Банктің есеп айрысу-кассалық операциялары
Жоспар
1 Бөлім Коммерциялық банктердің қаржылық жағдайының мәні.
1.1 Банк ресурстарының ұғымы және құрылымы.
1.2 Банктің меншікті капиталы; көздері мен қызметтері.
1.3 Банктің меншікті капиталының жеткіліктігі.
2 Бөлім Коммерциялық банктердің операцияларын және қаржылық жағдайын
талдау.(Каспий Банк Акционерлік қоғамы)
2.1 Банктің активтік операциялары
2.2 Банктің комиссионды –делдалдық операциялары
2.3 Банктің есеп айрысу-кассалық операциялары
3 Бөлім Банктің қаржылық жағдайын жақсарту жолдары.
3.1 Банк қызметін жақсартудағы шетелдік тәжірибелері
3.2 Банк қызметін рейтингілік бағалау
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымшалар
Кіріспе
Банктік жүйе – нарықтық экономиканың ең маңызды және бөлінбес
құрылымы. Банктер де қаржылық делдалдар ретінде шаруашылық органдардың
капиталын, халықтың салымдарын және басқа ақшалай айналымға шаруашылық іс-
әрекеттер процесінде араласады және қарыз алушының уақытша тұтынымын
қанағаттандырады, ақшалай төлем түрін жүргізіп, экономикамызда көптеген
саналуан қызмет түрлерін көрсетеді, сол сияқты өндірістің тиімділігіне,
айналымындағы жалпы өнімге де әсерін тигізеді. Еліміздегі жүргізіліп жатқан
экономикалық реформада банк жұмысының дамуында жаңа кезеңін ашты.
1996 жылдың желтоқсанында екінші деңгейлі банктердің халықаралық
стандартқа көшу бағдарламасының қабылдануы өзекті шешімдердің бірі болды.
Осыған орай барлық екінші деңгейлі банктер капиталдарының, менеджмент
деңгейі, бухалтерлік есеп, ақпарат жүргізу және оны тарту жағынан
халықаралық стандарт деңгейіне қол жеткізуге тиіс болды.
Банк қызметінің халыққа неғұрлым жақын болуын, кәсіпкерлік
белсенділікті арттыру және бәсекелестікті дамыту мақсатында
Республикамызда жеке дара банктік іс-әрекетерді жүзеге асыратын ұйымдарды
реттеп отыратын заңдылықтар нормасы қабылданды. Мұның қаржы қызметтерін
дамыту ісіне аса маңызды қадам болғандығын атап көрсету қажет.
Қазіргі банк филиалдары өздерінің банктік қызметтеріндегі өз
құрылымдары атқаратын істерді айқындап алды. Клиенттер үшін неғұрлым тиімді
қызмет түрлерін ұйымдастырудағы қалыпты бәсекелестік, клиенттерге кешенді
қызмет көрсетуге ұмтылу, аймақта озық үлгідегі банктік технологияларды
енгізу байқалып отыр.Бүгінгі күні коммерциялық банктер өз қызметін заман
талабына сай ұйымдастыра білуде.
Банктік операцияларының орындалуының ең маңызды ерекшелігі –
несие жүйесінің кең дамуы.
Қазақстанның коммерциялық банктері өздерінің клиенттеріне көптеген
операциялар мен қызмет түрлерін көрсетіп, өздерінің табыс базасын кеңейтіп,
рентабельдік пен бәсекелестікті көтеруге тырысуда.
Бірақ, банктік қызметтің жаңадай дамып жатқан информациялық
технологияларға көңіл аудармастан бакнкроттыққа ұшырауы мүмкін. Осы
себебтен банктер өздерінің қызметтеріне және қызмет түрлеріне үлкен көңіл
аударады.
Тұрғындарға дәстүрлі банктік қызмет көрсетумен қатар депозиттік
салымдар, ссуда беру және халыққа есеп айырысу кассалық қызмет көрсетуде.
Біздің еліміздегі қазіргі заманға сай банктік институттар электрондық
қызмет көрсете бастады. Оларға;пластикалық карточкалар, банкаралық
электрондық есеп айырысу, дүниежүзілік интернет желісіндегі қаржылық нарық
құрылуы жатады. Банктер клиенттердің сұранымы бойынша маркетингілік
зерттеу, валюталық операциялар, басқа да қызметтер, соның ішінде—трастылық,
консультациялық мәліметті анықтаушы және басқаларын жүргізеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты -- коммерциялық банктердің қаржылық
қызметтерінің қазіргі кездегі даму қарқыны мен проблемаларын қарастыру
болып табылады.
Дипломдық жұмыстың негізгі міндеті;
- коммерциялық банктердің қаржылық жағдайын және банктік операцияларын
басқару әдістерін талдау;
- банктің қызметтер нарығының негізгі даму бет алысын анықтау;
- банктің қаржылық операцияларының пайда болған қиыншылықтарды анықтау және
оны шешу жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың өзіндік ерекшелігі , банктер мен банк
операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асырушы мекемелердің нарықтық
экономикадағы ролі мен қызметтеріне арналады. Мысал ретінде алынған банктің
тек қана қазіргі тұрғыдан сипаттап қоймай, оны тарихи даму тұрғысынан
көрсетеді.
Бұл жұмыста банк қаражаттарының қалыптасуын теориялық бағытта
қарастырып қоймай, сондай-ақ олардың практикалық жақтарын қарастырады.
Дипломдық жұмыс үш тақырыптан және бірнеше тақырыпшалардан, әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде, жалпы коммерциялық банктердің
қаржы көздерінің қалыптасуы,оларды орналастыру тәсілдері , банктің меншікті
капиталдыры және оның жеткіліктілігі қарастырылады.
Екінші бөлімінде, Каспий Банкі Акционерлік қоғамының қаржылық
жағдайына талдау жасалынған. Оның ішінде: банктің тартылған қаражаттармен
жасалатын операцияларына талдау жасалынған.
Үшінші бөлімінде, коммерциялық банктердің қаржылық жағдайын
жақсартудағы дамыған елдердегі банк ісін ұйымдастыру тәжірибелері
қарастырылады. Сонымен қатар, банктің қаржылық жағдайын жақсару үшін банк
қызметін рейтингілік бағалау әдісі қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың негізгі методологиясы; Қазақстан Республикасының
Үкіметінің заңдары және номативтік актілері, Қазақстан Республикасы Ұлттық
Банкінің банктік іс -әрекеттерді қадағалау заңдылықтары , Қазақстан
Республикасының Агенстволық статистикалық материалдары.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік негізі болып, Каспий Банкінің
қаржылық құжаттары болып табылады.
1Бөлім Коммерциялық банктердің қаржылық жағдайының мәні
1. Банк ресурстарының ұғымы және құрылымы
Коммерциялық банктер бір жағынан , шаруашылық субьектілердің уақытша
бос ақша қаражаттарын тартатын болса, екінші жағынан, бұл қаражаттар
есебінен кәсіпорындар мен ұйымдардың әр түрлі қажеттерін қанағаттандыратын
арнайы мекеме. Коммерциялық банктің пассивтік операциялық негізінде оның
қызметінің жүзеге асырылуы үшін қажетті банк ресурстары жинақталады.
Банк ресурстары термині несиелік ресурстарына қарағанда кең ұғымды
білдіреді. Банк реурстары тек несиелеуге ғана емес, сол сияқты басқа да
активтік немесе комисиондық операцияларды қаржыландыру үшін пайдаланылады.
Коммерциалық банктердің ресурстарының құрылымы олардың мамандануына,
әмбебаптығы мен қызметінің ерекшеліктеріне қарай ерекшеленеді.
Банк ресурстарының құрылымына мыналыр жатады;
1) Банктің меншікті капиталы .
2) Банктің заемдық және тартылған қаражаттары.
Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі тартылған
қаражаттарға қарағанда өте төмен болғандықтан барлық қаражаттарға деген
қажеттілігінің 10 пайызға жуық бөлігі өтелсе, ал қалған бөлігі тартылған
қаражаттардың үлесіне тиеді.
Коммерциялық банктердің табыс көзделіне мынандай банктік бизнес
түрлерін жатқызуға болады;
- Несиелік бизнес
- Дисконттық бизнес
- Сақтау бизнесі
- Банктік кепіл беру қызметі
- Бағалы қағаздармен жасалатын бизнес
-Салымдар қабылдау және клиенттердің тапсырмасы бойынша операцияларды
жүзеге асыру бизнесі
- Басқа банктермен корреспонденттік қатынасқа негізделген бизнес
- Дәстүрлі есес қызметтерді көрсету бизнесі.
Несиелік бизнес екі элементтен тұрады; клиенттерге ( жеке және заңды
тұлғаларға ) несиелерге беру және бос ресурстарды басқа коммерциялық
банктерге уақытша пайдалануға айыздық сыйақы беру. Несиелік бизнестің
екінші бөлігі кейде банкаралақ несие, кейде басқа банктегі депозит
формасында болуы мүмкін . Несиелік бизнестен пайыз формасында пайыз түседі.
Дисконтық бизнес, төленбеген вексельдерді, чектерді және
талаптьарды банктің белгілі бір төмен бағамен - дисконт негізінде сатып
алуын сипаттайды. Дисконт бизнестің түріне факторинг операциясы жатады.
Факторинг операциясы айналымды және айналыссыз болуы мүмкін. Бірінші
жағдайда, банк төлеушінің төлемеген міндеттемесін қараджатты алушыдан талап
етуге құқылы. Ал екінші жағдайда, банктің ондай құқығы жоқ, бірақ ол ондай
операциядан түсетін жоғары сыйақы үшін тәуекелге барады. Факторингтік
операциядан түсетін сыақының жоғары болуы , өнімді сатудан түсетін
жабдықтаушының табысын азайтады.
Мұндағы табыс екі элементтен тұрады;
1.Сатып алғаннан төлемнің түсуі арасында аралықта банктің несиелік
ресурсын пайдаланғаны үшін төленетін пайыз.
2.Факторинг операциясының түріне байланысты тәуекелге сәйкес шамасы
ауытқып оыратын камиссиондық сыйақы.
Факторинг операциясындағы коммисия пайызбен белгіленгендіктен ,
факторингтік операция түсетін табысты банктің пайыздық табысына жатқызады.
Сақтау бизнесі банктің трасталық және агенттік қызметтеріне
негізделеді. Бұл бизнес клиенттің мүлкін басқатғаны үшін немесе осы мүлікке
байланысты клиенттің тапсырмаларын орындағыны үшін алатын комисия
формасындағы табыс түрінде банкке табыс әкеледі. Мысалға , траст
келісімшарты негізінде банк клиентке шоттағы қаражатын табыс әкелетін
активтерге орналастыратындығына міндеттеме алады. Агенттік қызметте
клиенпен нақты қай операцияға қаражат жұмсау қажеттігін келісіп алады.
Трасталық операцияларда тәуекел
жоғары, себебі, мұнда банктің табысы клиенттің табысынан жоғары болуы
қалайды. Соған сәйкес, трасталық операциялардан түсетін комисия мөлщері де
агенттік қызмет көрсетуден түсетін табысқа қарағаңда біршама жоғары болып
келеді. Мұндай ерекшелік, өз кезегінде трасталық қызметтен алынатын
комиссиялық сыйақының құрылымын анықтайды. Ол мүлікті басқарғаны үшін
төленетін комисиондық сыйақы мен жұмыстың нәтижесі бойынша төленетін
сыйақыдан тұрады.
Бағалы қағаздармен бизнес мынадай элементтерді қамтиды:
1) банктің өзінің бағалы қағаздарын шығару;
2) оларды нарықта сату;
3) кәсіпорындарды жекешелендіруге байланысты қызмет көрсетуде басқа да
эмитенттердің бағалы қағаздаырымен қайталама нарықтағы операцияларды.
Мұндай бизнестен түсетін табыстар мынадай көзден құралады:
1) өзінің және басқа да эмитенттердің бағалы қағаздарын сату барысында
бағамдық айырмадан;
2) жекешелендіруге байланысты көрсеткен қызметі (жекешелендірілетін
кәсіпорынның есебін талап етілетін стандартқа жеткізу, оның құнын бағалау,
акцияларын шығару және орналастыру, реестр жургізу, оның құнын бағалау,
акцияларын шығару және орналастыру, реестр жүргізу) ушін комиссия.
Банктің кепіл беру қызметі клиенттерге есеп айырысу үшін және несие
алу үшін банктің әр түрлі формалардағы берген кепілхаты мен кепілдемесінен
түсетін ақшалай сыйақы түріндегі табыс әкелетін банктін қызметін
сипаттайды. Егер клиент банкі үшін оның атын шығаратын клиенттердің
қатарында болса, банк оған ақысыз кепілхатын беруі мумкін.
Салымдар қабылдау және клиенттердің тапсырмасы бойынша операцияларды
жүзеге асыру бизнесі банкке мынадай формаларда табыс алуға мумкіндік
береді:
- комисиондық сыйақылар;
а ) шот ашқаны үшін
ә) шотты жүргізгені үшін
-- белгілі бір мерзім ішінде белгіленген комисия (ақша белгісінде );
-- айналымнан алынатын комисия
б) шот бойынша операциялар туралы көшіпме бергені үшін ;
в) шотты жабу үшін
г) қолма –қол ақша беруге немесе есеп айырысуға байланысты операцияларды
жүргізгені үшін.
Банктік корреспондентік қатынас бойынша басқа банктердегі
колрреспонденттік шоттарындағы кредиттік қалдық үшін алынаиын пайызы;
Дәстүрлі емес табыс түрлері банктің лизингтік, ақпараттық, кеңес беру,
валюта айырбастауға байлданысты, клиенттерге оқытып үйреткені үшін және т.б
алынатын табыстар. Мұндағы лизингтік операциялардан түсетін табысқа;
лизингтік төлемдер, пайыздық төлем және комисия жатады.
Банктің барлық табысын үш топқа бөлуге болады;
1. Пайыздық табыстар;
2. Банктік қызмет көрсетуден алынатын комисиялар;
3. Басқа да табыстар (бағамдық айырма, яғни бьаланстық құны мен нарықтық
құны арасындағы айырма, алынған айыпұлдар, пенялар)
Пайыздық табыспен комисиялармен ұштасуы мүмкін. Мысалы, несиелік және
факторингтік операциялардан банк пайыздық төлеммен комисияға иеленеді.
Несиелік пайыз – пайыздық табыстың басты көзі ретінде банктің берген
несиелері үшін қарыз аолушылардың төлейтін төлемі болып табылады. Несиелік
пайызды мынадай белгілерге байланысты жіктеуге болады;
- несие формасына қарай; коммерциялық, банктік, тұтыну несителерінің
пайызы және т.сс
- несиелік мекеменің түріне байланысты; орталық банктің есепке алу пайызы
, банктік , ломбардтық;
- несиелердің мерзіміне қарай; қысқа мерзімдьі несиелер бойынша пайыз,
ұзақ мерзімді несиелер бойынша пайыз;
- несиелер түріне бьайланысты; овердрафт бьойынша айналым құралдьарына
берілген несиелер, вексельдерді есепке алу, мақсатты несиелер бойынша
пайызы;
- операциялар түрлеріне қарай; несиелер бойынша пайыз, банкаралық несиелер
бойынша пайыз, депозиттік пайыз;
- есептеу тәсіліне қарай, жай және күрделі, қарапайым және тура және т.б
Табыс көздері екіге бөлінеді ;
- тұрақты, оған банктік қызметтен алынатын пайыздық және пайызсыз табыстар
жатады;
- тұрақсыз, оған қайталама нарықтағы бағалы қағаздармен жасалатын
операциялардан және көрінбейтін операциялардан алынатын табыстарды
жатқызуға болады.
Жоспарлды экономиканы әкімшіл және әміршіл басқару жүйесі жағдайында
банк ісінің ұйымдастырылуында мемлекеттік монополия көрінісі байқалды.
Барлық кәсіпорындар, ұйымдар және мекемелер заңды түрде мемлекеттік банк
мекемелеріне банк мекемелерінде өздерінің ресурстарын міндетті түрде
сақтауға тиіс болады. Банкке кәсіпорындар мен мекемелердің ресурстары іс
жүзінде ақысыз тартылды. Тек кооперативтік кәсіпорындарға ғана жартылай
мөлшерде төленді.
Бүгінгі таңдағы банк ресурстары нарығының құрылуына көптеген
ерекшеліктер бар деуге болады. Коммерциялық банктердің қызметінің
тұрақтылығы үшін, ең бастысы, олардьың бьаланстары өтімді болу керек, ал
оның қамтамасыз етілуі, банктік ресурстар мен несиелік жұмсалымдар
арасындағы көлемі және мерзімі бойынша тепе- теңдіктің сақталуын талап
етеді.
Банк ресурстары нарығының пайда болуымен қатар бағалы қағаздар нарығы
қалыптасады. Сөйтіп банктер жаңа қызмет түрлері ретінде бағалы қағаздармен
тікелей жұмыс жасай бастады. Бұл , яғни банктің ресурстық құрамына тек қана
ақшалай қаражаттар емес , солсияқты тауарлы-материалдық құндылықтар және
бағалы қағаздар кіреді дегенді білдіреді.
Ұлттық банкіміз банктердің банкі болып табылатындықтан, коммерциялық
банктердің ресурстарының бір бөлігі сол банктен алған ресурстардан да
құралады.
Демек, коммерциялық банктер ерекше бір кәсіпорын ретінде делдалдық
қызметке байланысты , банктік ресурстар нарығында ақшалай ресурстарды сатып
ала отырып, оны қажет ететін кәсіпорынға , ұйымға және халыққа сатып
отырады.
Нарықтық қатынастарға өту барысында банктік ресурстарының құрылымындьа
біршама өзгерістер болуда. Меншікті қаражаттар қатарына , біріншіден,
коммерциалық банктің акционерлік капиталы, резервтік қоры, сол сияқты
қосымша қорлары кіреді. Тартылған жаңа қаражаттың жаңа түріне; Ұлттық
банктен және басқа да несиелік мекемелерден алынатын несиелер, басқа
банктердің, корреспондентік шоттағы, депозиттік шоттардағы қаражаттары,
облигацияларды сатудан түскен қаражаттар, лизингтік операцияларды жүзеге
асырғаны үшін алынған тауарлы- материалды құндылықтар жатады.
2. Банктің меншікті капиталы; көздері мен қызметтері
Коммерциалық банктердің меншікті капиталының ролі мен шамасы, басқа
қызметпен айналысатын кәсіпорындар мен ұйымдарға қарағанда өзіндік
ерекшеліктерге ие.
Банктің меншікті капиталы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуде
маңызды. Банктің бастапқы құрылуы барысындьа меншікті капитал көмегімен
банк қызметіне байланысты алғашқы шығындар; жер, ғимарат, құрал-жабдьық,
жалақыға жұмсалатын және т.б шығындар жабылады. Себебі, меншікті капиталсыз
банктің қызметін бастау мүмкін емес. Осы меншікті капитал есебінен банкте
қажетті резервтер құрылады. Сонымен қатар, банктің меншікті капиталы ұзақ
мерзімді активтерге жұмсалымдардың басты көзі.
Меншікті және тартылған коммерциялық банк ресурстары Ұлттық банкте
ашылатын корреспондентік шотта көрсетіледі. Бұл активтік шот , сондықтан да
дебеті бойынша ресурстар, ал кредиті бойынша несиелік жұмсалымдьар
беріледі. Демек, дебеттік қалдықтың шамасы банктің бос резервінің мөлшерін
көрсетеді. Банктің бос резервінің мөлшері активтік операцияларға
жұмсалмаған оның ресурстарының шамасын білдіреді. Осы бос резервтер сомасы
қаншалықты жоғары болса, банктің тұрақтылығы соғұрлым жоғары, бірақ пайдасы
төмен болады. Керісінше, егер бос жатқан қаражаттарының шамасы аз болса,
онда тұрақтылығы төмен, пайдасы жоғары келеді. Сондықтан да, әрбір
коммерциалық банк өзінің корреспонденттік шоттағы қалдығын үнемі ықшамдауға
ұмтылады.
Банктің меншікті капиталы – банктің қаржылық тұрақтылығын, коммерциалық
және шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін құрылған банктің әр түрлі
қорлары мен сол сияқты ағымдағы қызметінің нәтижесіне байланысты және өткен
жылдардағы бөлінбеген пайдасы.
Банктің меншікті капиталының құрылымы бірдей емес, себебі, оларға әсер
ететін әр түрлі факторларға , атап айтсақ, активтер сапасына, меншікті
пайданың пайдаланылуына , капиталдың бағасын нығайту мақсатында және банк
саясатына байланысты жыл бойына өзгеріп отырады.
Сонымен, қазіргі коммерциалық банктердің меншікті капиталы, мынадай
баптар құрайды;
- жарғылық капитал;
- резервтік капитал;
- қосымша капиталдар;
- банк операциялары бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында құрылған
қорлар;( резервтер)
- бөлінбеген банк пайдасы.
Банктің жарғылық капиталы банктің заңды тұлға ретінде міндетті түрде
құрылуын және өмір сүруінің экономикалық негізін құрайды. Жарғылық
капиталдың төменгі мөлшері Қазақстан Ұлттық банктің пруденциялық
нормативтермен реттеліп отырады. Банктің жарғылық капиталы, оның
құрылтайшыларының қосқан жарналары немесе пайдалары сомасынан тұрады.
Қазақстанда екінші денгейлі банктер мынадай екі ұйымдық формаларда
құрыла алады;
- акционерлік банк формасында;
- пай қосу арқылы, яғни жауапкершілігі шектеулі серіктестік формасында.
Пай қосу арқылы құрылған банктің жарғылық капиталы құрылтайшылық
құжатта мөлшері анықталған пайшыларының жарнасынан құралып, олар қосқан
жарналары көлемінде жауапты болып саналады. Мұндай банктердің жарғылық
капиталын ұлғайту, тек қана пай қосушылардын қосымша қосқан жарналары және
пай қосушылардын санының өсуі есебінен жүзеге асырылады. Алайда,
акционерлік банктер өздерінің жарғылық капиталын ұлғайту үшін қосымша
акцияларын эмиссиялайды, сол сияқты бұрынғы шығарылған акцияларынын бағасын
өсіреді.
Меншік капиталдың құрамдас бөлігі – акционерлік капитал. Бағалы қағаз
(акция) шығару есебінен құрылған банктің жарғылық капиталын банктің
акционерлік капиталы деп атайды. Акционерлік капитал көлемі акцияны
ұстаушылар - акционерлер қосқан жарналардан құралады. Акционерлік банктің
акциясы – банктің жарғылық капиталына үлес қосқандығын куәландыратын,
диведент алуға және бьанкті ьасқару ісіне араласуға құқық беретін бағалы
қағаз.
Акционерлік капиталдың құрылымы әр банктерде әр түрлі келеді.
Акционерлік капитал мынадай түрлерге бөлінеді:
- меншікті акционерлік капитал, яғни бұл жай және артықшылығы бар
акцияларды сатудан түскен қаражаттардан, үнемделген капитал және бөлірбеген
пайдадан тұрады;
- банктік резервтер, яғни алдағы уақыттағы әр түрлі шығындарды жабуға,
дивиденттерді төлеуге, қайтарылмаған қарыздың орнын жабуға арналады;
- банктің ұзақ мерзімді міндеттемесі (ұзақ мерзімді вексельдері,
облигациялары).
Ашық типтегі банктің акциясы қолдан-қолға басқа да акционерлердің
келісімінсіз өтеді. Жабық типтегі банктің акциясы қатан түрде белгіленген
тізім бойынша немесе құрылтайшылардың арасында бөлінеді.
Банктің жай акциясын иеленушілер, банктің таза табысынан дивидент алып
отыруға, оның жойылуы барысында тиісті мүлкіне ие болуға және
акционерлердің жиналысына қатысып дауыс беруге құқылы.
Банктің артықшылығы бар акцияларын иеленушілер тұрақты пайыз түрінде
табыс алып отыруға, бірінші кезекте банктің жаңа акцияларын сатып алуға
жәңе оның жойылуы барысында бірінші болып өзіне тиісті мүлкін алуға құқылы.
Сонымен қатар, банктер қаражат тарту мақсатында облигацияларды шығарады.
Жалпы, банктің акционерлік капиталының қуралуы мыныдай кезендерден
тұрады:
- бағалы қағаздардын проспект эмиссиясын дайындау және оны сараптамадан
өткізу;
- бағалы қағаздарды эмиссиялауды тіркеу;
- банк – эмитенттің бағалы қағаздарын тіркеу;
-шығарылатын және орналастырылатын бьағалы қағаздардың нәтижелерін тіркеу.
Акционерлік банктер акциялары мынадай жағдайларда шығарылады;
- банкті акционерлік формада құру ;
- банктің жарғылық қорын ұлғайту үшін қосымша акциялар шығару.
Банктің меншікті қаражатының түріне резервтік қор жатады . Резервтік
қор – банк қызметінде пайда болуы мүмкін зияндардың орнын жабу мақсатында
құрылған қаражат қоры.
Сондай ақ, резерявік қор банктің тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді.
Резервтік қордың шамасы заңды түрде жарғылық капиталға белгілі бір пайыз
мөлшерінде , айталық, 25 % мөлшерінде құрылатын болса , мұның мөлшері
жарғылық қормен теңескен жағдайда жарғылық капиталға толыңғымен аударылады.
Резервтік қордың құралуының негізгі көзіне банк пайдасы жатады. Кейде
банкте пайда болмаған жағдайда резервтік қор есебінен банктің артықшылығы
бар акциялары бойынша пайыздар төленеді.
Қосымша капиталдар – негізгі құралдың тозуына байланысты аударылған
аударымдар есебінен және белгілі мақсатта бағытталаиын пайданы бөлу
нәтижесінде құрылатын қаражаттар.
Арнайы қорлар – негізгі қорлдарды қайта бағалау негізінде , валюталық
қаражаттарды қайта бағалау қоры, яғни ұлттық валюта мен шетел валюталары
арасындағы айрма нәтижесінде құрылады. Валюталық қаражаттарды қайта бағалау
қоры шетел валютасында жарғылық капиталдьы қалаптастыру барысында маңызды.
Келесі қорға жекеленген банктің операциялары бойынша тәуекелді
төмендету мақсатында құрылатын арнацйы резервтер жатады. Мұндай
резервтерге: несиелік тәуекелді жабуға және бағалы қағаздардың
құнсыздануына байланысты құрылған резервтер жатады.
Бөлінбеген пайда – акциялар бойынша девидентті төлегеннен кейін және
резервтік қорға аударғаннан қалған пайданың бөлінін білдіреді.
Банктің меншікті капиталын ұлғайту жолдарына мыналар жатады ;
- банк пайдасы;
- акциялар шығару;
- құрылтайшылар және пай қосушылар санын арттыру;
- облигациялар шығару жатады.
Банктік капитал банктің дербестігін қамтамасыз ете отырып ,оның
қаржылық тұрақтылығына кепіл болады жэәне банктің басынан кешетін әр –алуан
тәуекелдердің зардаптарын ретке келтіретін басты көзі болып табылады. Осы
мақсатта банктің меншікті капиталы мынадай қызметтер атқарады:
- қорғаныс қызметі;
- шұғыл қызмет;
- реттегіштік қызметі;
- айналым қызметі;
- резервтік қызмет .
Банктің меншікті капиталының қорғаныс қызметі оның капиталының
шымысының банктің төлем қабілітіне және тұрақтылығына тікелей байланыстығын
сипаттайды. Банктің меншікті капиталы қаншалықты жоғары болса, соғұрлым
банк өтімді болып саналады. Банк банккротқа ұшыраған жағдайда, оның
акционерлерінен басқа зиян шекпейді.
Банк капиталының қорғаныс қызметі – банктік салым иелеріне жәрдемақы
төлеу мүмкіндігін ғана емес, сол сияқты ағымдағы табыс болмаған жағдайда
зияндарды жабуға қызмет етуін сипаттайды Сондықтан да, оның азаюы банктің
банкротқа ұшырауына жол береді. Қорғаныс қызметі – меншікті капиталдың ең
басты қызметін білдіреді.
Банк капиталың шұғыл қызметі қорғаныс қызметіне қарағанда екінші
дәрежелік маңызға ие болып табылады.
Оперативтік қызметі жер, ғимарат, құрал жабдықтар алуға қажетті
меншікті қаражаттарды жұмылдыруды сондай ақ көзе көрінбейтін зияндар
жағдайына байланысты резервтер құруды сипаттайды.Бұл қаржы ресурстар
көздер, банктік қызметтің басталуы үшін маңызды. Кейіннен бұл қаражаттардын
бір бөлігі ұзақ мерзімді активтерге және әр түрлі резервтерді құрауға
жұмсалынады.
Қаржы және салым иелерінің мүдделерін қамтамасыз етуден басқа
банктердің меншікті капиталы реттегіш қызметті атқарады. Бұл қызмет
қоғамның мүдделері мен,сол сияқты банк операцияларын бақылауды жасауға
мүмкіндік жасайтын заңдар және ережелерге тікелей бьайланысты. Банк
капиталының көрскеткіштерінің көмегімен мемлекеттік ұйымдар банктер
қызметтерне баға беріп, оны бақылауды жүзеге асырады.
Банктің меншікті капиталына қатысты ережелер, оның ең төменгі
мөлшеріне қойылатын талаптарды активтерге байланысты шектелуін және басқа
банктен активтер сатып алу шартын қамтиды. Қазақстан Ұлттық банкі бекіткен
пруденциалдық нормативтерде банктің меншікті капитал көлемі беріледі.
Сонымен қатар реттегіштік қызметке несиелік және инвестциялық операцияларға
байланысты шектеу мақстында капиталды пайдаланады.
Айналым қызметі. Кез келген банк капиталы банкроттыққа қарсы, не
болмаса зияндардың орнын жабу үшін құрылмайды. Олардың басты мақсаты
коммерциялық қызмет көрсету болып табылады. Мұндай қызметтер тәуеклмен
байланысты болатындықтан, банк капиталының мұндағы қызметі тәуекл дәрежесін
есепке алатын активтік айналымды авансылаумен сипатталады. Сондықтан да,
бұл қызметті меншікті капиталдың айналым қызметі деп атайды. Бұл қызметті
атқара отырып, өзінің айналым капиталын кассалық ақшалар, несиелік,
факторингтік және лизингтік операцияларға, бағалы қағаздар сатып алуға
басқа да ғимарат, құрылғыларға және басқа да негізгі қорларға жұмсай
отырып, банктер өз несие берушілерін зияндардан қорғайды.
Резервтік қызметі. Тәуекелдер тек активтік операцияларға ғана емес,
сондай ақ пассивтік операцияларға тиісті болып келеді. Пассивтік
операциялардан туындайтын тәуеклдерді болғызбау үшін банктер тартылатын
қаражаттар есебінен міндетті резервтер ретінде Орталық банкте резервтерін
құрайды.
Банктердің ресурстарының тапшылығына байланысты міндетті түрде құрайтын
резервтер сияқты, активтік операциялардан болатын тәуеклдердің орнын
толтыру үшін арнайы резерв құруға мәжбүр болады. Мұндай заңдар банк
капиталының айналым қызметіне жатпайтындықтан,оларды басқа қызметі–
резервтік қызмет арқылы ғана қолдап отырады.
Банктің капиталының резертік қызметі тәуекел болуына байланыссыз, банк
капиталының тұрақты қызмет етун қамтамасыз етеді
Банк ресурстарының құрылымында тартылған қаражаттар үлесі меншікті
қаражаттармен салыстырған өте жоғары, олардың есебінен банктің активтік
операцияларының басым бөлігі жүзеге асырылады.
Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты, сондай-ақ ескі банктік жүйе
үшін уақытша бос ақшалай қаражаттарды тартудың дәстүрлі емес тәсілдерінің
болуы, тартылатын қаражаттар құрылымын толығымен өзгертті десе де болады.
Банктік тәжірибеде барлық тартылатын қаражаттарды жинақтау тәсілдеріне
байланысты үлкен екі топқа бөледі ;
- депозиттік қаражаттар
- депозиттік емес қаражаттар.
Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігін депозиттер және депозиттік
емес тартылған қаражаттар құрайды.құрайды.
Депозиттер банк үшін бірден – бер арзан ресурс көзі болып табылады.
Депозиттік емес тартылған қаражаттар – бұл банктің алған қарыздары
түрінде немесе өздерінің меншікті бағалы қағаздарын сату жолымен тарататын
қаражаттары.
Депозиттік емес тартылған ресурстармен көбіне ірі коммерциялық банктер
айналысады. Өйткені, депозиттік емес қаражаттар ірі сомада сатып
алынатындықтан да, оларды көтерме сауда операциялар сипатына жатқызуға
болады.
Жоғарыда айтылып өткендей банктер өздерінің активтік операцияларын
жүзеге асыру үшін тартылған қаражаттырдың 90 пайызынан жоғары бөлігін
пайдаланады, сондай –ақ банктер өз клиенттерінің уақытша бос ақшалай
қаражаттарын жинақтайды. Дәстүрлі түрде осы қаражаттардың негізгі бөлігін
депозиттер құрайды.
Депозиттік операциялар активті және пассивті болып бөлінеді. Активті
депозиттік операциялар – банктің уақытша бос ақша қаражаттарын белгілі
уақытқа және пайыз төлеу шартымен тартумен байланысты операциялар. Олар
банктің өтімді активтері ретінде, яғни жалпы активтердің өте аз бөлігін
алады.
Пассивті депозиттік операциялар – бұл клиенттердің уақытша ақша
қаражаттарын белгілі уақытқа және пайыз төлеу шартымен тартумен байланысты
операциялар. Бұл операциялар көмегімен тартылған депозиттер пассив жағынан
көп бөлігін алады және банктік ресурстар қалыптастырудың негізгі көзі.
Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың, депозиттердің және депозиттік
емес ресурстардың шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл банктердің жоғарғы
бәсекелестік нарықты банк қызметтеріне дееген клиенттер топтарының
сұранысын қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен уақытша бос
қаражаттарын банктік шоттарға тартуға ұмтылуына жағдай жасайды.
Экономикалық мазмұнына қарай депозитерді мынадай топтарға бөледі :
- талап етуге дейінгі депозиттер
- мерзімді депозиттер
- жинақ салымдары
- бағалы қағаздар
Сондай-ақ оларды мынандай белгілеріне байланысты жіктеуге болады;
- мерзіміне қарай
- салым иелерінің категорияларына қарай
- қаражттарды салду және қайтарып алу шартына қарай
- пайыз төлеу тәсіліне қарай
- банктің активтік операциялары бойынша жеңілдіктер алуына қарай
Салым иелерінің категорияларына байланысты депозиттік шоттар мынадай
түрлерге бөлінеді ;
- жеке тұлғалардың шоттарына
- кәсіпорындар және акционерлік қоғамдардың шоттарына
- жергілікті билік ұймдарының шоттарына
- қаржылық мекемелердің шоттарына
- шетелдік азаматтардың шоттарына
Депозитпен банктің клиенттерінің жинақ салымдарының басқа мерзімді және
мерзімсіз салымдарының барлығы түсіндіріледі. Банктердің ақшалай
қаражаттарынтартуға және олардан пайда табу мақсатында орналастыру
жұмыстары депозиттік операция деп аталады. Осылардың негізінде коммерциялық
банктердің несиелік ресурстаының негізгі бөлігі құралады.
Соңғы уақыттарға дейін республикамызда депозиттерді басқару мәселелеріне
назар аударылған жоқ. Банк мекемелері алдында олармен жинақталатын несие
лік ресурстардың мөлшері мен өзіндік ерекшелігіне байланысты қарыз беруді
қамтамасыз ету міндеттері орындарына қойылған жоқ болатын. Қарыздық
салымдар мен қарыздық қордың байлагыстары КСРО мемлекеттік банкісінің
бөлімшелерімен құрастырылған, қарыздық қор өз кезегінде КСРО мемлекеттік
банкісінің өзінде орталықтандырылған тәртіппен қалыптастырылған және ол
республикалық кеңселер бойынша гнесиелік жоспар негізінде бөлінген, ал
республикалық – облыстық кеңселер бойынша облыстық бөлімшелер бөлінген,
сонымен қатар, мемлекеттік банктің төменгі мекемелері пассивтік
операциялармен айналыспаған. Осы себептерге байланысты елде банктердің
депозиттік саясаттары зерттелмеген. Депозиттік саясат теориясының
жасалмағандығынана біз шетел тәжірибесіне назар аударыа аламыз. Жеке
тұлғалар, іскерлік фирмалар, акционерлер, компаниялар, жеке кәсіпорындар,
коммерциялық емес ұйымдар, үкіметтік мекемелер, мемлекеттік кәсіпорындар,
жергілікті билік органдары қаражаттырды коммерциялық банктерге ынтамен
орналастырады. Бүл бірнеше себептермен түсіндіріледі. Біріншіден, банктер
салымдардың үлкен сенімділігін қамтамасыз етеді, екіншіден, салымшылар өз
салымдарын кез келген уақытта қайтаруды талап етіп қана қоймай одан асатын
сомада қарыз ала алады, үшіншіден, бұл салымдар табыс әкеледі. Депозиттік
операциялар мынадай қағидалармен ұйымдастырылады;
- банктік пайда алуға немесе болашақта пайда алу үшін жағдай жасауға;
- депозиттік операциялар әрекет ету керек;
- банк балансының оперативтік өтімділік демеу мақсатында икемді депозиттік
саясат жүргізуі қажат;
- банк балансының өтімділігін жоғары дәрежеде демеп отырып мерзімдік
салымдарға депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде назар аударылуы
қажет; депозиттік операцияларымен қарыздарды беру бойынша операциялардың
арасында мерзім және сомалар бойынша өзара байланыс пен сабақтастылық
қамтамасыз ету қажет;
- депозиттерді тартуға әрекер ететін банктік қызметтерді дамытуға шаралар
қолдану.
Шетелдік банктік тәжірибеде алып тастау тұрғысынана қарағанда талап
еткенге дейіегі депозиттер мерзімді және жинақ салымдары деп ажыратылады.
Талап еткенге дейінгі депозиттер белгісіз уақытқа салымшылардың
ағымдағы, есеп айырысу шоттарында болатын ақшалай қаражаттар, олар банкті
алдын – ала ескертусіз кез келген уақытта салымшылармен алынуы немесе басқа
шотқа аударылуы мүмкін. Әдетте банк талап еткенге дейінгі салымдар бойынша
ең төмен процент төлейді ал кейбір жағдайларда олар бойынша сыйақы мүлдем
төлемейді. Кейбір мемлекеттерде пайыздарды есептеуге заңды тәртіппен тыйым
салынған. Осындай шот ашып клиентке өзінің төлем операцияларын талап
еткенге дейінгі депозиттер бірінші кезекте ағымдағы есеп айырысуларды
жүзеге асыру үшін арналған. Шот иесі оларды әр түрлі формаларда қолма-қол
ақшалармен, чектермен аударымдар жүргізе алады.
Талап еткенге дейінгі шоттарды иеленуші клиенттерді жалпы қарастыратын
болсақ, олар өз шоттарындағы бар ақшалай қаражаттарды ағымдағы есеп
айрысулар үшін толықтай пайдаланбайды, ал бұл банк шығындарын көп немесе аз
дәрежеде копенсацияландырады. Банктің коммерциялық мақсаттары үшін
банкімен пайдалыналатын тұрақты қалдық қалады, сондай-ақ ол пайда табу
мақсатымен қазызға берілуі мүмкін. Ол банктің көптеген клиенттері өздерінің
ағымдағы шоттарынан қаражаттарда үнемі алып және оны біренше күннен немесе
аптадан кейін қайтадан толтырып отыру нәтижесінде қалыптасады. Бірақ
көптеген клиенттер өз міндеттемелерін төлеу үшін салымнан ьбүкіл сомасын
алмайды. Бұл экономиканың айналымдық сипатына негізделеді. Осы қаражаттар
қалдықтары мен талап еткеге дейінгі шоттар есебінен банктер 60 ,90 ,120
күнгше вексельге немесе нақты несие бере алады.
Талап еткенге дейінгі салымдар депозиттік немесе корреспонденттік
шоттарда орналастырлуы мүмкін . Олардың арасында айырмашылықтар бар.
Депозиттік шот жағдайында клиент шоттағы қалдық сомасын ғана алы немесе
аударуы мүмкін, сондай – ақ ол өз салымдарын иемдене алады. Ал
контокоррентік есеп шоттарда теріс немесе оң қалдықтар ьолуы мүмкін.
Клиент кез келген уақытта шоттар өз салымын алып қана қоймай , ол белгілі
бір уақытта неие алуы мүмкін, алайда, тәжірибеде бұл айырмашылық бірте-
бірте шегеріледі.
Коммерциялық банктер өздерінің ресурстарының жетіспеушілігінің орнын
толтыру үшін Орталық банктен қарыз алады. Біздің республиканың банктік
тәжірибесінде бұл жиі болатын құбылыс.
3. Банктің меншікті капиталының жеткіліктігі
Банктің меншікті капиталының жеткіліктігі ұзақ уақыт бойы ғылыми-
зерттеу затына және банктер мен оны реттеуші ұйымдар арасындағы
пікірталасқа айналып келеді.
Банктер өздерінің активтерін арттыру үшін капиталдың төменгі мөлшерде
болғанын қалайды. Ал банкті бақылаушылар, банктердің банкроттықтан аулақ
болуы үшін капиталдың жеткілікті мөлшерде болуын талап етеді. Банктердің
банкроттығы ондағы басқарудың нашарлығынан болуы мүмкін, себебі банкті
жақсы басқарса, ол төменгі капитал нормасында жұмыс жасай алады деген
пікірлер бар.
Капиталдың жеткіліктігі термині банктің жалпы құрақтылығын және оның
тәуекелге бару дәрежесін көрсетеді. Капиталдың жеткіліктілігі – бұл банк
капиталының мөлшерінің тәуекел дәрежелері ескерілген банкактивтеріне сәйкес
болуға тиісті.Сондай –ақ , коммерциялық банктер өз жұмыстарында банк
капиталын шамадан тыс ұлғайтуды теріс санайды. Өйткені, ол банктің
қызметіне кері әсер етуі мүмкін. Банктердің көбі акция шығара отырып,
қаражат тартуға ынтасыз болып келеді. Сондықтан банк жетекшілері бір
жағынан , банк капиталы мен коммерциялық банктердің басқа да қызметіндегі
параметірлер арасындағы қолайлы қатынасты табуға тырысады.
Банктің ресурсындағы меншікті капиталдың өте төменгі үлесінде болуы да
дұрыс емес. Себебі, ол банктің салым иелері алдындағы жауап беру мөлшеріне
сәйкес келмейтіндігін сипаттайды. Банк меншікті капиталын ұлғайтуға негіз
болатын мынадай факторларды ескеру қажет;
- банктердің дивиденттері өнеркәсіптік кәсіпорын активтеріне қарағанда,
пайыз мөлшерлемесінің өзгеруіне , қарыз алушының несиелік қабілетінің
нашарлауына байланысты, олардың нарықтық құндары өзгеріп отырады;
- банк көбіне тұрақсыз қысқа мерзімді қарыз көздеріне көңіл бөледі, бірақ
олардың көбі талап етуге байланысты қайтарылып алынуы мүмкін.
Сондықтан , кез келгенсаяси немесе экономикалық өмірдегі жағдайлар
банктердегі ресурстардың сыртқа ағылуына себеп болуға тиіс.Бастапқыда банк
капиталының активтерге қатысты шекті қатынасы 20% шамасында болса, ал
қазіргі оның шамасы 12 %-ды ( пруденциялық нормативтердегі к 2 –нің мәні )
құрайды.Бұл дегеніміз банк жүйесіндегі төлем қабілетінсіздік тәуекелдің
уақыт өте келе арта түсетіндігін көрсетеді.Себебі, банк жүйесіндегі
банктердің активтерінің сапасы әлі де болса өз деңгейінде
еместігінескерсек, онда балашақта оның орнын жабатын меншікті капитал үлесі
жеткіліксіздігі байқалады.
Демек, банк капиталының жиынтық деңгейінің жеткіліктігі банк жүйесін
қолдайтын басты шарттардың біріне жатады.
Банктердегі немесе жалпы банктік жүйедегі капитал көлемін тура анықтау
қиын, бірақ жоғарыда қарастырылған қызметтердің орындалуы үшін капитал
жеткілікті мөлшерде болуы қажет. Қажетті капиталдың сомасы банктің тәуекел
деңгейіне байланысты болуға тиіс. Мысалы, егер банктің берген несиелерінің
тәуекел дәрежесі өте жоғары болса, онда көп мөлшерде қорлар құруға тура
келеді. Қажетті меншікті капитал мөлшерін анықтай отырып, банк алдында
мынадай міндеттер тұрады; тәуекелдің артуына ьайланысты өз капитал мөлшерін
ұлғайту қажет пе немесе тәуекел деңгейі төмен болып келетін активтерге өз
қаражаттарын орналастырған тиімді ме ? Осындай жағдайда банк капиталы, оның
активтерсапасына, басқару сапасына, қызметіндегі саясатқа және банктің
басынанан кешетін тәуекелдерге тәуелді ме, жоқ па ? деген балама сауал
туындайды.
Банк меншікті капиталын бағалау әдістемесі туралы сұрақ 80-ші жылдардың
екінші жартысында халықаралық қаржы ұйыдарында да үлкен пікірталас туғызған
болатын. Сөйтіп, 1988 ж Базелб комитеті келісімінің шешімімен Халықаралық
біртұтас капитал есебі және капитал стандарты туралы келісім шарт
негізінде Кук коэфиценті деп аталатын капитал жеткіліктігі нормативі іс
жүзінде енгізілді. 1993 жылдан бастап күшіне енген бұл коэфицент көптеген
елдердің Орталық банктерінде , біздің Қазақстан Ұлттық банкінде
пруденциялық норматив қатарында пайдаланылуда.
Кук коэфиценті банк капиталы мен оның баланстан тыс активтері арасындағы ең
төменгі шекті қатынасын бейнелейді. Мұндағы меншікті капитал екі элементті
қамтиды ; негізгі және қосымша капитал.Олардың жеткіліктілігіне баға беру
үшін, активтер мен баланстан тыс міндеттемелердің өлшемі таңдап алынған.
Мұндай тәсіл баланстан тыс операциялардың іске қосылуын қамтамасыз етумен
қатар , төменгі тәуекелді активтерге қаражаттар жұмсауды ынталандыра
түседі.
Базель елісіміне сәйкес , банктің капиталы екі деңгейге бөлінеді; 1
деңгейлі капитал және 2 деңгейлі капитал.
1 деңгейлі капиталға ; қарапайым акциялар, бөлінбеген пайда, сол сияқты
еншілес компаниялардың бақылаусыз пакеті шегерілген материалдық емес
негізгі капитал шамасы жатады.
2 деңгейлі капиталға; несиелер бойынша зияндарды жабуға арналған резервтер,
мерзімсіз артықшылығы бар акциялар қосылған екінші дәрежелі қарыздар
жатады.
Базель келісімінің бекіткен нормативтік коэфицентіне сәйкенс, екінші
деңгейдегі банктердің қызметін реттеуде қолданылатын, пруденциялық
нормативтер қатарында банк капиталының жеткілікті коэфицентін белгілейді.
Соңғы жылдардағы банктік сектордағы меншікті капитал динамикасын келесі
кестеден көруге болады.
Кесте 1.1.1 Банктің меншікті капиталының динамика (млрд тенге)
Баптардың аттары 01.01. 2004ж 01.01.2005ж өсім, %
1 деңгейлі капитал 91,1 110,6 21,4
Жарғылық капитал 76,8 77 0,3
Қосымша капитал 8,7 11,2 28,7
Бөлінбеген пайда 8,7 15,0 72,4
2 деңгейлі капитал 36 55,7 54,7
Ағымдағы пайда 7,4 20,6 178,4
Субординирленген қарыз 15,3 30,1 96,7
Барлық меншікті капитал 122,1 161,2 32,0
Ақпарат көзі : Сандық мәліметтер Ұлттық банкінің 2005 ж есебінен алынған
2005 жылдың 1 қаңтарына екінші деңгейдегі банктердің меншікті капиталы 32,0
%-ға өсіп,, 161,2 млрд теңгені құрады. Бірінші деңшейдегі капитал –21,4 %-
ға өсіп, 110,6 млрд теңгені, оның ішінде ; төленген жарғылық капитал –0,2
млрд теңгеге, өткен жылдардағы бөлінбеген таза пайда –6,3 млрд теңгеге,
қосымша капитал 2,5 млрд теңгеге өскен. Екінші деңгейлі капитал 54,7 %-ға
өсіп,55,7 млрд теңгені , оның ішінде; ағымдағы таза табыс –13,2 млрд
теңгеге, субординирленгенміндеттемелер тізімі –11,8 млрд теңгеге өскен.
Банк меншікті капиталының жеткіліктігі жоғарғы деңгейде сақталған. Оның
ішінде ;к 1 –дің мәні 2004 жыл бойына 0,11 –ден 0,09 ға дейін (норматив
мәні – 0,12 кем емес ) төмендеген. Мұндай төмендеу , банк жүйесіндегі
жиынтық активтердің өсуі банктердің капиталдану қарқынының өсуінен жоғары
болып келуімен сипатталады.
2 Бөлім Коммерциялық банктердің операцияларын және қаржылық жағдайын
талдау
2.1 Банктің активтік операциялары
Каспий Банкі акционерлік қоғамы Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә Назарбаевтың Аль Барака Қазақстан халықаралық банкін құру
жөніндегі Жарлыққа қол қойған 1991 жылдың 1 қаңтарынан басталады. Бұл банк
еліміздің экономикасына шет ел инвестицияларын тарту және соған қызмет
көрсету, халықаралық есеп айырысу шараларын жүзеге асыруда өзінің беделін
нығайтып, клиенттерінің құрамын жақсартып, Қазақстан Республикасындағы
банктер арасындағы жетекші орындардың біріне ие болды.
Қазақстан Республикасындағы қолданылып жүрген заң талаптарына сәйкес
міндетті тіркеуден өтуге байланысты Аль Баракка Қазақстан Халықаралық
банкі 1997 жылдың 12 қаңтарында Каспий Банк жабық үлгідегі акционерлік
қоғамы болып өзгерді. Ал, 1998 жылдың 13 қаңтарында КСРО Мемлекеттік Банкі
Қаздорбанк акционерлік банк қылып тіркелді. Құрылтайшылары – Қазақ ССР
автомобиль жолдары Министрлігінің кәсіпорындары мен ұйымдары болды. Содан
кейін ,яғни, 1997 жылдың сәуір айында Каспий Банк жабық үлгідегі
акционерлік қоғпмы мен Қаздорбанк ашық үлгідегі акционерлік қоғамы
арасындағы ықтымақтастықтық қарым –қатынас екі банктің күш жігерін ғана
емес, капиталдарын да біріктіру қажеттігін ұғындырған еді. Қаржы
нарығындағы жағдай және Қазақстан бойынша банктердің бірігуі осы екі
банктің де бірігу қажеттігін алға тартты. 1997 жылдың 12 желтоқсанында
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Каспий Банк жабық үлгідегі
акционерлік қоғамы мен Каздорбанк жабық үлгідегі акционерлік қоғамның
бірігуі нәтижесінде құрылған Каспий Банк ашық үлгідегі акционерлік
қоғамына № 245 –ші Бас лицензиясын берді. Қаржы саласында жұмыс істей
бастаған осы жылдар ішінде Каспий Банк Қазақстанның жетекші банктерінің
біріне айналды. Мысалы, 2005 жылы банк активі 2004 жылмен салыстырғанда 68
пайызға, жеке капиталы 34 пайызға өсті. Қазіргі уақытта Банкте кадрлар
есебінің тиімді жүйесі бар. Соның нәтижесінде кадрлардың тұрақты құрамы
қалыптасты.
Каспий Банкінің қазіргі кездегі қаржылық жағдайын келесі кесте
түрінде берілген бухалтерлік баланстан көруге болады.Бұл баланста 2006
жылдың 1 қаңтарына жасалынған бухалтерлік көрсеткіштерді 2005 жылдың 1
қаңтарына берілген көрсеткіштермен салыстыра отырып, банктің қаржылық
жағдайын бақылауға болады.Мысалы; басқа банктерге берілген несиелер мен
қаржылар 2004 жылмен салыстырғанда 2005 жылы 8 314 164 мың теңгеге
өскендігін, еншілес ұйымдарға 2004 жылы ешқандай салым салынбаса ,2005 жылы
1 288 086 мың теңгені құраған. Банктің барлық активтері 2005 жылы
217 067 781 мың теңгеге өскендігін бақылауға болады.Ал төлеуге арналған
девиденттер 2005жылы 2004 жылмен салыстырғанда 10 740 мың теңгеге
азайғандығын бақылауға болады. Сонымен қатар Қазақстан Республикасы бюджеті
алдындағы берешегі 2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда 154 701 мың теңгеге
азайған.Бірақ қайсыбір қаржылық органның қызметтері шығынсыз болмайды. Сол
сияқты Каспий Банкінің де қарыздары бар. Оның ішінде ; Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкіне 2005 жылығы қарызы 2000 000 мың теңгені
құрайды.Бірақ та соңындағы пайдасы шығынынан асып тұрғанын көруге
болады.Оған дәлел ретінде кестеде көрсетілгендей банктің жарғылық
капиталының өсуінен байқауға болады.Бұл көрсеткіш бойынша байқағанымыз 2005
жылы 2005 жылға қарағанда 9 910 590 мың теңгеге өскендігін байқауға болады.
Кесте 2.1.1 2006 жылғы 1қаңтардағы жағдай бойынша ( аудиттелмеген )
топтастырылмаған бухалтерлік баланс ( мың теңгемен)
Активтер 2006жыл 2005жыл ауытқулар
1қаңтарына 1қаңтарына
Касса және Қазақстан 42 327 133 19 631 484 +22 695 649
Республикасы Ұлттық Банкіндегі
қалдық
Қымбат металдар 3 441 1 866 + 1 575
Банктерге берілген несиелер мен9 206 138 891 974 + 8 314 164
қаржылар
Сауда саттыққа арналған бағалы 79 283 014 31 324 220 + 47 958 794
қағаздар
Қызмет көрсетушілерге берілген 81 663 992 53 308 589 + 28 355 403
несиелер мен қаржы, несие
бойынша шығындарға резервті
шегеріп тастағанда
Еншілес ұйымдарға инвестиция 1 288 086 0 1 288 086
Бағалы қағаздарға салымдар:
өтеуге дейін ұсталатын бағалы 462 939 1 259 762 - 796 823
қағаздар
сатуға арналған қолда бар 11 108 972 5 466 947 + 5 642 025
бағалы қағаздар
Негізгі құралдар және 2 180 744 1 036 278 + 1 144 466
материалдық емес активтер
жиналған амортизациясын шегеріп
тастағанда
Басқа да активтер, шығындарға 5 366 448 517 312 + 4 849 136
резервтерді шегеріп тастағында
Активтердің барлығы 336 927 544 119 859 763 + 217 067
781
Міндеттемелер
Қазақстан Республикасы Ұлттық 6 000 000 4 000 000 + 2000 000
банкі алдындағы берешек
Қазақстан Республикасы бюджеті 129 041 283 742 - 154 701
алдындағы берешек
Қаржы институттары алдындағы 9 257 499 9 463 069 - 205 570
берешек
РЕПО келісімі бойынша сатылған 6 261 236 16 591 988 - 10330752
бағалы қағаздар
Қызмет көрсетушілердің шоттары 36 906 107 7 453 777 +29 452 330
Шығарылған берешек бағалы 54 076 405 1998 572 +52 077 833
қағаздар
Төлеуге дивиденттер 49 260 60 000 - 10 740
Басқа да пассивтер 3 691 004 147 657 + 3 543 347
Субординацияланған берешек 5 349 076 3 872 876 +1 476 200
Міндеттемелердің барлығы 30 719 628 10 871 681 +19 847 947
Меншікті капиталдары
Жарғылық капитал 24 899 750 14 989 160 +9 910 590
Қосымша капитал 3 839 5 182 - 1 343
Қайта бағалау қоры 693 204 111 283 +581 921
Бөлінбеген пайда 3 611 123 882 457 + 2778 666
Меншік капиталының барлығы 29 207 916 15 988 082 +13 219 834
Міндеттемелер мен меншік 336 927 54 119 859 76 +21 733 778
капиталдың барлығы
Ақпарат көзі: Егемен Қазақстан 2006 жыл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 Бөлім Коммерциялық банктердің қаржылық жағдайының мәні.
1.1 Банк ресурстарының ұғымы және құрылымы.
1.2 Банктің меншікті капиталы; көздері мен қызметтері.
1.3 Банктің меншікті капиталының жеткіліктігі.
2 Бөлім Коммерциялық банктердің операцияларын және қаржылық жағдайын
талдау.(Каспий Банк Акционерлік қоғамы)
2.1 Банктің активтік операциялары
2.2 Банктің комиссионды –делдалдық операциялары
2.3 Банктің есеп айрысу-кассалық операциялары
3 Бөлім Банктің қаржылық жағдайын жақсарту жолдары.
3.1 Банк қызметін жақсартудағы шетелдік тәжірибелері
3.2 Банк қызметін рейтингілік бағалау
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымшалар
Кіріспе
Банктік жүйе – нарықтық экономиканың ең маңызды және бөлінбес
құрылымы. Банктер де қаржылық делдалдар ретінде шаруашылық органдардың
капиталын, халықтың салымдарын және басқа ақшалай айналымға шаруашылық іс-
әрекеттер процесінде араласады және қарыз алушының уақытша тұтынымын
қанағаттандырады, ақшалай төлем түрін жүргізіп, экономикамызда көптеген
саналуан қызмет түрлерін көрсетеді, сол сияқты өндірістің тиімділігіне,
айналымындағы жалпы өнімге де әсерін тигізеді. Еліміздегі жүргізіліп жатқан
экономикалық реформада банк жұмысының дамуында жаңа кезеңін ашты.
1996 жылдың желтоқсанында екінші деңгейлі банктердің халықаралық
стандартқа көшу бағдарламасының қабылдануы өзекті шешімдердің бірі болды.
Осыған орай барлық екінші деңгейлі банктер капиталдарының, менеджмент
деңгейі, бухалтерлік есеп, ақпарат жүргізу және оны тарту жағынан
халықаралық стандарт деңгейіне қол жеткізуге тиіс болды.
Банк қызметінің халыққа неғұрлым жақын болуын, кәсіпкерлік
белсенділікті арттыру және бәсекелестікті дамыту мақсатында
Республикамызда жеке дара банктік іс-әрекетерді жүзеге асыратын ұйымдарды
реттеп отыратын заңдылықтар нормасы қабылданды. Мұның қаржы қызметтерін
дамыту ісіне аса маңызды қадам болғандығын атап көрсету қажет.
Қазіргі банк филиалдары өздерінің банктік қызметтеріндегі өз
құрылымдары атқаратын істерді айқындап алды. Клиенттер үшін неғұрлым тиімді
қызмет түрлерін ұйымдастырудағы қалыпты бәсекелестік, клиенттерге кешенді
қызмет көрсетуге ұмтылу, аймақта озық үлгідегі банктік технологияларды
енгізу байқалып отыр.Бүгінгі күні коммерциялық банктер өз қызметін заман
талабына сай ұйымдастыра білуде.
Банктік операцияларының орындалуының ең маңызды ерекшелігі –
несие жүйесінің кең дамуы.
Қазақстанның коммерциялық банктері өздерінің клиенттеріне көптеген
операциялар мен қызмет түрлерін көрсетіп, өздерінің табыс базасын кеңейтіп,
рентабельдік пен бәсекелестікті көтеруге тырысуда.
Бірақ, банктік қызметтің жаңадай дамып жатқан информациялық
технологияларға көңіл аудармастан бакнкроттыққа ұшырауы мүмкін. Осы
себебтен банктер өздерінің қызметтеріне және қызмет түрлеріне үлкен көңіл
аударады.
Тұрғындарға дәстүрлі банктік қызмет көрсетумен қатар депозиттік
салымдар, ссуда беру және халыққа есеп айырысу кассалық қызмет көрсетуде.
Біздің еліміздегі қазіргі заманға сай банктік институттар электрондық
қызмет көрсете бастады. Оларға;пластикалық карточкалар, банкаралық
электрондық есеп айырысу, дүниежүзілік интернет желісіндегі қаржылық нарық
құрылуы жатады. Банктер клиенттердің сұранымы бойынша маркетингілік
зерттеу, валюталық операциялар, басқа да қызметтер, соның ішінде—трастылық,
консультациялық мәліметті анықтаушы және басқаларын жүргізеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты -- коммерциялық банктердің қаржылық
қызметтерінің қазіргі кездегі даму қарқыны мен проблемаларын қарастыру
болып табылады.
Дипломдық жұмыстың негізгі міндеті;
- коммерциялық банктердің қаржылық жағдайын және банктік операцияларын
басқару әдістерін талдау;
- банктің қызметтер нарығының негізгі даму бет алысын анықтау;
- банктің қаржылық операцияларының пайда болған қиыншылықтарды анықтау және
оны шешу жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың өзіндік ерекшелігі , банктер мен банк
операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асырушы мекемелердің нарықтық
экономикадағы ролі мен қызметтеріне арналады. Мысал ретінде алынған банктің
тек қана қазіргі тұрғыдан сипаттап қоймай, оны тарихи даму тұрғысынан
көрсетеді.
Бұл жұмыста банк қаражаттарының қалыптасуын теориялық бағытта
қарастырып қоймай, сондай-ақ олардың практикалық жақтарын қарастырады.
Дипломдық жұмыс үш тақырыптан және бірнеше тақырыпшалардан, әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде, жалпы коммерциялық банктердің
қаржы көздерінің қалыптасуы,оларды орналастыру тәсілдері , банктің меншікті
капиталдыры және оның жеткіліктілігі қарастырылады.
Екінші бөлімінде, Каспий Банкі Акционерлік қоғамының қаржылық
жағдайына талдау жасалынған. Оның ішінде: банктің тартылған қаражаттармен
жасалатын операцияларына талдау жасалынған.
Үшінші бөлімінде, коммерциялық банктердің қаржылық жағдайын
жақсартудағы дамыған елдердегі банк ісін ұйымдастыру тәжірибелері
қарастырылады. Сонымен қатар, банктің қаржылық жағдайын жақсару үшін банк
қызметін рейтингілік бағалау әдісі қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың негізгі методологиясы; Қазақстан Республикасының
Үкіметінің заңдары және номативтік актілері, Қазақстан Республикасы Ұлттық
Банкінің банктік іс -әрекеттерді қадағалау заңдылықтары , Қазақстан
Республикасының Агенстволық статистикалық материалдары.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік негізі болып, Каспий Банкінің
қаржылық құжаттары болып табылады.
1Бөлім Коммерциялық банктердің қаржылық жағдайының мәні
1. Банк ресурстарының ұғымы және құрылымы
Коммерциялық банктер бір жағынан , шаруашылық субьектілердің уақытша
бос ақша қаражаттарын тартатын болса, екінші жағынан, бұл қаражаттар
есебінен кәсіпорындар мен ұйымдардың әр түрлі қажеттерін қанағаттандыратын
арнайы мекеме. Коммерциялық банктің пассивтік операциялық негізінде оның
қызметінің жүзеге асырылуы үшін қажетті банк ресурстары жинақталады.
Банк ресурстары термині несиелік ресурстарына қарағанда кең ұғымды
білдіреді. Банк реурстары тек несиелеуге ғана емес, сол сияқты басқа да
активтік немесе комисиондық операцияларды қаржыландыру үшін пайдаланылады.
Коммерциалық банктердің ресурстарының құрылымы олардың мамандануына,
әмбебаптығы мен қызметінің ерекшеліктеріне қарай ерекшеленеді.
Банк ресурстарының құрылымына мыналыр жатады;
1) Банктің меншікті капиталы .
2) Банктің заемдық және тартылған қаражаттары.
Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі тартылған
қаражаттарға қарағанда өте төмен болғандықтан барлық қаражаттарға деген
қажеттілігінің 10 пайызға жуық бөлігі өтелсе, ал қалған бөлігі тартылған
қаражаттардың үлесіне тиеді.
Коммерциялық банктердің табыс көзделіне мынандай банктік бизнес
түрлерін жатқызуға болады;
- Несиелік бизнес
- Дисконттық бизнес
- Сақтау бизнесі
- Банктік кепіл беру қызметі
- Бағалы қағаздармен жасалатын бизнес
-Салымдар қабылдау және клиенттердің тапсырмасы бойынша операцияларды
жүзеге асыру бизнесі
- Басқа банктермен корреспонденттік қатынасқа негізделген бизнес
- Дәстүрлі есес қызметтерді көрсету бизнесі.
Несиелік бизнес екі элементтен тұрады; клиенттерге ( жеке және заңды
тұлғаларға ) несиелерге беру және бос ресурстарды басқа коммерциялық
банктерге уақытша пайдалануға айыздық сыйақы беру. Несиелік бизнестің
екінші бөлігі кейде банкаралақ несие, кейде басқа банктегі депозит
формасында болуы мүмкін . Несиелік бизнестен пайыз формасында пайыз түседі.
Дисконтық бизнес, төленбеген вексельдерді, чектерді және
талаптьарды банктің белгілі бір төмен бағамен - дисконт негізінде сатып
алуын сипаттайды. Дисконт бизнестің түріне факторинг операциясы жатады.
Факторинг операциясы айналымды және айналыссыз болуы мүмкін. Бірінші
жағдайда, банк төлеушінің төлемеген міндеттемесін қараджатты алушыдан талап
етуге құқылы. Ал екінші жағдайда, банктің ондай құқығы жоқ, бірақ ол ондай
операциядан түсетін жоғары сыйақы үшін тәуекелге барады. Факторингтік
операциядан түсетін сыақының жоғары болуы , өнімді сатудан түсетін
жабдықтаушының табысын азайтады.
Мұндағы табыс екі элементтен тұрады;
1.Сатып алғаннан төлемнің түсуі арасында аралықта банктің несиелік
ресурсын пайдаланғаны үшін төленетін пайыз.
2.Факторинг операциясының түріне байланысты тәуекелге сәйкес шамасы
ауытқып оыратын камиссиондық сыйақы.
Факторинг операциясындағы коммисия пайызбен белгіленгендіктен ,
факторингтік операция түсетін табысты банктің пайыздық табысына жатқызады.
Сақтау бизнесі банктің трасталық және агенттік қызметтеріне
негізделеді. Бұл бизнес клиенттің мүлкін басқатғаны үшін немесе осы мүлікке
байланысты клиенттің тапсырмаларын орындағыны үшін алатын комисия
формасындағы табыс түрінде банкке табыс әкеледі. Мысалға , траст
келісімшарты негізінде банк клиентке шоттағы қаражатын табыс әкелетін
активтерге орналастыратындығына міндеттеме алады. Агенттік қызметте
клиенпен нақты қай операцияға қаражат жұмсау қажеттігін келісіп алады.
Трасталық операцияларда тәуекел
жоғары, себебі, мұнда банктің табысы клиенттің табысынан жоғары болуы
қалайды. Соған сәйкес, трасталық операциялардан түсетін комисия мөлщері де
агенттік қызмет көрсетуден түсетін табысқа қарағаңда біршама жоғары болып
келеді. Мұндай ерекшелік, өз кезегінде трасталық қызметтен алынатын
комиссиялық сыйақының құрылымын анықтайды. Ол мүлікті басқарғаны үшін
төленетін комисиондық сыйақы мен жұмыстың нәтижесі бойынша төленетін
сыйақыдан тұрады.
Бағалы қағаздармен бизнес мынадай элементтерді қамтиды:
1) банктің өзінің бағалы қағаздарын шығару;
2) оларды нарықта сату;
3) кәсіпорындарды жекешелендіруге байланысты қызмет көрсетуде басқа да
эмитенттердің бағалы қағаздаырымен қайталама нарықтағы операцияларды.
Мұндай бизнестен түсетін табыстар мынадай көзден құралады:
1) өзінің және басқа да эмитенттердің бағалы қағаздарын сату барысында
бағамдық айырмадан;
2) жекешелендіруге байланысты көрсеткен қызметі (жекешелендірілетін
кәсіпорынның есебін талап етілетін стандартқа жеткізу, оның құнын бағалау,
акцияларын шығару және орналастыру, реестр жургізу, оның құнын бағалау,
акцияларын шығару және орналастыру, реестр жүргізу) ушін комиссия.
Банктің кепіл беру қызметі клиенттерге есеп айырысу үшін және несие
алу үшін банктің әр түрлі формалардағы берген кепілхаты мен кепілдемесінен
түсетін ақшалай сыйақы түріндегі табыс әкелетін банктін қызметін
сипаттайды. Егер клиент банкі үшін оның атын шығаратын клиенттердің
қатарында болса, банк оған ақысыз кепілхатын беруі мумкін.
Салымдар қабылдау және клиенттердің тапсырмасы бойынша операцияларды
жүзеге асыру бизнесі банкке мынадай формаларда табыс алуға мумкіндік
береді:
- комисиондық сыйақылар;
а ) шот ашқаны үшін
ә) шотты жүргізгені үшін
-- белгілі бір мерзім ішінде белгіленген комисия (ақша белгісінде );
-- айналымнан алынатын комисия
б) шот бойынша операциялар туралы көшіпме бергені үшін ;
в) шотты жабу үшін
г) қолма –қол ақша беруге немесе есеп айырысуға байланысты операцияларды
жүргізгені үшін.
Банктік корреспондентік қатынас бойынша басқа банктердегі
колрреспонденттік шоттарындағы кредиттік қалдық үшін алынаиын пайызы;
Дәстүрлі емес табыс түрлері банктің лизингтік, ақпараттық, кеңес беру,
валюта айырбастауға байлданысты, клиенттерге оқытып үйреткені үшін және т.б
алынатын табыстар. Мұндағы лизингтік операциялардан түсетін табысқа;
лизингтік төлемдер, пайыздық төлем және комисия жатады.
Банктің барлық табысын үш топқа бөлуге болады;
1. Пайыздық табыстар;
2. Банктік қызмет көрсетуден алынатын комисиялар;
3. Басқа да табыстар (бағамдық айырма, яғни бьаланстық құны мен нарықтық
құны арасындағы айырма, алынған айыпұлдар, пенялар)
Пайыздық табыспен комисиялармен ұштасуы мүмкін. Мысалы, несиелік және
факторингтік операциялардан банк пайыздық төлеммен комисияға иеленеді.
Несиелік пайыз – пайыздық табыстың басты көзі ретінде банктің берген
несиелері үшін қарыз аолушылардың төлейтін төлемі болып табылады. Несиелік
пайызды мынадай белгілерге байланысты жіктеуге болады;
- несие формасына қарай; коммерциялық, банктік, тұтыну несителерінің
пайызы және т.сс
- несиелік мекеменің түріне байланысты; орталық банктің есепке алу пайызы
, банктік , ломбардтық;
- несиелердің мерзіміне қарай; қысқа мерзімдьі несиелер бойынша пайыз,
ұзақ мерзімді несиелер бойынша пайыз;
- несиелер түріне бьайланысты; овердрафт бьойынша айналым құралдьарына
берілген несиелер, вексельдерді есепке алу, мақсатты несиелер бойынша
пайызы;
- операциялар түрлеріне қарай; несиелер бойынша пайыз, банкаралық несиелер
бойынша пайыз, депозиттік пайыз;
- есептеу тәсіліне қарай, жай және күрделі, қарапайым және тура және т.б
Табыс көздері екіге бөлінеді ;
- тұрақты, оған банктік қызметтен алынатын пайыздық және пайызсыз табыстар
жатады;
- тұрақсыз, оған қайталама нарықтағы бағалы қағаздармен жасалатын
операциялардан және көрінбейтін операциялардан алынатын табыстарды
жатқызуға болады.
Жоспарлды экономиканы әкімшіл және әміршіл басқару жүйесі жағдайында
банк ісінің ұйымдастырылуында мемлекеттік монополия көрінісі байқалды.
Барлық кәсіпорындар, ұйымдар және мекемелер заңды түрде мемлекеттік банк
мекемелеріне банк мекемелерінде өздерінің ресурстарын міндетті түрде
сақтауға тиіс болады. Банкке кәсіпорындар мен мекемелердің ресурстары іс
жүзінде ақысыз тартылды. Тек кооперативтік кәсіпорындарға ғана жартылай
мөлшерде төленді.
Бүгінгі таңдағы банк ресурстары нарығының құрылуына көптеген
ерекшеліктер бар деуге болады. Коммерциялық банктердің қызметінің
тұрақтылығы үшін, ең бастысы, олардьың бьаланстары өтімді болу керек, ал
оның қамтамасыз етілуі, банктік ресурстар мен несиелік жұмсалымдар
арасындағы көлемі және мерзімі бойынша тепе- теңдіктің сақталуын талап
етеді.
Банк ресурстары нарығының пайда болуымен қатар бағалы қағаздар нарығы
қалыптасады. Сөйтіп банктер жаңа қызмет түрлері ретінде бағалы қағаздармен
тікелей жұмыс жасай бастады. Бұл , яғни банктің ресурстық құрамына тек қана
ақшалай қаражаттар емес , солсияқты тауарлы-материалдық құндылықтар және
бағалы қағаздар кіреді дегенді білдіреді.
Ұлттық банкіміз банктердің банкі болып табылатындықтан, коммерциялық
банктердің ресурстарының бір бөлігі сол банктен алған ресурстардан да
құралады.
Демек, коммерциялық банктер ерекше бір кәсіпорын ретінде делдалдық
қызметке байланысты , банктік ресурстар нарығында ақшалай ресурстарды сатып
ала отырып, оны қажет ететін кәсіпорынға , ұйымға және халыққа сатып
отырады.
Нарықтық қатынастарға өту барысында банктік ресурстарының құрылымындьа
біршама өзгерістер болуда. Меншікті қаражаттар қатарына , біріншіден,
коммерциалық банктің акционерлік капиталы, резервтік қоры, сол сияқты
қосымша қорлары кіреді. Тартылған жаңа қаражаттың жаңа түріне; Ұлттық
банктен және басқа да несиелік мекемелерден алынатын несиелер, басқа
банктердің, корреспондентік шоттағы, депозиттік шоттардағы қаражаттары,
облигацияларды сатудан түскен қаражаттар, лизингтік операцияларды жүзеге
асырғаны үшін алынған тауарлы- материалды құндылықтар жатады.
2. Банктің меншікті капиталы; көздері мен қызметтері
Коммерциалық банктердің меншікті капиталының ролі мен шамасы, басқа
қызметпен айналысатын кәсіпорындар мен ұйымдарға қарағанда өзіндік
ерекшеліктерге ие.
Банктің меншікті капиталы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуде
маңызды. Банктің бастапқы құрылуы барысындьа меншікті капитал көмегімен
банк қызметіне байланысты алғашқы шығындар; жер, ғимарат, құрал-жабдьық,
жалақыға жұмсалатын және т.б шығындар жабылады. Себебі, меншікті капиталсыз
банктің қызметін бастау мүмкін емес. Осы меншікті капитал есебінен банкте
қажетті резервтер құрылады. Сонымен қатар, банктің меншікті капиталы ұзақ
мерзімді активтерге жұмсалымдардың басты көзі.
Меншікті және тартылған коммерциялық банк ресурстары Ұлттық банкте
ашылатын корреспондентік шотта көрсетіледі. Бұл активтік шот , сондықтан да
дебеті бойынша ресурстар, ал кредиті бойынша несиелік жұмсалымдьар
беріледі. Демек, дебеттік қалдықтың шамасы банктің бос резервінің мөлшерін
көрсетеді. Банктің бос резервінің мөлшері активтік операцияларға
жұмсалмаған оның ресурстарының шамасын білдіреді. Осы бос резервтер сомасы
қаншалықты жоғары болса, банктің тұрақтылығы соғұрлым жоғары, бірақ пайдасы
төмен болады. Керісінше, егер бос жатқан қаражаттарының шамасы аз болса,
онда тұрақтылығы төмен, пайдасы жоғары келеді. Сондықтан да, әрбір
коммерциалық банк өзінің корреспонденттік шоттағы қалдығын үнемі ықшамдауға
ұмтылады.
Банктің меншікті капиталы – банктің қаржылық тұрақтылығын, коммерциалық
және шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін құрылған банктің әр түрлі
қорлары мен сол сияқты ағымдағы қызметінің нәтижесіне байланысты және өткен
жылдардағы бөлінбеген пайдасы.
Банктің меншікті капиталының құрылымы бірдей емес, себебі, оларға әсер
ететін әр түрлі факторларға , атап айтсақ, активтер сапасына, меншікті
пайданың пайдаланылуына , капиталдың бағасын нығайту мақсатында және банк
саясатына байланысты жыл бойына өзгеріп отырады.
Сонымен, қазіргі коммерциалық банктердің меншікті капиталы, мынадай
баптар құрайды;
- жарғылық капитал;
- резервтік капитал;
- қосымша капиталдар;
- банк операциялары бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында құрылған
қорлар;( резервтер)
- бөлінбеген банк пайдасы.
Банктің жарғылық капиталы банктің заңды тұлға ретінде міндетті түрде
құрылуын және өмір сүруінің экономикалық негізін құрайды. Жарғылық
капиталдың төменгі мөлшері Қазақстан Ұлттық банктің пруденциялық
нормативтермен реттеліп отырады. Банктің жарғылық капиталы, оның
құрылтайшыларының қосқан жарналары немесе пайдалары сомасынан тұрады.
Қазақстанда екінші денгейлі банктер мынадай екі ұйымдық формаларда
құрыла алады;
- акционерлік банк формасында;
- пай қосу арқылы, яғни жауапкершілігі шектеулі серіктестік формасында.
Пай қосу арқылы құрылған банктің жарғылық капиталы құрылтайшылық
құжатта мөлшері анықталған пайшыларының жарнасынан құралып, олар қосқан
жарналары көлемінде жауапты болып саналады. Мұндай банктердің жарғылық
капиталын ұлғайту, тек қана пай қосушылардын қосымша қосқан жарналары және
пай қосушылардын санының өсуі есебінен жүзеге асырылады. Алайда,
акционерлік банктер өздерінің жарғылық капиталын ұлғайту үшін қосымша
акцияларын эмиссиялайды, сол сияқты бұрынғы шығарылған акцияларынын бағасын
өсіреді.
Меншік капиталдың құрамдас бөлігі – акционерлік капитал. Бағалы қағаз
(акция) шығару есебінен құрылған банктің жарғылық капиталын банктің
акционерлік капиталы деп атайды. Акционерлік капитал көлемі акцияны
ұстаушылар - акционерлер қосқан жарналардан құралады. Акционерлік банктің
акциясы – банктің жарғылық капиталына үлес қосқандығын куәландыратын,
диведент алуға және бьанкті ьасқару ісіне араласуға құқық беретін бағалы
қағаз.
Акционерлік капиталдың құрылымы әр банктерде әр түрлі келеді.
Акционерлік капитал мынадай түрлерге бөлінеді:
- меншікті акционерлік капитал, яғни бұл жай және артықшылығы бар
акцияларды сатудан түскен қаражаттардан, үнемделген капитал және бөлірбеген
пайдадан тұрады;
- банктік резервтер, яғни алдағы уақыттағы әр түрлі шығындарды жабуға,
дивиденттерді төлеуге, қайтарылмаған қарыздың орнын жабуға арналады;
- банктің ұзақ мерзімді міндеттемесі (ұзақ мерзімді вексельдері,
облигациялары).
Ашық типтегі банктің акциясы қолдан-қолға басқа да акционерлердің
келісімінсіз өтеді. Жабық типтегі банктің акциясы қатан түрде белгіленген
тізім бойынша немесе құрылтайшылардың арасында бөлінеді.
Банктің жай акциясын иеленушілер, банктің таза табысынан дивидент алып
отыруға, оның жойылуы барысында тиісті мүлкіне ие болуға және
акционерлердің жиналысына қатысып дауыс беруге құқылы.
Банктің артықшылығы бар акцияларын иеленушілер тұрақты пайыз түрінде
табыс алып отыруға, бірінші кезекте банктің жаңа акцияларын сатып алуға
жәңе оның жойылуы барысында бірінші болып өзіне тиісті мүлкін алуға құқылы.
Сонымен қатар, банктер қаражат тарту мақсатында облигацияларды шығарады.
Жалпы, банктің акционерлік капиталының қуралуы мыныдай кезендерден
тұрады:
- бағалы қағаздардын проспект эмиссиясын дайындау және оны сараптамадан
өткізу;
- бағалы қағаздарды эмиссиялауды тіркеу;
- банк – эмитенттің бағалы қағаздарын тіркеу;
-шығарылатын және орналастырылатын бьағалы қағаздардың нәтижелерін тіркеу.
Акционерлік банктер акциялары мынадай жағдайларда шығарылады;
- банкті акционерлік формада құру ;
- банктің жарғылық қорын ұлғайту үшін қосымша акциялар шығару.
Банктің меншікті қаражатының түріне резервтік қор жатады . Резервтік
қор – банк қызметінде пайда болуы мүмкін зияндардың орнын жабу мақсатында
құрылған қаражат қоры.
Сондай ақ, резерявік қор банктің тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді.
Резервтік қордың шамасы заңды түрде жарғылық капиталға белгілі бір пайыз
мөлшерінде , айталық, 25 % мөлшерінде құрылатын болса , мұның мөлшері
жарғылық қормен теңескен жағдайда жарғылық капиталға толыңғымен аударылады.
Резервтік қордың құралуының негізгі көзіне банк пайдасы жатады. Кейде
банкте пайда болмаған жағдайда резервтік қор есебінен банктің артықшылығы
бар акциялары бойынша пайыздар төленеді.
Қосымша капиталдар – негізгі құралдың тозуына байланысты аударылған
аударымдар есебінен және белгілі мақсатта бағытталаиын пайданы бөлу
нәтижесінде құрылатын қаражаттар.
Арнайы қорлар – негізгі қорлдарды қайта бағалау негізінде , валюталық
қаражаттарды қайта бағалау қоры, яғни ұлттық валюта мен шетел валюталары
арасындағы айрма нәтижесінде құрылады. Валюталық қаражаттарды қайта бағалау
қоры шетел валютасында жарғылық капиталдьы қалаптастыру барысында маңызды.
Келесі қорға жекеленген банктің операциялары бойынша тәуекелді
төмендету мақсатында құрылатын арнацйы резервтер жатады. Мұндай
резервтерге: несиелік тәуекелді жабуға және бағалы қағаздардың
құнсыздануына байланысты құрылған резервтер жатады.
Бөлінбеген пайда – акциялар бойынша девидентті төлегеннен кейін және
резервтік қорға аударғаннан қалған пайданың бөлінін білдіреді.
Банктің меншікті капиталын ұлғайту жолдарына мыналар жатады ;
- банк пайдасы;
- акциялар шығару;
- құрылтайшылар және пай қосушылар санын арттыру;
- облигациялар шығару жатады.
Банктік капитал банктің дербестігін қамтамасыз ете отырып ,оның
қаржылық тұрақтылығына кепіл болады жэәне банктің басынан кешетін әр –алуан
тәуекелдердің зардаптарын ретке келтіретін басты көзі болып табылады. Осы
мақсатта банктің меншікті капиталы мынадай қызметтер атқарады:
- қорғаныс қызметі;
- шұғыл қызмет;
- реттегіштік қызметі;
- айналым қызметі;
- резервтік қызмет .
Банктің меншікті капиталының қорғаныс қызметі оның капиталының
шымысының банктің төлем қабілітіне және тұрақтылығына тікелей байланыстығын
сипаттайды. Банктің меншікті капиталы қаншалықты жоғары болса, соғұрлым
банк өтімді болып саналады. Банк банккротқа ұшыраған жағдайда, оның
акционерлерінен басқа зиян шекпейді.
Банк капиталының қорғаныс қызметі – банктік салым иелеріне жәрдемақы
төлеу мүмкіндігін ғана емес, сол сияқты ағымдағы табыс болмаған жағдайда
зияндарды жабуға қызмет етуін сипаттайды Сондықтан да, оның азаюы банктің
банкротқа ұшырауына жол береді. Қорғаныс қызметі – меншікті капиталдың ең
басты қызметін білдіреді.
Банк капиталың шұғыл қызметі қорғаныс қызметіне қарағанда екінші
дәрежелік маңызға ие болып табылады.
Оперативтік қызметі жер, ғимарат, құрал жабдықтар алуға қажетті
меншікті қаражаттарды жұмылдыруды сондай ақ көзе көрінбейтін зияндар
жағдайына байланысты резервтер құруды сипаттайды.Бұл қаржы ресурстар
көздер, банктік қызметтің басталуы үшін маңызды. Кейіннен бұл қаражаттардын
бір бөлігі ұзақ мерзімді активтерге және әр түрлі резервтерді құрауға
жұмсалынады.
Қаржы және салым иелерінің мүдделерін қамтамасыз етуден басқа
банктердің меншікті капиталы реттегіш қызметті атқарады. Бұл қызмет
қоғамның мүдделері мен,сол сияқты банк операцияларын бақылауды жасауға
мүмкіндік жасайтын заңдар және ережелерге тікелей бьайланысты. Банк
капиталының көрскеткіштерінің көмегімен мемлекеттік ұйымдар банктер
қызметтерне баға беріп, оны бақылауды жүзеге асырады.
Банктің меншікті капиталына қатысты ережелер, оның ең төменгі
мөлшеріне қойылатын талаптарды активтерге байланысты шектелуін және басқа
банктен активтер сатып алу шартын қамтиды. Қазақстан Ұлттық банкі бекіткен
пруденциалдық нормативтерде банктің меншікті капитал көлемі беріледі.
Сонымен қатар реттегіштік қызметке несиелік және инвестциялық операцияларға
байланысты шектеу мақстында капиталды пайдаланады.
Айналым қызметі. Кез келген банк капиталы банкроттыққа қарсы, не
болмаса зияндардың орнын жабу үшін құрылмайды. Олардың басты мақсаты
коммерциялық қызмет көрсету болып табылады. Мұндай қызметтер тәуеклмен
байланысты болатындықтан, банк капиталының мұндағы қызметі тәуекл дәрежесін
есепке алатын активтік айналымды авансылаумен сипатталады. Сондықтан да,
бұл қызметті меншікті капиталдың айналым қызметі деп атайды. Бұл қызметті
атқара отырып, өзінің айналым капиталын кассалық ақшалар, несиелік,
факторингтік және лизингтік операцияларға, бағалы қағаздар сатып алуға
басқа да ғимарат, құрылғыларға және басқа да негізгі қорларға жұмсай
отырып, банктер өз несие берушілерін зияндардан қорғайды.
Резервтік қызметі. Тәуекелдер тек активтік операцияларға ғана емес,
сондай ақ пассивтік операцияларға тиісті болып келеді. Пассивтік
операциялардан туындайтын тәуеклдерді болғызбау үшін банктер тартылатын
қаражаттар есебінен міндетті резервтер ретінде Орталық банкте резервтерін
құрайды.
Банктердің ресурстарының тапшылығына байланысты міндетті түрде құрайтын
резервтер сияқты, активтік операциялардан болатын тәуеклдердің орнын
толтыру үшін арнайы резерв құруға мәжбүр болады. Мұндай заңдар банк
капиталының айналым қызметіне жатпайтындықтан,оларды басқа қызметі–
резервтік қызмет арқылы ғана қолдап отырады.
Банктің капиталының резертік қызметі тәуекел болуына байланыссыз, банк
капиталының тұрақты қызмет етун қамтамасыз етеді
Банк ресурстарының құрылымында тартылған қаражаттар үлесі меншікті
қаражаттармен салыстырған өте жоғары, олардың есебінен банктің активтік
операцияларының басым бөлігі жүзеге асырылады.
Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты, сондай-ақ ескі банктік жүйе
үшін уақытша бос ақшалай қаражаттарды тартудың дәстүрлі емес тәсілдерінің
болуы, тартылатын қаражаттар құрылымын толығымен өзгертті десе де болады.
Банктік тәжірибеде барлық тартылатын қаражаттарды жинақтау тәсілдеріне
байланысты үлкен екі топқа бөледі ;
- депозиттік қаражаттар
- депозиттік емес қаражаттар.
Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігін депозиттер және депозиттік
емес тартылған қаражаттар құрайды.құрайды.
Депозиттер банк үшін бірден – бер арзан ресурс көзі болып табылады.
Депозиттік емес тартылған қаражаттар – бұл банктің алған қарыздары
түрінде немесе өздерінің меншікті бағалы қағаздарын сату жолымен тарататын
қаражаттары.
Депозиттік емес тартылған ресурстармен көбіне ірі коммерциялық банктер
айналысады. Өйткені, депозиттік емес қаражаттар ірі сомада сатып
алынатындықтан да, оларды көтерме сауда операциялар сипатына жатқызуға
болады.
Жоғарыда айтылып өткендей банктер өздерінің активтік операцияларын
жүзеге асыру үшін тартылған қаражаттырдың 90 пайызынан жоғары бөлігін
пайдаланады, сондай –ақ банктер өз клиенттерінің уақытша бос ақшалай
қаражаттарын жинақтайды. Дәстүрлі түрде осы қаражаттардың негізгі бөлігін
депозиттер құрайды.
Депозиттік операциялар активті және пассивті болып бөлінеді. Активті
депозиттік операциялар – банктің уақытша бос ақша қаражаттарын белгілі
уақытқа және пайыз төлеу шартымен тартумен байланысты операциялар. Олар
банктің өтімді активтері ретінде, яғни жалпы активтердің өте аз бөлігін
алады.
Пассивті депозиттік операциялар – бұл клиенттердің уақытша ақша
қаражаттарын белгілі уақытқа және пайыз төлеу шартымен тартумен байланысты
операциялар. Бұл операциялар көмегімен тартылған депозиттер пассив жағынан
көп бөлігін алады және банктік ресурстар қалыптастырудың негізгі көзі.
Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың, депозиттердің және депозиттік
емес ресурстардың шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл банктердің жоғарғы
бәсекелестік нарықты банк қызметтеріне дееген клиенттер топтарының
сұранысын қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен уақытша бос
қаражаттарын банктік шоттарға тартуға ұмтылуына жағдай жасайды.
Экономикалық мазмұнына қарай депозитерді мынадай топтарға бөледі :
- талап етуге дейінгі депозиттер
- мерзімді депозиттер
- жинақ салымдары
- бағалы қағаздар
Сондай-ақ оларды мынандай белгілеріне байланысты жіктеуге болады;
- мерзіміне қарай
- салым иелерінің категорияларына қарай
- қаражттарды салду және қайтарып алу шартына қарай
- пайыз төлеу тәсіліне қарай
- банктің активтік операциялары бойынша жеңілдіктер алуына қарай
Салым иелерінің категорияларына байланысты депозиттік шоттар мынадай
түрлерге бөлінеді ;
- жеке тұлғалардың шоттарына
- кәсіпорындар және акционерлік қоғамдардың шоттарына
- жергілікті билік ұймдарының шоттарына
- қаржылық мекемелердің шоттарына
- шетелдік азаматтардың шоттарына
Депозитпен банктің клиенттерінің жинақ салымдарының басқа мерзімді және
мерзімсіз салымдарының барлығы түсіндіріледі. Банктердің ақшалай
қаражаттарынтартуға және олардан пайда табу мақсатында орналастыру
жұмыстары депозиттік операция деп аталады. Осылардың негізінде коммерциялық
банктердің несиелік ресурстаының негізгі бөлігі құралады.
Соңғы уақыттарға дейін республикамызда депозиттерді басқару мәселелеріне
назар аударылған жоқ. Банк мекемелері алдында олармен жинақталатын несие
лік ресурстардың мөлшері мен өзіндік ерекшелігіне байланысты қарыз беруді
қамтамасыз ету міндеттері орындарына қойылған жоқ болатын. Қарыздық
салымдар мен қарыздық қордың байлагыстары КСРО мемлекеттік банкісінің
бөлімшелерімен құрастырылған, қарыздық қор өз кезегінде КСРО мемлекеттік
банкісінің өзінде орталықтандырылған тәртіппен қалыптастырылған және ол
республикалық кеңселер бойынша гнесиелік жоспар негізінде бөлінген, ал
республикалық – облыстық кеңселер бойынша облыстық бөлімшелер бөлінген,
сонымен қатар, мемлекеттік банктің төменгі мекемелері пассивтік
операциялармен айналыспаған. Осы себептерге байланысты елде банктердің
депозиттік саясаттары зерттелмеген. Депозиттік саясат теориясының
жасалмағандығынана біз шетел тәжірибесіне назар аударыа аламыз. Жеке
тұлғалар, іскерлік фирмалар, акционерлер, компаниялар, жеке кәсіпорындар,
коммерциялық емес ұйымдар, үкіметтік мекемелер, мемлекеттік кәсіпорындар,
жергілікті билік органдары қаражаттырды коммерциялық банктерге ынтамен
орналастырады. Бүл бірнеше себептермен түсіндіріледі. Біріншіден, банктер
салымдардың үлкен сенімділігін қамтамасыз етеді, екіншіден, салымшылар өз
салымдарын кез келген уақытта қайтаруды талап етіп қана қоймай одан асатын
сомада қарыз ала алады, үшіншіден, бұл салымдар табыс әкеледі. Депозиттік
операциялар мынадай қағидалармен ұйымдастырылады;
- банктік пайда алуға немесе болашақта пайда алу үшін жағдай жасауға;
- депозиттік операциялар әрекет ету керек;
- банк балансының оперативтік өтімділік демеу мақсатында икемді депозиттік
саясат жүргізуі қажат;
- банк балансының өтімділігін жоғары дәрежеде демеп отырып мерзімдік
салымдарға депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде назар аударылуы
қажет; депозиттік операцияларымен қарыздарды беру бойынша операциялардың
арасында мерзім және сомалар бойынша өзара байланыс пен сабақтастылық
қамтамасыз ету қажет;
- депозиттерді тартуға әрекер ететін банктік қызметтерді дамытуға шаралар
қолдану.
Шетелдік банктік тәжірибеде алып тастау тұрғысынана қарағанда талап
еткенге дейіегі депозиттер мерзімді және жинақ салымдары деп ажыратылады.
Талап еткенге дейінгі депозиттер белгісіз уақытқа салымшылардың
ағымдағы, есеп айырысу шоттарында болатын ақшалай қаражаттар, олар банкті
алдын – ала ескертусіз кез келген уақытта салымшылармен алынуы немесе басқа
шотқа аударылуы мүмкін. Әдетте банк талап еткенге дейінгі салымдар бойынша
ең төмен процент төлейді ал кейбір жағдайларда олар бойынша сыйақы мүлдем
төлемейді. Кейбір мемлекеттерде пайыздарды есептеуге заңды тәртіппен тыйым
салынған. Осындай шот ашып клиентке өзінің төлем операцияларын талап
еткенге дейінгі депозиттер бірінші кезекте ағымдағы есеп айырысуларды
жүзеге асыру үшін арналған. Шот иесі оларды әр түрлі формаларда қолма-қол
ақшалармен, чектермен аударымдар жүргізе алады.
Талап еткенге дейінгі шоттарды иеленуші клиенттерді жалпы қарастыратын
болсақ, олар өз шоттарындағы бар ақшалай қаражаттарды ағымдағы есеп
айрысулар үшін толықтай пайдаланбайды, ал бұл банк шығындарын көп немесе аз
дәрежеде копенсацияландырады. Банктің коммерциялық мақсаттары үшін
банкімен пайдалыналатын тұрақты қалдық қалады, сондай-ақ ол пайда табу
мақсатымен қазызға берілуі мүмкін. Ол банктің көптеген клиенттері өздерінің
ағымдағы шоттарынан қаражаттарда үнемі алып және оны біренше күннен немесе
аптадан кейін қайтадан толтырып отыру нәтижесінде қалыптасады. Бірақ
көптеген клиенттер өз міндеттемелерін төлеу үшін салымнан ьбүкіл сомасын
алмайды. Бұл экономиканың айналымдық сипатына негізделеді. Осы қаражаттар
қалдықтары мен талап еткеге дейінгі шоттар есебінен банктер 60 ,90 ,120
күнгше вексельге немесе нақты несие бере алады.
Талап еткенге дейінгі салымдар депозиттік немесе корреспонденттік
шоттарда орналастырлуы мүмкін . Олардың арасында айырмашылықтар бар.
Депозиттік шот жағдайында клиент шоттағы қалдық сомасын ғана алы немесе
аударуы мүмкін, сондай – ақ ол өз салымдарын иемдене алады. Ал
контокоррентік есеп шоттарда теріс немесе оң қалдықтар ьолуы мүмкін.
Клиент кез келген уақытта шоттар өз салымын алып қана қоймай , ол белгілі
бір уақытта неие алуы мүмкін, алайда, тәжірибеде бұл айырмашылық бірте-
бірте шегеріледі.
Коммерциялық банктер өздерінің ресурстарының жетіспеушілігінің орнын
толтыру үшін Орталық банктен қарыз алады. Біздің республиканың банктік
тәжірибесінде бұл жиі болатын құбылыс.
3. Банктің меншікті капиталының жеткіліктігі
Банктің меншікті капиталының жеткіліктігі ұзақ уақыт бойы ғылыми-
зерттеу затына және банктер мен оны реттеуші ұйымдар арасындағы
пікірталасқа айналып келеді.
Банктер өздерінің активтерін арттыру үшін капиталдың төменгі мөлшерде
болғанын қалайды. Ал банкті бақылаушылар, банктердің банкроттықтан аулақ
болуы үшін капиталдың жеткілікті мөлшерде болуын талап етеді. Банктердің
банкроттығы ондағы басқарудың нашарлығынан болуы мүмкін, себебі банкті
жақсы басқарса, ол төменгі капитал нормасында жұмыс жасай алады деген
пікірлер бар.
Капиталдың жеткіліктігі термині банктің жалпы құрақтылығын және оның
тәуекелге бару дәрежесін көрсетеді. Капиталдың жеткіліктілігі – бұл банк
капиталының мөлшерінің тәуекел дәрежелері ескерілген банкактивтеріне сәйкес
болуға тиісті.Сондай –ақ , коммерциялық банктер өз жұмыстарында банк
капиталын шамадан тыс ұлғайтуды теріс санайды. Өйткені, ол банктің
қызметіне кері әсер етуі мүмкін. Банктердің көбі акция шығара отырып,
қаражат тартуға ынтасыз болып келеді. Сондықтан банк жетекшілері бір
жағынан , банк капиталы мен коммерциялық банктердің басқа да қызметіндегі
параметірлер арасындағы қолайлы қатынасты табуға тырысады.
Банктің ресурсындағы меншікті капиталдың өте төменгі үлесінде болуы да
дұрыс емес. Себебі, ол банктің салым иелері алдындағы жауап беру мөлшеріне
сәйкес келмейтіндігін сипаттайды. Банк меншікті капиталын ұлғайтуға негіз
болатын мынадай факторларды ескеру қажет;
- банктердің дивиденттері өнеркәсіптік кәсіпорын активтеріне қарағанда,
пайыз мөлшерлемесінің өзгеруіне , қарыз алушының несиелік қабілетінің
нашарлауына байланысты, олардың нарықтық құндары өзгеріп отырады;
- банк көбіне тұрақсыз қысқа мерзімді қарыз көздеріне көңіл бөледі, бірақ
олардың көбі талап етуге байланысты қайтарылып алынуы мүмкін.
Сондықтан , кез келгенсаяси немесе экономикалық өмірдегі жағдайлар
банктердегі ресурстардың сыртқа ағылуына себеп болуға тиіс.Бастапқыда банк
капиталының активтерге қатысты шекті қатынасы 20% шамасында болса, ал
қазіргі оның шамасы 12 %-ды ( пруденциялық нормативтердегі к 2 –нің мәні )
құрайды.Бұл дегеніміз банк жүйесіндегі төлем қабілетінсіздік тәуекелдің
уақыт өте келе арта түсетіндігін көрсетеді.Себебі, банк жүйесіндегі
банктердің активтерінің сапасы әлі де болса өз деңгейінде
еместігінескерсек, онда балашақта оның орнын жабатын меншікті капитал үлесі
жеткіліксіздігі байқалады.
Демек, банк капиталының жиынтық деңгейінің жеткіліктігі банк жүйесін
қолдайтын басты шарттардың біріне жатады.
Банктердегі немесе жалпы банктік жүйедегі капитал көлемін тура анықтау
қиын, бірақ жоғарыда қарастырылған қызметтердің орындалуы үшін капитал
жеткілікті мөлшерде болуы қажет. Қажетті капиталдың сомасы банктің тәуекел
деңгейіне байланысты болуға тиіс. Мысалы, егер банктің берген несиелерінің
тәуекел дәрежесі өте жоғары болса, онда көп мөлшерде қорлар құруға тура
келеді. Қажетті меншікті капитал мөлшерін анықтай отырып, банк алдында
мынадай міндеттер тұрады; тәуекелдің артуына ьайланысты өз капитал мөлшерін
ұлғайту қажет пе немесе тәуекел деңгейі төмен болып келетін активтерге өз
қаражаттарын орналастырған тиімді ме ? Осындай жағдайда банк капиталы, оның
активтерсапасына, басқару сапасына, қызметіндегі саясатқа және банктің
басынанан кешетін тәуекелдерге тәуелді ме, жоқ па ? деген балама сауал
туындайды.
Банк меншікті капиталын бағалау әдістемесі туралы сұрақ 80-ші жылдардың
екінші жартысында халықаралық қаржы ұйыдарында да үлкен пікірталас туғызған
болатын. Сөйтіп, 1988 ж Базелб комитеті келісімінің шешімімен Халықаралық
біртұтас капитал есебі және капитал стандарты туралы келісім шарт
негізінде Кук коэфиценті деп аталатын капитал жеткіліктігі нормативі іс
жүзінде енгізілді. 1993 жылдан бастап күшіне енген бұл коэфицент көптеген
елдердің Орталық банктерінде , біздің Қазақстан Ұлттық банкінде
пруденциялық норматив қатарында пайдаланылуда.
Кук коэфиценті банк капиталы мен оның баланстан тыс активтері арасындағы ең
төменгі шекті қатынасын бейнелейді. Мұндағы меншікті капитал екі элементті
қамтиды ; негізгі және қосымша капитал.Олардың жеткіліктілігіне баға беру
үшін, активтер мен баланстан тыс міндеттемелердің өлшемі таңдап алынған.
Мұндай тәсіл баланстан тыс операциялардың іске қосылуын қамтамасыз етумен
қатар , төменгі тәуекелді активтерге қаражаттар жұмсауды ынталандыра
түседі.
Базель елісіміне сәйкес , банктің капиталы екі деңгейге бөлінеді; 1
деңгейлі капитал және 2 деңгейлі капитал.
1 деңгейлі капиталға ; қарапайым акциялар, бөлінбеген пайда, сол сияқты
еншілес компаниялардың бақылаусыз пакеті шегерілген материалдық емес
негізгі капитал шамасы жатады.
2 деңгейлі капиталға; несиелер бойынша зияндарды жабуға арналған резервтер,
мерзімсіз артықшылығы бар акциялар қосылған екінші дәрежелі қарыздар
жатады.
Базель келісімінің бекіткен нормативтік коэфицентіне сәйкенс, екінші
деңгейдегі банктердің қызметін реттеуде қолданылатын, пруденциялық
нормативтер қатарында банк капиталының жеткілікті коэфицентін белгілейді.
Соңғы жылдардағы банктік сектордағы меншікті капитал динамикасын келесі
кестеден көруге болады.
Кесте 1.1.1 Банктің меншікті капиталының динамика (млрд тенге)
Баптардың аттары 01.01. 2004ж 01.01.2005ж өсім, %
1 деңгейлі капитал 91,1 110,6 21,4
Жарғылық капитал 76,8 77 0,3
Қосымша капитал 8,7 11,2 28,7
Бөлінбеген пайда 8,7 15,0 72,4
2 деңгейлі капитал 36 55,7 54,7
Ағымдағы пайда 7,4 20,6 178,4
Субординирленген қарыз 15,3 30,1 96,7
Барлық меншікті капитал 122,1 161,2 32,0
Ақпарат көзі : Сандық мәліметтер Ұлттық банкінің 2005 ж есебінен алынған
2005 жылдың 1 қаңтарына екінші деңгейдегі банктердің меншікті капиталы 32,0
%-ға өсіп,, 161,2 млрд теңгені құрады. Бірінші деңшейдегі капитал –21,4 %-
ға өсіп, 110,6 млрд теңгені, оның ішінде ; төленген жарғылық капитал –0,2
млрд теңгеге, өткен жылдардағы бөлінбеген таза пайда –6,3 млрд теңгеге,
қосымша капитал 2,5 млрд теңгеге өскен. Екінші деңгейлі капитал 54,7 %-ға
өсіп,55,7 млрд теңгені , оның ішінде; ағымдағы таза табыс –13,2 млрд
теңгеге, субординирленгенміндеттемелер тізімі –11,8 млрд теңгеге өскен.
Банк меншікті капиталының жеткіліктігі жоғарғы деңгейде сақталған. Оның
ішінде ;к 1 –дің мәні 2004 жыл бойына 0,11 –ден 0,09 ға дейін (норматив
мәні – 0,12 кем емес ) төмендеген. Мұндай төмендеу , банк жүйесіндегі
жиынтық активтердің өсуі банктердің капиталдану қарқынының өсуінен жоғары
болып келуімен сипатталады.
2 Бөлім Коммерциялық банктердің операцияларын және қаржылық жағдайын
талдау
2.1 Банктің активтік операциялары
Каспий Банкі акционерлік қоғамы Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә Назарбаевтың Аль Барака Қазақстан халықаралық банкін құру
жөніндегі Жарлыққа қол қойған 1991 жылдың 1 қаңтарынан басталады. Бұл банк
еліміздің экономикасына шет ел инвестицияларын тарту және соған қызмет
көрсету, халықаралық есеп айырысу шараларын жүзеге асыруда өзінің беделін
нығайтып, клиенттерінің құрамын жақсартып, Қазақстан Республикасындағы
банктер арасындағы жетекші орындардың біріне ие болды.
Қазақстан Республикасындағы қолданылып жүрген заң талаптарына сәйкес
міндетті тіркеуден өтуге байланысты Аль Баракка Қазақстан Халықаралық
банкі 1997 жылдың 12 қаңтарында Каспий Банк жабық үлгідегі акционерлік
қоғамы болып өзгерді. Ал, 1998 жылдың 13 қаңтарында КСРО Мемлекеттік Банкі
Қаздорбанк акционерлік банк қылып тіркелді. Құрылтайшылары – Қазақ ССР
автомобиль жолдары Министрлігінің кәсіпорындары мен ұйымдары болды. Содан
кейін ,яғни, 1997 жылдың сәуір айында Каспий Банк жабық үлгідегі
акционерлік қоғпмы мен Қаздорбанк ашық үлгідегі акционерлік қоғамы
арасындағы ықтымақтастықтық қарым –қатынас екі банктің күш жігерін ғана
емес, капиталдарын да біріктіру қажеттігін ұғындырған еді. Қаржы
нарығындағы жағдай және Қазақстан бойынша банктердің бірігуі осы екі
банктің де бірігу қажеттігін алға тартты. 1997 жылдың 12 желтоқсанында
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Каспий Банк жабық үлгідегі
акционерлік қоғамы мен Каздорбанк жабық үлгідегі акционерлік қоғамның
бірігуі нәтижесінде құрылған Каспий Банк ашық үлгідегі акционерлік
қоғамына № 245 –ші Бас лицензиясын берді. Қаржы саласында жұмыс істей
бастаған осы жылдар ішінде Каспий Банк Қазақстанның жетекші банктерінің
біріне айналды. Мысалы, 2005 жылы банк активі 2004 жылмен салыстырғанда 68
пайызға, жеке капиталы 34 пайызға өсті. Қазіргі уақытта Банкте кадрлар
есебінің тиімді жүйесі бар. Соның нәтижесінде кадрлардың тұрақты құрамы
қалыптасты.
Каспий Банкінің қазіргі кездегі қаржылық жағдайын келесі кесте
түрінде берілген бухалтерлік баланстан көруге болады.Бұл баланста 2006
жылдың 1 қаңтарына жасалынған бухалтерлік көрсеткіштерді 2005 жылдың 1
қаңтарына берілген көрсеткіштермен салыстыра отырып, банктің қаржылық
жағдайын бақылауға болады.Мысалы; басқа банктерге берілген несиелер мен
қаржылар 2004 жылмен салыстырғанда 2005 жылы 8 314 164 мың теңгеге
өскендігін, еншілес ұйымдарға 2004 жылы ешқандай салым салынбаса ,2005 жылы
1 288 086 мың теңгені құраған. Банктің барлық активтері 2005 жылы
217 067 781 мың теңгеге өскендігін бақылауға болады.Ал төлеуге арналған
девиденттер 2005жылы 2004 жылмен салыстырғанда 10 740 мың теңгеге
азайғандығын бақылауға болады. Сонымен қатар Қазақстан Республикасы бюджеті
алдындағы берешегі 2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда 154 701 мың теңгеге
азайған.Бірақ қайсыбір қаржылық органның қызметтері шығынсыз болмайды. Сол
сияқты Каспий Банкінің де қарыздары бар. Оның ішінде ; Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкіне 2005 жылығы қарызы 2000 000 мың теңгені
құрайды.Бірақ та соңындағы пайдасы шығынынан асып тұрғанын көруге
болады.Оған дәлел ретінде кестеде көрсетілгендей банктің жарғылық
капиталының өсуінен байқауға болады.Бұл көрсеткіш бойынша байқағанымыз 2005
жылы 2005 жылға қарағанда 9 910 590 мың теңгеге өскендігін байқауға болады.
Кесте 2.1.1 2006 жылғы 1қаңтардағы жағдай бойынша ( аудиттелмеген )
топтастырылмаған бухалтерлік баланс ( мың теңгемен)
Активтер 2006жыл 2005жыл ауытқулар
1қаңтарына 1қаңтарына
Касса және Қазақстан 42 327 133 19 631 484 +22 695 649
Республикасы Ұлттық Банкіндегі
қалдық
Қымбат металдар 3 441 1 866 + 1 575
Банктерге берілген несиелер мен9 206 138 891 974 + 8 314 164
қаржылар
Сауда саттыққа арналған бағалы 79 283 014 31 324 220 + 47 958 794
қағаздар
Қызмет көрсетушілерге берілген 81 663 992 53 308 589 + 28 355 403
несиелер мен қаржы, несие
бойынша шығындарға резервті
шегеріп тастағанда
Еншілес ұйымдарға инвестиция 1 288 086 0 1 288 086
Бағалы қағаздарға салымдар:
өтеуге дейін ұсталатын бағалы 462 939 1 259 762 - 796 823
қағаздар
сатуға арналған қолда бар 11 108 972 5 466 947 + 5 642 025
бағалы қағаздар
Негізгі құралдар және 2 180 744 1 036 278 + 1 144 466
материалдық емес активтер
жиналған амортизациясын шегеріп
тастағанда
Басқа да активтер, шығындарға 5 366 448 517 312 + 4 849 136
резервтерді шегеріп тастағында
Активтердің барлығы 336 927 544 119 859 763 + 217 067
781
Міндеттемелер
Қазақстан Республикасы Ұлттық 6 000 000 4 000 000 + 2000 000
банкі алдындағы берешек
Қазақстан Республикасы бюджеті 129 041 283 742 - 154 701
алдындағы берешек
Қаржы институттары алдындағы 9 257 499 9 463 069 - 205 570
берешек
РЕПО келісімі бойынша сатылған 6 261 236 16 591 988 - 10330752
бағалы қағаздар
Қызмет көрсетушілердің шоттары 36 906 107 7 453 777 +29 452 330
Шығарылған берешек бағалы 54 076 405 1998 572 +52 077 833
қағаздар
Төлеуге дивиденттер 49 260 60 000 - 10 740
Басқа да пассивтер 3 691 004 147 657 + 3 543 347
Субординацияланған берешек 5 349 076 3 872 876 +1 476 200
Міндеттемелердің барлығы 30 719 628 10 871 681 +19 847 947
Меншікті капиталдары
Жарғылық капитал 24 899 750 14 989 160 +9 910 590
Қосымша капитал 3 839 5 182 - 1 343
Қайта бағалау қоры 693 204 111 283 +581 921
Бөлінбеген пайда 3 611 123 882 457 + 2778 666
Меншік капиталының барлығы 29 207 916 15 988 082 +13 219 834
Міндеттемелер мен меншік 336 927 54 119 859 76 +21 733 778
капиталдың барлығы
Ақпарат көзі: Егемен Қазақстан 2006 жыл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz