Қазақстан Республикасы салық жүйесінің 25 мәні
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1 Салықтық жеңілдіктердің салық жүйесіндегі 6
ролі ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.1 Салықтың пайда болу 6
алғышарттары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Салықтық жеңілдіктердің экономикалық 10
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1.3 Шет мемлекеттерінде салықтық жеңілдіктерді қолдану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .1 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2 Қазақстан Республикасы салық жүйесінде салықтық жеңілдіктерді
қолдану 25
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Қазақстан Республикасы салық жүйесінің 25
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
2.2 Қазақстан Республикасы салықтық түсімдерін талдау,
ондағы салықтық жеңілдіктердің ролі 30
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
2.3 Шағын бизнес субъектілеріне, Шаруа қожалықтарына және Ауыл
шаруашылық өнімдерін өндіруші заңды тұлғаларға қолданатын
салықтық 36
жеңілдіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...
3 Қазақстан Республикасы Салықтық жеңілдіктерді енгізудегі
проблемалары мен шешу 48
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..
3.1 Салықтық жеңілдіктердің проблемалары мен шешу жолдары ... ... 48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Кіріспе
Салық салудың қалыптасуы мен дамуының алғашқы кезеңі ежелгі дүние
және орта ғасырлар уақытына келеді және бұл уақыт аралығында салық салу
негізінен берекесіздігімен және кездейсоқтықпен сипатталды. Яғни, салық
салу нақты ұйымдастырылмаған және салық салу тәртібі реттелмеген болатын.
Бірақ, басқа мемлекеттерге қарағанда белегілі бір тәртіпте реттеліп отырған
салықтық жүйесі бар мемлекеттерде болған. Салық салудың осы кезеңіндегі
салықтар жүйелендірілмеген еді және натуралды формада төленетін.
Салықтың белгіленуі, салық салу мемлекеттің құрылысына, қалыптасқан
қоғамдық дәстүрлерге, мемлекет экономикасы мен фискальдық саясатының мән-
жайына, билік етуші тармақтардың өктем өкілеттіліктерінің демократиялық
деңгейіне, нақты қалыптасқан әлеуметтік, саяси және әкімшілік жағдайларға
қарай жүзеге асырылады. Былайша айтқанда, салықты мемлекеттің экономикалық
әлеуетінің (күш-қуатының) функциясы деп санауға болады. Осы орайда қатты
ескеретін жәйт, салықтың (экономикалық) мән-жайы мен заң жүзінде іске
асырылатын мәнінің арасында қарама-қайшылық туындамауы қажет.
Салықтар экономикалық және әлеуметтік-саяси қатынастарды өзінің
бойында жинақтаушы күрделі әрі қоғам өмірінің көп аспектілі қаржылық-
құқықтық құбылысы болып табылады. Сондықтан ол өзіне тән көптеген айрықша
белгілерімен ерекшеленеді.
Салық жеңілдіктері дегеніміз, заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп
немесе салық төлеуден түгел босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан
босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын
төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту жатады.
Салық төлеу мерзімі – салық төленетін уақыт.
Салық төлеу тәртібі – белгіленген мерзімде салықты төлеген кезде
алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезінде
белгілі бір дәйектілікті белгілейді.
Салық көзі – салық салынатын табыс.
Салық ставкасы немесе бәсі өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері.
Ставкалар тұрақты немесе процентпен белгіленеді.
Тұрақты ставкалар салық объектісінен түсетін табыстың мөлшеріне
байланыссыз, өлшем бірлігіне тұрақты соммамен тағайындалады.
Проценттік ставкалар үш түрге бөлінеді: үдемелі немесе прогрессивті;
регрессивті және пропорционалды.
Үдемелі немесе прогрессивтік ставкалар салық салынатын табыстың
өсуіне сәйкес ұдайы үдеп, өсіп отырады.
Регрессивтік ставкалар, керісінше, салық салынатын табыстың
төмендеуіне сәйкес, азайып отырады.
Пропорционалдық ставкалар салық салу объектісінің мөлшеріне
байланыссыз, тұрақты бір процентпен тағайындалады.
Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір салық объектісінен
төлейтін салық сомасы.
Бюджет түсімдерінің 90-95% салықтық түсімдерге келеді. Халыққа үш
негізгі салықтың ауыртпалығы түседі: жеке табыс салығы, әлеуметтік салық
және мүлік салығы. Ал кәсіпкерлік сектор екі салықпен көрінеді:
корпорациялық табыс салығы және мүлікке салынатын салық.
Салық жүйесін жетілдіру инвестициялық процестердің барлық түрлерін
активизациялауға бағытталу қажет. Бұл қаржы капиталы мен бағалы қағаздар
нарығының дамуына өте қажет. Бюджетке түсетін салықтық түсімдердің ең
тұрақтысы – қосылған құн салығы мен корпоративтік табыс салығы. Сондықтан
бұл салықтарды алу механизмі қарапайым болып, екі негізгі функцияны атқаруы
керек: ынталандырушы және фискалды.
Нарықтық экономика жағдайында жеңілдіктің бір түрін ғана қалдыру
тиімді - өндірістегі шаруашылық субъектілерге жеңілдіктер. Салық жүйесінің
тиімділігі оны жүзеге асыратын субъектілер мен механизмге тәуелді. Қазіргі
уақытта мемлекеттің қаржы жүйесінің құрылымында салықтардың уақытында толық
төленуіне бақылауды жүзеге асыратын мемлекеттік салық инспекция мен салық
милициясы бар. Салықтардың мемлекеттік бюджетке уақытында түсуі қаржы
нарығының тұрақтылық факторларының бірі болып табылады, сондықтан салық
қызметін жетілдіру мен нығайту шараларын жүзеге асыру өте қажет. Ең
біріншіден, салық жүйесінің құқықтық базасын өңдеу қажет. Салықтан жалтару
үшін бапты енгізу, ондағы айыппұл сомасы мен қылмыстық жазалар қатал болуға
тиіс. Салық инспекторларының мәртебесі туралы жағдайды қабылдау қажет.
Барлық дамыған елдерде коррупцияны болдырмау мақсатында салық органдарының
қызметкерлеріне жоғары жалақы деңгейі бекітілген. Салық органдарында әр
жргандарында әр жліктілігін көтеріп, аттестациядан өтетін жоғары
мамандандырылған қызметкерлер жұмыс істейді.
Нақты салаға салық жеңiлдiгiн орнату тәжiрибе көрсетiп отырғандай
қамқорлық пен қолдаудың керемет бiр тиiмдi әдiсi деуге келмейдi. Жеңiлдiк
берiлiп отырған кәсiпорындар мен жеке тұлғалар жеңiлдiк жүрмейтiн
экономикалық қызмет салаларындағы кәсiпкерлiкпен айналысып жүгендерге салық
әмiрiн пәрмендi қолдануда қиыншылық тудырады. Оның үстiне жеңiлдiктердi
салық төлеуден бұлтару үшiн арсыз пайдаланатындар да аз емес. Преференция
түрiнде жататын салық каникулының ұлттық қорды қолдануда берекесiздiк
тудырып, түбiнде кiрiстiң жоғалуына соқтыратын халықаралық тәжiрибе
көрсетiп отыр.
Салық әкiмгерлiгiн жақсарту жөнiндегi жұмыс жалғастыратын болады:
iрi салық төлеушiлермен жұмыстың тиiмдiлiгi артады; салық төлеушiлердiң
декларацияларды толытруына қойылатын талап оңайлатылады; салық
инспекцияларын дайындаудың пәрмендi бағдарламасы қалыптастырылады;
Кiрiстерге қос салық салудан қашу туралы конвенцияны қолдану жөнiндегi
нормативтiк құқықтық актiлер әзiрленедi.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қазақстан Республикасындағы салықтық
жеңілдіктерді қолдану ерекшеліктері мен оның маңызын баяндап беру.
Осы мақсатқа орай мынадй міндеттері бар:
1. Салықтық жеңілдіктердің салық жүйесіндегі ролін зерттеу. Оның
ішінде: салықтың пайда болу алғышарттарын, салықтық жеңілдіктердің
экономикалық мәнін, шет мемлекеттерінде салықтық жеңілдіктерді қолдану
ерекшеліктерін анықтау;
2. Қазақстан Республикасы салық жүйесінде салықтық жеңілдіктерді
қолдану жағдайын анықтау. Оның ішінде: Қазақстан Республикасы салық
жүйесінің мәнін талдау, Қазақстан Республикасы салықтық түсімдерін талдау,
ондағы салықтық жеңілдіктердің ролін, шағын бизнес субъектілеріне, Шаруа
қожалықтарына және Ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруші заңды тұлғаларға
қолданатын салықтық жеңілдіктерін зерттеу;
3. Қазақстан Республикасы Салықтық жеңілдіктерді енгізудегі
проблемалары мен шешу жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмысты орындау барысында шетелдік және еліміздің
ғалымдарының жұмыстары, сонымен қатар Қазақстан Республикасының нормативтік
актілер мен заңнамалары қолданылған.
1 Салықтық жеңілдіктердің салық жүйесіндегі ролі
1.1 Салықтың пайда болу алғышарттары
Салықтар қоғамдық қатынастары біртіндеп дамып келе жатқан адамзат
өркениетінің бастапқы кезеңдерінде пайда болған болатын. Кезінде Інжілдегі
Ізгі хабарын жазуда Лука Исаның (Христостың) тууы өзінің баяндауын Сол
күндері кесарь (патша) Август жер жүзінің барлық тұрғындары салық төлеу
үшін тізімге тіркелсін деген бұйрық берді деп бастаған еді. Осы оқиға
салықтар мен алымдарға байланысты санақ есебін алу және тізімге тіркеу
ісінің бастамасы болды, сондай-ақ халық санағы мен жерлерді есепке алу
жөніндегі аталмыш өктем іс-қимылдар Сирияны Квирини басқарып тұрған кезде,
астарлы мағынада жүргізілген болатын.
Ал енді көне Грекияға көз салсақ, онда алымдар мен салықтарды алудың
әр алуан тәсілдері мен түрлері пайдаланылғанын байқаймыз. Классикалық
Грекияда алғашқы тікелей алымды тек құдайлар мен храмдарға құрбандық шалу
ретінде берілетін мал-мүліктер түрінде алып отырса, кейіннен кемелер
жасауға, белгіленген тәртіпті қамтамасыз етуге, қала шаруашылығы мен
порттағы жұмыстарды жүзеге асыруға деп аздап салық алынатын болған.
Көне Римдегі алғашқы салықтар цензус (ценз) деп аталған. Ценздар
әрбір бес жылдың көлемінде азаматтардың мүліктеріне сәйкес белгіленіп,
алынған.
Ресей мемлекетінің салық жүйесі ІХ-ғасырдың соңына таман қалыптаса
бастады. Ең бірінші алынған салық дань деп аталатын. Сол кездерде
алынатын салықтардың бәрі баждар болып саналатын. Баждардың мына түрлері
алынған: мыть, гостиная, перевоз, вес и мера, торговая, вира,
продажа.Татар-монғол шапқыншылығы кезінде Ордаға выход деген салық
төленген, сондай-ақ ям атты салық Орданың елшісі мен оның қызметкерлерін
ұстау үшін алынған. Патша Үшінші Иванның кезінде данные, ямские,
пищальные, деген салықтар, стрелецкая подпть, полоняничные деньги,
сборы на городовое и засечное дело, соха, медовая дань, яеуся деген
түрлі міндетті төлемдер алынған.
Қазақстанда да заман-кезеңдеріне сай салық жүйесі болғаны ешбір күмән
тудырмайды. Бір ғана дәлел ретінде Ұлы Жібек Жолы мен өркендеп, дамыған
қамал-қалалар Сығанақ, Отырар, Тараз, Мерке, Исфиджаб, Құлан,
Яссы, Сауран, Барысхан, Аспара, Баласағұн, Қойлық, Талхиз,
Екіөгіз, Баба-ата жөніндегі мағлұматтарды айтуға болады. Тек бір
өкініштісі, жазба мәліметтердің сақталмағанына байланысты осы салықтар
жөніндегі дерек көздерінің өте аз болуы.
Кезінде Қазақстан тарихына, сонымен бірге салық салу мәселелерін
шешуге орасан зор үлесін қосқан бірден-бір құқықтық дерек көзі Тәуке
ханның (Әз тәуке) хандық құруы кезінде, оның тікелей қатысуымен қабылданған
жеті жарғы болып табылады.
Салықтың белгіленуі, салық салу мемлекеттің құрылысына, қалыптасқан
қоғамдық дәстүрлерге, мемлекет экономикасы мен фискальдық саясатының мән-
жайына, билік етуші тармақтардың өктем өкілеттіліктерінің демократиялық
деңгейіне, нақты қалыптасқан әлеуметтік, саяси және әкімшілік жағдайларға
қарай жүзеге асырылады. Былайша айтқанда, салықты мемлекеттің экономикалық
әлеуетінің (күш-қуатының) функциясы деп санауға болады. Осы орайда қатты
ескеретін жәйт, салықтың (экономикалық) мән-жайы мен заң жүзінде іске
асырылатын мәнінің арасында қарама-қайшылық туындамауы қажет.
Демек, қорытындылай келе, салық - салық салу, мемлекеттің салық
жүйесі деген сөздердің мағынасын мемлекеттің кірісін салық төлеушілірдің-
заңды және жеке тұлғалардың материалдық мүдделеріне мүмкіндігінше нұқсан
келтірмей қалыптастыру керек деп түсінген дұрыс.
Салықтарды тарихи тұрғыда зерттеу олар мемлекетпен қатар пайда
болғанын көрсетеді. Бір дәуірде дүниеге келген мемлекет пен салықтардың
қатар қалыптасуы және одан әрі бірге дамуы мемлекет пен салықтардың
ажырамас сипатын ашады. Сол уақыттан бастап қазіргі заманға дейінгі салық
салу жүйесінің дамуын шартты түрде төрт кезеңге бөлуге болады.
Салық салудың қалыптасуы мен дамуының алғашқы кезеңі ежелгі дүние
және орта ғасырлар уақытына келеді және бұл уақыт аралығында салық салу
негізінен берекесіздігімен және кездейсоқтықпен сипатталды. Яғни, салық
салу нақты ұйымдастырылмаған және салық салу тәртібі реттелмеген болатын.
Бірақ, басқа мемлекеттерге қарағанда белегілі бір тәртіпте реттеліп отырған
салықтық жүйесі бар мемлекеттерде болған. Салық салудың осы кезеңіндегі
салықтар жүйелендірілмеген еді және натуралды формада төленетін.
Біздің жерімізде ерте заманда ірге тіккен алғашқы мемлекеттердің
бірі – Түрік қағанаты. Түрік этнонимі қытай жылнамаларына 542 жылдан бері
белгілі, яғни осы жылдары біздің жерімізде салықтар және алымдар
пайдаланып, салт – дәстүр немесе заң негізінде қазақ халқына “сіңін
отырған” деуге болады.
Түрік қағанаты Қытай елімен экономика жағынан жақсы қарым – қатынаста
болған. Қытай елі Қазақ жерінде сауда – сатық жасап, сол кездегі билік
еткен – Мұқан қағанға жылына 100 мың тең жібек матасын төлеп отырған.
Түрік қағанаты 603 жылы Батыс, Шығыс болып бөлінгеннен кейін олардың
алып жатқан жері анықталды. Батыс Түрік қағанатының қағаны – Тон (618-
630жж) Орта Азиядағы басқару жүйесін қайта құрды. Салық жинауға жергілікті
адамдарды бекітіп, оларға “селиф” деген атақ берді. Олардың үстінен
жасауылдар бақылау жүргізді.
Қарапайым халықты “қара бұдундар” деп атаған. Бұл сөз қазақтын “қалың
бұқара”, “қара халық” деген мағынасы. Алым – салықты төлейтін, ауытпалықты
көп көтеретін осы “қара бұдундар” Түрік қағанатында салықтын “қанмен
өтейтін” түрі де болған. Ондай әскери міндетті атқарушы адамдар майдан
шебінің алдынғы қатарында жүрген. Мұндай қызметті көбіне тәуелді
тайпалардың адамдары атқарған. Бағынышты тайпалар азық – түлік салығын,
төлеп, қымбат бағалы аң терілерін де тапсырып отырған.
Түргеш қағанаты (704-756жж) мал өсіру, егін салумен айналысты. Қаған
меншігіндегі жерді ақсүйектерге бөлін, ақсүйектердің шаруашылығын кедейлер
күн көру, жан бағу үшін айналысқан. Тарихи деректер бойынша Түргеш
қағанатының ыдырауы үш себептін әсерінен, ал оның біреуі – алым-салықтын
көптігі мен қысым көрсетуі.
Қарлұқ қағанаты (756-940жж) тұсында Білге Күн Қадыр-хан Саманилер
сарайына алым-салық төлеп отырған. Яғни осында жер салығы пайдаланылған
болатын, бірақ салықтын “құрбаншылық” түрі әлі де болса пайдаланылды.
Қимақ қағанаты (IXғ. соңы – XIғ. басы) – оларда мал шаруашылығы басым
болды. Гардизи былай деп жазады: “шаруалар өз мырзаларына мал бақты”. Тағы
дай айта кететін жай, мұнда адам қайтыс болса құрбандыққа шалу міндеті
болған.
Қарахан мемлекеті (942-1212) – ондағы жер иеленудің бір түрі “иқта”
болған. Иқтаның мәні – оны алған адамдар ол жерде отырған қарапайым
халықтан алым-салық жинап, ханға әскери қызмет етуге міндетте болған.
Ірі билік иелеріне жаулап алынған жерлерден үлес беріліп, олар арқылы
қазына салығы жинастырылып отырған. Мұндай салық жинау үшін мемлекет жері
де жылға берілетін болған.
Дінбасыларға, діни мекемелерге ірі жер иеленушілер, көшпелі
әскербасылар өсиет етін қалдырған жерлер де болған. Оларды ваңфтық жерлер
деп аталған және олардан салық алынбаған.
Отырықшы аудандарда шаруаларды қанаудың бір түрі – олардың үлеске
алған жерлерінен алым-салық жинастырып отыру. Араб, парсы деректерінде
ондай үлескерлерді музари немесе барзшар деп атаған.
Қарахан мемлекеті кезіндегі қанаудың бір түрі коммендация болды. Оның
мәні: әлсіз адам өз үлесіндегі жерді күштің қамқорлығына береді, ол әлсіз
адамды қорғауға тиіс. Әлсіз өзінің шамалы жерден алған өнімін және отбасын
қорғағаны үшін күштіге салық төлеген.
Музари немесе барзшар – шаруалардың үлеске алған жерлерінен алынатын
алым-салық..
Қарақытай (1125 - 1212жж) әрбір үйден бір динардан ақша жиналған.
Егістік жерлер халыққа беріліп, тиісті салығы арнайы адамдар арқылы
жинастырылған. Ал үлестік жерлерді иеленушілердің қолдарында арнаулы
грамоталары болған. Әрбір қалада билеуші болды, ол қарақытай гурханына
салық төлемін жеткізін тұрды.
Отырар, Тараз қалаларында алым-салықты гурханың арнайы жіберген
адамдары жинап отырды. Ал басқа аймақтардан салық жинау, оны
қарақытайлардың орталығына жеткізу жергілікті феодалдарға жүетелген.
Жетісудің егіншілікпен айналысатын тұрғындары билеушіге өнімнің оннан
бір үлесін төлеген. Ірі қалалар әкімі гурханға жыл сайын жер салығы харадж
төлеп отырған.
Харадж – феодалдық рента, өнделетін жерге салынатын салық.
Алтын Ордада (ХІІІғ. ортасы – ХVғ. ортасы) билігі жүріп тұрған хан
тұқымының әрбір өкілі белгілі бір аймақтан түсетін алым-салыққа ие болып
отырды. Салық жинаумен дағалар айналысты. Сонымен қатар халық санағын
өткізу, әскер жинау, байланыс қатынасын жүргізу деген сияқты жұмыстар
атқарған (“Ата -мұра” орта ғасырлардағы қазақ тарихы, 2002ж).
Ақ Орда, Моғолмтанның, Әбілқайыр хандығының, Қоғай Ордасының
мемлекеттік-әкімшілік құрылысы, салық түрлері мен міндеткерліктері.
Бұл хандықтардың күш-қуаты көп жағдайда халықтан алынатын алым-
салыққа, міндетті төлемдерге байланысты болды. Әскерлерді азық-түлікпен
қамтамасыз ету үшін жиналатын салықты тағар деп атаған. Жерден немесе онда
түратын түсетін алым-салық інжу болды. Жер көлеміне байланысты - қалан
салығы, екінші аймақтардан харадж, баж салықтары алынды. Баж - өнделетін
жерге салынатын салық. Құшыр – мал өсірушілерден мал басының 1 10
көлемінде алынған. Мал салығы зекет деп аталған. Зекет – ғарін-кемтарларға
үлестіру үшін мешіт жинайтын салық. Зекетті кемтар емес мұсылмандар ғана
төлейді. Исламның негізгі бес нарызы бойынша жылына бір рет зекет беру
керек. Зекет ішін жеуінен , борышынан артық болса 80 гр алтыннан, 56 гр
күмістен зекет беруі керек. Бұлардың қырықтан бірі зекетке беріледі.
Салықтың белгіленуі, салық салу мемлекеттің құрылысына, қалыптасқан
қоғамдық дәстүрлерге, мемлекет экономикасы мен фискальдық саясатының мән-
жайына, билік етуші тармақтардың өктем өкілеттіліктерінің демократиялық
деңгейіне, нақты қалыптасқан әлеуметтік, саяси және әкімшілік жағдайларға
қарай жүзеге асырылады. Былайша айтқанда, салықты мемлекеттің экономикалық
әлеуетінің (күш-қуатының) функциясы деп санауға болады. Осы орайда қатты
ескеретін жәйт, салықтың (экономикалық) мән-жайы мен заң жүзінде іске
асырылатын мәнінің арасында қарама-қайшылық туындамауы қажет.
Демек, қорытындылай келе, салық - салық салу, мемлекеттің салық
жүйесі деген сөздердің мағынасын мемлекеттің кірісін салық төлеушілірдің-
заңды және жеке тұлғалардың материалдық мүдделеріне мүмкіндігінше нұқсан
келтірмей қалыптастыру керек деп түсінген дұрыс.
Мемлекеттің бюджет жүйесінің аса маңызды құраушы негізі мемлекеттің
салықтық құқығының көмегімен мәжбүрлеу арқылы алынатын міндетті төлемдер-
салықтар,алымдар,баждар,төлемақылар және т.б., яғни жинақтап айтқанда
салықтық түсімдер болып есептелінеді. Салықтар мен бюджетке төленетін басқа
да міндетті төлемдердің экономикалық-құқықтық маңызы олардың төленуіне
байланысты туындайтын қаржылық-экономикалық және құқықтық қатынастарды,
яғни салық төлеушілердің мемлекетке салықтық төлемнің затын (сомасын)
берулері кезінде салық заңдарымен белгіленген салықтық құқықтық қатынасқа
қатысушы мемлекет пен салық төлеушілердің арасында туындайтын қатынастарда
жарқын көрініс табады.
Салықтар экономикалық және әлеуметтік-саяси қатынастарды өзінің
бойында жинақтаушы күрделі әрі қоғам өмірінің көп аспектілі қаржылық-
құқықтық құбылысы болып табылады. Сондықтан ол өзіне тән көптеген айрықша
белгілерімен ерекшеленеді.
Сонымен салық мемлекет тарапынан біржақты шығарылғн заңдардың
негізінде, сол заңдарда айқындалған нақтылы мөлшерде және қатаң белгіленген
мерзімдерде, Республикалық немесе жергілікті бюджет кірісін қалыптастыру
мақсатында салықтық міндеттемелерін орындауға тиісті заңды және жеке
тұлғалардан жүйеленген әрі тұрақты түрде уәкілетті мемлекеттік органдар
алатын баламасыз, қайтарымсыз, ақшалай (кейде заттай) міндетті төлем болып
табылады.
1.2 Салықтық жеңілдіктердің экономикалық мәні
Мемлекеттің бюджет жүйесінің аса маңызды құраушы негізі мемлекеттің
салықтық құқығының көмегімен мәжбүрлеу арқылы алынатын міндетті төлемдер-
салықтар, алымдар, баждар, төлемақылар және т.б., яғни жинақтап айтқанда
салықтық түсімдер болып есептелінеді. Салықтар мен бюджетке төленетін басқа
да міндетті төлемдердің экономикалық-құқықтық маңызы олардың төленуіне
байланысты туындайтын қаржылық-экономикалық және құқықтық қатынастарды,
яғни салық төлеушілердің мемлекетке салықтық төлемнің затын (сомасын)
берулері кезінде салық заңдарымен белгіленген салықтық құқықтық қатынасқа
қатысушы мемлекет пен салық төлеушілердің арасында туындайтын қатынастарда
жарқын көрініс табады.
Салықтар экономикалық және әлеуметтік-саяси қатынастарды өзінің
бойында жинақтаушы күрделі әрі қоғам өмірінің көп аспектілі қаржылық-
құқықтық құбылысы болып табылады. Сондықтан ол өзіне тән көптеген айрықша
белгілерімен ерекшеленеді.
Осы орайда салық:
1. түсім көзі жалпы табыстың белгіленген бөлігі болып табылатын
төлем;
2. міндетті төлем, жекелей-эквивалентсіз төлем;
3. қайтарылмайтын төлем;
4. мемлекет кірісін қалыптастыратын төлем;
5. ұдайы төлем;
6. мәжбүрлі төлем;
7. заң жүзінде белгіленген төлем;
8. құқыққа сай төлем;
9. жекелей-айқындалған сипаттағы төлем;
10. салық төлеушінің экономикалық-қаржылық жай-күйіне қатысты функ-
ция;
11. реттеуші сипаттағы экономикалық стимул және мемлекеттік бюджеттің
материалдық - заттық қаражаттарының көзі;
12. қоғамдағы бөлу және қайта бөлу қатынастарын білдіретін
экономикалық категория;
13. мемлекеттің салықтық құқығына сай мәжбүрлеп алына отырып, бюджет
жүйесінің мызғымас материалдық негізін құрайтын төлем;
14. бірыңғай салық жүйесін білдіретін мемлекеттік деңгейдегі және
жергілікті салық салу жүйелеріне байланысты мемлекеттік және жергілікті
болып көрініс табатын төлем болап саналады.
Сонымен салық мемлекет тарапынан біржақты шығарылғн заңдардың
негізінде, сол заңдарда айқындалған нақтылы мөлшерде және қатаң белгіленген
мерзімдерде, Республикалық немесе жергілікті бюджет кірісін қалыптастыру
мақсатында салықтық міндеттемелерін орындауға тиісті заңды және жеке
тұлғалардан жүйеленген әрі тұрақты түрде уәкілетті мемлекеттік органдар
алатын баламасыз, қайтарымсыз, ақшалай (кейде заттай) міндетті төлем болып
табылады.
Салық салу процесінде нақтылы салық төлеуші орындауға тиіс салықтық
міндеттемелер салықтық заң актілерінде белгіленген әрбір салықтың құрамдас
бөліктерінің жиынтығы-салық элеметтері арқылы айқындалады.
Негізгі салықтардың қызметі:
1. Фискальды - бұл мемлекет табысын жасау.
2. Реттеу - бұл экономиканың кейбір салаларын дамытуды ынталандыру
немесе тежеу.
3. Қайта бөлу - бұл жиналған салықтық түсімдерді қаржыландыруды қажет
ететін бағдарламалар пайдасына сәйкес қайта бөлу.
Салық элементтері салықтық міндеттемелердің элементтерінде толық әрі
сапалы көрініс тапқан жағдайда салық жүйесінің фискальдық және реттеуші
қабілеті күшейе түседі.
Салық элементтері:
1. Салық субъектісі – бұл заңды немесе жеке тұлға (төлейтін адам).
2. Салық объектісі – бұл салық есептелетін база (табыс, мүлік, тауар,
мұра, жер) (не үшін төленетіні).
3. Салық көзі – бұл жалақы, кіріс,дивиденттер (неден төленетіні).
4. Салық мөлшері – бұл шекті, жеңілдікпен, орташа, нөлдік (салық
мөлшері). Шекті табыстың әр қосымша бірлігінен түсетін үстеме салық. Орташа-
табыстың жалпы сомасына бөлгендегі салықтың жалпы сомасы.
Салықтық жеңілдіктер – бұл салық мөлшерінің азаюы немесе салықтан
толық босату.
Алымдар дегеніміз мемлекеттік уәкілетті органдар тарапынан өтінуші-
келуші белгілі бір тұлғаларға қатысты нақтылы көрсетілген тиісті қызметтер
мен берілген құқықтыр немесе арнайы рұқсаттар үшін сол заңды немесе жеке
тұлғалардан алынатын мақсатты-бағдарлы, біршама-эквивалиентті әрі міндетті
ақшалай төлемдер.
Алым өзіне тән мынадай:
1. біржолғы төлем;
2. біршама-эквивалиентті төлем,
3. міндетті төлем;
4. нақты тұлға үшін ерікті сипаттағы төлем;
5. ақшалай төлем;
6. өтемдік сипатта болатын төлем;
7. көрсетілген қызметтің құны есепке алына отырып жүзеге асырылатын
төлем;
8. кейде мемлекттің материалдық мүддесі басым болып кететін төлем
сияқты белгілермен ерекшелінеді.
Қазақстан Республикасында алымдардың мынадай түрлері:
1. заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін;
2. жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін;
3. жылжымайтын мүлікке және олармен жасалатын мәмілерге құқықтарды
мемлекеттік тіркегені үшін;
3.1. жылжымалы мүлік кепілін мемлекеттік тіркегені үшін;
4. радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды
мемлекеттік тіркегені үшін;
5. механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін;
6. теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекттік
тіркегені үшін;
6.1. Кеменің немесе жасалып жатқан кеменің ипотекасын мемлекеттік
тіркеу үшін;
7. азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін,
8. автокөлік құралдарының ҚР-ның аумағы арқылы жүріп өткені үшін;
9. аукциондардан алынатын алым;
10. дәрі-дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркегені үшін;
11. жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық
алым;
12. телевизия және радиохабарларын тарату ұйымдарына радиожиілік
спектірін рұқсат бергені үшін алынады.
Баж - арнайы мамандандырылған уәкілетті органдар тарапынан өздеріне
өтінуші-келуші тұлғаларға қатысты жасалған заңи маңызы бар белгілі бір іс-
қимылдар және берілген ресми құжаттар үшін сол заңды немесе жеке
тұлғалардың алынатын біршама- эквивалиентті, міндетті ақшалай төлем.
Мемлекеттегі баждар мемлекеттік және кедендік болып бөлінгенімен
жалпы сипаттамасы көптеген белгілері бойынша сәйкес келетіндіктен бажға тән
қасиеттер ретінде мыналар жатады:
1. міндетті төлем;
2. мәжбүрлі төлем;
3. арнаулы төлем;
4. ақшалай төлем;
5. заңи маңызы бар іс-әрекетті жасауға орай жүзеге асырылатын төлем;
6. белгілі бір құжаттарды беруге байланысты жүзеге асырылатын төлем;
7. мемлекеттік ішкі және сыртқы кедендік шекараны әрі-бері кесіп өтіп
тауарлар мен өнімдерді әкетіп, әкелуші тұлғалар жүзеге асыратын төлем;
8. мемлекет кірісі;
9. біршама-эквивалиентті төлем;
10. көрсетілетін қызмет құныныа қарамастан (есепке алмай) жүзеге
асырылатын төлем сияқты ерекшеліктері көрініс табады.
Қазақстан Республикасында төмендегідей кедендік баждар мен міндетті
төлемдер бар:
1. кедендік баждар;
2. кедендік ресімдеу үшін кедендік алым;
3. тауарларды сақтағаны үшін кедендік алым;
4. кедендік ілесіп алып жүргені үшін кедендік алым;
5. ҚР кедендік органдарының лицензия бергені үшін алымы;
6. Кедендік ресімдеу жөніндегі маманның біліктілік аттестатын бергені
үшін алым;
7. Алдын ал шешім үшін төлемақы алынады.
Төлемақы - уәкілетті мемлекеттік органдар тарапынан өздеріне
өтінішпен келуші тұлғаларға көбінесе материалдық сипаттағы табиғи, сондай-
ақ кейде өзгеше мақсатта пайдаланылатын белгілі бір объектілерді, не
болмаса соларға байланысты рұқсаттарды және құқықтарды бергені үшін сол
заңды немесе жеке тұлғалардан алынатын біршама-эквивалиентті, міндетті
ақшалай төлем.
Төлемақының өзіне тән белгілері: міндетті төлем; ақшалай төлем;
біршама-эквивалиентті төлем; Салық кодексімен және басқа да дербес ҚР заң
актілерімен негізделетін төлем болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы мынадай төлемақылар жұмыс істейді:
1. жер учаскелерін пайдаланғаны үшін;
2. жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін;
3. қоршаған ортаны ластағаны үшін;
4. жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін;
5. орманды пайдаланғаны үшін;
6. ерекше қозғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін;
7. радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін;
7.1. Қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын бергені
үшін;
8. кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін;
9. сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастырғаны үшін алынады.
Сонымен, салықтар экономикалық өсудің негізгі факторы ретінде көрініс
табады және осындай қасиетінің арқасында ұдайы өндіріс процесін
ынталандыру функциясы әрі дербес экономикалық категория болып
табылады.Салықтардың табиғаты ұдайы өндіріс және экономикалық өсу
заңдарымен айқындалады, сондай-ақ олар өте күрделі қаржылық-экономикалық
құрылымымен ерекшеленеді.
Бүгінде ҚР-ның салық жүйесі өзінің құрылу және жұмыс істеу
негізіндегі экономикалық-құқықтық принциптерінде көзделген әлеуметтік-
экономикалық басымдылықтарға орай салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді
мемлекеттік бюджет шығысының әлеуметтік бағдарына байланысты бөледі.
Осындай мән-жайлар тұрғысынан салық жүйесіндегі іс-қимылдарға
қатысушылардың құқықтары мен міндеттері, орталықта және жергілікті
аумақтарда жүргізілетін салық әкімшілігінің негізгі бағыттары,
республикалық және жергілікті фискальдық мүдделерді нақтыландыруға қажетті
ақпараттар базасы, мемлекеттік бюджет кірістері мен шығыстарын
тендестірудің кешенді принциптері айқындалады.
Салықтық құқық негізінде жүргізілетін мемлекеттік салық әкімшілігі
салық жүйесінің тактикалық және стратегиялық салықтық әлеуетін, мақсатты
әлеуметтік-экономикалық ұстанымдарды, ішкі және сыртқы салық саясатының
принциптерін, салықтық құқықтық қатынастар жүйесін мемлекеттік басқаруды
ұйымдастыру процесін қамтиды.
1.3 Шет мемлекеттерінде салықтық жеңілдіктерді қолдану ерекшеліктері
Канадада табыс салығы туралы бірінші әскери Заң 1917 жылы елдің
бірінші дүниежүзілік соғыстағы шығындарын қаржыландыру мақсатында
қабылданды. 1948 жылы табыс салығы туралы Заң қабылданып, 1972 жылы оған
маңызды өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. 1981 жылы салық салу
саласында үлкен реформалар жүргізу жобаланған Үкімет бағдарламасы
қабылданды. Нәтижесінде 1988 жылы реформаның бірінші кезеңі табыс
салығына байланысты өткізілді. Бұл реформа нышандары жағынан 1986 жылы
өткізілген АҚШ реформасына ұқсас болды. Ол реформа бюджеттің негізгі кіріс
көзін құрайтын табыс салығы мен пайдаға салынатын салыққа қатысты
көптеген өзгерістерді қамтыды. Осы реформаның нәтижесінде осыған дейін
федералдық деңгейде қолданылған табыс салығыныың он ставкасының орнына үш
салық ставкасы енгізілді; көптеген салық жеңілдіктері салық разрядтарына
ауыстырылды; экономиканың әр түрлі саласы үшін салық ауытпалығы
оңайлатылды, провенциялық деңгейдегі табыс салығына ставка тағайындау
жергілікті орындарға берілді, т.с.с.
Канаданың салық жүйесі үш деңгейден тұрады:
Федералдық (мемлекеттік бюджет кірісінің 48 пайызын құрайды);
Профенциялық (мемлекеттік бюджет кірісінің 42 пайызын құрайды);
Жергілікті (мемлекеттік бюджет кірісінің 10 пайызын құрайды).
Федералдық бюджет кірісінің басым бөлігін халықтан алынатын
табыс салығы, әлеуметтік сақтандыру қорына салық құрайды. Одан кейін
федералдық Үкімет дотация түрінде салықтық түсімдерді провинциялар арасында
бөледі.
Провинциялық кірістердің негізгі бөлігі:
сатуға салынатын салық;
корпорация табысына салынатын салшық;
акциздер;
мұра мен сыйға салынатын салық тәрізді көздерден құралады.
Жергілікті бюджеттің кірісі негізінен мүлікке салынатын
салық пен кәсіпкерлікке салынатын салықтан тұрады.
Бұл елде салықтық реттеудің нақты жүйесі қалыптасқан. Салық саясатын
Қаржы министрлігінің бюджеттік саясат және экономикалық талдау бөлімі
жасайды. Салықтардың уақытылы және толық көлемде бюджетке түсуіне Ұлттық
кіріс министрлігі басшылық жасайды. Салыққа қатысты туындайтын даулы
мәселелер Салық соты деңгейінде шешіледі. Салықсаласына қатысты
мәселелердің құқықтық негізін кіріске (табыс) салынатын салық туралы,
Жұмыссыздықтан сақтандыру туралы, тәрізді заңдар мен заңнамалық
актілер құрайды.
Халық тура және жанама салықтар төлейді. Тура салықтарға табыс
салығы, капитал өсіміне салынатын салық, жылжымайтын мүлікке салынатын
салық, отын салығы, т.б. жатады. Салықтардың көпшілігі федералдық және
провинция деңгейінде төленеді.
Табыс салығы федералдық және провинция деңгейінде алынады. Табыс
салығына халықтан табыс салығы мен корпорация табысына салынатын салық
жатады.
Халықтан алынатын табыс салығын төлеу жауапкершілігіне Канадада
тұратын, жұмыс жасайтын, бизнеспен айналысатын және ел аумағында меншігі
бар тұлғалар тартылады. Бейрезидент тұлғалар Канадада алған табыстары
бойынша салық төлеу жауапкершілігіне тартылады. Халықтан алынатын табыс
салық төлеу салу барысында оның объектісі ретінде табыс қарастырылады. Ол
өз кезегінде жиынтық табыс пен оны алуға кеткен шығындар арасындағы
айырма негізінде анықталады. Салық төлеушінің жиынтық табыс еңбекақысы,
кәсіпкерлік қызметтен алған табысы, капитал өсімі, мүлікті жалға беруден
алған табысы, дивидендтер, т.б. табыстары жатады. Табыстан зейнетақы
қорына жасалған аударымдар, кәсіподаққа аударылған жарна, асырауындағы
адамдарға (қарттарға, балаларға, мүгедектерге) берілетін салық салынбайтын
минимум шегеріліп тасталады. Федералдық табыс салығы 17-29 пайыз аралығында
прогрессивтік шкаламен төленеді. Провинциялық табыс салығы (Квебектен
басқа) федералдық табыс салығынан пайыз түрінде есептеліп алынады.
Халықтан алынатын табыс салығынан басым бөлігі жұмыс жасайтын жерінде
еіңбекақыдан ұсталып қалды.
Халықтан алынатын табыс салығының жүйесінде активтердің нарықтық
құнының өсіміне салынатын салықтың алатын орны зор. Бұл салықтың нақты
ставкасы 30 пайызға тең.
Корпорация табысына салынатын салық федералдық және провинциялық
бюджет кірісіне түседі. Федералдық табыс салығының ставкасы Канада заңымен
12 және 28 пайыз мөлшерінде барлық провинцияларға біртұтас болып
бекітілген. Өңдеу өнеркәсібіндегі кәсіпорындар үшін федералдық табыс
салығының ставкасы 23 пайыз мөлшерінде белгіленген. Профинциялық табыс
салығының ставкалары провинцияның заң шығару мәжілісінде бекітілді. Салық
ставкасы әр провинцияда әр түрлі болып келеді және оның өзгеруі федералдық
табыс салығынан ставкасының өзгеруіне әсер етпейді. Мунципалитеттердің
корпорацияларға салық салу құқығы жоқ. Канадада шағын бизнестің
өркендеуіне басым көңіл бөлінеді. Бұл елдің заңнамасына сәйкес,
жылдық табысы 200 мың долл. құрайтын және жалдамалы жұмыскерлерінің саны
100 адамды құрайтын компаниялар шағын бизнес субъектісі болып танылады.
Қазіргі кезде барлық компаниялардың ішіндегі олардың үлесі орта есеппен 80-
85 пайызды құрайды. Шағын компаниялар негізінен қызмет көрсету, бөлшек
сауда, құрылыс салаларында жұмыс жасайды. Шағын бизнестегі компаниялар 12
пайыздық төмендетілген ставкамен табыс салығын төлейді.
Корпорация салық салу барысында мынадай салық жеңілдіктері
беріледі:
инвестициялық салықтық несие;
жеделдетілген амортизация;
салық төлеу мерзімін ұзарту;
экспорт операцияларын салықтан босату және т.б.
Бұл жеңілдіктер, сондай-ақ ауылшаруашылығын, ғылыми-зерттеу,
тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды дамытуды, жаңа технологияларды
өндіріс процесіне енгізуді ынталандыру мақсатында да беріледі.
Инвестициялық салықтық несие негізінен арнайы бөлінген аудандарға
беріледі.
Өндіріс процесінде залал туындаған жағдайда, ол жеті жыл
мерзімге кейінге шегеріледі.
Ауыл және балық шаруашылығының дамуын ынталандыру, сондай-ақ
фермерлердің балаларын ауыл шаруашылығындағы жұмысқа тарту мақсатында
арнайы салық жеңілдіктері қарастырылған. Атап айтқанда, баланың ата-
анасы қайтыс болған жағдайда, салық төлеу міндеті кейінге қалдырылады;
жұмыс барысында күрт ауытқулар туындаған жағдайда салық төлеу міндеті
бес жыл мерзімге; залал сомасы жеті жыл мерзімге шегеріледі.
Сатудан алынатын салық Канаданың барлық өнеркәсіп тауарларына
және импортталған тауарларына салынады. Салық федералдық және провинция
бюджеттеріне түседі. Сатудан алынатын салықтың өзіне тән мынадай ерекшелік
белгілері бар:
а)өндірістік процесс салықтан босатылып, тек тұтынуға қолданылады;
ә)кең базаға сүйенеді.
Бұл салық азық-түлік, балалар киім-кешегіне, дәрі-дәрмектерге
қолданылмайды. Федералдық сатудан алынатын салық біртұтас 12 пайыздық
ставкамен тауар бағасына қосылып алынады. Провинциялық салық ставкаларының
жоғарғы және төменгі шегі федералдық деңгейде бекітіліп, нақты ставкасын
провинциялардағы билік органдары өздері бекітеді. Провинциялар арасында ең
төменгі ставка Британдық колумбияда 6 – пайыз, ең жоғарғы ставка
Ньюфаунлендте - 12 пайыз мөлшерінде белгіленген. Сатудан алынатын салық
провинция кірістерінің орташа есеппен 15-17 пайызын құрайды. Ал, Альберт
провинциясында бұл салық салынбайды. Салықты тұтынушы төлегенімен де, іс
жүзінде бюджетке өндіруші аударады. Қосылған құнға салынатын салық 1991
жылдан бастап енгізілді. Негізгі салық ставкасы – 7 пайыз. Азық-түлікке,
медициналық препараттарға, денсаулық сақтау мен білім беру қызметтеріне
аталмыш салық қолданылмайды. Бұл салықтың ауыртпалығы сатуға салынатын
салықпен бір мезгілде салынуында болып табылады. Нәтижесінде бөлшек сауда
саласында қатар жүруінің салдарынан сатушылар мен сатып алушыларға көптеген
қолайсыздықтар туғызады.
Жылджымайтын мүлікке салық салық салу мақсатында проваинциялық билік
органдары мүліктерді бағалауды жүзеге асырады. Жылжымайтын мүлікке
салынатын салық мүлік нысаны мен бағалау құнына байланысты салынады.
Бензин сатудан алынатын арнайы салық федералдық және Альберта,
Саскачевана провинцияларынан басқа профинциялардың барлығында қолданылады.
Бұл салықты фермерлер, балықшылар, өндіру, өңдеу және орман өнеркәсібіндегі
кәсіпорындар төлемейді. Сондай-ақ, әлеуметтік сақтандыру және денсаулық
сақтау алымдарын федералдық және провинциялық Үкімет алады.
Салық төлеушілер жыл сайын қаржы органдарына табыс мөлшері мен салық
сомасы туралы ақпары көрсетілген декларацияны есепті жылдан кейінгі
күнтізбелік жылдың 30-шы сәуіріне дейін толтырып, тапсырады. Салық
декларациясының дұрыс толтырылуы мен ондағы ақпарлардың растығын салық
органдары ішінара бағалау негізінде тексереді; ревизия жүргізеді; салық
төлеушінің бухгалтерлік кітабын тексереді. Салық заң бұзушылықтары
анықталған жағдайда айыппұлдан бастап екі жыл бас бостандығынан айыруға
дейін баратын қатаң жазалау шаралары қолданылады. Салық төлеуші мұндай
шешіммен келіспеген жағдайда Канаданың салық сотына, федералдық сотқа, одан
әрі Жоғарғы сотқа саты бойынша шығымдануға құқылы.
Жеке табыс салығы Қазақстанда ғана емес, сонымен қатар басқа да
көптеген елдерінде де бар. Бірақ оның жеке тұлғалардан алыну тәртібінде,
салынуында кейбір өзгешеліктер бар. Мысалы Ұлыбританияда табыс салығы
заңмен шешілген жеңілдіктер шегерімі есебінде жылжық жиынтық табыс
ретіндегі салық салынатын табыстан ұсыталынады. Сонымен қатар ол жалақылық
және инвестициялық (еңбекпен табымаған) болып бөлінеді.
Төлем көзінен жалақы мен айлықтан түскен табыстан тұратын жалданған
еңбек тұлғасы үшін салық декларациясы толтырылмайды. Басқа жағдайларда
табысқа салынатын салық заңмен белгіленген мерзімде, салық төлеушімен
ұсынылған декларация негізінде жүргізіледі.
Британиялық табысқа салынатын салық шешуші деңгейде 1965 және 1973
жж. реформалар көмегімен ұйымдастырылды. 1965 жылға дейін табыс салығын
жеке тұлғалар сияқты заңды тұлғалар да, оның ішінде корпорациялар төледі.
Корпорация пайдасына жеке салық енгізілгеннен кейін, оның әрекет ету саласы
жеке кәсіпкерлік қызметпен айналысатын немесе іскерлік серіктестік партнері
ретінде танылатын адамдарды қосқанда, азаматтардың жеке табысына дейін
қысқарады.Табысқа салынатын салыққа елеулі өзгерістер 1973ж. реформа
негізінде енгізіледі, нәтижесінде жалақылық және инвестициялық табыстарға
ставкалардың бірыңғай шкаласы бойынша салық салына бастады. Бұл салық салу
техникасын жеңілдетіп қана қоймай, сонымен қатар жеңілдіктер мен түсімдерді
есептеуге арналған шедулалар міндетін түпкілікті деңгейде өзгертті.
Универсалды және ең маңызды жеңілдік – табыс көзінен тәуелсіз барлық
салық төлеушілердің пайдалануға құқығы бар жеке жеңілдік және отбасы
басшысына салық салынуда есептелінетін қосымша отбасылық жеңілдік. Жеке
және отбасылық жеңілдік мөлшері бөлшек сауда бағасы индексінің өсімі
есебінде (және де ерекше экономикалық жағдайларға байланысты Парламент
Үкімет ұсынысы бойынша жеңілдік мөлшеріне тыйым салуға құқылы) әр қаржылық
жылда автоматты түрде қарастырылып отырады. Қазіргі кезде Ұлыбританиядағы
жеке жеңілдік 3445фунт стерлинг мөлшерінде анықталады.
Табыс салығының үш түрлі ставкасы әрекет етеді. Салық салынатын табыс
(барлық жеңілдіктер есебінен кейін) – 2500 фунт стерлингке дейін – 20(,
2501-ден 23700 фунт стерлинге дейін - 25( және 23700 фунт стерлингтен
жоғары - 40(.
Келесі қарастыратын мемлекет – Франция. Осы елдің салықтары ірі үш
топқа бөлінеді. Оның бірінші тобы табысты алу кезінде алынатын табыс
салықтары. Табыс салығының тобында жеке тұлғалардың табыс салығы маңызды
орын алады. Оның үлес салмағы Францияның мемлекеттік бюджетінде 18(-дан
асады. Берілген салық өткен қаржылық жыл қорытындысы бойынша жыл басында
мағлұмдаған табыстан жыл сайын алынып отырады. Салық фискалды бірлікке –
ерлі-зайыпты және олардың асырауындағы адамдардан тұратын отбасыға
салынады. Жалғыз адамдар үшін фискалды бірлік , әрине, бір адам. Табыс
дегеніміз есеп беру жылы ішінде түскен барлық ақша түсімдері: еңбекақы,
сыйақылар, зейнетақы, ғұмырлық рента, жылжымалы мүліктен түскен табыстар,
жерді пайдаланудан түскен табысар, өнеркәсіптік және коммерциялық қызмет
табыстары, коммерциялық емес сипаттағы табыстар, бағалы қағаздар
операцияларынан түскен пайда және т.б. Сонымен қатар меншік құқығын
тапсырудағы алынған бір жолғы табыстар да есепке қабылданады. Салық салу
бизнесінен заңмен арнайы анықталған шығындар, мысалы, тамаққа берілетін
мақсатты жәрдемақы алынады. Кейбір шегерімдер белгіліәлеуметтік топтарға:
қарт адамдар, мүгедектер және т.б. пайдаланылады.
Жеке тұлғаларға салынатын табыс салығы прогрессивтік сипатта, 0-ден
56,8( ставкасында.
90-жылдарда жеке тұлғалардан табыс салығы салықтық сипаттағы
әлеуметтік аударымдармен толтырылды. 1991 жылы Қаржы туралы заңмен
белгіленген жалпы әлеуметтік аударым жылжымалы және жылжымайтын мүліктен
түскен барлық табыстың 1,1(-ды құрайды. Мұнымен қоса, салым бойына пайыз
түрінде алынған, табыс базасында есептелген әлеуметтік аударымдар бар.
ПАуңдарым ставкасы - 1(. Сондай-ақ арнайы әлеуметтік аударымдар да бар.
Германияда табыс салығы прогрессивті. Оның минималды ставкасы - 53(.
Салық салынбайтын минимум, жалғыз адамдар үшін, айына – 1536 марка және
отбасыдағы екі адам үшін – 3072 марка. Бұдан соң балалардың салық
жеңілдіктері, жасқа байланысты жеңілдіктер, төтенше жағдайлардағы
жеңілдіктер (ауырып қалу, төтенше жағдай). Мысалы, 64 жасқа келген
максималды ставкасы, табысы 120 мың маркадан асатын азаматтар үшін, 240 мың
марка отбасылық екі жан үшін пайдаланылады.
Табыс салығының салу обьектісі – адамн.ың барлық табысы : жалдамалы
еңбек, өзіндік жұмысы, кәсіпшілік қызмет немесе ауыл және орман шаруашылығы
қызметіндегі, капиталдан түскен, мүлікті жалға беруден және алудан, сондай-
ақ басқа түсімдер.
Салық салынатын табысты анықтау үшін, түсімдерден шығындар алынады.
Бұл жағдайда ерекше шығындар есепке алынады, мысалы, ерлі-зайыптылар
айрылысқаннан кейінгі алимент, медициналық сақтандыру жарналары мен өмірді
сақтандыру, шіркеулік салық, кәсіптік білім алудағы шығындар және тағы
басқалар. Жалдамалы жұмыскерлерден алынатын табыс салығын, жұмыс беруші
оларға еңбекақы төлеген кезде ұстап қаладыжәне органдарына аударады.
Еңбекақы салығын анықтауда салық класстары, салық кесетелері мен
салық карталары сияқты категориялар пайдаланылады. Жалдамалы жұмыскерлер
мен қызметкерлер топталатын, алты салық класы бар.
І класс – балары жоқ бойдақ жұмыскерлер;
ІІ класс – бойдақтар, баласы бар айырылысқан немесе жесір қалған
адамдар;
ІІІ класс – үйленгендер, егер дн отбасында ерлі-зайптының біреуі ған
жұмыс істесе. Егер екеуі де жұмыс істесе, оның біреуі өзара келісіммен Ү
класқа көшеді;
ІҮ класс – күйеуі мен әйелі жұмыс істеген жағдайда, екеуі де салықты
бөлек төлейді;
Ү класс – жұмыс істейтін үйлегендер, оның біреуіне ІІІ класс бойынша
салық салынады;
ҮІ класс – бірнеше жерде еңбекақы алатын жұмыскелер;
Салық кестелері кластары, отбасныдағы шаруашылықтың бірлесе немесе
жеке жүруін есепке алады. Кестелер сондай-ақ салық жеңілдіктерін есепке
алады.
Еңбекақыдан салықты ұстау салық картасының негізінде жүргізіледі.
Карта тұратын жері бойынша қауыммен толтырылады. Онда салық класы, балалар
саны, жұмыскердің дін тұтуы куәландырылады. Сондай-ақ мүгедектігі, 64 жасқа
толғаны және т.б. көрсетіледі.
1994 жылы Германия салық түсімі түрінде 786 млрд. марка алады. Олар
былай бөлінген: федералды бюджетке – 379 млрд. марка, жер бюджетке – 269
млрд., қауым бюджетіне – 97,3 млрд., Еуропа Одақ қорына – 40,7 марка
көлемінде.
Көптеген дамыған елдердегідей, Италиядағы мемлекеттік табыстың көзі
жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы болып табылады. Табыс салығы
прогрессивтік сипатта және күнтізбелік жыл ішінде жеке тұлғалармен алынған
кешендік таза табыс ескеріледі. Салық жер меншігінен, капиталдан, жалдау
бойынша жұмыстан, кәсіпкерлік қызмет пен басқа да көздеоден алынған
табыстардан құрылады.
Жер меншігінен алынған табыс өз кезегінде, жер учаскелері мен
құрылыстан алынған табыстан құрылады. Оның біріншісі жерді иемдену
фактісінен немесе аграрлық қызметті жүзеге асырудан жасалады. Екіншісі
тікелей иеленушінің ғимараттар мен үйлерге эксплуатация жасаудан алынған
табыстан және оларды жалға бері нәтижесінде түскен табыстан құрылады.
Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығының ставкасы прогрессивтік
сипатта. Өзгерістер инфляция индексі есебінде жыл сайын енгізіліп отырады.
1993 жылшы 7,23 млн. лирге дейінгі табыстар 10(-қ ставка бойынша, 7,2 млн-
нан 14,4 млн. лирге дейінгі табыс - 22(, 14,4 млн-нан 30 млн. лирге дейін -
27( және осы түрде 50(-ға дейін салынған. Асырауында адамдары бар отбасы
тұлғалары немесе 5,1 млн. лирден төмен табыс табатындар салық жеңілдіктерін
пайдаланады.
Табыс салығы, төлеушінің салық органдарына тапсырған табыс туралы
декларацияны толтыру жолымен есептеледі.
Жеке табыс салығы - жеке тұлғалардың ең бірінші кезекте төлейтін
салығы болып саналады.Себебі,тапқан табыстарынан немесе табыс көздерінің
бір бөлігін салық ретінде аударып отыру.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев халықа арнаған
Жолдауында жеке табыс салығының ставкаларын төмендетіп,салық төлеу тәртібін
оңтайлы етіп, белгілі бір жүйеге келтіруді атап өтті,яғни мұны жеке
тұлғаларға халықтың әлеуметтік жағдайының жақсаруына қосқан үлесі ретінде
қарауға болады.Ал 2009 жылдан бастап қолданысқа енуі тиіс Жаңа Кодексті
әзірлеу барысында жеке табыс салығы туралы жағдайлар көп
талқыланды.Көптеген пікірлер мен болжамдар қаралды.Оның бастысы
корпарациялық табыс салығының ставкасын азайтып,жеке табыс салығының
пайыздық мөлшерлемесін көбейту еді.Бұл сұрақ ұзақ талқыланып,соңында жеке
табыс салығының ставкасын 10 % мөлшерде қалуы шешілді.
Жаңа Кодексі жобасының баса назар аударылған негізгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1 Салықтық жеңілдіктердің салық жүйесіндегі 6
ролі ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.1 Салықтың пайда болу 6
алғышарттары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Салықтық жеңілдіктердің экономикалық 10
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1.3 Шет мемлекеттерінде салықтық жеңілдіктерді қолдану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .1 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2 Қазақстан Республикасы салық жүйесінде салықтық жеңілдіктерді
қолдану 25
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Қазақстан Республикасы салық жүйесінің 25
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
2.2 Қазақстан Республикасы салықтық түсімдерін талдау,
ондағы салықтық жеңілдіктердің ролі 30
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
2.3 Шағын бизнес субъектілеріне, Шаруа қожалықтарына және Ауыл
шаруашылық өнімдерін өндіруші заңды тұлғаларға қолданатын
салықтық 36
жеңілдіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...
3 Қазақстан Республикасы Салықтық жеңілдіктерді енгізудегі
проблемалары мен шешу 48
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..
3.1 Салықтық жеңілдіктердің проблемалары мен шешу жолдары ... ... 48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Кіріспе
Салық салудың қалыптасуы мен дамуының алғашқы кезеңі ежелгі дүние
және орта ғасырлар уақытына келеді және бұл уақыт аралығында салық салу
негізінен берекесіздігімен және кездейсоқтықпен сипатталды. Яғни, салық
салу нақты ұйымдастырылмаған және салық салу тәртібі реттелмеген болатын.
Бірақ, басқа мемлекеттерге қарағанда белегілі бір тәртіпте реттеліп отырған
салықтық жүйесі бар мемлекеттерде болған. Салық салудың осы кезеңіндегі
салықтар жүйелендірілмеген еді және натуралды формада төленетін.
Салықтың белгіленуі, салық салу мемлекеттің құрылысына, қалыптасқан
қоғамдық дәстүрлерге, мемлекет экономикасы мен фискальдық саясатының мән-
жайына, билік етуші тармақтардың өктем өкілеттіліктерінің демократиялық
деңгейіне, нақты қалыптасқан әлеуметтік, саяси және әкімшілік жағдайларға
қарай жүзеге асырылады. Былайша айтқанда, салықты мемлекеттің экономикалық
әлеуетінің (күш-қуатының) функциясы деп санауға болады. Осы орайда қатты
ескеретін жәйт, салықтың (экономикалық) мән-жайы мен заң жүзінде іске
асырылатын мәнінің арасында қарама-қайшылық туындамауы қажет.
Салықтар экономикалық және әлеуметтік-саяси қатынастарды өзінің
бойында жинақтаушы күрделі әрі қоғам өмірінің көп аспектілі қаржылық-
құқықтық құбылысы болып табылады. Сондықтан ол өзіне тән көптеген айрықша
белгілерімен ерекшеленеді.
Салық жеңілдіктері дегеніміз, заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп
немесе салық төлеуден түгел босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан
босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын
төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту жатады.
Салық төлеу мерзімі – салық төленетін уақыт.
Салық төлеу тәртібі – белгіленген мерзімде салықты төлеген кезде
алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезінде
белгілі бір дәйектілікті белгілейді.
Салық көзі – салық салынатын табыс.
Салық ставкасы немесе бәсі өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері.
Ставкалар тұрақты немесе процентпен белгіленеді.
Тұрақты ставкалар салық объектісінен түсетін табыстың мөлшеріне
байланыссыз, өлшем бірлігіне тұрақты соммамен тағайындалады.
Проценттік ставкалар үш түрге бөлінеді: үдемелі немесе прогрессивті;
регрессивті және пропорционалды.
Үдемелі немесе прогрессивтік ставкалар салық салынатын табыстың
өсуіне сәйкес ұдайы үдеп, өсіп отырады.
Регрессивтік ставкалар, керісінше, салық салынатын табыстың
төмендеуіне сәйкес, азайып отырады.
Пропорционалдық ставкалар салық салу объектісінің мөлшеріне
байланыссыз, тұрақты бір процентпен тағайындалады.
Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір салық объектісінен
төлейтін салық сомасы.
Бюджет түсімдерінің 90-95% салықтық түсімдерге келеді. Халыққа үш
негізгі салықтың ауыртпалығы түседі: жеке табыс салығы, әлеуметтік салық
және мүлік салығы. Ал кәсіпкерлік сектор екі салықпен көрінеді:
корпорациялық табыс салығы және мүлікке салынатын салық.
Салық жүйесін жетілдіру инвестициялық процестердің барлық түрлерін
активизациялауға бағытталу қажет. Бұл қаржы капиталы мен бағалы қағаздар
нарығының дамуына өте қажет. Бюджетке түсетін салықтық түсімдердің ең
тұрақтысы – қосылған құн салығы мен корпоративтік табыс салығы. Сондықтан
бұл салықтарды алу механизмі қарапайым болып, екі негізгі функцияны атқаруы
керек: ынталандырушы және фискалды.
Нарықтық экономика жағдайында жеңілдіктің бір түрін ғана қалдыру
тиімді - өндірістегі шаруашылық субъектілерге жеңілдіктер. Салық жүйесінің
тиімділігі оны жүзеге асыратын субъектілер мен механизмге тәуелді. Қазіргі
уақытта мемлекеттің қаржы жүйесінің құрылымында салықтардың уақытында толық
төленуіне бақылауды жүзеге асыратын мемлекеттік салық инспекция мен салық
милициясы бар. Салықтардың мемлекеттік бюджетке уақытында түсуі қаржы
нарығының тұрақтылық факторларының бірі болып табылады, сондықтан салық
қызметін жетілдіру мен нығайту шараларын жүзеге асыру өте қажет. Ең
біріншіден, салық жүйесінің құқықтық базасын өңдеу қажет. Салықтан жалтару
үшін бапты енгізу, ондағы айыппұл сомасы мен қылмыстық жазалар қатал болуға
тиіс. Салық инспекторларының мәртебесі туралы жағдайды қабылдау қажет.
Барлық дамыған елдерде коррупцияны болдырмау мақсатында салық органдарының
қызметкерлеріне жоғары жалақы деңгейі бекітілген. Салық органдарында әр
жргандарында әр жліктілігін көтеріп, аттестациядан өтетін жоғары
мамандандырылған қызметкерлер жұмыс істейді.
Нақты салаға салық жеңiлдiгiн орнату тәжiрибе көрсетiп отырғандай
қамқорлық пен қолдаудың керемет бiр тиiмдi әдiсi деуге келмейдi. Жеңiлдiк
берiлiп отырған кәсiпорындар мен жеке тұлғалар жеңiлдiк жүрмейтiн
экономикалық қызмет салаларындағы кәсiпкерлiкпен айналысып жүгендерге салық
әмiрiн пәрмендi қолдануда қиыншылық тудырады. Оның үстiне жеңiлдiктердi
салық төлеуден бұлтару үшiн арсыз пайдаланатындар да аз емес. Преференция
түрiнде жататын салық каникулының ұлттық қорды қолдануда берекесiздiк
тудырып, түбiнде кiрiстiң жоғалуына соқтыратын халықаралық тәжiрибе
көрсетiп отыр.
Салық әкiмгерлiгiн жақсарту жөнiндегi жұмыс жалғастыратын болады:
iрi салық төлеушiлермен жұмыстың тиiмдiлiгi артады; салық төлеушiлердiң
декларацияларды толытруына қойылатын талап оңайлатылады; салық
инспекцияларын дайындаудың пәрмендi бағдарламасы қалыптастырылады;
Кiрiстерге қос салық салудан қашу туралы конвенцияны қолдану жөнiндегi
нормативтiк құқықтық актiлер әзiрленедi.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қазақстан Республикасындағы салықтық
жеңілдіктерді қолдану ерекшеліктері мен оның маңызын баяндап беру.
Осы мақсатқа орай мынадй міндеттері бар:
1. Салықтық жеңілдіктердің салық жүйесіндегі ролін зерттеу. Оның
ішінде: салықтың пайда болу алғышарттарын, салықтық жеңілдіктердің
экономикалық мәнін, шет мемлекеттерінде салықтық жеңілдіктерді қолдану
ерекшеліктерін анықтау;
2. Қазақстан Республикасы салық жүйесінде салықтық жеңілдіктерді
қолдану жағдайын анықтау. Оның ішінде: Қазақстан Республикасы салық
жүйесінің мәнін талдау, Қазақстан Республикасы салықтық түсімдерін талдау,
ондағы салықтық жеңілдіктердің ролін, шағын бизнес субъектілеріне, Шаруа
қожалықтарына және Ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруші заңды тұлғаларға
қолданатын салықтық жеңілдіктерін зерттеу;
3. Қазақстан Республикасы Салықтық жеңілдіктерді енгізудегі
проблемалары мен шешу жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмысты орындау барысында шетелдік және еліміздің
ғалымдарының жұмыстары, сонымен қатар Қазақстан Республикасының нормативтік
актілер мен заңнамалары қолданылған.
1 Салықтық жеңілдіктердің салық жүйесіндегі ролі
1.1 Салықтың пайда болу алғышарттары
Салықтар қоғамдық қатынастары біртіндеп дамып келе жатқан адамзат
өркениетінің бастапқы кезеңдерінде пайда болған болатын. Кезінде Інжілдегі
Ізгі хабарын жазуда Лука Исаның (Христостың) тууы өзінің баяндауын Сол
күндері кесарь (патша) Август жер жүзінің барлық тұрғындары салық төлеу
үшін тізімге тіркелсін деген бұйрық берді деп бастаған еді. Осы оқиға
салықтар мен алымдарға байланысты санақ есебін алу және тізімге тіркеу
ісінің бастамасы болды, сондай-ақ халық санағы мен жерлерді есепке алу
жөніндегі аталмыш өктем іс-қимылдар Сирияны Квирини басқарып тұрған кезде,
астарлы мағынада жүргізілген болатын.
Ал енді көне Грекияға көз салсақ, онда алымдар мен салықтарды алудың
әр алуан тәсілдері мен түрлері пайдаланылғанын байқаймыз. Классикалық
Грекияда алғашқы тікелей алымды тек құдайлар мен храмдарға құрбандық шалу
ретінде берілетін мал-мүліктер түрінде алып отырса, кейіннен кемелер
жасауға, белгіленген тәртіпті қамтамасыз етуге, қала шаруашылығы мен
порттағы жұмыстарды жүзеге асыруға деп аздап салық алынатын болған.
Көне Римдегі алғашқы салықтар цензус (ценз) деп аталған. Ценздар
әрбір бес жылдың көлемінде азаматтардың мүліктеріне сәйкес белгіленіп,
алынған.
Ресей мемлекетінің салық жүйесі ІХ-ғасырдың соңына таман қалыптаса
бастады. Ең бірінші алынған салық дань деп аталатын. Сол кездерде
алынатын салықтардың бәрі баждар болып саналатын. Баждардың мына түрлері
алынған: мыть, гостиная, перевоз, вес и мера, торговая, вира,
продажа.Татар-монғол шапқыншылығы кезінде Ордаға выход деген салық
төленген, сондай-ақ ям атты салық Орданың елшісі мен оның қызметкерлерін
ұстау үшін алынған. Патша Үшінші Иванның кезінде данные, ямские,
пищальные, деген салықтар, стрелецкая подпть, полоняничные деньги,
сборы на городовое и засечное дело, соха, медовая дань, яеуся деген
түрлі міндетті төлемдер алынған.
Қазақстанда да заман-кезеңдеріне сай салық жүйесі болғаны ешбір күмән
тудырмайды. Бір ғана дәлел ретінде Ұлы Жібек Жолы мен өркендеп, дамыған
қамал-қалалар Сығанақ, Отырар, Тараз, Мерке, Исфиджаб, Құлан,
Яссы, Сауран, Барысхан, Аспара, Баласағұн, Қойлық, Талхиз,
Екіөгіз, Баба-ата жөніндегі мағлұматтарды айтуға болады. Тек бір
өкініштісі, жазба мәліметтердің сақталмағанына байланысты осы салықтар
жөніндегі дерек көздерінің өте аз болуы.
Кезінде Қазақстан тарихына, сонымен бірге салық салу мәселелерін
шешуге орасан зор үлесін қосқан бірден-бір құқықтық дерек көзі Тәуке
ханның (Әз тәуке) хандық құруы кезінде, оның тікелей қатысуымен қабылданған
жеті жарғы болып табылады.
Салықтың белгіленуі, салық салу мемлекеттің құрылысына, қалыптасқан
қоғамдық дәстүрлерге, мемлекет экономикасы мен фискальдық саясатының мән-
жайына, билік етуші тармақтардың өктем өкілеттіліктерінің демократиялық
деңгейіне, нақты қалыптасқан әлеуметтік, саяси және әкімшілік жағдайларға
қарай жүзеге асырылады. Былайша айтқанда, салықты мемлекеттің экономикалық
әлеуетінің (күш-қуатының) функциясы деп санауға болады. Осы орайда қатты
ескеретін жәйт, салықтың (экономикалық) мән-жайы мен заң жүзінде іске
асырылатын мәнінің арасында қарама-қайшылық туындамауы қажет.
Демек, қорытындылай келе, салық - салық салу, мемлекеттің салық
жүйесі деген сөздердің мағынасын мемлекеттің кірісін салық төлеушілірдің-
заңды және жеке тұлғалардың материалдық мүдделеріне мүмкіндігінше нұқсан
келтірмей қалыптастыру керек деп түсінген дұрыс.
Салықтарды тарихи тұрғыда зерттеу олар мемлекетпен қатар пайда
болғанын көрсетеді. Бір дәуірде дүниеге келген мемлекет пен салықтардың
қатар қалыптасуы және одан әрі бірге дамуы мемлекет пен салықтардың
ажырамас сипатын ашады. Сол уақыттан бастап қазіргі заманға дейінгі салық
салу жүйесінің дамуын шартты түрде төрт кезеңге бөлуге болады.
Салық салудың қалыптасуы мен дамуының алғашқы кезеңі ежелгі дүние
және орта ғасырлар уақытына келеді және бұл уақыт аралығында салық салу
негізінен берекесіздігімен және кездейсоқтықпен сипатталды. Яғни, салық
салу нақты ұйымдастырылмаған және салық салу тәртібі реттелмеген болатын.
Бірақ, басқа мемлекеттерге қарағанда белегілі бір тәртіпте реттеліп отырған
салықтық жүйесі бар мемлекеттерде болған. Салық салудың осы кезеңіндегі
салықтар жүйелендірілмеген еді және натуралды формада төленетін.
Біздің жерімізде ерте заманда ірге тіккен алғашқы мемлекеттердің
бірі – Түрік қағанаты. Түрік этнонимі қытай жылнамаларына 542 жылдан бері
белгілі, яғни осы жылдары біздің жерімізде салықтар және алымдар
пайдаланып, салт – дәстүр немесе заң негізінде қазақ халқына “сіңін
отырған” деуге болады.
Түрік қағанаты Қытай елімен экономика жағынан жақсы қарым – қатынаста
болған. Қытай елі Қазақ жерінде сауда – сатық жасап, сол кездегі билік
еткен – Мұқан қағанға жылына 100 мың тең жібек матасын төлеп отырған.
Түрік қағанаты 603 жылы Батыс, Шығыс болып бөлінгеннен кейін олардың
алып жатқан жері анықталды. Батыс Түрік қағанатының қағаны – Тон (618-
630жж) Орта Азиядағы басқару жүйесін қайта құрды. Салық жинауға жергілікті
адамдарды бекітіп, оларға “селиф” деген атақ берді. Олардың үстінен
жасауылдар бақылау жүргізді.
Қарапайым халықты “қара бұдундар” деп атаған. Бұл сөз қазақтын “қалың
бұқара”, “қара халық” деген мағынасы. Алым – салықты төлейтін, ауытпалықты
көп көтеретін осы “қара бұдундар” Түрік қағанатында салықтын “қанмен
өтейтін” түрі де болған. Ондай әскери міндетті атқарушы адамдар майдан
шебінің алдынғы қатарында жүрген. Мұндай қызметті көбіне тәуелді
тайпалардың адамдары атқарған. Бағынышты тайпалар азық – түлік салығын,
төлеп, қымбат бағалы аң терілерін де тапсырып отырған.
Түргеш қағанаты (704-756жж) мал өсіру, егін салумен айналысты. Қаған
меншігіндегі жерді ақсүйектерге бөлін, ақсүйектердің шаруашылығын кедейлер
күн көру, жан бағу үшін айналысқан. Тарихи деректер бойынша Түргеш
қағанатының ыдырауы үш себептін әсерінен, ал оның біреуі – алым-салықтын
көптігі мен қысым көрсетуі.
Қарлұқ қағанаты (756-940жж) тұсында Білге Күн Қадыр-хан Саманилер
сарайына алым-салық төлеп отырған. Яғни осында жер салығы пайдаланылған
болатын, бірақ салықтын “құрбаншылық” түрі әлі де болса пайдаланылды.
Қимақ қағанаты (IXғ. соңы – XIғ. басы) – оларда мал шаруашылығы басым
болды. Гардизи былай деп жазады: “шаруалар өз мырзаларына мал бақты”. Тағы
дай айта кететін жай, мұнда адам қайтыс болса құрбандыққа шалу міндеті
болған.
Қарахан мемлекеті (942-1212) – ондағы жер иеленудің бір түрі “иқта”
болған. Иқтаның мәні – оны алған адамдар ол жерде отырған қарапайым
халықтан алым-салық жинап, ханға әскери қызмет етуге міндетте болған.
Ірі билік иелеріне жаулап алынған жерлерден үлес беріліп, олар арқылы
қазына салығы жинастырылып отырған. Мұндай салық жинау үшін мемлекет жері
де жылға берілетін болған.
Дінбасыларға, діни мекемелерге ірі жер иеленушілер, көшпелі
әскербасылар өсиет етін қалдырған жерлер де болған. Оларды ваңфтық жерлер
деп аталған және олардан салық алынбаған.
Отырықшы аудандарда шаруаларды қанаудың бір түрі – олардың үлеске
алған жерлерінен алым-салық жинастырып отыру. Араб, парсы деректерінде
ондай үлескерлерді музари немесе барзшар деп атаған.
Қарахан мемлекеті кезіндегі қанаудың бір түрі коммендация болды. Оның
мәні: әлсіз адам өз үлесіндегі жерді күштің қамқорлығына береді, ол әлсіз
адамды қорғауға тиіс. Әлсіз өзінің шамалы жерден алған өнімін және отбасын
қорғағаны үшін күштіге салық төлеген.
Музари немесе барзшар – шаруалардың үлеске алған жерлерінен алынатын
алым-салық..
Қарақытай (1125 - 1212жж) әрбір үйден бір динардан ақша жиналған.
Егістік жерлер халыққа беріліп, тиісті салығы арнайы адамдар арқылы
жинастырылған. Ал үлестік жерлерді иеленушілердің қолдарында арнаулы
грамоталары болған. Әрбір қалада билеуші болды, ол қарақытай гурханына
салық төлемін жеткізін тұрды.
Отырар, Тараз қалаларында алым-салықты гурханың арнайы жіберген
адамдары жинап отырды. Ал басқа аймақтардан салық жинау, оны
қарақытайлардың орталығына жеткізу жергілікті феодалдарға жүетелген.
Жетісудің егіншілікпен айналысатын тұрғындары билеушіге өнімнің оннан
бір үлесін төлеген. Ірі қалалар әкімі гурханға жыл сайын жер салығы харадж
төлеп отырған.
Харадж – феодалдық рента, өнделетін жерге салынатын салық.
Алтын Ордада (ХІІІғ. ортасы – ХVғ. ортасы) билігі жүріп тұрған хан
тұқымының әрбір өкілі белгілі бір аймақтан түсетін алым-салыққа ие болып
отырды. Салық жинаумен дағалар айналысты. Сонымен қатар халық санағын
өткізу, әскер жинау, байланыс қатынасын жүргізу деген сияқты жұмыстар
атқарған (“Ата -мұра” орта ғасырлардағы қазақ тарихы, 2002ж).
Ақ Орда, Моғолмтанның, Әбілқайыр хандығының, Қоғай Ордасының
мемлекеттік-әкімшілік құрылысы, салық түрлері мен міндеткерліктері.
Бұл хандықтардың күш-қуаты көп жағдайда халықтан алынатын алым-
салыққа, міндетті төлемдерге байланысты болды. Әскерлерді азық-түлікпен
қамтамасыз ету үшін жиналатын салықты тағар деп атаған. Жерден немесе онда
түратын түсетін алым-салық інжу болды. Жер көлеміне байланысты - қалан
салығы, екінші аймақтардан харадж, баж салықтары алынды. Баж - өнделетін
жерге салынатын салық. Құшыр – мал өсірушілерден мал басының 1 10
көлемінде алынған. Мал салығы зекет деп аталған. Зекет – ғарін-кемтарларға
үлестіру үшін мешіт жинайтын салық. Зекетті кемтар емес мұсылмандар ғана
төлейді. Исламның негізгі бес нарызы бойынша жылына бір рет зекет беру
керек. Зекет ішін жеуінен , борышынан артық болса 80 гр алтыннан, 56 гр
күмістен зекет беруі керек. Бұлардың қырықтан бірі зекетке беріледі.
Салықтың белгіленуі, салық салу мемлекеттің құрылысына, қалыптасқан
қоғамдық дәстүрлерге, мемлекет экономикасы мен фискальдық саясатының мән-
жайына, билік етуші тармақтардың өктем өкілеттіліктерінің демократиялық
деңгейіне, нақты қалыптасқан әлеуметтік, саяси және әкімшілік жағдайларға
қарай жүзеге асырылады. Былайша айтқанда, салықты мемлекеттің экономикалық
әлеуетінің (күш-қуатының) функциясы деп санауға болады. Осы орайда қатты
ескеретін жәйт, салықтың (экономикалық) мән-жайы мен заң жүзінде іске
асырылатын мәнінің арасында қарама-қайшылық туындамауы қажет.
Демек, қорытындылай келе, салық - салық салу, мемлекеттің салық
жүйесі деген сөздердің мағынасын мемлекеттің кірісін салық төлеушілірдің-
заңды және жеке тұлғалардың материалдық мүдделеріне мүмкіндігінше нұқсан
келтірмей қалыптастыру керек деп түсінген дұрыс.
Мемлекеттің бюджет жүйесінің аса маңызды құраушы негізі мемлекеттің
салықтық құқығының көмегімен мәжбүрлеу арқылы алынатын міндетті төлемдер-
салықтар,алымдар,баждар,төлемақылар және т.б., яғни жинақтап айтқанда
салықтық түсімдер болып есептелінеді. Салықтар мен бюджетке төленетін басқа
да міндетті төлемдердің экономикалық-құқықтық маңызы олардың төленуіне
байланысты туындайтын қаржылық-экономикалық және құқықтық қатынастарды,
яғни салық төлеушілердің мемлекетке салықтық төлемнің затын (сомасын)
берулері кезінде салық заңдарымен белгіленген салықтық құқықтық қатынасқа
қатысушы мемлекет пен салық төлеушілердің арасында туындайтын қатынастарда
жарқын көрініс табады.
Салықтар экономикалық және әлеуметтік-саяси қатынастарды өзінің
бойында жинақтаушы күрделі әрі қоғам өмірінің көп аспектілі қаржылық-
құқықтық құбылысы болып табылады. Сондықтан ол өзіне тән көптеген айрықша
белгілерімен ерекшеленеді.
Сонымен салық мемлекет тарапынан біржақты шығарылғн заңдардың
негізінде, сол заңдарда айқындалған нақтылы мөлшерде және қатаң белгіленген
мерзімдерде, Республикалық немесе жергілікті бюджет кірісін қалыптастыру
мақсатында салықтық міндеттемелерін орындауға тиісті заңды және жеке
тұлғалардан жүйеленген әрі тұрақты түрде уәкілетті мемлекеттік органдар
алатын баламасыз, қайтарымсыз, ақшалай (кейде заттай) міндетті төлем болып
табылады.
1.2 Салықтық жеңілдіктердің экономикалық мәні
Мемлекеттің бюджет жүйесінің аса маңызды құраушы негізі мемлекеттің
салықтық құқығының көмегімен мәжбүрлеу арқылы алынатын міндетті төлемдер-
салықтар, алымдар, баждар, төлемақылар және т.б., яғни жинақтап айтқанда
салықтық түсімдер болып есептелінеді. Салықтар мен бюджетке төленетін басқа
да міндетті төлемдердің экономикалық-құқықтық маңызы олардың төленуіне
байланысты туындайтын қаржылық-экономикалық және құқықтық қатынастарды,
яғни салық төлеушілердің мемлекетке салықтық төлемнің затын (сомасын)
берулері кезінде салық заңдарымен белгіленген салықтық құқықтық қатынасқа
қатысушы мемлекет пен салық төлеушілердің арасында туындайтын қатынастарда
жарқын көрініс табады.
Салықтар экономикалық және әлеуметтік-саяси қатынастарды өзінің
бойында жинақтаушы күрделі әрі қоғам өмірінің көп аспектілі қаржылық-
құқықтық құбылысы болып табылады. Сондықтан ол өзіне тән көптеген айрықша
белгілерімен ерекшеленеді.
Осы орайда салық:
1. түсім көзі жалпы табыстың белгіленген бөлігі болып табылатын
төлем;
2. міндетті төлем, жекелей-эквивалентсіз төлем;
3. қайтарылмайтын төлем;
4. мемлекет кірісін қалыптастыратын төлем;
5. ұдайы төлем;
6. мәжбүрлі төлем;
7. заң жүзінде белгіленген төлем;
8. құқыққа сай төлем;
9. жекелей-айқындалған сипаттағы төлем;
10. салық төлеушінің экономикалық-қаржылық жай-күйіне қатысты функ-
ция;
11. реттеуші сипаттағы экономикалық стимул және мемлекеттік бюджеттің
материалдық - заттық қаражаттарының көзі;
12. қоғамдағы бөлу және қайта бөлу қатынастарын білдіретін
экономикалық категория;
13. мемлекеттің салықтық құқығына сай мәжбүрлеп алына отырып, бюджет
жүйесінің мызғымас материалдық негізін құрайтын төлем;
14. бірыңғай салық жүйесін білдіретін мемлекеттік деңгейдегі және
жергілікті салық салу жүйелеріне байланысты мемлекеттік және жергілікті
болып көрініс табатын төлем болап саналады.
Сонымен салық мемлекет тарапынан біржақты шығарылғн заңдардың
негізінде, сол заңдарда айқындалған нақтылы мөлшерде және қатаң белгіленген
мерзімдерде, Республикалық немесе жергілікті бюджет кірісін қалыптастыру
мақсатында салықтық міндеттемелерін орындауға тиісті заңды және жеке
тұлғалардан жүйеленген әрі тұрақты түрде уәкілетті мемлекеттік органдар
алатын баламасыз, қайтарымсыз, ақшалай (кейде заттай) міндетті төлем болып
табылады.
Салық салу процесінде нақтылы салық төлеуші орындауға тиіс салықтық
міндеттемелер салықтық заң актілерінде белгіленген әрбір салықтың құрамдас
бөліктерінің жиынтығы-салық элеметтері арқылы айқындалады.
Негізгі салықтардың қызметі:
1. Фискальды - бұл мемлекет табысын жасау.
2. Реттеу - бұл экономиканың кейбір салаларын дамытуды ынталандыру
немесе тежеу.
3. Қайта бөлу - бұл жиналған салықтық түсімдерді қаржыландыруды қажет
ететін бағдарламалар пайдасына сәйкес қайта бөлу.
Салық элементтері салықтық міндеттемелердің элементтерінде толық әрі
сапалы көрініс тапқан жағдайда салық жүйесінің фискальдық және реттеуші
қабілеті күшейе түседі.
Салық элементтері:
1. Салық субъектісі – бұл заңды немесе жеке тұлға (төлейтін адам).
2. Салық объектісі – бұл салық есептелетін база (табыс, мүлік, тауар,
мұра, жер) (не үшін төленетіні).
3. Салық көзі – бұл жалақы, кіріс,дивиденттер (неден төленетіні).
4. Салық мөлшері – бұл шекті, жеңілдікпен, орташа, нөлдік (салық
мөлшері). Шекті табыстың әр қосымша бірлігінен түсетін үстеме салық. Орташа-
табыстың жалпы сомасына бөлгендегі салықтың жалпы сомасы.
Салықтық жеңілдіктер – бұл салық мөлшерінің азаюы немесе салықтан
толық босату.
Алымдар дегеніміз мемлекеттік уәкілетті органдар тарапынан өтінуші-
келуші белгілі бір тұлғаларға қатысты нақтылы көрсетілген тиісті қызметтер
мен берілген құқықтыр немесе арнайы рұқсаттар үшін сол заңды немесе жеке
тұлғалардан алынатын мақсатты-бағдарлы, біршама-эквивалиентті әрі міндетті
ақшалай төлемдер.
Алым өзіне тән мынадай:
1. біржолғы төлем;
2. біршама-эквивалиентті төлем,
3. міндетті төлем;
4. нақты тұлға үшін ерікті сипаттағы төлем;
5. ақшалай төлем;
6. өтемдік сипатта болатын төлем;
7. көрсетілген қызметтің құны есепке алына отырып жүзеге асырылатын
төлем;
8. кейде мемлекттің материалдық мүддесі басым болып кететін төлем
сияқты белгілермен ерекшелінеді.
Қазақстан Республикасында алымдардың мынадай түрлері:
1. заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін;
2. жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін;
3. жылжымайтын мүлікке және олармен жасалатын мәмілерге құқықтарды
мемлекеттік тіркегені үшін;
3.1. жылжымалы мүлік кепілін мемлекеттік тіркегені үшін;
4. радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды
мемлекеттік тіркегені үшін;
5. механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін;
6. теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекттік
тіркегені үшін;
6.1. Кеменің немесе жасалып жатқан кеменің ипотекасын мемлекеттік
тіркеу үшін;
7. азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін,
8. автокөлік құралдарының ҚР-ның аумағы арқылы жүріп өткені үшін;
9. аукциондардан алынатын алым;
10. дәрі-дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркегені үшін;
11. жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық
алым;
12. телевизия және радиохабарларын тарату ұйымдарына радиожиілік
спектірін рұқсат бергені үшін алынады.
Баж - арнайы мамандандырылған уәкілетті органдар тарапынан өздеріне
өтінуші-келуші тұлғаларға қатысты жасалған заңи маңызы бар белгілі бір іс-
қимылдар және берілген ресми құжаттар үшін сол заңды немесе жеке
тұлғалардың алынатын біршама- эквивалиентті, міндетті ақшалай төлем.
Мемлекеттегі баждар мемлекеттік және кедендік болып бөлінгенімен
жалпы сипаттамасы көптеген белгілері бойынша сәйкес келетіндіктен бажға тән
қасиеттер ретінде мыналар жатады:
1. міндетті төлем;
2. мәжбүрлі төлем;
3. арнаулы төлем;
4. ақшалай төлем;
5. заңи маңызы бар іс-әрекетті жасауға орай жүзеге асырылатын төлем;
6. белгілі бір құжаттарды беруге байланысты жүзеге асырылатын төлем;
7. мемлекеттік ішкі және сыртқы кедендік шекараны әрі-бері кесіп өтіп
тауарлар мен өнімдерді әкетіп, әкелуші тұлғалар жүзеге асыратын төлем;
8. мемлекет кірісі;
9. біршама-эквивалиентті төлем;
10. көрсетілетін қызмет құныныа қарамастан (есепке алмай) жүзеге
асырылатын төлем сияқты ерекшеліктері көрініс табады.
Қазақстан Республикасында төмендегідей кедендік баждар мен міндетті
төлемдер бар:
1. кедендік баждар;
2. кедендік ресімдеу үшін кедендік алым;
3. тауарларды сақтағаны үшін кедендік алым;
4. кедендік ілесіп алып жүргені үшін кедендік алым;
5. ҚР кедендік органдарының лицензия бергені үшін алымы;
6. Кедендік ресімдеу жөніндегі маманның біліктілік аттестатын бергені
үшін алым;
7. Алдын ал шешім үшін төлемақы алынады.
Төлемақы - уәкілетті мемлекеттік органдар тарапынан өздеріне
өтінішпен келуші тұлғаларға көбінесе материалдық сипаттағы табиғи, сондай-
ақ кейде өзгеше мақсатта пайдаланылатын белгілі бір объектілерді, не
болмаса соларға байланысты рұқсаттарды және құқықтарды бергені үшін сол
заңды немесе жеке тұлғалардан алынатын біршама-эквивалиентті, міндетті
ақшалай төлем.
Төлемақының өзіне тән белгілері: міндетті төлем; ақшалай төлем;
біршама-эквивалиентті төлем; Салық кодексімен және басқа да дербес ҚР заң
актілерімен негізделетін төлем болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы мынадай төлемақылар жұмыс істейді:
1. жер учаскелерін пайдаланғаны үшін;
2. жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін;
3. қоршаған ортаны ластағаны үшін;
4. жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін;
5. орманды пайдаланғаны үшін;
6. ерекше қозғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін;
7. радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін;
7.1. Қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын бергені
үшін;
8. кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін;
9. сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастырғаны үшін алынады.
Сонымен, салықтар экономикалық өсудің негізгі факторы ретінде көрініс
табады және осындай қасиетінің арқасында ұдайы өндіріс процесін
ынталандыру функциясы әрі дербес экономикалық категория болып
табылады.Салықтардың табиғаты ұдайы өндіріс және экономикалық өсу
заңдарымен айқындалады, сондай-ақ олар өте күрделі қаржылық-экономикалық
құрылымымен ерекшеленеді.
Бүгінде ҚР-ның салық жүйесі өзінің құрылу және жұмыс істеу
негізіндегі экономикалық-құқықтық принциптерінде көзделген әлеуметтік-
экономикалық басымдылықтарға орай салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді
мемлекеттік бюджет шығысының әлеуметтік бағдарына байланысты бөледі.
Осындай мән-жайлар тұрғысынан салық жүйесіндегі іс-қимылдарға
қатысушылардың құқықтары мен міндеттері, орталықта және жергілікті
аумақтарда жүргізілетін салық әкімшілігінің негізгі бағыттары,
республикалық және жергілікті фискальдық мүдделерді нақтыландыруға қажетті
ақпараттар базасы, мемлекеттік бюджет кірістері мен шығыстарын
тендестірудің кешенді принциптері айқындалады.
Салықтық құқық негізінде жүргізілетін мемлекеттік салық әкімшілігі
салық жүйесінің тактикалық және стратегиялық салықтық әлеуетін, мақсатты
әлеуметтік-экономикалық ұстанымдарды, ішкі және сыртқы салық саясатының
принциптерін, салықтық құқықтық қатынастар жүйесін мемлекеттік басқаруды
ұйымдастыру процесін қамтиды.
1.3 Шет мемлекеттерінде салықтық жеңілдіктерді қолдану ерекшеліктері
Канадада табыс салығы туралы бірінші әскери Заң 1917 жылы елдің
бірінші дүниежүзілік соғыстағы шығындарын қаржыландыру мақсатында
қабылданды. 1948 жылы табыс салығы туралы Заң қабылданып, 1972 жылы оған
маңызды өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. 1981 жылы салық салу
саласында үлкен реформалар жүргізу жобаланған Үкімет бағдарламасы
қабылданды. Нәтижесінде 1988 жылы реформаның бірінші кезеңі табыс
салығына байланысты өткізілді. Бұл реформа нышандары жағынан 1986 жылы
өткізілген АҚШ реформасына ұқсас болды. Ол реформа бюджеттің негізгі кіріс
көзін құрайтын табыс салығы мен пайдаға салынатын салыққа қатысты
көптеген өзгерістерді қамтыды. Осы реформаның нәтижесінде осыған дейін
федералдық деңгейде қолданылған табыс салығыныың он ставкасының орнына үш
салық ставкасы енгізілді; көптеген салық жеңілдіктері салық разрядтарына
ауыстырылды; экономиканың әр түрлі саласы үшін салық ауытпалығы
оңайлатылды, провенциялық деңгейдегі табыс салығына ставка тағайындау
жергілікті орындарға берілді, т.с.с.
Канаданың салық жүйесі үш деңгейден тұрады:
Федералдық (мемлекеттік бюджет кірісінің 48 пайызын құрайды);
Профенциялық (мемлекеттік бюджет кірісінің 42 пайызын құрайды);
Жергілікті (мемлекеттік бюджет кірісінің 10 пайызын құрайды).
Федералдық бюджет кірісінің басым бөлігін халықтан алынатын
табыс салығы, әлеуметтік сақтандыру қорына салық құрайды. Одан кейін
федералдық Үкімет дотация түрінде салықтық түсімдерді провинциялар арасында
бөледі.
Провинциялық кірістердің негізгі бөлігі:
сатуға салынатын салық;
корпорация табысына салынатын салшық;
акциздер;
мұра мен сыйға салынатын салық тәрізді көздерден құралады.
Жергілікті бюджеттің кірісі негізінен мүлікке салынатын
салық пен кәсіпкерлікке салынатын салықтан тұрады.
Бұл елде салықтық реттеудің нақты жүйесі қалыптасқан. Салық саясатын
Қаржы министрлігінің бюджеттік саясат және экономикалық талдау бөлімі
жасайды. Салықтардың уақытылы және толық көлемде бюджетке түсуіне Ұлттық
кіріс министрлігі басшылық жасайды. Салыққа қатысты туындайтын даулы
мәселелер Салық соты деңгейінде шешіледі. Салықсаласына қатысты
мәселелердің құқықтық негізін кіріске (табыс) салынатын салық туралы,
Жұмыссыздықтан сақтандыру туралы, тәрізді заңдар мен заңнамалық
актілер құрайды.
Халық тура және жанама салықтар төлейді. Тура салықтарға табыс
салығы, капитал өсіміне салынатын салық, жылжымайтын мүлікке салынатын
салық, отын салығы, т.б. жатады. Салықтардың көпшілігі федералдық және
провинция деңгейінде төленеді.
Табыс салығы федералдық және провинция деңгейінде алынады. Табыс
салығына халықтан табыс салығы мен корпорация табысына салынатын салық
жатады.
Халықтан алынатын табыс салығын төлеу жауапкершілігіне Канадада
тұратын, жұмыс жасайтын, бизнеспен айналысатын және ел аумағында меншігі
бар тұлғалар тартылады. Бейрезидент тұлғалар Канадада алған табыстары
бойынша салық төлеу жауапкершілігіне тартылады. Халықтан алынатын табыс
салық төлеу салу барысында оның объектісі ретінде табыс қарастырылады. Ол
өз кезегінде жиынтық табыс пен оны алуға кеткен шығындар арасындағы
айырма негізінде анықталады. Салық төлеушінің жиынтық табыс еңбекақысы,
кәсіпкерлік қызметтен алған табысы, капитал өсімі, мүлікті жалға беруден
алған табысы, дивидендтер, т.б. табыстары жатады. Табыстан зейнетақы
қорына жасалған аударымдар, кәсіподаққа аударылған жарна, асырауындағы
адамдарға (қарттарға, балаларға, мүгедектерге) берілетін салық салынбайтын
минимум шегеріліп тасталады. Федералдық табыс салығы 17-29 пайыз аралығында
прогрессивтік шкаламен төленеді. Провинциялық табыс салығы (Квебектен
басқа) федералдық табыс салығынан пайыз түрінде есептеліп алынады.
Халықтан алынатын табыс салығынан басым бөлігі жұмыс жасайтын жерінде
еіңбекақыдан ұсталып қалды.
Халықтан алынатын табыс салығының жүйесінде активтердің нарықтық
құнының өсіміне салынатын салықтың алатын орны зор. Бұл салықтың нақты
ставкасы 30 пайызға тең.
Корпорация табысына салынатын салық федералдық және провинциялық
бюджет кірісіне түседі. Федералдық табыс салығының ставкасы Канада заңымен
12 және 28 пайыз мөлшерінде барлық провинцияларға біртұтас болып
бекітілген. Өңдеу өнеркәсібіндегі кәсіпорындар үшін федералдық табыс
салығының ставкасы 23 пайыз мөлшерінде белгіленген. Профинциялық табыс
салығының ставкалары провинцияның заң шығару мәжілісінде бекітілді. Салық
ставкасы әр провинцияда әр түрлі болып келеді және оның өзгеруі федералдық
табыс салығынан ставкасының өзгеруіне әсер етпейді. Мунципалитеттердің
корпорацияларға салық салу құқығы жоқ. Канадада шағын бизнестің
өркендеуіне басым көңіл бөлінеді. Бұл елдің заңнамасына сәйкес,
жылдық табысы 200 мың долл. құрайтын және жалдамалы жұмыскерлерінің саны
100 адамды құрайтын компаниялар шағын бизнес субъектісі болып танылады.
Қазіргі кезде барлық компаниялардың ішіндегі олардың үлесі орта есеппен 80-
85 пайызды құрайды. Шағын компаниялар негізінен қызмет көрсету, бөлшек
сауда, құрылыс салаларында жұмыс жасайды. Шағын бизнестегі компаниялар 12
пайыздық төмендетілген ставкамен табыс салығын төлейді.
Корпорация салық салу барысында мынадай салық жеңілдіктері
беріледі:
инвестициялық салықтық несие;
жеделдетілген амортизация;
салық төлеу мерзімін ұзарту;
экспорт операцияларын салықтан босату және т.б.
Бұл жеңілдіктер, сондай-ақ ауылшаруашылығын, ғылыми-зерттеу,
тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды дамытуды, жаңа технологияларды
өндіріс процесіне енгізуді ынталандыру мақсатында да беріледі.
Инвестициялық салықтық несие негізінен арнайы бөлінген аудандарға
беріледі.
Өндіріс процесінде залал туындаған жағдайда, ол жеті жыл
мерзімге кейінге шегеріледі.
Ауыл және балық шаруашылығының дамуын ынталандыру, сондай-ақ
фермерлердің балаларын ауыл шаруашылығындағы жұмысқа тарту мақсатында
арнайы салық жеңілдіктері қарастырылған. Атап айтқанда, баланың ата-
анасы қайтыс болған жағдайда, салық төлеу міндеті кейінге қалдырылады;
жұмыс барысында күрт ауытқулар туындаған жағдайда салық төлеу міндеті
бес жыл мерзімге; залал сомасы жеті жыл мерзімге шегеріледі.
Сатудан алынатын салық Канаданың барлық өнеркәсіп тауарларына
және импортталған тауарларына салынады. Салық федералдық және провинция
бюджеттеріне түседі. Сатудан алынатын салықтың өзіне тән мынадай ерекшелік
белгілері бар:
а)өндірістік процесс салықтан босатылып, тек тұтынуға қолданылады;
ә)кең базаға сүйенеді.
Бұл салық азық-түлік, балалар киім-кешегіне, дәрі-дәрмектерге
қолданылмайды. Федералдық сатудан алынатын салық біртұтас 12 пайыздық
ставкамен тауар бағасына қосылып алынады. Провинциялық салық ставкаларының
жоғарғы және төменгі шегі федералдық деңгейде бекітіліп, нақты ставкасын
провинциялардағы билік органдары өздері бекітеді. Провинциялар арасында ең
төменгі ставка Британдық колумбияда 6 – пайыз, ең жоғарғы ставка
Ньюфаунлендте - 12 пайыз мөлшерінде белгіленген. Сатудан алынатын салық
провинция кірістерінің орташа есеппен 15-17 пайызын құрайды. Ал, Альберт
провинциясында бұл салық салынбайды. Салықты тұтынушы төлегенімен де, іс
жүзінде бюджетке өндіруші аударады. Қосылған құнға салынатын салық 1991
жылдан бастап енгізілді. Негізгі салық ставкасы – 7 пайыз. Азық-түлікке,
медициналық препараттарға, денсаулық сақтау мен білім беру қызметтеріне
аталмыш салық қолданылмайды. Бұл салықтың ауыртпалығы сатуға салынатын
салықпен бір мезгілде салынуында болып табылады. Нәтижесінде бөлшек сауда
саласында қатар жүруінің салдарынан сатушылар мен сатып алушыларға көптеген
қолайсыздықтар туғызады.
Жылджымайтын мүлікке салық салық салу мақсатында проваинциялық билік
органдары мүліктерді бағалауды жүзеге асырады. Жылжымайтын мүлікке
салынатын салық мүлік нысаны мен бағалау құнына байланысты салынады.
Бензин сатудан алынатын арнайы салық федералдық және Альберта,
Саскачевана провинцияларынан басқа профинциялардың барлығында қолданылады.
Бұл салықты фермерлер, балықшылар, өндіру, өңдеу және орман өнеркәсібіндегі
кәсіпорындар төлемейді. Сондай-ақ, әлеуметтік сақтандыру және денсаулық
сақтау алымдарын федералдық және провинциялық Үкімет алады.
Салық төлеушілер жыл сайын қаржы органдарына табыс мөлшері мен салық
сомасы туралы ақпары көрсетілген декларацияны есепті жылдан кейінгі
күнтізбелік жылдың 30-шы сәуіріне дейін толтырып, тапсырады. Салық
декларациясының дұрыс толтырылуы мен ондағы ақпарлардың растығын салық
органдары ішінара бағалау негізінде тексереді; ревизия жүргізеді; салық
төлеушінің бухгалтерлік кітабын тексереді. Салық заң бұзушылықтары
анықталған жағдайда айыппұлдан бастап екі жыл бас бостандығынан айыруға
дейін баратын қатаң жазалау шаралары қолданылады. Салық төлеуші мұндай
шешіммен келіспеген жағдайда Канаданың салық сотына, федералдық сотқа, одан
әрі Жоғарғы сотқа саты бойынша шығымдануға құқылы.
Жеке табыс салығы Қазақстанда ғана емес, сонымен қатар басқа да
көптеген елдерінде де бар. Бірақ оның жеке тұлғалардан алыну тәртібінде,
салынуында кейбір өзгешеліктер бар. Мысалы Ұлыбританияда табыс салығы
заңмен шешілген жеңілдіктер шегерімі есебінде жылжық жиынтық табыс
ретіндегі салық салынатын табыстан ұсыталынады. Сонымен қатар ол жалақылық
және инвестициялық (еңбекпен табымаған) болып бөлінеді.
Төлем көзінен жалақы мен айлықтан түскен табыстан тұратын жалданған
еңбек тұлғасы үшін салық декларациясы толтырылмайды. Басқа жағдайларда
табысқа салынатын салық заңмен белгіленген мерзімде, салық төлеушімен
ұсынылған декларация негізінде жүргізіледі.
Британиялық табысқа салынатын салық шешуші деңгейде 1965 және 1973
жж. реформалар көмегімен ұйымдастырылды. 1965 жылға дейін табыс салығын
жеке тұлғалар сияқты заңды тұлғалар да, оның ішінде корпорациялар төледі.
Корпорация пайдасына жеке салық енгізілгеннен кейін, оның әрекет ету саласы
жеке кәсіпкерлік қызметпен айналысатын немесе іскерлік серіктестік партнері
ретінде танылатын адамдарды қосқанда, азаматтардың жеке табысына дейін
қысқарады.Табысқа салынатын салыққа елеулі өзгерістер 1973ж. реформа
негізінде енгізіледі, нәтижесінде жалақылық және инвестициялық табыстарға
ставкалардың бірыңғай шкаласы бойынша салық салына бастады. Бұл салық салу
техникасын жеңілдетіп қана қоймай, сонымен қатар жеңілдіктер мен түсімдерді
есептеуге арналған шедулалар міндетін түпкілікті деңгейде өзгертті.
Универсалды және ең маңызды жеңілдік – табыс көзінен тәуелсіз барлық
салық төлеушілердің пайдалануға құқығы бар жеке жеңілдік және отбасы
басшысына салық салынуда есептелінетін қосымша отбасылық жеңілдік. Жеке
және отбасылық жеңілдік мөлшері бөлшек сауда бағасы индексінің өсімі
есебінде (және де ерекше экономикалық жағдайларға байланысты Парламент
Үкімет ұсынысы бойынша жеңілдік мөлшеріне тыйым салуға құқылы) әр қаржылық
жылда автоматты түрде қарастырылып отырады. Қазіргі кезде Ұлыбританиядағы
жеке жеңілдік 3445фунт стерлинг мөлшерінде анықталады.
Табыс салығының үш түрлі ставкасы әрекет етеді. Салық салынатын табыс
(барлық жеңілдіктер есебінен кейін) – 2500 фунт стерлингке дейін – 20(,
2501-ден 23700 фунт стерлинге дейін - 25( және 23700 фунт стерлингтен
жоғары - 40(.
Келесі қарастыратын мемлекет – Франция. Осы елдің салықтары ірі үш
топқа бөлінеді. Оның бірінші тобы табысты алу кезінде алынатын табыс
салықтары. Табыс салығының тобында жеке тұлғалардың табыс салығы маңызды
орын алады. Оның үлес салмағы Францияның мемлекеттік бюджетінде 18(-дан
асады. Берілген салық өткен қаржылық жыл қорытындысы бойынша жыл басында
мағлұмдаған табыстан жыл сайын алынып отырады. Салық фискалды бірлікке –
ерлі-зайыпты және олардың асырауындағы адамдардан тұратын отбасыға
салынады. Жалғыз адамдар үшін фискалды бірлік , әрине, бір адам. Табыс
дегеніміз есеп беру жылы ішінде түскен барлық ақша түсімдері: еңбекақы,
сыйақылар, зейнетақы, ғұмырлық рента, жылжымалы мүліктен түскен табыстар,
жерді пайдаланудан түскен табысар, өнеркәсіптік және коммерциялық қызмет
табыстары, коммерциялық емес сипаттағы табыстар, бағалы қағаздар
операцияларынан түскен пайда және т.б. Сонымен қатар меншік құқығын
тапсырудағы алынған бір жолғы табыстар да есепке қабылданады. Салық салу
бизнесінен заңмен арнайы анықталған шығындар, мысалы, тамаққа берілетін
мақсатты жәрдемақы алынады. Кейбір шегерімдер белгіліәлеуметтік топтарға:
қарт адамдар, мүгедектер және т.б. пайдаланылады.
Жеке тұлғаларға салынатын табыс салығы прогрессивтік сипатта, 0-ден
56,8( ставкасында.
90-жылдарда жеке тұлғалардан табыс салығы салықтық сипаттағы
әлеуметтік аударымдармен толтырылды. 1991 жылы Қаржы туралы заңмен
белгіленген жалпы әлеуметтік аударым жылжымалы және жылжымайтын мүліктен
түскен барлық табыстың 1,1(-ды құрайды. Мұнымен қоса, салым бойына пайыз
түрінде алынған, табыс базасында есептелген әлеуметтік аударымдар бар.
ПАуңдарым ставкасы - 1(. Сондай-ақ арнайы әлеуметтік аударымдар да бар.
Германияда табыс салығы прогрессивті. Оның минималды ставкасы - 53(.
Салық салынбайтын минимум, жалғыз адамдар үшін, айына – 1536 марка және
отбасыдағы екі адам үшін – 3072 марка. Бұдан соң балалардың салық
жеңілдіктері, жасқа байланысты жеңілдіктер, төтенше жағдайлардағы
жеңілдіктер (ауырып қалу, төтенше жағдай). Мысалы, 64 жасқа келген
максималды ставкасы, табысы 120 мың маркадан асатын азаматтар үшін, 240 мың
марка отбасылық екі жан үшін пайдаланылады.
Табыс салығының салу обьектісі – адамн.ың барлық табысы : жалдамалы
еңбек, өзіндік жұмысы, кәсіпшілік қызмет немесе ауыл және орман шаруашылығы
қызметіндегі, капиталдан түскен, мүлікті жалға беруден және алудан, сондай-
ақ басқа түсімдер.
Салық салынатын табысты анықтау үшін, түсімдерден шығындар алынады.
Бұл жағдайда ерекше шығындар есепке алынады, мысалы, ерлі-зайыптылар
айрылысқаннан кейінгі алимент, медициналық сақтандыру жарналары мен өмірді
сақтандыру, шіркеулік салық, кәсіптік білім алудағы шығындар және тағы
басқалар. Жалдамалы жұмыскерлерден алынатын табыс салығын, жұмыс беруші
оларға еңбекақы төлеген кезде ұстап қаладыжәне органдарына аударады.
Еңбекақы салығын анықтауда салық класстары, салық кесетелері мен
салық карталары сияқты категориялар пайдаланылады. Жалдамалы жұмыскерлер
мен қызметкерлер топталатын, алты салық класы бар.
І класс – балары жоқ бойдақ жұмыскерлер;
ІІ класс – бойдақтар, баласы бар айырылысқан немесе жесір қалған
адамдар;
ІІІ класс – үйленгендер, егер дн отбасында ерлі-зайптының біреуі ған
жұмыс істесе. Егер екеуі де жұмыс істесе, оның біреуі өзара келісіммен Ү
класқа көшеді;
ІҮ класс – күйеуі мен әйелі жұмыс істеген жағдайда, екеуі де салықты
бөлек төлейді;
Ү класс – жұмыс істейтін үйлегендер, оның біреуіне ІІІ класс бойынша
салық салынады;
ҮІ класс – бірнеше жерде еңбекақы алатын жұмыскелер;
Салық кестелері кластары, отбасныдағы шаруашылықтың бірлесе немесе
жеке жүруін есепке алады. Кестелер сондай-ақ салық жеңілдіктерін есепке
алады.
Еңбекақыдан салықты ұстау салық картасының негізінде жүргізіледі.
Карта тұратын жері бойынша қауыммен толтырылады. Онда салық класы, балалар
саны, жұмыскердің дін тұтуы куәландырылады. Сондай-ақ мүгедектігі, 64 жасқа
толғаны және т.б. көрсетіледі.
1994 жылы Германия салық түсімі түрінде 786 млрд. марка алады. Олар
былай бөлінген: федералды бюджетке – 379 млрд. марка, жер бюджетке – 269
млрд., қауым бюджетіне – 97,3 млрд., Еуропа Одақ қорына – 40,7 марка
көлемінде.
Көптеген дамыған елдердегідей, Италиядағы мемлекеттік табыстың көзі
жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы болып табылады. Табыс салығы
прогрессивтік сипатта және күнтізбелік жыл ішінде жеке тұлғалармен алынған
кешендік таза табыс ескеріледі. Салық жер меншігінен, капиталдан, жалдау
бойынша жұмыстан, кәсіпкерлік қызмет пен басқа да көздеоден алынған
табыстардан құрылады.
Жер меншігінен алынған табыс өз кезегінде, жер учаскелері мен
құрылыстан алынған табыстан құрылады. Оның біріншісі жерді иемдену
фактісінен немесе аграрлық қызметті жүзеге асырудан жасалады. Екіншісі
тікелей иеленушінің ғимараттар мен үйлерге эксплуатация жасаудан алынған
табыстан және оларды жалға бері нәтижесінде түскен табыстан құрылады.
Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығының ставкасы прогрессивтік
сипатта. Өзгерістер инфляция индексі есебінде жыл сайын енгізіліп отырады.
1993 жылшы 7,23 млн. лирге дейінгі табыстар 10(-қ ставка бойынша, 7,2 млн-
нан 14,4 млн. лирге дейінгі табыс - 22(, 14,4 млн-нан 30 млн. лирге дейін -
27( және осы түрде 50(-ға дейін салынған. Асырауында адамдары бар отбасы
тұлғалары немесе 5,1 млн. лирден төмен табыс табатындар салық жеңілдіктерін
пайдаланады.
Табыс салығы, төлеушінің салық органдарына тапсырған табыс туралы
декларацияны толтыру жолымен есептеледі.
Жеке табыс салығы - жеке тұлғалардың ең бірінші кезекте төлейтін
салығы болып саналады.Себебі,тапқан табыстарынан немесе табыс көздерінің
бір бөлігін салық ретінде аударып отыру.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев халықа арнаған
Жолдауында жеке табыс салығының ставкаларын төмендетіп,салық төлеу тәртібін
оңтайлы етіп, белгілі бір жүйеге келтіруді атап өтті,яғни мұны жеке
тұлғаларға халықтың әлеуметтік жағдайының жақсаруына қосқан үлесі ретінде
қарауға болады.Ал 2009 жылдан бастап қолданысқа енуі тиіс Жаңа Кодексті
әзірлеу барысында жеке табыс салығы туралы жағдайлар көп
талқыланды.Көптеген пікірлер мен болжамдар қаралды.Оның бастысы
корпарациялық табыс салығының ставкасын азайтып,жеке табыс салығының
пайыздық мөлшерлемесін көбейту еді.Бұл сұрақ ұзақ талқыланып,соңында жеке
табыс салығының ставкасын 10 % мөлшерде қалуы шешілді.
Жаңа Кодексі жобасының баса назар аударылған негізгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz