда мұндай кезеңде, айналасындағыларды жаңаша көріп,
барлығы бірімен бірі жаңа танысқандай болады. Осындай конфликт пен
торығуда, адам өзінің ақыл –ойымен өзіне жауапкершілікті мойнына алып, осы
проблеманы шешуге тырысады. В . Сатирдың тәжірибесінен мынаны білуге
болады. Ата – ана жеткіншектік дағдарыс (кризис) кезеңі өтіп одан балаға
ешқандай із қалмауын қадағалайды. Олар өте қорқынышпен осы өтпелі кезеңді
тосады. Баласының жаман әдетке, алкогольге, есірткіге, бұзақылыққа,
зорлыққа (зинақорлыққа) баруынан сақтанады. Егер де олар осының барлығын
алдын – ала қадағаласа, онда жарты жұмыс атқарылды деген сөз. Ата – аналар
өздерінің қорқыныштарынан арылу үшін, алдын ала дабыл қақпай балаларының
істеп жүрген істерін бағалап олардың істері дұрыс деп ойласа, онда оларды
қолдап, мақтап отырғандары дұрыс.
Мақтаудың да жолы бар, егер жеткіншек өз қатесін уақытымен түсініп, оны
түзетуге тырысса, онда мақтауға болады.
Үлкендер жиі жеткіншектің жағымсыздығын түсінбей, тіпті түсінгісі
келмей, олардың қызығушылығы мен шұғылданған жұмысына уақытылы
көмектеспесе, олардың өмірлерін күрделендіріп алады. Жеткіншек әрине, олар
ешқандай да қаскүнем не жауыз емес, олар да кәдімгі адам, үлкендерше өмір
сүргісі келетін, тез есеюге ұмтылған. Айналасындағы қорқыныштан баласы
қорғаштаған ата – ана, оларға барлығынан тыйым салады. Қайта керсінше болуы
керек. Жеткіншекке дұрыс жол көрсетіп, оларды жақсы көріп, оларға
түсінушілікпен қарау керек. Жеткіншек өс келе, ата – анасымен өз ара бір –
біріне деген сенушілік пен үлкендерден ақыл – кеңес тосады. Олар өздерімен
ашық сөйлескендерге сенбейді. Адалдық пен шындық қашанда ерекше бағаланады.
Үлкендер балалар мен қарым – қатынаста өздерінің шекараларын білу лері
керек. Әркім өзінің жеке өміріне құқылы. Міне осы мәселені ерлі – зайыпты
Р. Т. және Д. Байярдтар шешкен.
Олар өздерінің Сөздің мазасыз жеткіншегіңіз деген кітабында
бірізділікпен түбегейлі системаны елестетеді. Онда өткізілген тәжірибелер
мен жаттығулар да үлкен педагогикалық эффекті бар. Кітапта іс жүзінде
жетекшілік ету, тәрбие кезінде педагогикалық стереотипті жеңіп шығуға
болатыны көрсетілген.
Олар мыналар: Баланы ойлалы әрекетпен тәрбиелеу. Осы стериотипті
тәрбиелеу. Осы стереотипті тәрбиеде - ата – ананың баланы ішінара
түзетуінде. Кітапта қайта – қайта олардың сезімі мен күйзеліске назар
аударған. Баярдавтардың системасы бойынша – бұл мінез – құлық тренингі
емес. Бұл кітап ата – ана мен баланың арасындағы психологиялық контактің
компасы есепті.
Кітаптің негізгі реферекті, бала – еркінді тұлға, тәрбие – бұл әрине ата-
ананың өзінше тәрбиесі,ықыласы. Тағы бір стериотипті көрініс – онда жанұя
тәрбиесінде ата – ана өздерін, біз баланы қатты қадағалап отырмыз деп
түсінеді. Қай қайсымыз болсақта солай ойлар едік. Біз өзімізді де,
баламызды да жақсы түсінеміз деп. Тағы да авторлар бұның қате екенін
түсіндіреді. Әрқашанда зейін қойып тыңдап, дұрыс түсінісу арқылы жұмыс
істеуге болады. Тәрбие тыңдай білуді талап етеді.
Үшінші стереотип психологиясы жанұя тәрбиесі – ата – ананың өзін құрбан
ету стериотипі кітаптің бірінші бөліменде, бір тұрғыдан қарағанда ата –
ананың өздеріне байланысты қарым – қатынас - өзімшілдік апалогиясы.
Азаматтың құқығы мен мүддесін қорғау тек қана балалардың ғана емес, ата –
аналарға да тән тәрбие болуға тиіс.
Төртінші стереотип – керісінше, жанұядағы тәрбиедегі қарым – қатынастың
сөздік педагогикаға еш мәні жоқ.
Ақырғы бесінші – ең маңызды. Біздің көз қкрасымызша, жанұядағы тәрбие
спериотипі, көптеген анықтамалар бойынша ата – аналардың тәртібінде бала
дегеніміз - өте қиын мәселе, шындап айтқанда көптеген қасиет, қабілетілігі,
ұмтылысы толық ұғымдылығы, бір нәрсеге мақсаттылықпен әсер ету
психологиялық құрастыру (конструкциясы).
Бала – ата – ананың адамгершілік айнасы. Мектеп пен ата – ананың міндеті-Әр
балаға бақыт беру. Бақыт сан қырлы. Бұл адамның өзінің қабілеттерін ашып,
еңбекті сүйіәп, оның жасапазы болуына. Өзін қоршаған ортаның әсемдігіне
ләззат алып, басқалар үшін әсемдік жасауында, басқа адамдарды суйіп,
сүйікті болуда, балаларды нағыз адам етіп өсіруде.
Ата – ананың өзіне қоятын талабы, оның өз жанұясына құрметі, өзінің әрбір
қадамын бақылауы – міне тәрбиенің бірінші және ең басты әдісі осы.
Тәрбие төрт түрлі болады: дене тәрбиесі, ақыл тәрбиесі, сұлулық, және
құлық тәрбиесі. Егер де адам баласына осы төрт тәрбие тегіс берілсе, оның
тәрбиесі болғаны. Балада берік, дұрыс мінез пайда болу үшін негізгі екі
шартты орындау керек. 1)Баланың өз қолынан келетін іске талық ерік беру.
Басқаның күшіне, көмегіне сеніп кетпей, өз қолынан келетін істе ғана
тәрбиеші көмек көрсетіп жіберу міндетті, күшпен асатын іске кірісіп,
баланың тауы шығалмас үшін.
2)Баланың құрмайтын, ұсақтықтықпен қажытпайтын темір тәртіпке бағындыру
керек. Баланы еркіне жіберу, оны ерлікке, батыллыққа үйретсе, темір
тәртіпке бағындыру оны шыдамдылыққа, табандылыққа үйретеді.
Осы екі жағы тең адамның мінезі де күшті болады. Баланы тіпті еркіне
жібермеу оны жасқаншақ, жасың, қорқақ қылады. Ал тіпті тізгінсіз қол беру,
оның бар еркелігін орындай, беру, баланы байбастаң, ессіз тентек қылып
шығарады. Осы екі жақтың біреуіне аударып жібермей баланы, баланы ортада
ұстай білу үшін ата – ана мынаны есіне сақтау керек, 1)балаға бір нәрсе
істе дегенде, ақырмай – ұрыспай, салмақпен былай да жарайды, былайда
жарайды деген секілді табансыздық көрсетпеу керек. 2)Балаға бір нәрсені
істе дегенде, сол бұйрықтың себебін ұққандай қылып, ақылмен айтып тоыру
керек. Абай Құнанбайев данышпанымыз айтқандай Ұстаздық еткен жалықпас,
үйретуден балаға. Тәрбиеші баланың қаһарлы қожасы болмай, жұмсақ жолдасы
бола білуі керек.
Бала еш уақытта іссіз отыра алмайтын болғандықтан, балаға ылғи пайдалы
іс беріп отыру керек. Балаға тәрбиені өзінің жас жолдасына, жаратылысына
қарай беру керек. Жас бала – жас шыбық. Жас күнінде қай түрде иіп тастасаң,
өскенде сол иілген күйінде қатып қалмақ. Теріс иіліп қалған шыбықты артынан
түзеймін десең, сындырып аласың Баланы бастан деген сөздің мәнісі осы.
Тәрбие деген – баланың бетке қақпай, бетімен жіберу емес. Яки отырса
басқа, тұрса аяққа ұрып, көр бала қылып өсіруде емес Баланы тәрбиелеу -
өмірде ақыл мен әдіспен күресе білетін адам шығару деген сөз. Қалса өзін,
асса барлық адам баласын әділ жолмен өрге сүйрейтін ер шығару деген сөз.
Тұрмыста түйінді мәселелерді тез шеше білетін, тұрмыстың тұңғиық теңізінде
жігерлі қайратпен кеше білетін, адалдық жолда құрбан бола алатын азамат
тәрбиелеу үшін – ата – ана бар күшін, бар білемін жұмсап, жалықпай,
шаршамай үйрете білу керек.
А)Ата - ана беделінің мәселесінің оларды толғантуы дегеніміз заңды
да жақсы нәрсе, өйткені нағыз бедел - өсіп келе жатқан ұрпақты ойдағыдай
тәрбиелеудің ең маңызды шарттарының бірі – Қандай жастағы болсын балаларға
ықпал нәтижесі тек оларды неге және қалай үйретуде ғана емес, сондай – ақ
кімнің айтып, кімнің үйрететіндігіменде анықталады. Тәрбиешінің мән – жайын
аша отырып.
А.С.Макаренко: оның түп – тамыры бір нәрседе – барлығын, - жұмысты, ойды,
дағдыларды, мүдделерді, сезімдерді қоса алғанда мінез – құлықта екендігін
дәлелдейді. Егер осылардың бәрі өз балаларының қандай болып шығатындығын
көргісі келетін ата – аналардың тілегін білдірсе, оларға тәрбиені
қамтамасыз ететін, және ең жақсы нәтижелеріне жол алатын жанұя да ең
жоғарғы бедел қамтамасыз етіледі.
К. Д.Ушинский: Тәрбиешінің жұмысында әзіл қалжыңға жол беретін, бірақ бүкіл
істі әзіл – қалжыңға айналдырып жібермейтін байыптылық орын алуға тиіс;
мәймонкесіз еркелік, мінсіз ақиқатшылық, дәрменсіз ізгілік, тақуасыз тәртіп
жәнеең бастысы нағыз ақылға сыйымды іс - әрекет болуға тиіс.
Өтпелі жас кезеңнің ерекшеліктері – жасөспірімдерде өзіне - өзі жіті
зер салу талабын тудырады. Жасөспірімді мораль, жеке бас, жеке бастың
ұжымға қатынастары т.б. мәселелер барған сайын көбірке ынталандыра түседі.
Балаларға дұрыс қарауға үйрену үшін оларды ұдайы зерттеп отыру керек. Бала
– сіздің қуанышыңыз ғана емес, сондай – ақ болашақ азаматта, ол үшін сіз
еліміздің алдында жауап беруге тиіс екендігіңізді әрқашан да есте ұстауыңыз
керек.
1.2. Жеткіншектік кезең және оның психофизиологиялық өзгерістерге ұшырауы
барысында
Физиологиялық жоспарда жеткіншектік кезеңге мысалы 5 – 8 сыныптың
оқушылары немесе 11 – 12 жастан 14 – 16 жасқа дейіңгілер жатады.
Жеткіншектік кезеңнің ерекшеліктері, даму циклында оны басқаша былай айтады
переходной - өтпелі, трудный – қиын критический – сыншылық кезең
деп.
Осы жастағы даму кезеңінің қиындығы мен маңыздылығы тіркелген. Онда өмір
кезеңінің бірінен – екіншісіне өту, балалық жақтан ересектік кезеңге өту
өзіндік мәнімен барлық даму жағдайында.
Жеткіншектік кезеңнің мәні – оның негізі моральдық және социальдық
жағынан қалып тасуында. Жеткіншектік шақтың – ерекшеліктері – жеткіншектік
кешен (комплекс) деп аталады. Жеткіншектік кешенде, басқаның - өзін қалай
бағалайтынын сезгіштігі, қабілеттілігі, айналасындағылардың өзін қалай
талқылайтындығын білуі. Тағы да ерекше себептердің бірі осындай жаста
психологиялық қиындық тудырады – ол жыныстық жетілу.
Мінезі жағынан бұл жаста ақылының жетілуі, білуге ұмтылуы, ол жан – жақты
барлығын қамтып, білуге тырысады. Осындай өйкпелі кезең оларды тығырыққа
тіреп депрессияға дейін апарады. Осындай күйіп – пісу, жан күйзелісі
(афективные бурные реакции) қапаланып өзіне - өзі шек қоюмен аяқталады.
Мұндай эмоциональды тұрақсыздық ұлдарға 11 – 13 жас аралығында болады.
Жеткіншектердің мінездерінің кереғарлығының психологиясы:
- Мақсатқа талпынушылық, табандылық, импульсивтілік,тұрақсыздық
- Өзіне - өзі сенімді, немесе талқылауда тез жеңіске ұшырап өзіне деген
сенімді жоғалтады.
- Көппен бірге болуға, немесе бөлектенуге.
- бейбастақтық жасауға немесе ұялшақтық.
- Нәзіктік, аймалау немесе қаталдық.
Маңызды этаптың процессі өзіндік сана – сезімнің жетілуі. Жеткіншекте
мен деген субъективті образ, өзін қоршаған айналасындағылардың пікірінен
туындайды. Өз түйсігінің компоненті оның өзін - өзі бағалауынан.
Жеткіншектер өзін - өзі бағалауда тұрақты болмайды, не жоғары не төмен
болады. Жеке адамның қалыптасуы ұлдар мен қыздарда интелектуалды және
эмоционалды жоспарда әртүрлі болады. Мысалы, ұлдар да қызығушылық кеңінен
көрінсе, ал қыздарда тіл байлығы мен жанашырлық және күйзелісі өте жарқын
көрінеді. Олар өздерінің сыртқы кейіпіне келекемен қарағанды тез сезінеді.
Жеткіншек дербестікке ұмтылады, бірақ өздерінің өміріндегі проблемаларын өз
мойындарына алғаннан гөрі, үлкендерден көмек күтеді. Жеткіншек бұл жаста
өзінің іс - әрекетінің байланысын өздерінің құрдастары мен қарым –
қатынаста табады. Оларға өздері араласатын топтын пікірі өте қажет.
Айналасындағылар оған сенімдік әкереді. Ол араласқан коллективтің тәртібі
оған көп әсер етеді. Жеткіншекті қоршаған ортасынан айыру оған керсінше
әсер етеді.
Жеткіншектердің бірінші социоллистік фразасы – барлық осы жастағы
жеткіншек – олар оқушылар, ата – ананың не үкіметтің қарамағындағы –
Лар. Жеткіншектің сойиалды статусы, балалардікінен еш өзгеріс жоқ.
Жеткіншектің үлкен болу, есею сезімі , жаңаша үміттену деңгейі,
сүйсінү жағдайы оның әлі де болса жетпеген днңгейі. Айналасындағылардың ,
оның есейгенін, естіген істері балалық емес екендігін үлкендердің біліп –
сезінгені жеткіншекке өте қажет. Жеткіншектің атқарған жұмыстарын бағалап
отыру үлкендер тарапынан өте қажет, міне осы арадан олардың өзара қарым –
қатынаста келіспеушіліктері туындайды. Міне осы жаста балалардың көбі
алдарына мақсат қоцып оны талғамдарына қарай айыра алмайды. Олар мектептен
кейін қандай мамандық таңдап, қайда оқуға бартындарын толық шеше алмайды.
Мысалы, ЖОО – на немесе колледжге СПТУ – ПТЛ дарға бару керек екенін.
Жанұядағы қарым – қатынастың жоспары жеткіншекке жол көрсетумен жалғасады.
Кейбір жанұяда балаға сенбеушіліктен, олардың айналасындағыларға
қаскүнемдік сезіммен қарауларына тура келеді. Қоғамдағы социаоды-
экономикалық жағдайдың ертеңгі күнде не боларын ойласақ, әрине ата – ананың
алаңдауының себебі өте орынды. Ал балалар оның бірін де түнсінгісі
келмейді. Жеткіншектердің агрессиялық тәртібі кәзіргі кезеңде ата- аналарды
да ұстаздарды да толғантады.Жеткіншектердің ортасындағы психологиялық
атмосфера, ол агрессивті балалардың айналасындағыларға әсерінің ықпалы.
Оған немқұрайлы қаруға болмайды. Ескеретін жағдай, олар заңды түрде
жеткіншектің аффектілік дамуда белсенділігін арттырады.
Бөлім ІІ. Ата-ана мен жеткіншек арасындағы түсініспеушіліктің психологиялық
факторы.
2.1. Жеткіншек пен ата-аналар арасындағы өзара қарым- қатынастың типтік
ерекшеліктері.
Мұндай түсініспеушіліктің әр түрлі көріністері өмірдемірде жиі
кездесетін жағдайлар. Маман психологтар мен ұстаздардың екі жақты да бірдей
зейін қойып тандаулары керек.
Біздің қарап отырғанымыз, социологтардың айтуы бойынша, ұрпақ –аралық
түсініспеушілік емес. 700 –ге жуық зерттеулердің арасында дейді педагог –
психологтар ата – ана мен баланың арасындағы конфликт көптеген орын алған,
бұл тақырыпқа қатысы жоқ он шақтасы ғана.
Көптеген зерттеулерді мысалға келтіруге болады. Жанұядағы қарым –
қатынас (В. Шуман). Жасаралық дағдарыс . (И. Кол) Ерлі –
зайыптылардың конфликтісі балаға әсері (А. Ушатков. А. Спиваковская) т.
б. Ата – ана мен баланың арасында түсініспеушіліктің болмайтын жанұяны
кездестіру мүмкін емес. Өте жақсы деген жанұялардың ішінде 30% дейін
түсініспеушілік туады дейді, жеткіншектердің айтуынша ата – ананың екеуіне
де назарлық білдіреді. (И. Горьковская).
Неге ата – ана мен баланың арасында түсініспеушілік
туындайды?
• Қажеттілік деп айтуға болмайды, ата – аналар балаларының мүдесіне
кіреді, балалар сосын ойларымен бөліседі.
• Ата – аналар балаларына қамқорлықпен қарайды. Балалар олармен бөліседі,
содан екі жақты келіспеушілік туындайды.
• Балалар ата – аналарымен тілек, ықыластарын бірінші болып бөліседі,
сосын ата – аналар оларға қамқорлық жасап, олардың істеріне араласады.
Балалардың тәртібі мен өмірге деген құлшынысы жанұяда конфликт
тудырады.
• Психологтар ата – анамен жеткіншектің арасындағы конфликтіні былай деп
бөледі.
• Ата – ананың тұрақсыздығынан туындайтын конфликт.
• Дербестігін силамаудан туындайтын конфликт.
• Әкелік беделдің (авторитет) конфликтісі.
• Көбіне бала ата – анасының конфликтісі мен тартылысына стратегиялық
реакциямен жауап береді.
• Оппозициялық реакйия
• Қарсыласу реакциясы
• Жекелену реакциясы (изоляция)
Ата – анамен баланың қарым – қатынасында бірнеше
типтер бар.
1) Ата – ананың тұрақты аңғармауынан туындайтын түсініспеушілік..
Психологтардың айтуынша жиі түсініспеушіліктің болу себебі ата – ананың
баланы тұрақты аңғартушылығынан болады. Мұны қалай түсінуге болады ?
Әрине жеткіншектің статусі жанұя мен қоғамдағы бастауларынан. - ол не
ересек емес, ие бала емес. Бұл жаста олардың кемшіліктері көп
есептеледі:
Жинамақтамауы, тұрақсыздығы, алға ұмтылмаулығы, өзін - өзі ұстамауы т.
б. Сыртқы кейпі де осыған ұқсайды. Шындап айтқанда жеткіншек өзіне
тартымсыз, сүйкімсіз. Сонысына қарамай кейде өзін үлкенше ұстап келемеждеп,
өзін силауды талап етеді. Кейде бала сияқты бәрін ұмытады, нәрселері
шашылып жатады т. с. с. Сосын барып жағымды жақтары есепке алынбайды да,
кемеліне жетіп жатады. Әсіресе жанұяда одан басқа бала болса – ол неге
болсада тырысатын, тілалғыш болса.
2) Ата – ананың диктатурасы.
Бұл түсініспеушіліктің формасы әртүрлі, жаппай қалыптасуы былай аталады,
Жанұядағы диктатура – бұл қадағалау тәсілі, ондағы жанұядағы
тұлғалардын бірі – екіншісіне қысымдық жасау. Дербестікке де қысымдық
жасалады. Өзіндік абыройды сезіну. Ата – ана жеткіншектің де ішкі
жандүниесіне де кіреді. Әрине ата – ана балаға талап қойып , олардан іс -
әрекеттерін түсіндіруді сұрайды.. Психологтардың пікірі бойынша,
үлкендердің талап қоюы, баланы силап оларға сене білулерінде, жеккөрінішті
жағдайда талдап қою оларға қысым жасау мен қатар көндіруге әкеп соғады.
Ата – аналардың жеткіншектерге әмір етуі мен қысым жасауы, олардың
қарсыласуына, әсіресе дөрекілік көрсету, бірбеткейлік таныту, өтірік айту,
ашық жеккөрулері мен шектеледі. Егер қарсыласуын тоқтатқан күнде де, бала
өз абыройының жойылғанын сезеді. Ата – ананың беделі басым болғнда,
жеткіншек өз мүддесі мен пікірін қорғай алмайды. Осыдан барып шектен
шыққан арсыздыққа ұрынады. Әрине ақырының мұндай қиын болуынан құтқаруға
болады. Бірақ Ата – ана өз ұлы мен қызынан ақырында не шығатынын білмейді.
Әрбір адамда әсіресе ересектерде,, өз шекаралары болуы керек. Жанұяда әркім
өз шекараларын білетін болса, онда сол жанұяда түсініспеушілік пен ұрыс –
керіс сирек болады.
3) Тыныш тіршілік – жасырын түсініспеушілік.
Мұнда ұстаным араласпаушылық , бірқалыптылық., әркімнің өз жетістіктері,
жеңістері, мәселелері бар. Ата – ана мақтанышы сезіммен, бейтараптық қарым
– қатынаста болады. Осындай тәрбие дербестік пен еркіндікке жіберіледі
жанұя балаға жоқ сияқты көрінеді. Басына іс түскенде, қиналғанда,
ауырғанда, оның қатысы керек уақытта жеткіншек ештеңені де сезінбейді.
Осыдан барып шектеусіз тәрбие басталады. Ата – ананың балаға еркіндік
беруі шексіз де шексіз болса, онда тоқтатуға тырысуы, шектеу, міндеттеу
адамгершілік борышпен жеке адамның қалыптасуының қарам – қатынысын жояды.
Осыдан барып үндемей не істесеңде өзің біл деумен тынады. Осындай тәрбиеде
өскен бала алдында не боларын білмей, өзін - өзі тоқтата алмайды.
4) Қорғау түсініспеушілігі.
Қорғау – ол қамқорлық , қиындықтан сақтау.
Мұндай жанұяда өскен жеткіншек ыңжық өзіне қатысты ешнәрсені өз бетімен
шеше алмайтын болады. Ұнжырғасы түскен жеткіншек кейін жас баланың
диктатына айналады. Ол ата – анасына бұйрық беріп, өзінің жас
кезіндегідей, дегенін істеткізгісі келеді. Мұндай бала – жанұяда не жалғыз
болғандықтан, немесе сол баланы өте қажетсініп тосқандықтан туған бала.
Жеткіншектің деспозитизмі өте сирек кездеседі. Мұндай бала – жиі тіл
алғыш, ата – анасына ешқандай кедергі келтірмейді. Жеткіншектік кезеңде
осындай балалар жиі бұзылып, әке – шешесіне қарсы тұрады. Қарсылықтың түбі
әртүрлі болады – суық сыйластықтан белсенді қарсылыққа дейін. Ештеңе
ойламайтын ата – аналар балаларымен жақындасуда оларға аюдай көрінеді.
Үлкендер қашанда баланың жанұядағы қиындықтарды көрмегенің қалайды. Олар
құрбыларының арасында бақытты емес,олар қиындыққа төзе алмайды. Адамды жиі
қорғаштаған құртады, мәселені шешкеннен гөрі. Бірде – болмаса бірде ата
–аналарды балаларының өздерінсіз ештеңе істей алмайтындығы қажытады
5) Ата – ананың өктемшілдік түсініспеушілігі..
Мұндай жанұяда бала тәрбиесіне көптеген тер төгіледі, Балаларын
дарынды, білгір қылып шығаруға тырысады. Суық суға шомылдырып, басқа тілді
үйретіп, музыкаға әуестенідіреді. Тәрбиелік жұмыстар жүргізіп, олардың өз
пікірлерін айтуға мүмкіндік бермейді. Олардың жетістіктерін байқамайды және
істеріне мақтау айтпайды.Сонда бала өзіне деген сенімді жоғалтады,
ренжиді, долданады, бірақ дәрменсіз. Өзінің өмірінде ешқандай мән жоғын,
мағанасыз екенің түсінеді. Ата - анамен жеткіншек неменеге ұмтылу керек ?
Жанұядағы қарым – қатынаста бірігіп істеуге, оңтайландыруға ұмтылу керек.
Міне осындай тәсілдер ересектер мен жастардың арасын оңтайландырады. Ол
қамқорлыққа да, диктатураға да, тіршілікке де жатпайды. Қарым – қатынаста
бірігіп жұмыс істеуде мұндай жанұяда өте сапалы, жоғары жәрежелі ұжым бола
алады.
Жеткіншектік дербестік – негізінде үлкендердік қорғанынан, қадағалануынан
босау. Ата – ананың қамқорлығы мен сүіспеншілігіне бөлену. Олардың
пікірінше үлкендермен құқығы мен дербестігі бірдей болуларын қалайды. Бұл
қарым – қатынастың екі жаққа да бірдей қиын кезеңі жанұяда қалыптасқан
тәрбиенің стилінде, баласының есеюін ата – ананың қалай қабылдауына
байланысты. Мектеп жасындағы тыныш баланың шақтан, жеткіншектік кезең қиын
да күрделі. Даму деңгейі осы кезеңде өте тез және жеке тұлғаның
қалыптасудағы жоспарының өзгеруі байқалады. Қарама – қайшылық мінез,
ұмтылыс,беталыс бір – бірімен күреседі. Мінезі мен тәртібі де
айрықшаланады. Қарым – қатынастағы ерекше қиыншылықтар, түсініспеушілік
ата – ана жеткіншектің тәрбиесін, оқуын қадағалануынан туындайды. Баланың
дамуындағы өте қолайсыз жағдай ол – қатаңдық, өктемдік тәрбиеде қадағалау,
Онда мынандай көптеген жіктеулер бар.
• Ата – ана тиянақты түрде балаға не істеу керектіген айтып отырады.
• Бала өз ойын айтса да, ата – ана оны қолдамауға тырысады.
• Бала өзінше шешеім қабылдауға тиіс, бірақ та ата – ананың қолдауымен,
ата – анамен бала бірдей шешім қабылдауға құқылы.
• Бала өзі жиі шешім қабылдайды.
• Баланың өз еркі, ата – ананың айтқанын орындау, не орындамау.
Кеңінен тараған жанұядағы тәрбиенің стиліне
тоқталып өтейік:
Ашығын айтатын ата – аналар жеткіншектердің дербестігін , тәртіп –
тілігін бағалайды.. Олар өздері балаларының дербестігіне жол бере отырып,
олардың құқығын сақтап және бірмезгілде өздерінің міндеттерін орындауды
талап етеді. Жылылық пен қамқорлықты сезінген жеткіншек, ата – анасының
бақылауына ешқашанда қарсыласпайды. Ол нені істеп, нені істемеу керегіне
көңіл бөледі. Ересектікке қалыптасу мұндай жағдайда еш күйзеліссіз өтеді.
Өктемшіл ата – аналар, жеткіншекке ешнәрсе түсіндірместен тек қан
оның өздеріне тәуелді болуына талап қояды. Өмір саласында өте қатты
қадағалайды да, ешқандай биязылық көрсетпейді. Мұндай да бала ата –
анасымен қарым – қатынаста жоғары талап қойып, қысым күшейсе, онда жағдай
қиындай түседі. Мұндай жанұяда өскен бала ешкімге сенбейді, қарым –
қатынаста қиындық тудырады, өздері қатыгез болып өседі. Ата – ананың
немқұрайлы көз қарасы – жанұядағы қарым – қатынаста ешқандай мәні жоқ.
Жеткіншек не істесе де, оған араласпауы, оны қадағаламауы, жеткіншектің
кейде шатақ шығаруына әкеп соғады. Олар ата –анасының тірек, сүйеніш
болғанын көргілері келеді. Енжарлық дербестік - қамқорлық жасамау,
қадағалап отырмау, құрбыларымен қарым – қатынаста қиындық тудырады.
Жеткіншек өзіне не керегін өзі шешіп, жанжал шығарып, Мен өзім білемін
- ге басып, басқаның талап тілегін қабылдамайды.
2.2. Жанұямен жеткіншектің түсініспеушілігі және оның
алдын-алудың негізгі бағыттары.
Ата – анамен баланың арасындағы түсініспеушіліктің алдын – алудың
негізгі бағыттары мынандай :
1) Балалардың өсу кезініңдегі психологиялық ерекшеліктерін ескере
отырып, олардың эмойионалды күйін сақтау.
2) Жанұяняң құрылымы оның ұжымдық бастамасынада. Болашақта бірге ,
еңбек міндеттерін анықтау, бір – біріне көмектесу, бір нәрсеге әуестену.
3) Тәриелік жағдайды күшейту процессі.
4) Баланың ішкі дүниесіне қызығушылық , әуестігіне қамқор болу.
Ата – ана мен жеткіншектің арасындағы түсініспеушіліктің негізгі
типтерін жеңу үшін мынандай жолдарды қарастыруға болады. Түсініспеушілік
кезінде ата –ананың тұрақсыз қабылдауын тез ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz