Банктік несиелік ресурстары және олардың қалыптасу көздері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ НЕСИЕЛЕР САЯСАТЫНЫҢ ЖАЛПЫ
МӘНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..6
1. Банктік несие ресурстарының мәні, қызметi, қажеттілігі және оның
экономикадағы
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .6
2. Банктік несие ресурстарының түрлері, тәсілдері және қолдану жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..15
3. Банктік несиелік ресурстары және олардың қалыптасу
көздері ... ... ...24
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕ РЕСУРСТАРЫН
ТАЛДАУ (‘‘АЛЬЯНС БАНК’’ АҚ
МЫСАЛЫНДА) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.1 Банктің қаржылық жағдайының жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... .33
2.2 Банктік несие ресурстарын қалыптастыру динамикасын
талдау ... ... ...42
2.3 Несиелік ресурстар халық шаруашылығының уақытша бос ресурстары мен
жинақтары (ақшалай және тауарлай формада) және банктік жүйенің арнайы
несиелеу үшін арналған қаражаттарының
жиынтығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
ІІІ ДАҒДАРЫС КЕЗІНДЕ ЕКІНШІ ДӘРЕЖЕЛІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК РЕСУРСТАРЫН
ТИІМДІ ҚОЛДАНУ ӘДІСТЕРІН ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ..52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..7 7
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 79
КІРІСПЕ
Тақырыпты зерттеудің өзектілігі. Қазiргi кезеңде Қазақстан
Республикасында банк аясы серпiндi түрде дамып келе жатқан экономикалық
секторлардың бiрi. Бұрын қатал түрде реттелетiн коммерциялық банктер, бүгiн
дербес және үлкен банкаралық бәсеке жағдайында халықаралық деңгейде жұмыс
iстеп жатыр.
Дағдарысты құбылыстардан өтумен байланысты Қазақстан экономикасының
қазiргi несиелiк операциялары мәселелер тұрғысында банк жүйесiнiң алдыңғы
уақыттағы дамуы мен жетiлдiрiлуi үлкен тәжiрибелiк мәндiлiкке ие.
Қазiргi банктер клиенттерге қызметтердiң кең, ауқымды, тиiстi жолдарын
ұсынып, банкте несиелiк түрлерінің жаңа технологиясын қолданып, қызмет
көрсетудiң жоғарғы деңгейiмен қамтамасыз етiп отыр. Банктердiң ең басты
қызметi – несиелiк операциялар болып табылады. Ол кәсiпорындардың,
ұйымдардың және кәсiпкерлiк фирмалардың тұтынушылық және инвестициялық
мақсаттары үшiн iске асырылады. Банктер өздерiнiң несиелеу түрлерін
қаншалықты тиiмдi жүзеге асырса, соншалықты клиенттердiң экономикалық
жағдайына әсерiн тигiзедi. Себебi банктiк қарыз жаңа кәсiпорындардың пайда
болуына, жұмыс орны санының өсуiне мүмкiндiк туғызады және олардың
экономикалық өмiр икемдiлiгiн қамтамасыз етедi. Соның iшiнде әсiресе жеке
және заңды тұлғалардың, яғни кәсiпорындардың экономикалық тәуекелдiлiгiн
басшылыққа ала алады.
Қазiргi Қазақстан экономикасы, соның iшiнде несие және қаржы
шаруашылығы: несие жүйесiн реформалау; қатаң инфляция жағдайында бiзде
бұрын-соңды болмаған жаңа несие қатынастары; несие-қаржы институттарының
жаңа түрлерiнiң пайда болуы; нарық экономикасымен және меншiктiң көп түрлi
формасына бейiмделген екi буынды банктiк жүйенiң қалыптасуы; жоғары
дәрежеде монополияланған мемлекеттiк банктiк құрылымдардың әкiмшiлiк-
әмiршiлдiк басқару жүйесiнен – пайда табуға, коммерциялық жетiстiктерге қол
жеткiзуге бағытталған жеке және ұжымдық меншiкке негiзделген несиелiк
мекемелерге өту тәрiздi бiрқатар маңызды өзгерiстердi жүзеге асыруда.
Бұл жағдайда отандық және шетелдiк банктiк тәжiрибенi салыстырудың
өзiндiк мәнi зор. Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды iске
асыру үшiн нарық экономикасы дамыған елдерде жинақталған ақша-несие
қатынастары мен банк iсiнiң даму тәжiрибелерiн қолдану қажет.
Несиелiк қарым-қатынастардың пайда болуында несие алушының қаржылық
жағдайы ең маңызды рөл атқарады және оның төлеу қабiлеттiгiнiң деңгейi
несие алу мүмкiндiгiн айқындайды. Несие алушының несие қайтару
қабiлеттiлiгiне баға беру оптималды көрсеткiштерiн таңдауының үлкен маңызы
бар. Өйткенi олар банктiң несие ресурстарын тиiмдi басқару мен пайда алуға
көмек бередi. Қазiргi несиелiк қатынастардың құрылуы негiзiнен банктiк
менеджмент және маркетинг тәсiлдерi негiзiнде қарастырылады. Қазақстандағы
субъектiлердiң қаржы жағдайлары мен оның несиелiк қарым-қатынастарын талдап
болжамдайтын институттардың дамуы, түрлi рейтингтiк агенттiктердi, несиелiк
бюролар мен ақпараттық орталықтардың құрылуы, олардың қарым-қатынастар
сапасының жақсаруына жағдай жасап, жаңа деңгейге өтуiне мүмкiндiк бередi.
Елiмiз нарықтық қатынастарға көшкен сәттен бастап мықтап көңiл
бөлiнген мәселенiң бiрi банктердегi несиелiк операциялар жұмысы болды.
Алғашқы кезеңде банктер негiзiнен кәсiпорындар мен ұйымдарға қызмет
көрсетiп, соларға қысқа мерзiмдi несиелер берiп келдi. Бiрте-бiрте әр
банктiң тұрақты клиенттерi iрiктелiп, сондай-ақ жеке тұлғалардың салымдары
көбейе түстi. Сонымен бiрге көптеген несие алушы заңды тұлғалардың онша
жақсы емес несиелiк тарихы да банктер үшiн оңайға соққан жоқ. Сол себептi
банктер соңғы жылдары жеке тұлғаларға көбiрек көңiл аударатын болды.
Осы мәселелердiң маңыздылығы мен тәжiрибе жүзiндегi мәндiлiгi
дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға себеп болды.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Банктердің несие ресурстарының мәні мен
қажеттілігін, қызметтерін және түрлерін зерттеу жалпы отандық банк
жүйесінің қазіргі жағдайы, жеткен жетістіктері, несие нарығының
проблемалары отандық және шетелдік экономистердің еңбектерінде жан-жақты
қарастырылған.
Отандық экономистердің ішінде профессор Г.С.Сейітқасымовты ерекше
атаған жөн. Ол өзінің еңбектерінде Қазақстанның банк және қаржы жүйелерінің
өзекті мәселелерін зерттеуге үлкен үлес қосқан. Сонымен қатар А.Д.
Челекбай, Б.И. Иришева, Мамыров Н.А., Мадиярова Д.М., Калдыбаева А.Е.
Саниев М.С. және тағы басқа экономистер де банк ісіне байланысты
мәселелерге бағытталған еңбектер жазып жүр.
Соған қарамастан, отандық экономистердің еңбектері көп жағдайда
экономикалық басылымдардағы ғылыми мақалалар мен оқулықтар шеңберінен шыға
алмай жүр. Қазақстанда банк жүйесінің қазіргі жағдайын талдауға
бағытталған кең көлемді ғылыми еңбектер жоқ. Қазіргі жаһандық қаржы
дағдарысы жағдайында отандық банк жүйесінің даму мәселелерін талдаудың
маңызы зор.
Тақырыптың өзектілігі мен зерттелу дәрежесі дипломдық жұмыстың
мақсатын айқындады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасындағы банктердің
несие ресурстарын дұрыс пайдалану және несие саясатының теориялық мәнін
оқып, оның даму жолдарын ұсыну.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін дипломдық жұмыста мынадай міндеттер
орындалады:
- банктің несие ресурстарының мәні, қызметi, қажеттілігі және оның
экономикадағы маңызын қарастыру;
- банк несиесін қолдану жолдары және тәсілдерін ұсыну;
- банк несие ресурстарының түрлерін көрсету;
- банк несие ресурстарының құрылу көздерін айтып өту;
-Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктердің несие
ресурстарын талдау;
- банктің несие ресурстарын қалыптастыру динамикасын талдау;
- дағдарыс кезінде екінші деңгейлі банктердің несиелік ресурстарын
тиімді қолдану әдістерін жетілдіру жолдарын ұсыну.
Зерттеу объектiсi - Қазақстан Республикасындағы банктердің несие
ресурстарын дұрыс пайдалануы және құрылуы.
Зерттеу пәні – Альянс банк АҚ-ның несие ресурстарының мәні мен
құрылымы.
Дипломдық жұмыстағы зерттеудің методологиялық және теориялық
негіздері - дипломдық жұмыс әдістемелік нұсқауға сай орындалған және
отандық экономикалық каржылық әдебиеттер мен журналдар, статистикалық
көрсеткіштері, Қазақстан Республикасының Үкіметінің заңдары және
нормативтік актілері, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің банктік іс
-әрекеттерді қадағалау заңдылықтары қолданылған.
Зерттеу әдістері - жалпы ғылыми, аналитикалық, талдау, тарихи-зерттеу
әдістері қолданылған.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен және қосымшадан құралған.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мақсаты мен міндеттері, объектісі
мен пәні және зерттеу әдістері қарастырылған.
Бірінші тарауда, коммерциялық банктердегі несиелер саясатының
теориялық мәні, банктің несие ресурстарының мәні, қызметi, қажеттілігі және
оның экономикадағы маңызы, банк несие ресурстарының түрлері, банк несие
ресурстарының құрылу көздері, банк несиесін қолдану жолдары және тәсілдері
қарастырылған.
Екінші тарауда, Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктердің
несие ресурстарын талдау, банктің қаржылық жағдайы, банктің несие
ресурстарын қалыптастыру динамикасын талдау, несиелік ресурстар халық
шаруашылығының уақытша бос ресурстары мен жинақтары (ақшалай және тауарлай
формада) және банктік жүйенің арнайы несиелеу үшін арналған қаражаттарының
жиынтығы көрсетілген.
Үшінші тарауда, дағдарыс кезінде екінші дәрежелі банктердің
несиелік ресурстарын тиімді қолдану әдістерін жетілдіру жолдары ұсынылды.
Дипломдық жұмысты зерттеудің нәтижелері қорытындыда
жинақталған.
І КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ НЕСИЕЛЕР САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘНІ
1.1 Банктік несие ресурстарының мәні, қызметi, қажеттілігі және оның
экономикадағы маңызы
Ақшадан кейiнгi несиенi ойлап шығару – адамзаттың өмiр
қажеттiлiгiндегi данышпандық табысы. Себебi несиенi пайдаланудың
нәтижесiнде шаруашылық қажетiн және жеке қажеттiлiктi өтеу уақыты
қысқарады. Қарыз алушы кәсiпорынның несие алу арқылы өз өндiрiсiн
кеңейтуге, ал жеке тұлғаның өз iсiн ұлғайтуға, не болмаса қажеттi заттарды
болашақта емес қазiр алуға мүмкiндiгi туады.
Несие қатынастары алғашқы қауымдық құрылыстың мүлiктiк жiктелiп
ыдырауы нәтижесiнде бiр қауымның бай отбасы және кедей отбасы болып
бөлiнiп, бiреуiнде артық қалған өнiмнен оны кейiн қайтарып беруге келiсiп,
екiншiсi өз мұқтажын өтеуге алуынан пайда болды. Бұл кейiнiрек өсiмқорлық
несие деп аталды.
Өсiмқорлық несиеге тән белгiлер: несие берушiлер – көпестер,
саудагерлер, салық жинаушылар, шiркеу иелерi мен үлкен дiни ордалар, ал
қарыздар – ұсақ өнiм өндiрушiлер, құл иеленушiлер мен феодалдар. Шаруалар
мен кәсiпкерлер несиенi ағымдағы тұтыну мұқтажын өтеуге ғана алса, ал
билеушi топтар қанаушылық, жауыздық iс-әрекеттерге жұмсады. Бұл несие үшiн
өсiм ақының деңгейiнiң өте жоғарлылығы ұсақ өнiм өндiрушiлер мен
кәсiпкерлердi өз шаруашылығын жабуға мәжбүр еттi. Мысалы, феодализм
тұсындағы Германияның әр түрлi қалаларында өсiмқорлық несие үшiн төленетiн
ақының деңгейiн 21 пайыздан 43 пайызға дейiн көтеруге, ал кейбiр
жағдайларда 100-200%-ға жеткiзуге рұқсат етiлдi. Өсiмқорлық несие
капиталистiк өндiрiс әдiсiнiң пайда болуына алғы жағдайлар жасады, яғни
өндiрiс әдiстерiн ыдыратып, жаңа әдiстiң пайда болуына негiз дайындады.
Сөйтiп несиенiң нышандары алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырауы кезiнде пайда
болып, капиталистiк тауарлы өндiрiс тұсында дамуының жоғары сатысына жеттi
[1].
Ал капиталистiк несие капиталистiк өндiрiс әдiсiнен туындап, қарыз
капиталының қозғалысын көрсетедi. Сондықтан, капиталистiк несиенiң
өсiмқорлық несиеден елеулi ерекшелiктерi бар:
Бiрiншiден, қарыздар бойынша. Өсiмқорлық несие алушылар – ұсақ өнiм
өндiрушiлер, құл иеленушiлер мен феодалдар, ал капиталистiк несиенi,
негiзiнен, өнеркәсiп және сауда капиталистерi алады.
Екiншiден, қарызға берген ақшаны пайдалану әдiсi бойынша. Өсiмқорлық
несие бойынша қарызға берген ақша несие берушiге ғана капитал ретiнде өсiм
ақы түсiредi, капиталистiк несиенi, керiсiнше, несие берушi де, қарыздар да
капитал ретiнде қосымша құн алу үшiн жұмсайды.
Үшiншiден, экономикалық маңызы бойынша. Өсiмқорлық несие өндiрiстiң
құлдырауынан тiресе, капиталистiк несие бiр жағынан өндiрiстiң өсуiне, ал
екiншi жағынан капиталистiк нарық шаруашылығы қайшылықтарының шиеленiсуiне
жағдай жасады.
Төртiншiден, өсiм ақының шығу көзiне байланысты. Капиталистiк несие
үшiн өсiмақының көзi – жалданушы жұмысшының тапқан қосымша құны, өсiмқорлық
несие үшiн өсiм ақының көзi – құралдардың, шаруалардың және ұсақ өнiм
өндiрушiлердiң қосымша еңбегi.
Бесiншiден, өсiм ақының деңгейi бойынша. Өсiмқорлық несие үшiн өсiм
ақыны өтеуге барлық қосымша өнiм, тiптi қажеттi өнiмнiң де бiр бөлiгi
жұмсалды, капиталистiк несие үшiн өсiм ақы төлеуге орташа пайданың тек бiр
бөлiгi кетедi.
Қарыз капиталы деген капиталист-меншiк иесiнiң жұмыс iстеушi
капиталының қайталама айналымына қарызға және жалдамалы еңбектi қанау
негiзiнде өсiм ақы түсiретiн ақшалы капитал. Өсiмқорлық капитал
капитализмге дейiнгi өндiрiстiк қатынастарды бiлдiрсе, қарыз капиталы –
капиталистiк өндiрiстiк қатынастардың көрiнiсi. Ол өнеркәсiп капиталының
қайталама айналымының негiзiнде пайда болды [2].
Мұндағы несие жүйесiнiң негiзгi буыны – банктер болып табылады. Себебi
масштабы және маңызы жөнiнен несие қатынастарының басым көпшiлiгi банктер
арқылы өтедi. Банктер мемлекет пен кәсiпорындардың, акционерлiк қоғамдар
мен жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктердiң, мектептер мен
ауруханалардың, институттар мен бала бақшалардың және халықтың уақытша бос
ақшаларын шоғырландырып, оларды iс-жүзiндегi капиталға айналдырады. Банк
төлем, есептеу, несие беру, сақтандыру және тағы басқа көптеген сан алуан
операциялар жүргiзедi.
Банк деген ұғым не, ол қалай пайда болды деген сұраққа жауап
iздестiрейiк. “Банк” деген ұғым италян сөзiнде орындық, айырбас орындығы
деген ұғымды бiлдiредi. Тарихта банктiң ең жай қызметi, мысалы, тұқым сатып
алуға ақшаны несиеге алған жағдай жаңа эраға дейiнгi VIII-V ғғ. Вавилонда
кездескен. Сол сияқты ақшаны несиеге алып ертедегi Египетте, Грецияда,
Римде зәулiм ғимараттар салған. Ал феодализмге өту кезiнде тауар-ақша
айналысы және несие қатынастарының ауқымы тарылып, тек ХIII-ХIV ғғ.
сауданың кең өрiстеуiне байланысты төлем делдалы ретiнде банк iсi қарқынды
өрiстей бастаған. Орта ғасырда банк iсiнiң орталығы Италия, Германия,
Нидерланды болып саналса, ал ерте капитализм жағдайында Англия болған.
Капиталистiк банктердiң алғашқы iзашарлары Флоренция мен Венецияда
1587 ж. айырбас iсiнiң негiзiнде, яғни әр түрлi елдер мен қалалардың
ақшасын айырбастауда пайда болды. Банктердiң негiзгi теориялық мәні ақшаны
сақтауға қабылдау мен ақшасыз есеп айырысуды жүргiзудiң мәнi - екi
клиенттiң қатысуымен банкирдiң кiтабына бiр шоттан екiншi шотқа белгiлi
бiр соманы аударып жазу. Кейiнiрек ол осындай негiзде Амстердамда (1609 ж.)
және Гамбургте (1618 ж.) ұйымдастырылды. Бұл банк iсiнiң арнайы түрi едi.
Бұл кезде банктер саудаға және есеп айырысуға қызмет еткенмен, олардың
өндiрiспен, өндiрiстiк капиталдың қайталама айналымымен байланысы аз болды,
несие ақшаларын шығару қызметi де дамыған жоқ.
Ал капиталистiк банктер, керiсiнше ұдайы өндiрiстiң, өнеркәсiп және
сауда капиталдарының қажеттiлiгiнен пайда болды. Натуралды шаруашылықтың
ыдырауы несиенiң маңызын арттырды. Жалдамалы еңбекке көшу халықтың
табысының көп бөлiгiн ақша түрiнде төлеуге мәжбүр еттi. Тұрақты ақша
айналысы пайда болып, оны ұйымдастыру мен техникалық жағынан қамтамасыз
етудi банктер өздерiне алды.
Карл Маркс банктердiң пайда болуы туралы былай деген: Кәсiпкерлiктiң
ерекше саласы пайда болды, себебi ол ерекше сала ретiнде барлық талаптардың
ақша механизмiн қамтамасыз етедi, ол шоғырланып, iрi масштабта жүргiзiледi
[3].
Банктер “несие iсiнiң екiншi жағы – өсiм әкелетiн капиталды да”
басқарады. Өйткенi банктер фирмалар мен үкiмет мекемелерiнiң және халықтың
жинағы мен табыстары сияқты уақытша бос ақша қаражатын өзiнде шоғырландырып
және оны несиеге беру арқылы несие үшiн ақы алып, табыс табады. Банктер
iрiленген сайын тұтас несие берушi ретiнде капиталистiк кәсiпкерлiктiң
дербес саласына айналады.
Банк iсi – қарыз капиталын жинақтаумен және оны бөлумен шұғылданатын
кәсiпкерлiктiң ерекше түрi. Қазiргi кезде банктер көптеген операциялар
жүргiзедi. Олар ақша айналымы мен несие қатынастарын ұйымдастырумен ғана
шұғылданып қоймай, сонымен қатар банктер арқылы халық шаруашылығын
қаржыландыру, сақтандыру, бағалы қағаздарды сатып алу-сату, ал кейбiр
жағдайларда делдалдық келiсiмдер және мүлiктi басқару түрлері жүргiзiледi.
Осы айтылған жағдайларды қорыта келе банктiң атқаратын қызметтерiн
негiзiнен төмендегiдей топтастыруға болады.
-уақытша бос ақша қаражатын тарту, жинақтау және оны қарыз капиталына
айналдыру.
-кәсiпорындарға, мемлекетке, жеке адамдарға несие беру, бағалы
қағаздармен операция жүргiзу.
-ақша айналымын реттеу. Банк - әр түрлi шаруашылық субъектiлерiнiң
төлем айналымы жүретiн орталық. Банк өзiнiң есеп айырысу жүйесi арқылы
клиенттерiне айырбас, капитал және ақша айналымын жүргiзуге мүмкiндiк
туғызады.
-айналымға несие құралдарын шығару. Банк клиентiн тек жинаған уақытша
бос ақша қаражатымен несиелеп қоймай, сонымен қатар депозиттiк чектердi,
вексельдердi шығарумен де несиелейдi.
-экономикалық және қаржылық кеңес беру.
-орындайтын айрықша қызметтерiне байланысты банктер: эмиссиялық және
эмиссиялық емес болып екiге бөлiнедi.
Эмиссиялық банк – ол айналысқа ақша белгiлерiн эмиссиялауға (шығаруға)
құқы бар, әдетте, орталық банк. Әр мемлекеттерде орталық банк әр түрлi
аталады. Мысалы, бұрынғы КСРО-да ол мемлекеттiк деп, ал қазiргi Қазақстанда
– Қазақстан Республикасының ұлттық банкi деп аталады. Мемлекеттiң Орталық
банкiнiң негiзгi мақсаты – айналысқа ақша бiрлiгiн шығару, банктерге ерекше
тауар – ақша белгiсiн сату және банк жүйесiнiң несие-есеп, эмиссиялық
жұмысын басқару. Ол – елдiң екi деңгейлi банк жүйесiнiң - жоғары
деңгейiндегi банк.
Мемлекеттегi басқа банктердiң барлығының да ақша белгiлерiн шығаруға
құқы жоқ эмиссиялық емес банктер. Олар коммерциялық, инвестициялық,
инновациялық, ипотекалық және тағы сол сияқты банктер. Коммерциялық банктер
клиенттерге көрсететiн қызмет түрлерiн үнемi ұлғайтып тұратын әмбебап
үлгiдегi банк. Ал басқа банктер бiр-екi қызмет түрiне маманданған банктер.
Инвестициялық және инновациялық банктердiң екi түрi де ұзақ уақытқа
ақша қаражатын шоғырландырумен маманданады, яғни олар облигация, акция және
басқа бағалы қағаздар шығару арқылы ақша тартып, кейiн ұзақ мерзiмге
қарызға бередi. Инвестициялық банктер кәсiпкерлерге қарыз берсе, ал
инновациялық банктер технологиялық жаңалықтарды өңдеудi және оны игерудi
несиелейдi [4].
Ипотекалық банктер – жердi және жылжымайтын мүлiктердi кепiлдiкке
алып, ұзақ мерзiмге несие бередi. Олар ипотекалық облигация, акция және
басқа бағалы қағаздарды сату арқылы ақша жинақтайды.
Капитализмнiң алғашқы даму сатысында коммерциялық банктер банкнота
шығаруды капитал жинақтаудың бiр көзi ретiнде кеңiнен қолданды. Несие
жүйесiнiң даму барысында ақша шығару сенiмдi iрi банктерде шоғырланды. Бұл
банкноталардың төлем айналымында кең қолданылуын қамтамасыз еттi. Сөйтiп
тарихи орталық банктердiң пайда болуы коммерциялық банктердiң банкнота
шығаруының бiр жерде орталықтануымен байланысты. Алғашқыда ол банк
эмиссиялық банк, кейiннен орталық банк деп аталды. Мұндай атақ оның несие
жүйесiндегi басқару рөлiне сай келедi. Мемлекет заң шығару арқылы эмитент
банктi қолдап отырады. Себебi банкноталар шығаратын көптеген ұсақ банктер
күйзелiске ұшырағанда, олардың шығарған банкноталары да айналымнан
ығыстырылады. ХIХ ғасырдың аяғында – ХХ ғасырдың басында көптеген
мемлекеттерде банкноталарды шығару бiр эмиссиялық банкте шоғырланып, ол
мемлекеттiң несие жүйесiнiң түйiнi ретiнде экономиканы реттеудiң орталығы
қызметiн атқарады.
Қазақстандағы несие қатынасының даму тарихы Ресей экономикасының бiр
бөлiгi ретiнде әр деңгейде дамып келдi. Қазақстанның Ресей нарығына
интенсивтi түрде енуi, нәтижесiнде Ресейлiк орталық-өнеркәсiптiк
аудандарымен өзара экономикалық байланысы одан әрi кеңейдi.
Банк капиталының Қазақстанға енгiзiлу мерзiмi ХIХ ғасырдың аяқ кезiн
қамтиды. Қазан төңкерiсiне дейiнгi Қазақстанның көп укладты экономикасында
несиенiң әр түрлi формалары дамыған. Қазақстанның несиелiк жүйесi негiзiнен
Ресей империясының несиелiк жүйесiнiң бiр бөлiгi ретiнде: мемлекеттiк банк
бөлiмшелерiнен, акционерлiк, коммерциялық банктер филиалдарынан, өзара
несие беру қоғамдарынан, қалалық қоғамдық банктерiнен, ипотекалық несие
банктерi немесе ұсақ несие мекемелерiнен және жинақ кассаларынан тұрды.
Iрi коммерциялық банктер қатарына саналатын Сiбiр сауда-банкiсiнiң
(1872 ж. құрылған) 57 филиалының жетеуi Қазақстанның бiрқатар аудандарында,
яғни Омбыда (1894 ж.), Семейде (1898 ж.), Қызылжарда (1905 ж.), Верныйда
(1908 ж.), Ақмолада (1909 ж.) Қостанайда (1911 ж.) және Керекуде (1916 ж.)
орналасты.
Филиалдары жағынан екiншi орынға ие болатын орыстың сауда-өнеркәсiп
банкiсiнiң (1916 ж.) бөлiмшелерi де Қызылжарда (1904 ж.), Қостанайда (1908
ж.), Оралда (1909 ж.) және Омбыда (1916 ж.) ашылды.
Ресей империясында ең iрi банктерге енетiн Орыс-Азия банкiсiнiң (1910
ж.) филиалдары Омбыда (1898 ж.), Верныйда (1903 ж.) және 1907 ж.- Семейде
құрылды [5].
Филиалдары бар Қазақстанда сыртқы сауда үшiн Орыс банкi мен
Волжекамский коммерциялық банкi жұмыс iстедi. Осылардың бiрiншiсi Омбы
(1905 ж.) және Семейде (1907 ж.) өз бөлiмшелерiн ашты.
Қызылжарда, Семейде және Оралда Ярослав-Костремскi жер банкiсiнiң
агенттiктерi ашылып, қызмет көрсеттi.
Бiрiншi дүниежүзiлiк соғыстың бастапқы кезеңiнде Қазақстанның әр
аудандарында Мемлекеттiк банктiң - 6 бөлiмшесi, акционерлiк-коммерциялық
банктердiң - 18 филиалдары, 12- өзара несие беру қоғамдары, 8 – қалалық
қоғамдық банктер, сол сияқты 345 несиелiк және ссудалық серiктестiктер
жұмыс iстедi. Несиелiк мекемелерi санының көбi жағынан Ақмола бiрiншi
орынға ие болды.
ХIХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында ең басты Қазақстандағы
банктер – бұл мемлекеттiк банктер болды және олар төмендегiдей
операцияларды жүзеге асырды:
-вексельдердi есепке алу;
-тауарларды кепiлге ала отырып, ссуда беру;
-тауар құжаттарын кепiлге ала отырып, ссуда беру:
-ауыл шаруашылыққа ссуда беру;
-бағалы қағаздарды кепiлдiкке ала отырып, ссуда беру;
-қайта есеп жүргiзу;
-вексельдер үшiн арнайы шоттар ашу;
-бағалы қағаздарға арнайы шоттар ашу;
-ұсақ несие мекемелерiне ссуда беру;
-барлық есеп-ссудалық айналысу;
-меншiктi бағалы қағаздар шығару;
-салымдық және ағымдағы шоттар ашу.
Вексельдердi есепке алумен айналысу мемлекеттiк банктiң 1960 жылғы
жарғысына сай көзделген. Вексельдердi есепке алу төлеу уақытынан 6 ай бұрын
мерзiмде жүргiзiледi. Әрбiр несие алушыға несие беру кезiнде оларды
вексельдi есепке алу немесе вексель бойынша арнайы шоттардағы қарызы есепке
алына отырып, берiлетiн несиенiң сомасын азайту немесе арттыру жайлы
сұрақтарды банк мекемелерiнде болатын есептiк және ссудалық комитеттер
өзара талқыға салып шештi. Сонымен қатар, олар клиенттерiн несиелiк
қабiлетiне қарай жiктей отырып, оларға берiлетiн несиенiң шектi көлемiн
бекiттi. Мысалға: IIІ разряд – 10 мыңға дейiн, II разряд – 20 мыңға дейiн,
ал I разряд – 30 мың сомаға дейiнгi несие алуға мүмкiндiк берiлдi.
Вексельдiк несиелердiң ең көп мөлшерi сауданың үлесiне тидi. Сол
кездерi сауданың келесiдей үш түрi болған: айырбас, жәрмеңке және
стационарлық. Бұлар шаруашылықтың үш типке: көшпелi, жартылай көшпелi және
отырықшылыққа сай қалыптасты.
Қазақстандағы коммерциялық банктердiң филиалдарының қызметi активтiк
теориялық мәні бойынша: вексельдердi есепке алу; тауарларға және тауарлық
құжаттарды есепке ала отырып, ссуда беру; бағалы қағаздармен жасалатын
операциялар қамтылады.
Тауарларды есепке алу арқылы ссуда беру екi формада жүзеге асты:
-заттай, яғни кепiлдiкке берiлген тауарлар банк мөрiмен басыла отырып
сақталынды, немесе оларды жауапты адамдардың сақтауында қалдырды.
-жеке-заттай, яғни бұл жағдайда тауарлар кепiл берушiнiң жауапты
сақтауында болды. Қаншалықты Мемлекеттiк банктiң өзiндiк сақтау қоймалары
болмағандықтан да, тауарларды ескере отырып, ссуда беру көбiне осы екiншi
формасында жүзеге асырылды.
Коммерциялық банк активтерiндегi вексельдердi есепке алу 30-36 пайыз,
ал тауарларды есепке ала отырып, ссуда беру 23-28 пайыз үлеске ие болды
[6].
Әрбiр экономикалық категорияның мәнi, оның атқаратын қызметiнен
көрiнедi. Ал оның әрбiр қызметi басқа категориялардан өзгешелiгiн
анықтайтын маңызын сипаттайды.
Айырбас процесiнде уақытша бөлiнiп шыққан құнды, кейiн өзiнiң алғашқы
иесiне өсiмақымен қайтарып беру келiсiмi бойынша несие берушi мен қарыз
алушының арасында несие қатынастары пайда болады. Бұл қайта бөлу – несиенiң
алғашқы қызметi. Несие арқылы қайта бөлiнетiн не? Соны анықтау қажет, яғни
несиенiң қайта бөлу қызметiнiң белгiлерi қандай? Несие берушi несие
мәмiлесi арқылы қарыздарға бiр жағдайда уақытша қолдануға тауарлы-
материалдық құндылықтарды; ал басқа жағдайда ақша қаражатын беруi мүмкiн.
Екi жағдайда да мәмiленiң мәнi бiрдей болғанымен берiлетiн зат әр түрлi.
Алайда заттың формасының әр түрлi болуына қарамастан, оның мазмұны
өзгермейдi: қайта бөлiнетiн заттың құны өзгереді.
Несиенiң қайта бөлу қызметiне құнды бөлу қасиетi тән. Ол аймақтық,
салалық, шаруашылық нысандарына байланысты: аймақтықаралық, салалықаралық,
салалық және шаруашылықаралық түрлерге бөлiнедi. Несие қатынастары, тұратын
орнына қарамай, адамдар мен әр түрлi ұйымдар арасында туындаса ол құнды
аймақтықаралық қайта бөлу деп есептеледi. Егер салалық банктен несие
алынса, ол несиенi салалық қайта бөлу, ал егер несие берушi экономиканың
бiр саласында болып, қарыздар-кәсiпорын басқа салада болса, онда несиенi
салалықаралық қайта бөлу болады. Несиенi шаруашылықаралық қайта бөлу бiр
кәсiпорын деңгейiнде жүргiзiлмейдi, ол тек екi шаруашылық субъектiсi
арасында уақытша бос ақша қаражатын несие көзi ретiнде пайдаланғанда
туындайды.
Қайта бөлудi несие ресурстарын пайдаланушы субъектiлердiң әр түрлi
деңгейiне байланысты да қарауға болады. Мысалы, несие қатынастарының
субъектiсi ретiнде кәсiпорын деңгейiнде құнның қайталама айналымы және
айналымы шеңберiнде ақша қаражаты мен тауарлы-материалдық құндылықтар қайта
бөлiнедi. Ал халық шаруашылығы деңгейiнде несиенiң қатысуымен жиынтық өнiм,
ұлттық табыс қайта бөлiнедi. Айта кететiн бiрiншi жайт, несиенiң қайта бөлу
қызметiнiң көп түрлiлiгiне қарамастан берiлетiн құнның меншiк иесi
өзгермейдi, қайта бөлiнетiн құн несие берушiнiң меншiгi болып қала бередi.
Екiншi, несиенiң қайта бөлу қызметi жалпы құнның қайта бөлiнуiн емес, тек
уақытша бөлiнiп шыққан құнды қамтиды [7].
Несиенiң қайта бөлу қызметiнiң бiрсыпыра айрықша белгiлерi бар:
-несиенiң қатысуымен қоғамның тек бiр жылда өндiрген материалдық
игiлiктерiнiң, өндiрiс құрал-жабдықтары мен тұтыну заттарының құны, яғни
ұлттық жалпы өнiм ғана қайта бөлiнбей, сонымен бiрге бұрынғы жылдары
өндiрiлген өндiрiстiк құрал-жабдықтар мен тұтыну заттарының құны қайта
бөлiнедi;
-несиенiң қатысуымен тек ұлттық жалпы өнiм ғана емес, сонымен бiрге
ұлттық табыс, қоғамның барлық ұлттық байлығы қайта бөлiнуi мүмкiн;
-несиенiң қайта бөлу қызметiнiң елеулi белгiсi – уақытша
қолдануға уақытша бөлiнiп шыққан құнды бөлінуi;
-несиенiң қатысуымен уақытша бөлiнiп шыққан құнды беру делдал-
банктер мен басқа де несие мекемелерiнiң қатысуымен жүзеге асырылады.
Несиенiң келесi атқаратын қызметi – нақты ақшаны несие түрлеріне
алмастыру. Тауарлы шаруашылықта нақты ақшаның орнына несие операцияларын
жүргiзу үшiн қажеттi жағдайлар жасалған. Сатылып алынған тауарлар мен
көрсетiлген қызметтер үшiн қолма-қол ақшасыз есеп айыруға байланысты, өзара
есептесу бойынша бiр шоттан екiншiсiне ақша аудару қолма-қол ақша төлемiн
қысқартуға, ақша айналымының құрылымын жақсартуға, төлем айналымын
кеңейтуге мүмкiндiк берiп, нәтижесiнде айналыс шығындарын азайтады. Қазiргi
тауарлы шаруашылықта қарызға берiлген құн шаруашылық айналымында жалпы
ақшаның орнына жүрмейдi, экономикалық айналымда ақшаны тек уақытша
алмастыру қызметiн атқаратынын айта кету керек. Қарыздардың қарызға алған
құны шаруашылық айналымында ақшаға тән “қызметiн” атқарады (тауарлы-
материалдық құндылықтарды сатып алуға, жалақы төлеуге және т.с.с.
жұмсалады).
Нақты ақшаны несиеге алмастыру үшiн бiрсыпыра алдын ала
жасалған жағдайлар болуы шарт:
-дамыған банк жүйесi мен төлем айналымын ұйымдастыруда оның
маңызының жоғары болуы;
-экономикада төлем тапсырмасы немесе мiндеттемесi бар
төлем құжаттарының еркiн айналуы;
-орталық банктерiнiң несие ақшаларын эмиссиялауы.
Несиенiң қызметтерiн айта келiп, кейбiр экономистер оның бақылау
қызметi деп атап өтедi. Бiрақ, бiздiң тұжырым бойынша, бақылау банк
мекемесiнде қызмет жасайтын мамандардың саналы да мақсатты iс-әрекетi, ал
экономикалық категория (несие) сол бақылаудың негiзi және құралы болып
табылады.
Несиенiң экономиканы дамытудағы маңызы деп несиенi қолдану әдiстерiн
пайдаланып, мемлекет пен халық үшiн қол жеткiзген нәтижелердi айтады.
Несиенi қолдану әдiстерiне: оны қайтарып беру (несиенiң қайтарылуы),
белгiлi бiр мерзiм аралығында пайдалану (несиенiң мерзiмдiлiгi),
пайдаланғаны үшiн ақы төлеу (несиенiң ақылылығы) жатады. Несиенiң бұл
ерекшелiктерiнiң ресурстарды тиiмдi пайдалануда маңызы зор.
Несиенiң маңызы, сонымен бiрге оны қолдану аясы елдiң экономикалық
жағдайына байланысты үнемi өзгерiп тұрады. Айталық, экономиканы
орталықтанған жоспарлы түрде басқарудан нарықтық экономикаға өтуге
байланысты бiздiң елiмiзде коммерциялық және ипотекалық несиелердi
пайдалану жаңғыртылды, сонымен бiрге несие қатынастары мен несиенiң көлемi
де өзгердi.
Несие – нарықтық экономиканың тiрегi ретiнде, экономикалық дамудың
ажырамас элементiн бiлдiредi. Оны барлық шаруашылық субъектiлерiмен қатар,
мемлекет те, үкiмет те, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Несиенiң пайда болуын өнiмдердi өндiру саласын емес, олардың айырбас
саласынан iздеу қажет. Тауар айырбастау – бұл тауардың бiр қолдан екiншi
қолға өтуiн бiлдiредi десе, шынымен де, осындай айырбас кезiнде несиеге
байланысты қатынас туындайды.
Құнның қозғалысы – бұл несиенiң қозғалысының кiндiгiн сипаттайды.
Несиелiк қатынастардың пайда болатын экономикалық негiзiне капитал
айналымын жатқызуға болады.
Көбiнесе несиенi ақша ретiнде түсiнедi. Бiр жағынан қарағанда бұған
деген негiз бар сияқты. Себебi, қазiргi шаруашылықта қарыз көбiне ақшалай
берiлуде. Бiрақ та бұл жерде ақша мен несиенiң әр түрлi ұғымды бiлдiрiп,
әр түрлi қатынастарды түсiндiретiнiн естен шығаруға болмайды.
Несие – бұл пайыз төлеп қайтару шартында уақытша пайдалануға, яғни
қарызға берiлетiн ссудалық капитал қозғалысын бiлдiредi.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуiн қамтамасыз ете
отырып, несие берушiлер мен қарыз алушылар арасындағы несиелiк қатынасты
бейнелейдi. Несиенiң көмегiмен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос
қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңiрегiнде жинақтала отырып,
уақытша және ақылы негiзде пайдалануға берiлетiн ссудалық капиталға
айналады [8].
Несие мен ссуданың арасында өзара айырмашылық бар. Несие – бұл банктiң
қаражатын құрайтын көзi ретiнде барлық несиелiк қатынастарды ұйымдастырудың
әр түрлi формаларының болуын және сондай-ақ олардың жұмсалымдарының бiр
формасын бiлдiретiн кең ұғымды сипаттайды.
Ссуда – бұл ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелiк
қатынастарды ұйымдастырудың бiр ғана формасын бiлдiредi.
Ұдайы өндiрiс процесi фазаларының өзара әсерi тауарлық шаруашалықтағы
несиенiң орнын айқындауда және оның мәнiн ашуда елеулi мәнге ие.
Экономикалық категория ретiнде, несие – бұл кәсiпорындар, ұйымдар
және бiрлестiктер, сондай-ақ халық арасындағы несие қорын ұйымдастырып,
оның қаржылық айналымын жүзеге асырушы болып табылады.
Қорыта айтқанда, несие – ұдайы өндiрiстiң ажырамас бөлiгi. Тауарлы
өндiрiс – несие қатынастарының пайда болатын табиғи негiзi. Себебi тауардың
пайда болуы маңызды екi жағдайға байланысты: бiрiншiден, өнiм тауар болуы
үшiн оның заттай түрi және құны болуы қажет; екiншiден, өнiм бiр
өндiрушiден екiншi өндiрушiге ауысуы қажет, ол ауысу тек айырбас кезiнде,
яғни нарықта болады. Сонда тауар айырбасы несиенiң пайда болатын ортасы.
Бiрақ несиенiң пайда болатын ортасы өнiмiн өзi қолданатын өндiрiстен емес,
өнiмдердi бiр-бiрiне алмастыратын айырбас ортасынан iздеу керек. Себебi
тауарлар қолдан-қолға өтетiн айырбас процесi - несие қатынастарының
туындайтын көрiнiсi.
1.2 Банктік несие ресурстарының түрлері, тәсілдері және қолдану жолдары
“Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметi туралы”
Республика Президентiнiң 1995 жылғы 31 тамыздағы Заң күшi бар Жарлығында
“Қазақстанда екi деңгейлi банк жүйесi бар. Ұлттық банк – мемлекеттiң
Орталық банкi, ол банк жүйесiнiң жоғары (бiрiншi) деңгейiндегi банкі. Басқа
банктердiң барлығы банк жүйесiнiң төменгi (екiншi) деңгейiндегi банктер”
делiнген.
Ұлттық Банктiң статистикалық көрсеткiштерi бойынша 2000 жылдың басында
Республикада екiншi деңгейдегi 55 банк тiркелген: оның iшiнде 1 мемлекеттiк
банк, яғни қаржылық капиталының 100%-ы Республика үкiметiнiң қатысуымен
құрылған; 1 мемлекетаралық банк; 22 шетелдердiң қатысуымен (резидент емес
банктердiң еншiлес банктерiн қосқанда) құрылған банктер, Республикада шетел
банктерiнiң 17 өкiлдiгi ашылған. Республикада сонымен қатар тiркеуден өткен
44 ломбард, 7 несие серiктестiгi және кейбiр банктiк операция жүргiзетiн 46
басқа мекемелер бар, атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Қаржы
министрлiгiнiң Қазыналық департаментi, оның 14 облыстық басқармасы мен
Алматы қалалық басқармасы; Ұлттық банктiң Қазақстандық банкаралық есеп
айырысу орталығы; “Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтiк
қорғау министрлiгiнiң зейнетақы төлеу жөнiндегi Мемлекеттiк орталығы”,
Республикалық мемлекеттiк қазыналық кәсiпорны; “Қазақстандық қор биржасы”
АҚ; “Бағалы қағаздар Орталық депозитарийi” АҚ; “Кiшi кәсiпкерлiктi дамыту
қоры” ЖАҚ; “Қауымдастықтарды несиелеудiң Қазақстандық қоры” Қоғамдық қор;
“Ауыл шаруашылығын қаржылық қолдау қоры” АҚ; “Ақмола қоры” АҚ;
“Кәсiпорындарды қайта ұйымдастыру және жабу жөнiндегi агенттiгi” АҚ; “Шағын
несие” үкiметтiк емес ұйым” Қоғамдық қор және т.б. [9].
Қазақстан Республикасының Конституциясына және заңдарына сәйкес банк
емес несие мекемелерi өзiнiң негiзгi немесе қосымша қызметтерi ретiнде
депозиттер қабылдауға құқы жоқ. Сондай-ақ өзiнiң атауында, құжаттарында,
хабарландырулар мен жарнамаларында “банк” деген сөздi, не болмаса
депозиттер қабылдап, басқа банктiк операциялар жүргiзедi деген ұғым
қалыптастыратын туынды сөздердi қолдануға болады.[10]
Банкiлер банк қызметiн операцияларды жүргiзудiң жалпы шарттарын
белгiлейтiн ережелер мен iшкi ережелер болған жағдайда ғана жүзеге асыруға
құқылы. Банктердегі несиелердің түрлерін жүргiзудiң жалпы шарттары туралы
ережелерiн бекiтiп, оларда мынадай мәлiметтер мен рәсiмдер болуы тиiс:
-қабылданатын депозиттер мен несиелердiң шектi сомасы мен
мерзiмi;
-несиелер мен депозиттер бойынша сыйақы (мүдде) ставкасының шекті
мөлшерi;
-несиелер мен депозиттер бойынша сыйақы (мүдде) төлеудiң шарттары;
-банк қабылдайтын қамтамасыз етуге қойылатын талаптар;
-банк несиелерінің түрлерін жүргiзу ставкалары мен тарифтерi;
-банк пен оның клиентiнiң құқықтары мен мiндеттерi, олардың
жауапкершiлiгi.
Банк операцияларын жүргiзудiң жалпы шарттары ашық ақпарат болып
табылады және ол коммерциялық немесе банк құпиясының мәнi бола алмайды.
Банкiлердiң клиентке банк операциясын жүргiзуге байланысты ықтимал
тәуекелдер туралы ақпарат беруден бас тартуға құқы бар. Банкiлер мен
олардың клиенттерi арасындағы қатынастар, егер Қазақстан Республикасының
Заңдарында өзгеше көзделмесе, шарттар негiзiнде жүзеге асырылады. Ал банк
клиенттерi, егер Қазақстан Республикасының заңдарында өзгеше көзделмесе,
несиелiк банктi хабардар ете отырып, басқа банктерге банктiк шоттар ашуға
құқылы болып табылады.
Банктегi займ операциясы банк жекелеген несиелер түрлерiн жүзеге
асыратын ұйымдардың басқа тұлғаларға қайтарымдылық және ақы төлеу мерзiмi
шартымен ақша беруi болып табылады.
Банкiнiң қарыз операциясы оның банк директорларының кеңесi бекiтетiн
iшкi несие саясаты туралы ережелерге сәйкес жүзеге асырылады.
Банкiнiң заем саясаты туралы ережелер қарыз операциясын жүзеге асыру
кезiнде тәуекелдi бәсеңдету мақсатында жасалып, мыналарды:
- заңды және жеке тұлғаларға займ беру шарттарын;
- лауазымды адамдар мен банк қызметкерлерiне заем беру шарттарын;
- займ берудiң шектi өлшемiн;
- займ шарттарын бекiту рәсiмiн белгiлейдi.
Банктiң жүргiзген операциясы – банктiң өз қызметiн iс жүзiнде
атқаруының көрiнiсi. Қазақстан заңдарына сай банктiк операцияларға
негiзiнен мыналар кiредi: заңды және жеке тұлғалардың депозиттерiн
қабылдау, оларға шоттар ашу және жүргiзу; банктер мен банк жекелеген несие
түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардың корреспонденттiк есеп шоттарын ашу және
жүргiзу; кассалық операциялар: банкноталар мен монеталарды қабылдау, беру,
қайта есептеу, ұсату, айырбастау, сұрыптау, қаптап буу және сақтау; аудару
операциясы: заңды және жеке тұлғалардың ақшасын аудару жөнiндегi
тапсырмаларын орындау; есептеу (дисконт) операциясы: заңды және жеке
тұлғалардың вексельдерi мен өзге де қарыз мiндеттемелерiн есепке алу; қарыз
беру түрлері: төлем, мерзiм, қайтарым талаптарына сәйкес заңды және жеке
тұлғаларға ақшалай несие беру; сенiм (траст) түрлері: сенiм бiлдiрген
адамның мүддесi үшiн және соның тапсыруымен тазартылған бағалы металдарды
және бағалы қағаздарды басқару; клиринг түрлері: төлемдердi жинау,
салыстыру, сорттау және растау, сондай-ақ олардың өзара төлемдер өтеуiн
жүзеге асыру және клирингке қатысушылардың таза көзқарасын айқындау;
сейфтiк операциялар: сейф жәшiктерiн, шкафтар мен үй-жайларды жалға берумен
қоса, клиенттердiң бағалы қағаздарын, құжаттары мен құнды заттарын сақтау
жөнiндегi қызметтер; ломбард түрлері: депоненттелген (сақтауға салынған)
оңай сатылатын бағалы қағаздарды және қозғалатын мүлiктi кепiлге алып,
қысқа мерзiмдi несие беру; төлем карточкаларын, чек кiтапшаларын шығару;
шетел валютасын айырбастау түрлерін ұйымдастыру; төлем құжаттарын инкассаға
қабылдау; бағалы қағаздар нарығындағы клирингтiк қызмет; факторинг (сауда-
саттық) түрлері: тауарларды (қызметтердi) сатып алушыдан тәуекел етiп
төлемсiз қабылдап, төлемдi талап ету құқына ие болу; форфейтинг түрлері
(форфейтингтеу): тауарларды (қызмет көрсетудi) сатып алушының қарыз
мiндеттемесiн сатушыға айналып түспейтiн жолмен вексель (тратта) сатып алу
арқылы төлеу.
Нарықтық экономика жағдайындағы коммерциялық банктердегі несиелердің
түрлерінің шартты үш топқа бөлуге болады:
-пассив түрі (қаражат тарту);
-актив түрі (қаражат орналастыру);
-актив-пассив түрлері (делдалдық, траст және басқалары).
Несиелердiң қайтарымдылығы айыпақымен, кепiлмен, кепiлдiкпен,
кепiлдемемен және заңдармен немесе шартпен көзделген басқа әдiстермен
қамтамасыз етiлуi мүмкiн.
Клиенттiң несиенi қайтаруға жоғары қабiлеттiлiгi мен сенiмдiлiгi
болған жағдайда банк несиенi қамтамасыз етусiз-ақ (банкiлiк несие) беру
туралы шешiм қабылдауға құқылы. Банк бiр заемшыға осы заемшының банктерден
және банк несиесінің жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардан алған
займ қаражатының көлемiн шегерiп тастағанда активтердiң орташа жылдық
құнынан асып кететiн жалпы сомаға банк несиесiн беруге құқылы емес.
Займшының активтерiнiң орташа жылдық құны есептi жылдың басынан осы несиенi
алған күнге дейiнгi кезеңге есептеледi.
Кепiл туралы шартпен, сондай-ақ заң актiлерiмен көзделген реттерде
кепiлге салынған мүлiктi соттан тыс тәртiппен сауда (аукцион) өткiзу арқылы
өз бетiмен өткiзуге құқылы.
Несие берушi банк несие шарты бойынша өз мiндеттемелерiн орындамаған
қарыз алушыға:
-жаңадан несие бермеуге;
-қарыз алушының кез келген есеп шотындағы ақшасынан (егер бұл несие
шартында ескерiлген болса) қарыз алушының келiсiмiнсiз өндiрiп алуға;
-төлеуге қабiлетсiз қарыз алушыны Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкес банкрот деп тану туралы сотқа талап арызын беруге құқылы.
Несие түрлерін ұйымдастыратын жалпы бөлiмi – ол:
-нақты экономикалық жағдайларға байланысты банктiң жалпы саясатын
және оны орындау тәртiбiн анықтайды;
-қысқа мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi несиелеу мен қаржыландырудың жалпы
әдiстемелерiн, сондай-ақ, клиенттiң несие қабiлеттiлiгiн анықтау және
перспективалық қаржылық қызмет көрсетудi ұйымдастыру әдiстемелерiн
дайындайды;
-несиелiк тәуекелдi зерттеп, банктiк несие түрлерін сақтандыру
механизмiн анықтайды.
Қысқа мерзiмдi несиелеу бөлiмi – ол: қарыздар мен қарыздардың түрiне
байланысты банктiң несиелiк потенциалына қарай несие ресурстарын анықтайды;
несие алудың қажеттiлiгiн айқындап бiледi; несиенi берудi ұйымдастырып,
несие iстерiн жүргiзедi; несие шарттарын жасайды; клиенттердiң несие
қабiлеттiлiгiн тексередi; несие қабiлеттiлiк картотекасын жүргiзедi;
факторинг түрлерін ұйымдастырады.
Ұзақ мерзiмдi несиелеу және қаржыландыру бөлiмi – ол: банктiң
инвестициялық потенциалына қарай несиелеу мен қаржыландырудың негiзгi
бағыттарын айқындайды; қаржыландыру мен несие түрлерін ұйымдастырады; несие
беру және қызмет көрсету шарттарын жасайды; клиенттердiң несие
қабiлеттiлiгiн тексерiп, несие қабiлеттiлiк картотекасын жүргiзедi,
клиенттiң инновациялық iсiне байланысты несиелейдi және клиенттiң
инновациялық қызметiн қаржыландырады; клиенттiң тапсыруы бойынша
қаржыландыруды ұйымдастырумен шұғылданады; ұзақ мерзiмдi жобаларды өндiру
үшiн серiктер iздестiруге және оларды iске асыру үшiн мердiгерлер табуда
делдалдық көмек көрсетедi.
Халықты несиелеу бөлiмi – ол: тұтыну тауарларын сатып алуды
және тұрғын үй салуды тiкелей және жанама несиелеудi ұйымдастырады; несие
карточкасын бередi; халыққа басқа да көптеген қызмет көрсетедi.
Банкаралық операциялар бөлiмi ұлттық банкпен, басқа да коммерциялық
банктермен, сондай-ақ өзiнiң бөлiмшелерiмен есеп жүргiзудi және барлық
банкаралық операцияларды талдауды ұйымдастырады.
Дәстүрлi емес банктiк операциялар бөлiмi несиелеумен, мысалы, лизинг
түрлерін жүргiзумен шұғылданады.
Коммерциялық банкте валюта басқармасы маңызды қызмет атқарады. Ол:
-валюталық позицияны (қалып) жүргiзедi;
-валюта шоттарын жүргiзедi;
-валюталарды сатып алып және сатады;
-қаржыны салымдарға қабылдап, қарыз бередi;
-тәуекелдi сақтандырады.
Бұл басқарманың ерекшелiктерiне байланысты төрт бөлiм құрылуы мүмкiн:
талдау бөлiмi; валюта шоттары мен валюталық позицияны жүргiзу бөлiмi;
кассалық мәмiлелер бөлiмi; мерзiмдi мәмiлелер, халықаралық есеп айырысу,
“ностро” және “лоро” шоттары, саудалық емес операциялар бөлiмi.
Депозиттiк операциялар басқармасы – банктiң өз капиталы мен тартылған
қаражатын талдаумен және есептеумен шұғылданып, негiзiнен мына қызметтердi
атқарады: банктiң депозиттiк қаражатын олардың мерзiмiне қарай және әрбiр
депонент (ақша салушы) бойынша есептеу; қаражаты депозитке салу үшiн шарт
жасау; тартылған қаражатты, оның құрылымын және банк ресурстары, оның
балансының өтiмдiлiгiне әсерiн бағалау мақсатымен даму динамикасын талдау;
банктiң ресурстарын жоспарлау үшiн қажеттi хабарларды беру.
Қор бөлiмi банктiң өз қаражатын есептеу мен талдау қызметiн жүргiзедi.
Олар: банктiң қаржылық қаражатын есептеу, оларды талдауға және даму
динамикасын есептеу; банкке қарайтын бағалы қағаздарды сатып алу және сату,
сонымен бiрге клиенттерiнiң де тапсыруымен дәл осындай операцияларды
жүргiзедi.
Клиенттерге есептеу-кассалық қызмет көрсету мақсатында банкте есептеу-
кассалық басқармасы құрылады. Оның негiзгi қызметтерi:
-шоттарды ашу және есептесудi жүргiзу;
-кассалық түрлерін өткiзу.
Банктiң ең басты қызметтерiнiң бiрi – өзiнiң филиалдары мен
өкiлдiктерiн басқару. Банктiң филиалы – заңды тұлға болып табылмайтын, банк
тұрған жерден тыс орналасқан және банктiң атынан несиелеу түрлерін жүзеге
асыратын және өзiне банк берген өкiлеттiлiк шегiнде әрекет ететiн банк
бөлiмшесi. Оның банкпен бiрыңғай балансы, сондай-ақ банк атауымен толық
сәйкес келетiн атауы болады.
Банктiң өкiлдiгi – заңды тұлға болып табылмайтын, банк тұрған жерден
тыс орналасқан, банктiң атынан және оның тапсыруы бойынша әрекет ететiн,
банктiң атынан несиелеу түрлерін жүзеге асырмайтын банк бөлiмшесi.
Банктiң есеп айырысу-касса бөлiмi (жинақ кассасы) – банктiң ұлттық
банк берген келiсiмi бойынша құрылған, заңды тұлға болып табылмайтын
филиалдық не өкiлдiк мәртебесi жоқ, Қазақстан аумағында банк
операцияларының жекелеген түрлерiн орындайтын аймақтық оқшау бөлiмшесi.
Аталған банк мекемелерiнiң статусына байланысты (филиал, өкiлдiк,
жинақ кассасы) олардың қызметi және оларды басқару формасы да әр түрлi
болады. Филиалдар кейбiр банктiк операцияларды орындамайды: мысалы,
корреспондент-банктермен операциялар, халықаралық операциялар,
инвестициялық және басқа операциялар.
Банктiң филиалдарды басқару қызметiне төмендегiлер кiредi: қызметiн
басқару; несие саясатын және несие операцияларын жүргiзудiң дұрыстығын
бақылау; банк жұмыстарының тиiмдiлiгiн арттыратын жұмыстың жаңа әдiстерiн
енгiзуге көмектесу.
Талдау және статистика басқармасы (бөлiмi) төмендегiдей жұмыстарды
орындайды: статистикалық хабарларды жинақтау және талдау; клиенттерге
(заңды және жеке тұлғаларға) хабарлама-анықтама қызметтерiн көрсету;
банктiң қызметi туралы есептi, жоспардың жобасын дайындау; банктiң балансын
статистикалық тұрғыдан дайындау; эксперттiк зерттеудi, банктi бағалауды
(клиенттер үшiн де) дайындау және орындау.
Кадрлар бөлiмi:
-қызметкерлердiң санын және оларды қолдануды жоспарлайды;
-кадрлардың мамандығын көтерудi және оқытуды ұйымдастырады;
-еңбекақы қорын басқарады;
-қызметкерлердi таңдаумен және орналастырумен шұғылданады.
Әкiмшiлiк-шаруашылық бөлiмi банктiң ғимаратын, құрал-жабдықтарын
салумен, жоспарлаумен, сатып алумен, жөндеумен және сатумен айналысады.
Электронды-есептегiш машиналар бөлiмiмен бiрлесiп электрондық жүйенi қосу,
банктiң мекемелерiн электронды-есептегiш машиналар және оргтехникамен
қамтамасыз етумен, сондай-ақ архив iсiмен шұғылданады.
Екінші деңгейлі банктер өз қызметінде бір жағынан шаруашылық
субьектілердің уақытша бос ақшалай қаражаттарын тартатын болса, екінші
жағынан бұл қаражаттар есебінен кәсіпорындармен ұйымдардың әр түрлі
қажеттерін қанағаттандырады. Банктің пассивтік операцияларының негізінде
оның қызметінің жүзеге асырылуы үшін қажетті банк ресурстары жинақталады.
Осының есебінен банк өзінің маржасын алады.
Банк ресурстары – банктік пассивтік операциялары негізінде қалыптасқан
және барлық активтік операциялар бойынша банк өтімділігін қамтасыз ету және
тартылатын қаражаттарды жинақтау тәсілдеріне байланысты үлкен екі топқа
бөлінеді:
- несиелік қаражаттар;
- несиелік емес тартылған қаражаттар.
Кесте 5 -Альянс банк салымшыларының жасына қарай салымдарды салу анализі
Қоғамдағы салымшылардың жасына орай Үлес %
салымдар.
20-30 жасқа 7
30-40жасқа 15
40-50жасқа 19
50-60жасқа 21
60-70жасқа 23
70 жастан және одан жоғары 15
Жиыны: 100
Ескерту – автормен құрастырылған [45]
Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігін несиелер құрайды. Несиелер
банктің арзан ресурс көзі болып табылады. Несие - жеке және заңды
тұлғалардың банкке белгілі бір мерзімге және белгілі бір шарттармен салған
қаражаттары болып табылады [51].
Қазіргі кезде несиелердің әр түрі кездеседі. Бәсекелестік жағдайында
бұл банктерге клиенттердің қаражаттарын тартуға мүмкіндік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ НЕСИЕЛЕР САЯСАТЫНЫҢ ЖАЛПЫ
МӘНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..6
1. Банктік несие ресурстарының мәні, қызметi, қажеттілігі және оның
экономикадағы
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .6
2. Банктік несие ресурстарының түрлері, тәсілдері және қолдану жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..15
3. Банктік несиелік ресурстары және олардың қалыптасу
көздері ... ... ...24
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕ РЕСУРСТАРЫН
ТАЛДАУ (‘‘АЛЬЯНС БАНК’’ АҚ
МЫСАЛЫНДА) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.1 Банктің қаржылық жағдайының жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... .33
2.2 Банктік несие ресурстарын қалыптастыру динамикасын
талдау ... ... ...42
2.3 Несиелік ресурстар халық шаруашылығының уақытша бос ресурстары мен
жинақтары (ақшалай және тауарлай формада) және банктік жүйенің арнайы
несиелеу үшін арналған қаражаттарының
жиынтығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
ІІІ ДАҒДАРЫС КЕЗІНДЕ ЕКІНШІ ДӘРЕЖЕЛІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК РЕСУРСТАРЫН
ТИІМДІ ҚОЛДАНУ ӘДІСТЕРІН ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ..52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..7 7
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 79
КІРІСПЕ
Тақырыпты зерттеудің өзектілігі. Қазiргi кезеңде Қазақстан
Республикасында банк аясы серпiндi түрде дамып келе жатқан экономикалық
секторлардың бiрi. Бұрын қатал түрде реттелетiн коммерциялық банктер, бүгiн
дербес және үлкен банкаралық бәсеке жағдайында халықаралық деңгейде жұмыс
iстеп жатыр.
Дағдарысты құбылыстардан өтумен байланысты Қазақстан экономикасының
қазiргi несиелiк операциялары мәселелер тұрғысында банк жүйесiнiң алдыңғы
уақыттағы дамуы мен жетiлдiрiлуi үлкен тәжiрибелiк мәндiлiкке ие.
Қазiргi банктер клиенттерге қызметтердiң кең, ауқымды, тиiстi жолдарын
ұсынып, банкте несиелiк түрлерінің жаңа технологиясын қолданып, қызмет
көрсетудiң жоғарғы деңгейiмен қамтамасыз етiп отыр. Банктердiң ең басты
қызметi – несиелiк операциялар болып табылады. Ол кәсiпорындардың,
ұйымдардың және кәсiпкерлiк фирмалардың тұтынушылық және инвестициялық
мақсаттары үшiн iске асырылады. Банктер өздерiнiң несиелеу түрлерін
қаншалықты тиiмдi жүзеге асырса, соншалықты клиенттердiң экономикалық
жағдайына әсерiн тигiзедi. Себебi банктiк қарыз жаңа кәсiпорындардың пайда
болуына, жұмыс орны санының өсуiне мүмкiндiк туғызады және олардың
экономикалық өмiр икемдiлiгiн қамтамасыз етедi. Соның iшiнде әсiресе жеке
және заңды тұлғалардың, яғни кәсiпорындардың экономикалық тәуекелдiлiгiн
басшылыққа ала алады.
Қазiргi Қазақстан экономикасы, соның iшiнде несие және қаржы
шаруашылығы: несие жүйесiн реформалау; қатаң инфляция жағдайында бiзде
бұрын-соңды болмаған жаңа несие қатынастары; несие-қаржы институттарының
жаңа түрлерiнiң пайда болуы; нарық экономикасымен және меншiктiң көп түрлi
формасына бейiмделген екi буынды банктiк жүйенiң қалыптасуы; жоғары
дәрежеде монополияланған мемлекеттiк банктiк құрылымдардың әкiмшiлiк-
әмiршiлдiк басқару жүйесiнен – пайда табуға, коммерциялық жетiстiктерге қол
жеткiзуге бағытталған жеке және ұжымдық меншiкке негiзделген несиелiк
мекемелерге өту тәрiздi бiрқатар маңызды өзгерiстердi жүзеге асыруда.
Бұл жағдайда отандық және шетелдiк банктiк тәжiрибенi салыстырудың
өзiндiк мәнi зор. Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды iске
асыру үшiн нарық экономикасы дамыған елдерде жинақталған ақша-несие
қатынастары мен банк iсiнiң даму тәжiрибелерiн қолдану қажет.
Несиелiк қарым-қатынастардың пайда болуында несие алушының қаржылық
жағдайы ең маңызды рөл атқарады және оның төлеу қабiлеттiгiнiң деңгейi
несие алу мүмкiндiгiн айқындайды. Несие алушының несие қайтару
қабiлеттiлiгiне баға беру оптималды көрсеткiштерiн таңдауының үлкен маңызы
бар. Өйткенi олар банктiң несие ресурстарын тиiмдi басқару мен пайда алуға
көмек бередi. Қазiргi несиелiк қатынастардың құрылуы негiзiнен банктiк
менеджмент және маркетинг тәсiлдерi негiзiнде қарастырылады. Қазақстандағы
субъектiлердiң қаржы жағдайлары мен оның несиелiк қарым-қатынастарын талдап
болжамдайтын институттардың дамуы, түрлi рейтингтiк агенттiктердi, несиелiк
бюролар мен ақпараттық орталықтардың құрылуы, олардың қарым-қатынастар
сапасының жақсаруына жағдай жасап, жаңа деңгейге өтуiне мүмкiндiк бередi.
Елiмiз нарықтық қатынастарға көшкен сәттен бастап мықтап көңiл
бөлiнген мәселенiң бiрi банктердегi несиелiк операциялар жұмысы болды.
Алғашқы кезеңде банктер негiзiнен кәсiпорындар мен ұйымдарға қызмет
көрсетiп, соларға қысқа мерзiмдi несиелер берiп келдi. Бiрте-бiрте әр
банктiң тұрақты клиенттерi iрiктелiп, сондай-ақ жеке тұлғалардың салымдары
көбейе түстi. Сонымен бiрге көптеген несие алушы заңды тұлғалардың онша
жақсы емес несиелiк тарихы да банктер үшiн оңайға соққан жоқ. Сол себептi
банктер соңғы жылдары жеке тұлғаларға көбiрек көңiл аударатын болды.
Осы мәселелердiң маңыздылығы мен тәжiрибе жүзiндегi мәндiлiгi
дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға себеп болды.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Банктердің несие ресурстарының мәні мен
қажеттілігін, қызметтерін және түрлерін зерттеу жалпы отандық банк
жүйесінің қазіргі жағдайы, жеткен жетістіктері, несие нарығының
проблемалары отандық және шетелдік экономистердің еңбектерінде жан-жақты
қарастырылған.
Отандық экономистердің ішінде профессор Г.С.Сейітқасымовты ерекше
атаған жөн. Ол өзінің еңбектерінде Қазақстанның банк және қаржы жүйелерінің
өзекті мәселелерін зерттеуге үлкен үлес қосқан. Сонымен қатар А.Д.
Челекбай, Б.И. Иришева, Мамыров Н.А., Мадиярова Д.М., Калдыбаева А.Е.
Саниев М.С. және тағы басқа экономистер де банк ісіне байланысты
мәселелерге бағытталған еңбектер жазып жүр.
Соған қарамастан, отандық экономистердің еңбектері көп жағдайда
экономикалық басылымдардағы ғылыми мақалалар мен оқулықтар шеңберінен шыға
алмай жүр. Қазақстанда банк жүйесінің қазіргі жағдайын талдауға
бағытталған кең көлемді ғылыми еңбектер жоқ. Қазіргі жаһандық қаржы
дағдарысы жағдайында отандық банк жүйесінің даму мәселелерін талдаудың
маңызы зор.
Тақырыптың өзектілігі мен зерттелу дәрежесі дипломдық жұмыстың
мақсатын айқындады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасындағы банктердің
несие ресурстарын дұрыс пайдалану және несие саясатының теориялық мәнін
оқып, оның даму жолдарын ұсыну.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін дипломдық жұмыста мынадай міндеттер
орындалады:
- банктің несие ресурстарының мәні, қызметi, қажеттілігі және оның
экономикадағы маңызын қарастыру;
- банк несиесін қолдану жолдары және тәсілдерін ұсыну;
- банк несие ресурстарының түрлерін көрсету;
- банк несие ресурстарының құрылу көздерін айтып өту;
-Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктердің несие
ресурстарын талдау;
- банктің несие ресурстарын қалыптастыру динамикасын талдау;
- дағдарыс кезінде екінші деңгейлі банктердің несиелік ресурстарын
тиімді қолдану әдістерін жетілдіру жолдарын ұсыну.
Зерттеу объектiсi - Қазақстан Республикасындағы банктердің несие
ресурстарын дұрыс пайдалануы және құрылуы.
Зерттеу пәні – Альянс банк АҚ-ның несие ресурстарының мәні мен
құрылымы.
Дипломдық жұмыстағы зерттеудің методологиялық және теориялық
негіздері - дипломдық жұмыс әдістемелік нұсқауға сай орындалған және
отандық экономикалық каржылық әдебиеттер мен журналдар, статистикалық
көрсеткіштері, Қазақстан Республикасының Үкіметінің заңдары және
нормативтік актілері, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің банктік іс
-әрекеттерді қадағалау заңдылықтары қолданылған.
Зерттеу әдістері - жалпы ғылыми, аналитикалық, талдау, тарихи-зерттеу
әдістері қолданылған.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен және қосымшадан құралған.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мақсаты мен міндеттері, объектісі
мен пәні және зерттеу әдістері қарастырылған.
Бірінші тарауда, коммерциялық банктердегі несиелер саясатының
теориялық мәні, банктің несие ресурстарының мәні, қызметi, қажеттілігі және
оның экономикадағы маңызы, банк несие ресурстарының түрлері, банк несие
ресурстарының құрылу көздері, банк несиесін қолдану жолдары және тәсілдері
қарастырылған.
Екінші тарауда, Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктердің
несие ресурстарын талдау, банктің қаржылық жағдайы, банктің несие
ресурстарын қалыптастыру динамикасын талдау, несиелік ресурстар халық
шаруашылығының уақытша бос ресурстары мен жинақтары (ақшалай және тауарлай
формада) және банктік жүйенің арнайы несиелеу үшін арналған қаражаттарының
жиынтығы көрсетілген.
Үшінші тарауда, дағдарыс кезінде екінші дәрежелі банктердің
несиелік ресурстарын тиімді қолдану әдістерін жетілдіру жолдары ұсынылды.
Дипломдық жұмысты зерттеудің нәтижелері қорытындыда
жинақталған.
І КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ НЕСИЕЛЕР САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘНІ
1.1 Банктік несие ресурстарының мәні, қызметi, қажеттілігі және оның
экономикадағы маңызы
Ақшадан кейiнгi несиенi ойлап шығару – адамзаттың өмiр
қажеттiлiгiндегi данышпандық табысы. Себебi несиенi пайдаланудың
нәтижесiнде шаруашылық қажетiн және жеке қажеттiлiктi өтеу уақыты
қысқарады. Қарыз алушы кәсiпорынның несие алу арқылы өз өндiрiсiн
кеңейтуге, ал жеке тұлғаның өз iсiн ұлғайтуға, не болмаса қажеттi заттарды
болашақта емес қазiр алуға мүмкiндiгi туады.
Несие қатынастары алғашқы қауымдық құрылыстың мүлiктiк жiктелiп
ыдырауы нәтижесiнде бiр қауымның бай отбасы және кедей отбасы болып
бөлiнiп, бiреуiнде артық қалған өнiмнен оны кейiн қайтарып беруге келiсiп,
екiншiсi өз мұқтажын өтеуге алуынан пайда болды. Бұл кейiнiрек өсiмқорлық
несие деп аталды.
Өсiмқорлық несиеге тән белгiлер: несие берушiлер – көпестер,
саудагерлер, салық жинаушылар, шiркеу иелерi мен үлкен дiни ордалар, ал
қарыздар – ұсақ өнiм өндiрушiлер, құл иеленушiлер мен феодалдар. Шаруалар
мен кәсiпкерлер несиенi ағымдағы тұтыну мұқтажын өтеуге ғана алса, ал
билеушi топтар қанаушылық, жауыздық iс-әрекеттерге жұмсады. Бұл несие үшiн
өсiм ақының деңгейiнiң өте жоғарлылығы ұсақ өнiм өндiрушiлер мен
кәсiпкерлердi өз шаруашылығын жабуға мәжбүр еттi. Мысалы, феодализм
тұсындағы Германияның әр түрлi қалаларында өсiмқорлық несие үшiн төленетiн
ақының деңгейiн 21 пайыздан 43 пайызға дейiн көтеруге, ал кейбiр
жағдайларда 100-200%-ға жеткiзуге рұқсат етiлдi. Өсiмқорлық несие
капиталистiк өндiрiс әдiсiнiң пайда болуына алғы жағдайлар жасады, яғни
өндiрiс әдiстерiн ыдыратып, жаңа әдiстiң пайда болуына негiз дайындады.
Сөйтiп несиенiң нышандары алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырауы кезiнде пайда
болып, капиталистiк тауарлы өндiрiс тұсында дамуының жоғары сатысына жеттi
[1].
Ал капиталистiк несие капиталистiк өндiрiс әдiсiнен туындап, қарыз
капиталының қозғалысын көрсетедi. Сондықтан, капиталистiк несиенiң
өсiмқорлық несиеден елеулi ерекшелiктерi бар:
Бiрiншiден, қарыздар бойынша. Өсiмқорлық несие алушылар – ұсақ өнiм
өндiрушiлер, құл иеленушiлер мен феодалдар, ал капиталистiк несиенi,
негiзiнен, өнеркәсiп және сауда капиталистерi алады.
Екiншiден, қарызға берген ақшаны пайдалану әдiсi бойынша. Өсiмқорлық
несие бойынша қарызға берген ақша несие берушiге ғана капитал ретiнде өсiм
ақы түсiредi, капиталистiк несиенi, керiсiнше, несие берушi де, қарыздар да
капитал ретiнде қосымша құн алу үшiн жұмсайды.
Үшiншiден, экономикалық маңызы бойынша. Өсiмқорлық несие өндiрiстiң
құлдырауынан тiресе, капиталистiк несие бiр жағынан өндiрiстiң өсуiне, ал
екiншi жағынан капиталистiк нарық шаруашылығы қайшылықтарының шиеленiсуiне
жағдай жасады.
Төртiншiден, өсiм ақының шығу көзiне байланысты. Капиталистiк несие
үшiн өсiмақының көзi – жалданушы жұмысшының тапқан қосымша құны, өсiмқорлық
несие үшiн өсiм ақының көзi – құралдардың, шаруалардың және ұсақ өнiм
өндiрушiлердiң қосымша еңбегi.
Бесiншiден, өсiм ақының деңгейi бойынша. Өсiмқорлық несие үшiн өсiм
ақыны өтеуге барлық қосымша өнiм, тiптi қажеттi өнiмнiң де бiр бөлiгi
жұмсалды, капиталистiк несие үшiн өсiм ақы төлеуге орташа пайданың тек бiр
бөлiгi кетедi.
Қарыз капиталы деген капиталист-меншiк иесiнiң жұмыс iстеушi
капиталының қайталама айналымына қарызға және жалдамалы еңбектi қанау
негiзiнде өсiм ақы түсiретiн ақшалы капитал. Өсiмқорлық капитал
капитализмге дейiнгi өндiрiстiк қатынастарды бiлдiрсе, қарыз капиталы –
капиталистiк өндiрiстiк қатынастардың көрiнiсi. Ол өнеркәсiп капиталының
қайталама айналымының негiзiнде пайда болды [2].
Мұндағы несие жүйесiнiң негiзгi буыны – банктер болып табылады. Себебi
масштабы және маңызы жөнiнен несие қатынастарының басым көпшiлiгi банктер
арқылы өтедi. Банктер мемлекет пен кәсiпорындардың, акционерлiк қоғамдар
мен жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктердiң, мектептер мен
ауруханалардың, институттар мен бала бақшалардың және халықтың уақытша бос
ақшаларын шоғырландырып, оларды iс-жүзiндегi капиталға айналдырады. Банк
төлем, есептеу, несие беру, сақтандыру және тағы басқа көптеген сан алуан
операциялар жүргiзедi.
Банк деген ұғым не, ол қалай пайда болды деген сұраққа жауап
iздестiрейiк. “Банк” деген ұғым италян сөзiнде орындық, айырбас орындығы
деген ұғымды бiлдiредi. Тарихта банктiң ең жай қызметi, мысалы, тұқым сатып
алуға ақшаны несиеге алған жағдай жаңа эраға дейiнгi VIII-V ғғ. Вавилонда
кездескен. Сол сияқты ақшаны несиеге алып ертедегi Египетте, Грецияда,
Римде зәулiм ғимараттар салған. Ал феодализмге өту кезiнде тауар-ақша
айналысы және несие қатынастарының ауқымы тарылып, тек ХIII-ХIV ғғ.
сауданың кең өрiстеуiне байланысты төлем делдалы ретiнде банк iсi қарқынды
өрiстей бастаған. Орта ғасырда банк iсiнiң орталығы Италия, Германия,
Нидерланды болып саналса, ал ерте капитализм жағдайында Англия болған.
Капиталистiк банктердiң алғашқы iзашарлары Флоренция мен Венецияда
1587 ж. айырбас iсiнiң негiзiнде, яғни әр түрлi елдер мен қалалардың
ақшасын айырбастауда пайда болды. Банктердiң негiзгi теориялық мәні ақшаны
сақтауға қабылдау мен ақшасыз есеп айырысуды жүргiзудiң мәнi - екi
клиенттiң қатысуымен банкирдiң кiтабына бiр шоттан екiншi шотқа белгiлi
бiр соманы аударып жазу. Кейiнiрек ол осындай негiзде Амстердамда (1609 ж.)
және Гамбургте (1618 ж.) ұйымдастырылды. Бұл банк iсiнiң арнайы түрi едi.
Бұл кезде банктер саудаға және есеп айырысуға қызмет еткенмен, олардың
өндiрiспен, өндiрiстiк капиталдың қайталама айналымымен байланысы аз болды,
несие ақшаларын шығару қызметi де дамыған жоқ.
Ал капиталистiк банктер, керiсiнше ұдайы өндiрiстiң, өнеркәсiп және
сауда капиталдарының қажеттiлiгiнен пайда болды. Натуралды шаруашылықтың
ыдырауы несиенiң маңызын арттырды. Жалдамалы еңбекке көшу халықтың
табысының көп бөлiгiн ақша түрiнде төлеуге мәжбүр еттi. Тұрақты ақша
айналысы пайда болып, оны ұйымдастыру мен техникалық жағынан қамтамасыз
етудi банктер өздерiне алды.
Карл Маркс банктердiң пайда болуы туралы былай деген: Кәсiпкерлiктiң
ерекше саласы пайда болды, себебi ол ерекше сала ретiнде барлық талаптардың
ақша механизмiн қамтамасыз етедi, ол шоғырланып, iрi масштабта жүргiзiледi
[3].
Банктер “несие iсiнiң екiншi жағы – өсiм әкелетiн капиталды да”
басқарады. Өйткенi банктер фирмалар мен үкiмет мекемелерiнiң және халықтың
жинағы мен табыстары сияқты уақытша бос ақша қаражатын өзiнде шоғырландырып
және оны несиеге беру арқылы несие үшiн ақы алып, табыс табады. Банктер
iрiленген сайын тұтас несие берушi ретiнде капиталистiк кәсiпкерлiктiң
дербес саласына айналады.
Банк iсi – қарыз капиталын жинақтаумен және оны бөлумен шұғылданатын
кәсiпкерлiктiң ерекше түрi. Қазiргi кезде банктер көптеген операциялар
жүргiзедi. Олар ақша айналымы мен несие қатынастарын ұйымдастырумен ғана
шұғылданып қоймай, сонымен қатар банктер арқылы халық шаруашылығын
қаржыландыру, сақтандыру, бағалы қағаздарды сатып алу-сату, ал кейбiр
жағдайларда делдалдық келiсiмдер және мүлiктi басқару түрлері жүргiзiледi.
Осы айтылған жағдайларды қорыта келе банктiң атқаратын қызметтерiн
негiзiнен төмендегiдей топтастыруға болады.
-уақытша бос ақша қаражатын тарту, жинақтау және оны қарыз капиталына
айналдыру.
-кәсiпорындарға, мемлекетке, жеке адамдарға несие беру, бағалы
қағаздармен операция жүргiзу.
-ақша айналымын реттеу. Банк - әр түрлi шаруашылық субъектiлерiнiң
төлем айналымы жүретiн орталық. Банк өзiнiң есеп айырысу жүйесi арқылы
клиенттерiне айырбас, капитал және ақша айналымын жүргiзуге мүмкiндiк
туғызады.
-айналымға несие құралдарын шығару. Банк клиентiн тек жинаған уақытша
бос ақша қаражатымен несиелеп қоймай, сонымен қатар депозиттiк чектердi,
вексельдердi шығарумен де несиелейдi.
-экономикалық және қаржылық кеңес беру.
-орындайтын айрықша қызметтерiне байланысты банктер: эмиссиялық және
эмиссиялық емес болып екiге бөлiнедi.
Эмиссиялық банк – ол айналысқа ақша белгiлерiн эмиссиялауға (шығаруға)
құқы бар, әдетте, орталық банк. Әр мемлекеттерде орталық банк әр түрлi
аталады. Мысалы, бұрынғы КСРО-да ол мемлекеттiк деп, ал қазiргi Қазақстанда
– Қазақстан Республикасының ұлттық банкi деп аталады. Мемлекеттiң Орталық
банкiнiң негiзгi мақсаты – айналысқа ақша бiрлiгiн шығару, банктерге ерекше
тауар – ақша белгiсiн сату және банк жүйесiнiң несие-есеп, эмиссиялық
жұмысын басқару. Ол – елдiң екi деңгейлi банк жүйесiнiң - жоғары
деңгейiндегi банк.
Мемлекеттегi басқа банктердiң барлығының да ақша белгiлерiн шығаруға
құқы жоқ эмиссиялық емес банктер. Олар коммерциялық, инвестициялық,
инновациялық, ипотекалық және тағы сол сияқты банктер. Коммерциялық банктер
клиенттерге көрсететiн қызмет түрлерiн үнемi ұлғайтып тұратын әмбебап
үлгiдегi банк. Ал басқа банктер бiр-екi қызмет түрiне маманданған банктер.
Инвестициялық және инновациялық банктердiң екi түрi де ұзақ уақытқа
ақша қаражатын шоғырландырумен маманданады, яғни олар облигация, акция және
басқа бағалы қағаздар шығару арқылы ақша тартып, кейiн ұзақ мерзiмге
қарызға бередi. Инвестициялық банктер кәсiпкерлерге қарыз берсе, ал
инновациялық банктер технологиялық жаңалықтарды өңдеудi және оны игерудi
несиелейдi [4].
Ипотекалық банктер – жердi және жылжымайтын мүлiктердi кепiлдiкке
алып, ұзақ мерзiмге несие бередi. Олар ипотекалық облигация, акция және
басқа бағалы қағаздарды сату арқылы ақша жинақтайды.
Капитализмнiң алғашқы даму сатысында коммерциялық банктер банкнота
шығаруды капитал жинақтаудың бiр көзi ретiнде кеңiнен қолданды. Несие
жүйесiнiң даму барысында ақша шығару сенiмдi iрi банктерде шоғырланды. Бұл
банкноталардың төлем айналымында кең қолданылуын қамтамасыз еттi. Сөйтiп
тарихи орталық банктердiң пайда болуы коммерциялық банктердiң банкнота
шығаруының бiр жерде орталықтануымен байланысты. Алғашқыда ол банк
эмиссиялық банк, кейiннен орталық банк деп аталды. Мұндай атақ оның несие
жүйесiндегi басқару рөлiне сай келедi. Мемлекет заң шығару арқылы эмитент
банктi қолдап отырады. Себебi банкноталар шығаратын көптеген ұсақ банктер
күйзелiске ұшырағанда, олардың шығарған банкноталары да айналымнан
ығыстырылады. ХIХ ғасырдың аяғында – ХХ ғасырдың басында көптеген
мемлекеттерде банкноталарды шығару бiр эмиссиялық банкте шоғырланып, ол
мемлекеттiң несие жүйесiнiң түйiнi ретiнде экономиканы реттеудiң орталығы
қызметiн атқарады.
Қазақстандағы несие қатынасының даму тарихы Ресей экономикасының бiр
бөлiгi ретiнде әр деңгейде дамып келдi. Қазақстанның Ресей нарығына
интенсивтi түрде енуi, нәтижесiнде Ресейлiк орталық-өнеркәсiптiк
аудандарымен өзара экономикалық байланысы одан әрi кеңейдi.
Банк капиталының Қазақстанға енгiзiлу мерзiмi ХIХ ғасырдың аяқ кезiн
қамтиды. Қазан төңкерiсiне дейiнгi Қазақстанның көп укладты экономикасында
несиенiң әр түрлi формалары дамыған. Қазақстанның несиелiк жүйесi негiзiнен
Ресей империясының несиелiк жүйесiнiң бiр бөлiгi ретiнде: мемлекеттiк банк
бөлiмшелерiнен, акционерлiк, коммерциялық банктер филиалдарынан, өзара
несие беру қоғамдарынан, қалалық қоғамдық банктерiнен, ипотекалық несие
банктерi немесе ұсақ несие мекемелерiнен және жинақ кассаларынан тұрды.
Iрi коммерциялық банктер қатарына саналатын Сiбiр сауда-банкiсiнiң
(1872 ж. құрылған) 57 филиалының жетеуi Қазақстанның бiрқатар аудандарында,
яғни Омбыда (1894 ж.), Семейде (1898 ж.), Қызылжарда (1905 ж.), Верныйда
(1908 ж.), Ақмолада (1909 ж.) Қостанайда (1911 ж.) және Керекуде (1916 ж.)
орналасты.
Филиалдары жағынан екiншi орынға ие болатын орыстың сауда-өнеркәсiп
банкiсiнiң (1916 ж.) бөлiмшелерi де Қызылжарда (1904 ж.), Қостанайда (1908
ж.), Оралда (1909 ж.) және Омбыда (1916 ж.) ашылды.
Ресей империясында ең iрi банктерге енетiн Орыс-Азия банкiсiнiң (1910
ж.) филиалдары Омбыда (1898 ж.), Верныйда (1903 ж.) және 1907 ж.- Семейде
құрылды [5].
Филиалдары бар Қазақстанда сыртқы сауда үшiн Орыс банкi мен
Волжекамский коммерциялық банкi жұмыс iстедi. Осылардың бiрiншiсi Омбы
(1905 ж.) және Семейде (1907 ж.) өз бөлiмшелерiн ашты.
Қызылжарда, Семейде және Оралда Ярослав-Костремскi жер банкiсiнiң
агенттiктерi ашылып, қызмет көрсеттi.
Бiрiншi дүниежүзiлiк соғыстың бастапқы кезеңiнде Қазақстанның әр
аудандарында Мемлекеттiк банктiң - 6 бөлiмшесi, акционерлiк-коммерциялық
банктердiң - 18 филиалдары, 12- өзара несие беру қоғамдары, 8 – қалалық
қоғамдық банктер, сол сияқты 345 несиелiк және ссудалық серiктестiктер
жұмыс iстедi. Несиелiк мекемелерi санының көбi жағынан Ақмола бiрiншi
орынға ие болды.
ХIХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында ең басты Қазақстандағы
банктер – бұл мемлекеттiк банктер болды және олар төмендегiдей
операцияларды жүзеге асырды:
-вексельдердi есепке алу;
-тауарларды кепiлге ала отырып, ссуда беру;
-тауар құжаттарын кепiлге ала отырып, ссуда беру:
-ауыл шаруашылыққа ссуда беру;
-бағалы қағаздарды кепiлдiкке ала отырып, ссуда беру;
-қайта есеп жүргiзу;
-вексельдер үшiн арнайы шоттар ашу;
-бағалы қағаздарға арнайы шоттар ашу;
-ұсақ несие мекемелерiне ссуда беру;
-барлық есеп-ссудалық айналысу;
-меншiктi бағалы қағаздар шығару;
-салымдық және ағымдағы шоттар ашу.
Вексельдердi есепке алумен айналысу мемлекеттiк банктiң 1960 жылғы
жарғысына сай көзделген. Вексельдердi есепке алу төлеу уақытынан 6 ай бұрын
мерзiмде жүргiзiледi. Әрбiр несие алушыға несие беру кезiнде оларды
вексельдi есепке алу немесе вексель бойынша арнайы шоттардағы қарызы есепке
алына отырып, берiлетiн несиенiң сомасын азайту немесе арттыру жайлы
сұрақтарды банк мекемелерiнде болатын есептiк және ссудалық комитеттер
өзара талқыға салып шештi. Сонымен қатар, олар клиенттерiн несиелiк
қабiлетiне қарай жiктей отырып, оларға берiлетiн несиенiң шектi көлемiн
бекiттi. Мысалға: IIІ разряд – 10 мыңға дейiн, II разряд – 20 мыңға дейiн,
ал I разряд – 30 мың сомаға дейiнгi несие алуға мүмкiндiк берiлдi.
Вексельдiк несиелердiң ең көп мөлшерi сауданың үлесiне тидi. Сол
кездерi сауданың келесiдей үш түрi болған: айырбас, жәрмеңке және
стационарлық. Бұлар шаруашылықтың үш типке: көшпелi, жартылай көшпелi және
отырықшылыққа сай қалыптасты.
Қазақстандағы коммерциялық банктердiң филиалдарының қызметi активтiк
теориялық мәні бойынша: вексельдердi есепке алу; тауарларға және тауарлық
құжаттарды есепке ала отырып, ссуда беру; бағалы қағаздармен жасалатын
операциялар қамтылады.
Тауарларды есепке алу арқылы ссуда беру екi формада жүзеге асты:
-заттай, яғни кепiлдiкке берiлген тауарлар банк мөрiмен басыла отырып
сақталынды, немесе оларды жауапты адамдардың сақтауында қалдырды.
-жеке-заттай, яғни бұл жағдайда тауарлар кепiл берушiнiң жауапты
сақтауында болды. Қаншалықты Мемлекеттiк банктiң өзiндiк сақтау қоймалары
болмағандықтан да, тауарларды ескере отырып, ссуда беру көбiне осы екiншi
формасында жүзеге асырылды.
Коммерциялық банк активтерiндегi вексельдердi есепке алу 30-36 пайыз,
ал тауарларды есепке ала отырып, ссуда беру 23-28 пайыз үлеске ие болды
[6].
Әрбiр экономикалық категорияның мәнi, оның атқаратын қызметiнен
көрiнедi. Ал оның әрбiр қызметi басқа категориялардан өзгешелiгiн
анықтайтын маңызын сипаттайды.
Айырбас процесiнде уақытша бөлiнiп шыққан құнды, кейiн өзiнiң алғашқы
иесiне өсiмақымен қайтарып беру келiсiмi бойынша несие берушi мен қарыз
алушының арасында несие қатынастары пайда болады. Бұл қайта бөлу – несиенiң
алғашқы қызметi. Несие арқылы қайта бөлiнетiн не? Соны анықтау қажет, яғни
несиенiң қайта бөлу қызметiнiң белгiлерi қандай? Несие берушi несие
мәмiлесi арқылы қарыздарға бiр жағдайда уақытша қолдануға тауарлы-
материалдық құндылықтарды; ал басқа жағдайда ақша қаражатын беруi мүмкiн.
Екi жағдайда да мәмiленiң мәнi бiрдей болғанымен берiлетiн зат әр түрлi.
Алайда заттың формасының әр түрлi болуына қарамастан, оның мазмұны
өзгермейдi: қайта бөлiнетiн заттың құны өзгереді.
Несиенiң қайта бөлу қызметiне құнды бөлу қасиетi тән. Ол аймақтық,
салалық, шаруашылық нысандарына байланысты: аймақтықаралық, салалықаралық,
салалық және шаруашылықаралық түрлерге бөлiнедi. Несие қатынастары, тұратын
орнына қарамай, адамдар мен әр түрлi ұйымдар арасында туындаса ол құнды
аймақтықаралық қайта бөлу деп есептеледi. Егер салалық банктен несие
алынса, ол несиенi салалық қайта бөлу, ал егер несие берушi экономиканың
бiр саласында болып, қарыздар-кәсiпорын басқа салада болса, онда несиенi
салалықаралық қайта бөлу болады. Несиенi шаруашылықаралық қайта бөлу бiр
кәсiпорын деңгейiнде жүргiзiлмейдi, ол тек екi шаруашылық субъектiсi
арасында уақытша бос ақша қаражатын несие көзi ретiнде пайдаланғанда
туындайды.
Қайта бөлудi несие ресурстарын пайдаланушы субъектiлердiң әр түрлi
деңгейiне байланысты да қарауға болады. Мысалы, несие қатынастарының
субъектiсi ретiнде кәсiпорын деңгейiнде құнның қайталама айналымы және
айналымы шеңберiнде ақша қаражаты мен тауарлы-материалдық құндылықтар қайта
бөлiнедi. Ал халық шаруашылығы деңгейiнде несиенiң қатысуымен жиынтық өнiм,
ұлттық табыс қайта бөлiнедi. Айта кететiн бiрiншi жайт, несиенiң қайта бөлу
қызметiнiң көп түрлiлiгiне қарамастан берiлетiн құнның меншiк иесi
өзгермейдi, қайта бөлiнетiн құн несие берушiнiң меншiгi болып қала бередi.
Екiншi, несиенiң қайта бөлу қызметi жалпы құнның қайта бөлiнуiн емес, тек
уақытша бөлiнiп шыққан құнды қамтиды [7].
Несиенiң қайта бөлу қызметiнiң бiрсыпыра айрықша белгiлерi бар:
-несиенiң қатысуымен қоғамның тек бiр жылда өндiрген материалдық
игiлiктерiнiң, өндiрiс құрал-жабдықтары мен тұтыну заттарының құны, яғни
ұлттық жалпы өнiм ғана қайта бөлiнбей, сонымен бiрге бұрынғы жылдары
өндiрiлген өндiрiстiк құрал-жабдықтар мен тұтыну заттарының құны қайта
бөлiнедi;
-несиенiң қатысуымен тек ұлттық жалпы өнiм ғана емес, сонымен бiрге
ұлттық табыс, қоғамның барлық ұлттық байлығы қайта бөлiнуi мүмкiн;
-несиенiң қайта бөлу қызметiнiң елеулi белгiсi – уақытша
қолдануға уақытша бөлiнiп шыққан құнды бөлінуi;
-несиенiң қатысуымен уақытша бөлiнiп шыққан құнды беру делдал-
банктер мен басқа де несие мекемелерiнiң қатысуымен жүзеге асырылады.
Несиенiң келесi атқаратын қызметi – нақты ақшаны несие түрлеріне
алмастыру. Тауарлы шаруашылықта нақты ақшаның орнына несие операцияларын
жүргiзу үшiн қажеттi жағдайлар жасалған. Сатылып алынған тауарлар мен
көрсетiлген қызметтер үшiн қолма-қол ақшасыз есеп айыруға байланысты, өзара
есептесу бойынша бiр шоттан екiншiсiне ақша аудару қолма-қол ақша төлемiн
қысқартуға, ақша айналымының құрылымын жақсартуға, төлем айналымын
кеңейтуге мүмкiндiк берiп, нәтижесiнде айналыс шығындарын азайтады. Қазiргi
тауарлы шаруашылықта қарызға берiлген құн шаруашылық айналымында жалпы
ақшаның орнына жүрмейдi, экономикалық айналымда ақшаны тек уақытша
алмастыру қызметiн атқаратынын айта кету керек. Қарыздардың қарызға алған
құны шаруашылық айналымында ақшаға тән “қызметiн” атқарады (тауарлы-
материалдық құндылықтарды сатып алуға, жалақы төлеуге және т.с.с.
жұмсалады).
Нақты ақшаны несиеге алмастыру үшiн бiрсыпыра алдын ала
жасалған жағдайлар болуы шарт:
-дамыған банк жүйесi мен төлем айналымын ұйымдастыруда оның
маңызының жоғары болуы;
-экономикада төлем тапсырмасы немесе мiндеттемесi бар
төлем құжаттарының еркiн айналуы;
-орталық банктерiнiң несие ақшаларын эмиссиялауы.
Несиенiң қызметтерiн айта келiп, кейбiр экономистер оның бақылау
қызметi деп атап өтедi. Бiрақ, бiздiң тұжырым бойынша, бақылау банк
мекемесiнде қызмет жасайтын мамандардың саналы да мақсатты iс-әрекетi, ал
экономикалық категория (несие) сол бақылаудың негiзi және құралы болып
табылады.
Несиенiң экономиканы дамытудағы маңызы деп несиенi қолдану әдiстерiн
пайдаланып, мемлекет пен халық үшiн қол жеткiзген нәтижелердi айтады.
Несиенi қолдану әдiстерiне: оны қайтарып беру (несиенiң қайтарылуы),
белгiлi бiр мерзiм аралығында пайдалану (несиенiң мерзiмдiлiгi),
пайдаланғаны үшiн ақы төлеу (несиенiң ақылылығы) жатады. Несиенiң бұл
ерекшелiктерiнiң ресурстарды тиiмдi пайдалануда маңызы зор.
Несиенiң маңызы, сонымен бiрге оны қолдану аясы елдiң экономикалық
жағдайына байланысты үнемi өзгерiп тұрады. Айталық, экономиканы
орталықтанған жоспарлы түрде басқарудан нарықтық экономикаға өтуге
байланысты бiздiң елiмiзде коммерциялық және ипотекалық несиелердi
пайдалану жаңғыртылды, сонымен бiрге несие қатынастары мен несиенiң көлемi
де өзгердi.
Несие – нарықтық экономиканың тiрегi ретiнде, экономикалық дамудың
ажырамас элементiн бiлдiредi. Оны барлық шаруашылық субъектiлерiмен қатар,
мемлекет те, үкiмет те, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Несиенiң пайда болуын өнiмдердi өндiру саласын емес, олардың айырбас
саласынан iздеу қажет. Тауар айырбастау – бұл тауардың бiр қолдан екiншi
қолға өтуiн бiлдiредi десе, шынымен де, осындай айырбас кезiнде несиеге
байланысты қатынас туындайды.
Құнның қозғалысы – бұл несиенiң қозғалысының кiндiгiн сипаттайды.
Несиелiк қатынастардың пайда болатын экономикалық негiзiне капитал
айналымын жатқызуға болады.
Көбiнесе несиенi ақша ретiнде түсiнедi. Бiр жағынан қарағанда бұған
деген негiз бар сияқты. Себебi, қазiргi шаруашылықта қарыз көбiне ақшалай
берiлуде. Бiрақ та бұл жерде ақша мен несиенiң әр түрлi ұғымды бiлдiрiп,
әр түрлi қатынастарды түсiндiретiнiн естен шығаруға болмайды.
Несие – бұл пайыз төлеп қайтару шартында уақытша пайдалануға, яғни
қарызға берiлетiн ссудалық капитал қозғалысын бiлдiредi.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуiн қамтамасыз ете
отырып, несие берушiлер мен қарыз алушылар арасындағы несиелiк қатынасты
бейнелейдi. Несиенiң көмегiмен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос
қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңiрегiнде жинақтала отырып,
уақытша және ақылы негiзде пайдалануға берiлетiн ссудалық капиталға
айналады [8].
Несие мен ссуданың арасында өзара айырмашылық бар. Несие – бұл банктiң
қаражатын құрайтын көзi ретiнде барлық несиелiк қатынастарды ұйымдастырудың
әр түрлi формаларының болуын және сондай-ақ олардың жұмсалымдарының бiр
формасын бiлдiретiн кең ұғымды сипаттайды.
Ссуда – бұл ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелiк
қатынастарды ұйымдастырудың бiр ғана формасын бiлдiредi.
Ұдайы өндiрiс процесi фазаларының өзара әсерi тауарлық шаруашалықтағы
несиенiң орнын айқындауда және оның мәнiн ашуда елеулi мәнге ие.
Экономикалық категория ретiнде, несие – бұл кәсiпорындар, ұйымдар
және бiрлестiктер, сондай-ақ халық арасындағы несие қорын ұйымдастырып,
оның қаржылық айналымын жүзеге асырушы болып табылады.
Қорыта айтқанда, несие – ұдайы өндiрiстiң ажырамас бөлiгi. Тауарлы
өндiрiс – несие қатынастарының пайда болатын табиғи негiзi. Себебi тауардың
пайда болуы маңызды екi жағдайға байланысты: бiрiншiден, өнiм тауар болуы
үшiн оның заттай түрi және құны болуы қажет; екiншiден, өнiм бiр
өндiрушiден екiншi өндiрушiге ауысуы қажет, ол ауысу тек айырбас кезiнде,
яғни нарықта болады. Сонда тауар айырбасы несиенiң пайда болатын ортасы.
Бiрақ несиенiң пайда болатын ортасы өнiмiн өзi қолданатын өндiрiстен емес,
өнiмдердi бiр-бiрiне алмастыратын айырбас ортасынан iздеу керек. Себебi
тауарлар қолдан-қолға өтетiн айырбас процесi - несие қатынастарының
туындайтын көрiнiсi.
1.2 Банктік несие ресурстарының түрлері, тәсілдері және қолдану жолдары
“Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметi туралы”
Республика Президентiнiң 1995 жылғы 31 тамыздағы Заң күшi бар Жарлығында
“Қазақстанда екi деңгейлi банк жүйесi бар. Ұлттық банк – мемлекеттiң
Орталық банкi, ол банк жүйесiнiң жоғары (бiрiншi) деңгейiндегi банкі. Басқа
банктердiң барлығы банк жүйесiнiң төменгi (екiншi) деңгейiндегi банктер”
делiнген.
Ұлттық Банктiң статистикалық көрсеткiштерi бойынша 2000 жылдың басында
Республикада екiншi деңгейдегi 55 банк тiркелген: оның iшiнде 1 мемлекеттiк
банк, яғни қаржылық капиталының 100%-ы Республика үкiметiнiң қатысуымен
құрылған; 1 мемлекетаралық банк; 22 шетелдердiң қатысуымен (резидент емес
банктердiң еншiлес банктерiн қосқанда) құрылған банктер, Республикада шетел
банктерiнiң 17 өкiлдiгi ашылған. Республикада сонымен қатар тiркеуден өткен
44 ломбард, 7 несие серiктестiгi және кейбiр банктiк операция жүргiзетiн 46
басқа мекемелер бар, атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Қаржы
министрлiгiнiң Қазыналық департаментi, оның 14 облыстық басқармасы мен
Алматы қалалық басқармасы; Ұлттық банктiң Қазақстандық банкаралық есеп
айырысу орталығы; “Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтiк
қорғау министрлiгiнiң зейнетақы төлеу жөнiндегi Мемлекеттiк орталығы”,
Республикалық мемлекеттiк қазыналық кәсiпорны; “Қазақстандық қор биржасы”
АҚ; “Бағалы қағаздар Орталық депозитарийi” АҚ; “Кiшi кәсiпкерлiктi дамыту
қоры” ЖАҚ; “Қауымдастықтарды несиелеудiң Қазақстандық қоры” Қоғамдық қор;
“Ауыл шаруашылығын қаржылық қолдау қоры” АҚ; “Ақмола қоры” АҚ;
“Кәсiпорындарды қайта ұйымдастыру және жабу жөнiндегi агенттiгi” АҚ; “Шағын
несие” үкiметтiк емес ұйым” Қоғамдық қор және т.б. [9].
Қазақстан Республикасының Конституциясына және заңдарына сәйкес банк
емес несие мекемелерi өзiнiң негiзгi немесе қосымша қызметтерi ретiнде
депозиттер қабылдауға құқы жоқ. Сондай-ақ өзiнiң атауында, құжаттарында,
хабарландырулар мен жарнамаларында “банк” деген сөздi, не болмаса
депозиттер қабылдап, басқа банктiк операциялар жүргiзедi деген ұғым
қалыптастыратын туынды сөздердi қолдануға болады.[10]
Банкiлер банк қызметiн операцияларды жүргiзудiң жалпы шарттарын
белгiлейтiн ережелер мен iшкi ережелер болған жағдайда ғана жүзеге асыруға
құқылы. Банктердегі несиелердің түрлерін жүргiзудiң жалпы шарттары туралы
ережелерiн бекiтiп, оларда мынадай мәлiметтер мен рәсiмдер болуы тиiс:
-қабылданатын депозиттер мен несиелердiң шектi сомасы мен
мерзiмi;
-несиелер мен депозиттер бойынша сыйақы (мүдде) ставкасының шекті
мөлшерi;
-несиелер мен депозиттер бойынша сыйақы (мүдде) төлеудiң шарттары;
-банк қабылдайтын қамтамасыз етуге қойылатын талаптар;
-банк несиелерінің түрлерін жүргiзу ставкалары мен тарифтерi;
-банк пен оның клиентiнiң құқықтары мен мiндеттерi, олардың
жауапкершiлiгi.
Банк операцияларын жүргiзудiң жалпы шарттары ашық ақпарат болып
табылады және ол коммерциялық немесе банк құпиясының мәнi бола алмайды.
Банкiлердiң клиентке банк операциясын жүргiзуге байланысты ықтимал
тәуекелдер туралы ақпарат беруден бас тартуға құқы бар. Банкiлер мен
олардың клиенттерi арасындағы қатынастар, егер Қазақстан Республикасының
Заңдарында өзгеше көзделмесе, шарттар негiзiнде жүзеге асырылады. Ал банк
клиенттерi, егер Қазақстан Республикасының заңдарында өзгеше көзделмесе,
несиелiк банктi хабардар ете отырып, басқа банктерге банктiк шоттар ашуға
құқылы болып табылады.
Банктегi займ операциясы банк жекелеген несиелер түрлерiн жүзеге
асыратын ұйымдардың басқа тұлғаларға қайтарымдылық және ақы төлеу мерзiмi
шартымен ақша беруi болып табылады.
Банкiнiң қарыз операциясы оның банк директорларының кеңесi бекiтетiн
iшкi несие саясаты туралы ережелерге сәйкес жүзеге асырылады.
Банкiнiң заем саясаты туралы ережелер қарыз операциясын жүзеге асыру
кезiнде тәуекелдi бәсеңдету мақсатында жасалып, мыналарды:
- заңды және жеке тұлғаларға займ беру шарттарын;
- лауазымды адамдар мен банк қызметкерлерiне заем беру шарттарын;
- займ берудiң шектi өлшемiн;
- займ шарттарын бекiту рәсiмiн белгiлейдi.
Банктiң жүргiзген операциясы – банктiң өз қызметiн iс жүзiнде
атқаруының көрiнiсi. Қазақстан заңдарына сай банктiк операцияларға
негiзiнен мыналар кiредi: заңды және жеке тұлғалардың депозиттерiн
қабылдау, оларға шоттар ашу және жүргiзу; банктер мен банк жекелеген несие
түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардың корреспонденттiк есеп шоттарын ашу және
жүргiзу; кассалық операциялар: банкноталар мен монеталарды қабылдау, беру,
қайта есептеу, ұсату, айырбастау, сұрыптау, қаптап буу және сақтау; аудару
операциясы: заңды және жеке тұлғалардың ақшасын аудару жөнiндегi
тапсырмаларын орындау; есептеу (дисконт) операциясы: заңды және жеке
тұлғалардың вексельдерi мен өзге де қарыз мiндеттемелерiн есепке алу; қарыз
беру түрлері: төлем, мерзiм, қайтарым талаптарына сәйкес заңды және жеке
тұлғаларға ақшалай несие беру; сенiм (траст) түрлері: сенiм бiлдiрген
адамның мүддесi үшiн және соның тапсыруымен тазартылған бағалы металдарды
және бағалы қағаздарды басқару; клиринг түрлері: төлемдердi жинау,
салыстыру, сорттау және растау, сондай-ақ олардың өзара төлемдер өтеуiн
жүзеге асыру және клирингке қатысушылардың таза көзқарасын айқындау;
сейфтiк операциялар: сейф жәшiктерiн, шкафтар мен үй-жайларды жалға берумен
қоса, клиенттердiң бағалы қағаздарын, құжаттары мен құнды заттарын сақтау
жөнiндегi қызметтер; ломбард түрлері: депоненттелген (сақтауға салынған)
оңай сатылатын бағалы қағаздарды және қозғалатын мүлiктi кепiлге алып,
қысқа мерзiмдi несие беру; төлем карточкаларын, чек кiтапшаларын шығару;
шетел валютасын айырбастау түрлерін ұйымдастыру; төлем құжаттарын инкассаға
қабылдау; бағалы қағаздар нарығындағы клирингтiк қызмет; факторинг (сауда-
саттық) түрлері: тауарларды (қызметтердi) сатып алушыдан тәуекел етiп
төлемсiз қабылдап, төлемдi талап ету құқына ие болу; форфейтинг түрлері
(форфейтингтеу): тауарларды (қызмет көрсетудi) сатып алушының қарыз
мiндеттемесiн сатушыға айналып түспейтiн жолмен вексель (тратта) сатып алу
арқылы төлеу.
Нарықтық экономика жағдайындағы коммерциялық банктердегі несиелердің
түрлерінің шартты үш топқа бөлуге болады:
-пассив түрі (қаражат тарту);
-актив түрі (қаражат орналастыру);
-актив-пассив түрлері (делдалдық, траст және басқалары).
Несиелердiң қайтарымдылығы айыпақымен, кепiлмен, кепiлдiкпен,
кепiлдемемен және заңдармен немесе шартпен көзделген басқа әдiстермен
қамтамасыз етiлуi мүмкiн.
Клиенттiң несиенi қайтаруға жоғары қабiлеттiлiгi мен сенiмдiлiгi
болған жағдайда банк несиенi қамтамасыз етусiз-ақ (банкiлiк несие) беру
туралы шешiм қабылдауға құқылы. Банк бiр заемшыға осы заемшының банктерден
және банк несиесінің жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардан алған
займ қаражатының көлемiн шегерiп тастағанда активтердiң орташа жылдық
құнынан асып кететiн жалпы сомаға банк несиесiн беруге құқылы емес.
Займшының активтерiнiң орташа жылдық құны есептi жылдың басынан осы несиенi
алған күнге дейiнгi кезеңге есептеледi.
Кепiл туралы шартпен, сондай-ақ заң актiлерiмен көзделген реттерде
кепiлге салынған мүлiктi соттан тыс тәртiппен сауда (аукцион) өткiзу арқылы
өз бетiмен өткiзуге құқылы.
Несие берушi банк несие шарты бойынша өз мiндеттемелерiн орындамаған
қарыз алушыға:
-жаңадан несие бермеуге;
-қарыз алушының кез келген есеп шотындағы ақшасынан (егер бұл несие
шартында ескерiлген болса) қарыз алушының келiсiмiнсiз өндiрiп алуға;
-төлеуге қабiлетсiз қарыз алушыны Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкес банкрот деп тану туралы сотқа талап арызын беруге құқылы.
Несие түрлерін ұйымдастыратын жалпы бөлiмi – ол:
-нақты экономикалық жағдайларға байланысты банктiң жалпы саясатын
және оны орындау тәртiбiн анықтайды;
-қысқа мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi несиелеу мен қаржыландырудың жалпы
әдiстемелерiн, сондай-ақ, клиенттiң несие қабiлеттiлiгiн анықтау және
перспективалық қаржылық қызмет көрсетудi ұйымдастыру әдiстемелерiн
дайындайды;
-несиелiк тәуекелдi зерттеп, банктiк несие түрлерін сақтандыру
механизмiн анықтайды.
Қысқа мерзiмдi несиелеу бөлiмi – ол: қарыздар мен қарыздардың түрiне
байланысты банктiң несиелiк потенциалына қарай несие ресурстарын анықтайды;
несие алудың қажеттiлiгiн айқындап бiледi; несиенi берудi ұйымдастырып,
несие iстерiн жүргiзедi; несие шарттарын жасайды; клиенттердiң несие
қабiлеттiлiгiн тексередi; несие қабiлеттiлiк картотекасын жүргiзедi;
факторинг түрлерін ұйымдастырады.
Ұзақ мерзiмдi несиелеу және қаржыландыру бөлiмi – ол: банктiң
инвестициялық потенциалына қарай несиелеу мен қаржыландырудың негiзгi
бағыттарын айқындайды; қаржыландыру мен несие түрлерін ұйымдастырады; несие
беру және қызмет көрсету шарттарын жасайды; клиенттердiң несие
қабiлеттiлiгiн тексерiп, несие қабiлеттiлiк картотекасын жүргiзедi,
клиенттiң инновациялық iсiне байланысты несиелейдi және клиенттiң
инновациялық қызметiн қаржыландырады; клиенттiң тапсыруы бойынша
қаржыландыруды ұйымдастырумен шұғылданады; ұзақ мерзiмдi жобаларды өндiру
үшiн серiктер iздестiруге және оларды iске асыру үшiн мердiгерлер табуда
делдалдық көмек көрсетедi.
Халықты несиелеу бөлiмi – ол: тұтыну тауарларын сатып алуды
және тұрғын үй салуды тiкелей және жанама несиелеудi ұйымдастырады; несие
карточкасын бередi; халыққа басқа да көптеген қызмет көрсетедi.
Банкаралық операциялар бөлiмi ұлттық банкпен, басқа да коммерциялық
банктермен, сондай-ақ өзiнiң бөлiмшелерiмен есеп жүргiзудi және барлық
банкаралық операцияларды талдауды ұйымдастырады.
Дәстүрлi емес банктiк операциялар бөлiмi несиелеумен, мысалы, лизинг
түрлерін жүргiзумен шұғылданады.
Коммерциялық банкте валюта басқармасы маңызды қызмет атқарады. Ол:
-валюталық позицияны (қалып) жүргiзедi;
-валюта шоттарын жүргiзедi;
-валюталарды сатып алып және сатады;
-қаржыны салымдарға қабылдап, қарыз бередi;
-тәуекелдi сақтандырады.
Бұл басқарманың ерекшелiктерiне байланысты төрт бөлiм құрылуы мүмкiн:
талдау бөлiмi; валюта шоттары мен валюталық позицияны жүргiзу бөлiмi;
кассалық мәмiлелер бөлiмi; мерзiмдi мәмiлелер, халықаралық есеп айырысу,
“ностро” және “лоро” шоттары, саудалық емес операциялар бөлiмi.
Депозиттiк операциялар басқармасы – банктiң өз капиталы мен тартылған
қаражатын талдаумен және есептеумен шұғылданып, негiзiнен мына қызметтердi
атқарады: банктiң депозиттiк қаражатын олардың мерзiмiне қарай және әрбiр
депонент (ақша салушы) бойынша есептеу; қаражаты депозитке салу үшiн шарт
жасау; тартылған қаражатты, оның құрылымын және банк ресурстары, оның
балансының өтiмдiлiгiне әсерiн бағалау мақсатымен даму динамикасын талдау;
банктiң ресурстарын жоспарлау үшiн қажеттi хабарларды беру.
Қор бөлiмi банктiң өз қаражатын есептеу мен талдау қызметiн жүргiзедi.
Олар: банктiң қаржылық қаражатын есептеу, оларды талдауға және даму
динамикасын есептеу; банкке қарайтын бағалы қағаздарды сатып алу және сату,
сонымен бiрге клиенттерiнiң де тапсыруымен дәл осындай операцияларды
жүргiзедi.
Клиенттерге есептеу-кассалық қызмет көрсету мақсатында банкте есептеу-
кассалық басқармасы құрылады. Оның негiзгi қызметтерi:
-шоттарды ашу және есептесудi жүргiзу;
-кассалық түрлерін өткiзу.
Банктiң ең басты қызметтерiнiң бiрi – өзiнiң филиалдары мен
өкiлдiктерiн басқару. Банктiң филиалы – заңды тұлға болып табылмайтын, банк
тұрған жерден тыс орналасқан және банктiң атынан несиелеу түрлерін жүзеге
асыратын және өзiне банк берген өкiлеттiлiк шегiнде әрекет ететiн банк
бөлiмшесi. Оның банкпен бiрыңғай балансы, сондай-ақ банк атауымен толық
сәйкес келетiн атауы болады.
Банктiң өкiлдiгi – заңды тұлға болып табылмайтын, банк тұрған жерден
тыс орналасқан, банктiң атынан және оның тапсыруы бойынша әрекет ететiн,
банктiң атынан несиелеу түрлерін жүзеге асырмайтын банк бөлiмшесi.
Банктiң есеп айырысу-касса бөлiмi (жинақ кассасы) – банктiң ұлттық
банк берген келiсiмi бойынша құрылған, заңды тұлға болып табылмайтын
филиалдық не өкiлдiк мәртебесi жоқ, Қазақстан аумағында банк
операцияларының жекелеген түрлерiн орындайтын аймақтық оқшау бөлiмшесi.
Аталған банк мекемелерiнiң статусына байланысты (филиал, өкiлдiк,
жинақ кассасы) олардың қызметi және оларды басқару формасы да әр түрлi
болады. Филиалдар кейбiр банктiк операцияларды орындамайды: мысалы,
корреспондент-банктермен операциялар, халықаралық операциялар,
инвестициялық және басқа операциялар.
Банктiң филиалдарды басқару қызметiне төмендегiлер кiредi: қызметiн
басқару; несие саясатын және несие операцияларын жүргiзудiң дұрыстығын
бақылау; банк жұмыстарының тиiмдiлiгiн арттыратын жұмыстың жаңа әдiстерiн
енгiзуге көмектесу.
Талдау және статистика басқармасы (бөлiмi) төмендегiдей жұмыстарды
орындайды: статистикалық хабарларды жинақтау және талдау; клиенттерге
(заңды және жеке тұлғаларға) хабарлама-анықтама қызметтерiн көрсету;
банктiң қызметi туралы есептi, жоспардың жобасын дайындау; банктiң балансын
статистикалық тұрғыдан дайындау; эксперттiк зерттеудi, банктi бағалауды
(клиенттер үшiн де) дайындау және орындау.
Кадрлар бөлiмi:
-қызметкерлердiң санын және оларды қолдануды жоспарлайды;
-кадрлардың мамандығын көтерудi және оқытуды ұйымдастырады;
-еңбекақы қорын басқарады;
-қызметкерлердi таңдаумен және орналастырумен шұғылданады.
Әкiмшiлiк-шаруашылық бөлiмi банктiң ғимаратын, құрал-жабдықтарын
салумен, жоспарлаумен, сатып алумен, жөндеумен және сатумен айналысады.
Электронды-есептегiш машиналар бөлiмiмен бiрлесiп электрондық жүйенi қосу,
банктiң мекемелерiн электронды-есептегiш машиналар және оргтехникамен
қамтамасыз етумен, сондай-ақ архив iсiмен шұғылданады.
Екінші деңгейлі банктер өз қызметінде бір жағынан шаруашылық
субьектілердің уақытша бос ақшалай қаражаттарын тартатын болса, екінші
жағынан бұл қаражаттар есебінен кәсіпорындармен ұйымдардың әр түрлі
қажеттерін қанағаттандырады. Банктің пассивтік операцияларының негізінде
оның қызметінің жүзеге асырылуы үшін қажетті банк ресурстары жинақталады.
Осының есебінен банк өзінің маржасын алады.
Банк ресурстары – банктік пассивтік операциялары негізінде қалыптасқан
және барлық активтік операциялар бойынша банк өтімділігін қамтасыз ету және
тартылатын қаражаттарды жинақтау тәсілдеріне байланысты үлкен екі топқа
бөлінеді:
- несиелік қаражаттар;
- несиелік емес тартылған қаражаттар.
Кесте 5 -Альянс банк салымшыларының жасына қарай салымдарды салу анализі
Қоғамдағы салымшылардың жасына орай Үлес %
салымдар.
20-30 жасқа 7
30-40жасқа 15
40-50жасқа 19
50-60жасқа 21
60-70жасқа 23
70 жастан және одан жоғары 15
Жиыны: 100
Ескерту – автормен құрастырылған [45]
Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігін несиелер құрайды. Несиелер
банктің арзан ресурс көзі болып табылады. Несие - жеке және заңды
тұлғалардың банкке белгілі бір мерзімге және белгілі бір шарттармен салған
қаражаттары болып табылады [51].
Қазіргі кезде несиелердің әр түрі кездеседі. Бәсекелестік жағдайында
бұл банктерге клиенттердің қаражаттарын тартуға мүмкіндік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz