ТӨЛЕ БИДІҢ ҚАЗАҚ ТАРИХЫНДАҒЫ ОРНЫ
КІРІСПЕ 4
1 ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ САЯСИ-ҚОҒАМДЫҚ ӨМІРІНДЕГІ БИЛЕРДІҢ ОРНЫ 7
1.1 Қазақ қоғамындағы билердің үлгі – өнегелік рөлі 7
1.2 Қазақ қоғамындағы билік қатынастарының ерекшеліктері 12
1.3 Қазақ қоғамындағы билердің атқарған функциясы 17
2 ТӨЛЕ БИДІҢ ҚАЗАҚ ТАРИХЫНДАҒЫ ОРНЫ 30
2.1 Төле бидің өмірі мен қызметі 30
2.2 Ұлыны ұлы тұтса – құт болады 39
2.3 Төле бидің құқықтық-қағидалық мәні бар өсиеттері мен нақыл 46
ҚОРЫТЫНДЫ 62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 64
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ қоғамындағы билік қатынастарының
ерекшеліктерін ой елегінен өткізе отырып және оны егжей-тегжейлі талдау
арқылы билер институтының саяси-мемлекеттік астарын айқындай аламыз. Сол
сияқты билер институтын арнайы ғылыми сараптаудан өткізу қоғамдағы дәстүрлі
билік қатынастарын жете түсінуге мол мүмкіндік береді.Еліміз тәуелсіздігін
алып, егеменді мемлекеттігін жариялағаннан соң басталған экономикалық
қиындықтар республикамыздағы тәртіпті де күрделендіріп, қылмыстық іс-
әрекеттерді жиілетіп жіберді.Мұндай қиын-қыстау кезеңде ауыл-ауылдағы зиялы
азаматтар, ақсақалдар қоғамдық тәртіптің сақталуына, ұры-қары болмауына
әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерімізді, яғни дәстүрлі құқық жүйемізді пайдалану
арқылы реттегені шындық.Кезінде нақақ өшірілген, тарих сахнасынан ысырылған
дәстүрлі құқық жүйеміздің кәдеге асар жағы өте көп. Оның үстіне ұлттық
болмысымызды жоғалтып алмай, сақтауға өте пайдалы. Осы айтылғандардың
барлығы дипломдық жұмыс тақырыбының өте өзекті екенін көрсетеді. Өздеріңіз
көріп отырғандай дипломдық жұмысым Төле би және билер институты деген
тақырыпты таңдадым. Тақырыпты таңдауыма бірнеше себеп болды. Соның бірі
ретінде билер институты қазақ қоғамында әрқашанда маңызды институттардың
біріне айналды және бүгінге күнде Төле бидің 350 жылдығы республика
көлемінде аталып отырғаны маған негіз болды.
Жалпы, қазақ халқы өзінің тарих сахнасынан өшірілген рухани мәдени
құндылықтарын қайта жаңғырту үстінде.Жұрт басына ауыр күн туғанда қазақ
билері жұлдыздай жарқырап, құрып кете жаздаған елдің басын біріктіріп,
тәуелсіздігімізді сақтауда ұлы сол жандардың асқан зор күш әрекеті ерекше
маңызға ие. Міне, Төле би сондай ардақты есімдердің ішінен ерекше орын
алады. Бұған тарих куә, халқымыздың ой-санасы куә.Билер институты жайлы сөз
қозғағанда тарихыннан тағылым алып өсетін ұрпаққа бірден Төле, Қазыбек,
Әйтеке билер елестейді. Ал Төле, Қазыбек және Әйтеке сынды ұлы қазақ
билерінің мемлекеттік құқықтық идеялары өзінің шешімін тапқан Жеті Жарғы
құқықтық ескерткіш жәдігері халық мүддесіне қызмет еткен, ұлт намысын
асқақтатқан, ұлы даланың дарынды перзенттері.Отанға қызмет етуді өз
өмірлерінен де жоғары қойды.Осыған орай аталмыш ұлы тұлғаларымыз қазақ
қоғамында өз орнын тапты. Жоғары да аталған үш заңгердің есімімен би
деген ұғым өте тығыз байланысты. Мәселен осы би деген ұғымның мағынасына
сәлде болса тоқтай кетсем.Қарапайым тілмен айтқанда би-қазақ даласында
билік қатынастарының белді әрі басты кейіпкерлерінің бірі.Көшпелі және
жартылай көшпелі қазақ қоғамындағы билік қатынастарының мәні, мазмұны,
құрылымы және ерекшеліктері бидің билік иесі ретіндегі осы қатынастардағы
орнын айқындайтын және негізін қалайтын.Демек, бидің дәстүрлі қазақ
қоғамындағы орнын анықтау қоғамдағы билік қатынастарының сырын және сипатын
танып-білуді және сол арқылы бидің билік аумағындағы тұлғасын түгендеуді
қажет етеді.Қазақтың Ұлы Даласының әртүрлі кезеңдерге әділдігімен
ерекшеленген көптеген билер болған. Қазақ даласының тарихының толайым бір
кезенің атақты үш би – Төле, Қазыбек, Әйтекенің атымен байланыстыруға
болады. Төле би өзінің балаларына Мен болсам халық үшін жүрген адаммын
дессе, Әйтеке би өз өмірі туралы: Өмірім өзгенікі, өлім ғана өзімдікі
деген екен. Бұл сол кездегі билердің жүргізу идеологиясынынң негізін
құраған қағида болатын. Үш бидің өмірі Қазақ тарихының аса ауыр да,
күрделі кезімен тұспа-тұс келді. Жоңғар қалмақтарының шабуылы, Қазақ елінің
өміріндегі шешуші тарихтың ұрымтал кезеңін тудырған болатын. Бұл кезең
тарихта Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама деген атпен белгілі. Дәл осы
кезде қоғам күшті мемлекет қайраткерлерін қажетсінді. Төле, Қазыбек, Әйтеке
билер дәл осы кезде билік құрған, қазақ жері мен елінің тұтас бірлігін
сақтап, сүттей ұйып күн кешуі үшін аянбай тер төккен марқасқалар.
Сондықтанда олар қазақ тарихында Атақты үш би, Үш пайғамбар деген атқа
ие болды. Осының билердің ішінде суырылып шығып, болашағы бұлдыр қазақ
еліне жол сілтеген бірден бір тұлға ол - Төле Әлібекұлы.Халқымыздың жоғын
жоқтап, барына бақ-береке тілеп, ел игілігі үшін аянбай еңбек еткен Төле
Әлібекұлының өз елі, қадір-құрметі зор.Ол әділдігімен қара қылды қақ жарған
кемеңгер би, аты-атағы көзінің тірісінде алты алашқа аян болған ірі тұлға.
Төле би билік басында отырып ел бірлігін сақтау, әділдік, заңдылық орнату
жолында талай үлкен-үлкен маңызды шаруалар тындырған. Сондықтанда Төле би
бабамыздың есімі жер бетінде қазақ деген халық тұрғанда, оның көк аспанда
шоқ жұлдыздай қалықтай бермек.
Зерттеу нысаны. XVII ғасырдың екінші жартысы және XVIII ғасырдың
бас кезіндегі қазақ хандығының саяси-қоғамдық кезенің зерттеу.
Зерттеу пәні. Дипломдық жұмысты жазу негізінде Білім және Ғылым
министрлігі рұқсатымен жарыққа шыққан тарихи кітаптарды, ғылыми
зерттеулер, газет-журналдар қолданылды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты –
қазақ қоғамындағы билердің саяси-құқықтық жүйедегі қызметіне, һәм ірі би,
шешен, дипломат, дана болып қалыптасқанын нақты фактілермен дәлелдеу.
Зерттеудің міндеттері. Сол үшін, яғни мақсатымызға жету үшін
төмендегі міндеттерді алға қойып отырмыз:
- қазақ қоғамындағы билер институтының құқықтық бастаулары мен даму
эволюциясын зерттей отырып, оның қоғамдағы рөлі мен мәнін ашу;
- Төле бидің ішкі-сыртқы саяси-құқықтық жағдайына тоқталу;
- Төле бидің өмірлік ұстанған принциптерін саяси көзқарастарын
екшей отырып, оның шығарған билік шешімдерінің әділеттілікке,
адамгершілікке, ел бірлігін нығайтуға арналғанын көрсету.
Дипломдық жұмысты жазудың теориялық және әдіснамалық негіздері.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері ретінде қазіргі таңда
әдістемелік басылымда шығып отырған және қоғамдағы ғылым саласының
әдістеріне тоқталдым. Мәселен осыған дейін қазақ елі өзіндік әдісі
болмады, яғни белгілі бір әдіснамалық ұстанымдарды қажеттілігі байқалып
отырды. Еліміздің тәуелсіздікке қол жеткізіп, егемендігімізді жариялауы
өзіндік бір әдіснамалық негізге жол ашты. Яғни тарихи зерттеулерге жаңа
теориялық, әдістемелік негіз қаланды. Тарих ғылымы біршама өзгерістерді
бастан кешіргенімен түбегейлі реформалардан тыс қалды. Соның нәтижесінде
қазақстандық тарих ғылымы қазіргі кезде теориялық - әдістемелік
тұрғыдағы дағдарыстан шыға алмай отыр. Оны ұлттық жарияланымдардың
материалдары дәйектейді.Дипломдық жұмыстың тарихнамасы сонау Тәуке заманы
мен Абылайдың кемел дәуірі қамтиды. Яғни XVII ғасырдың екінші жартысы және
XVIII ғасырдың бас кезіндегі аралықты бекітеді.Осы кезең қазақ даласынң
саяси-қоғамдық жағдайын көрсетеді. Бұл тақырыпқа арқау болған біршама
тарихи кітаптар, энцклопедиялар мен монографиялық туындылар қолданды.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу тақырыбына қатысты әдебиетшілердің,
тарихшылардың, туркологтардың зерттеулері мен ғылыми-теориялық
әдебиеттеріне талдау жасау және олардың зерттеу әдістерін қолдану.
Ғылыми жаңалығы. Ғылыми жаңалық ол әрине ең бірінші әдіс-тәсілге
келіп тіреледі. Яғни Қазақстан тарихы ғылымының дамуы – тарихи
зерттеулердің теориялық-әдістемелік негіздері ғылымының дамуына тікелей
байланысты.Оқуышының немесе студенттің жалпы адамзат баласының тарихи
мағлұматтарды пайдалану жолындағы әдіс-тәсілдерінің жаңа түрлерін қолдану.
Тәжірбиелік мәні. Зерттеу жұмысының практикалық маңызы ретінде жаңа
материалдарды оқып меңгеру және жұмыстың теориялық маңызы болып табылады.
Одан келе билер институты мен Төле би жайлы мәліметті толығырақ алып,
келешекте тарих саласында өзіндік бір ретпен қолдану.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ САЯСИ-ҚОҒАМДЫҚ ӨМІРІНДЕГІ БИЛЕРДІҢ ОРНЫ
1.1 Қазақ қоғамындағы билердің үлгі – өнегелік рөлі
Қазақ елін ойлап, мұрындық болып, өзіндік бір зор үлес қосқан
даналардың ішінде дәуірдің кемеңгері деп танылған Төле бидің, Қазыбек
бидің, Әйтеке бидің орны бөлек. Барша қазақ баласы аттарын ардақтап,
айтқандарын жаттаған осы үш бабамыздың ел алдыңдағы еңбегіне, халық қамын
жеген қасиетті ісіне сөз жеткізген баға беру қиын-ақ. Халық болып
сақталғанымыз, міне бүгін егемен ел атанып, тәуелсіздік туын тігіп
отырғанымыз, тіпті басқасын былай қойғанда, ата-баба жерінде басымыз аман,
бауырымыз бүтін жүріп жатқанымыз үшін бүгінгі ұрпақ осы аталарымыздың
аруағының алдында бас иеді.
Үш данагөйдің өнегелі өмірі, ел қамын жеген адал еңбегі, топ
бастаған көсемдігі, от ауызды, орақ тілді шешендігі, мүлтіксіз әділгі
жөніндегі айтар әңгіме аз емес. Олардың аузынан шыққан бітімді бата,
кесімді баға, ордалы ой, бейнелі теңеу, төрт аяғы жорға толғаулар ғасырдан
ғасырға жұрт жадында жатталып бүгінгі күнге жетті.Дәстүрлі қазақ қоғамында
билердің орны әрқашан айрықша болатын. Қазақ қоғамының қалыптасып, даму
тарихының қай кезеңін алсақ та билер белгілі бір әлеуметтік беделге, саяси
салмаққа, рухани көрікке ие болғанын байқаймыз. Олар әр кезеңде де қоғамдық
өмірдің қайнаған ортасында, саяси қарама-қайшылықтар мен шиеленістердің
басы-қасында, халық қамы мен мүддесі үшін болған үлкенді-кішілі
қақтығыстардың алғы шебінен көрінетін. Сондықтан да болар, би бейнесі ел
санасында шуақты, нұрлы бояулармен суреттеліп, небір биік те асқақ адами
қасиеттердің, мұрат-мүдделерінің жиынтығы әрі жанашыры есебінде көрініс
табады.Қазақ қоғамындағы билік қатынастарының ерекшеліктерін ой елегінен
өткізе отырып және оны егжей-тегжейлі талдау арқылы билер институтының
саяси-мемлекеттік астарын айқындай аламыз. Сол сияқты билер институтын
арнайы ғылыми сараптаудан өткізу – қоғамдағы дәстүрлі билік қатынастарын
жете түсінуге мол мүмкіндік береді. Би ең алдымен халық билігінің өкілі
еді. Оның билік жүргізу мәнері, билік жасау ауқымы және деңгейі, билік
қатынастарындағы іс-әрекетінің және шешімдерінің пәрменділігі, күші ол
қаншалықты халық сеніміне, құрметіне ие бола алды – мінеки, соған тікелей
байланысты болатын. Би халық атынан сөйлеудің қай деңгейіне көтерілсе
(ауыл, ру, тайпа, жүз, тұтас халық) сол дәрежедегі және сол көлемдегі
билікке ие болатын. Оның билік иесі ретіндегі мәртебесі осы көрсеткішпен –
халық сенімі, құрметі және қолдауы коэфициентімен өлшенетін [1].
Билер институтының пайда болу, қалыптасу және даму тарихын шартты
түрде бірнеше кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезең, билер институтының
протоқазақтық қоғамдардағы (ресми қазақ ордасы құрылғанға дейінгі) болмысы.
Бұл дәуір сонау сақ тайпалары салтанат құрған уақыттан бастау алып, қазақ
мемлекеттілігі Қазақ Ордасы деген атпен ресми түрде жеке-дара бөлініп
шығып, өз алдына отау тіккен мезгілге дейін созылады (шамамен б.д.д. VII-
б.д.XV ғ. ортасы). Бұл қазақ даласында көшпелі өмір салтының әбден орнығып
және соған негізделген қоғамдық-саяси, құқықтық құрылымдардың бекіген,
орныққан заманы. Би атауының да пайда болып, осы атаудың заман ағымына
сәйкес өзгерген мән-мазмұнына сай билер институтының да әр түрлі сипатқа,
түрге ие бола отырып дамыған, толысқан, толыққан кезеңі. Бұл кезеңдегі
билер институтының мән-мазмұнын анықтау барысында ғалымдар негізінен, екі
түрлі жәйтке назар аударуда. Біріншіден, би сөзінің этимологиясын қарап
барластыруда. Би сөзінің шығу тегі, түбірі іздестіріліп, оның бірнеше
мағынаға ие болғандығы анықталды. Ғалымдардың бір тобы би сөзінің түбірі
бек дегенді алға тартуда. Соған сай бек-би әуел баста лауазым атауы,
әкімшілік қызмет атқарушы (ру, тайпа басшысы) деген мағына береді деген ой-
болжамды ұстануда. Ғалымдардың екінші тобы осы ойды құптай және одан әрі
дамыта отырып, би сөзінің мағынасы билеу, басқару, билік ету
екендігін ашық көрсетуде, сондай-ақ би сөзінің үшінші бір мағынасы биіктік,
жоғарылық болғандығы да белгілі болып отыр. Бір қызығы, аталмыш пікір
иелерінің барлығы дерлік би сөзінің төркіні түркі заманынан бастау
алатындығына келіседі. Бұл олардың зерттеу объектілерінің негізінен, түркі
дәуіріндегі жәдігерлер болғандығын көрсетсе, екіншіден түркі заманына
дейінгі кезеңнің әлі де болса аз зерттелгендігінің, оған дейінгі жазба
құжаттардың жұтандығын меңзейтін түс.
Би атауының этимологиялық мәнін зерттеу бұл ұғымның бірнеше
астарын ашуға септігін тигізді. Біріншіден, бұл ұғымның рухани астарының
айқындығы көрініс тапты. Дәлірек айтсақ, көшпелі халық әркез рухани
асқақтыққа, тазалыққа, биіктікке ұмтылғаны, соны мақсат тұтқандығы белгілі.
Би атауында да осы бір талпыныстың ізі жатқандығы көрінеді. Екіншіден,
бұл сөздің мазмұнының әлеуметтік қабаты мен-мұндалап ерекшеленіп тұр.
Би атауы қоғамның әлеуметтік бөлініске түскен кезінің келбетін бойына
дарытқан, сөйтіп, қоғамдық сатыда өзіндік орынға ие болған әлеуметтік
өктемдікке, ықпалға қол жеткізген топтың қалыптасқандығын байқатады.
Үшіншіден, би атауы саяси биліктің қалыптасып, оның бірте-бірте орнығу
және беку кезеңдерінің де ұшқынынан елес береді.Қазақ Ордасы құрылғанға
дейінгі билер институтының сыр-сипатын ашып көрсету мақсатында атқарылып
жатқан ізденістердің екінші бір арнасы – билер шежіресін түгендеу, сол
замандарда би атауына ие болған тарихи тұлғалардың өмірнамаларын зерттеу
болып отыр. Бұл бағытта соңғы кездері біршама жетістіктерге қол жетті.
Әсіресе, біздің дәуірімізге дейінгі уақытта тарих сахнасына келген Үйсін
мемлекетін қытай деректеріне және көне шежіре жазбаларына сүйеніп
зерттеушілер бұл мемлекеттің хандары Күнби аталған деген дерек келтіруде.
Мемлекетті Күнби басқарды. Оның 2 вассалы, 2 қолбасшысы, 3 сұлтаны, 2 биі,
2 бас қазысы, 120 отбасынан тұратын халқы болды деп жазады Қазақтар
анықтамалығын құрастырушылар [2]. Мемлекеттің негізін қалаушы Елсау би
(б.д.д. 177-104 жж.), одан кейін Дулы, Жөнші би, Оңқай би (б.д.д. 93-63
жж.) елді басқарған. Бұл билерден кейін Үйсін мемлекетінің басына Майқы би
келген. Хижраның жылдауынан бұрын, Айса пайғамбар тумастан он екі жыл
бұрын немесе Мұхаммед пайғамбарға дейінгі 634 жыл бұрын таққа Мән баласы
Майқы отырды дейді Тауасарұлы. Одан әрі өзі жазбаларын былай жалғастырады:
Майқы би елді билер арқылы басқарған. Содан қалған хан, би жоралғысы
бүгінге дейін келе жатыр. Екі уәзір, бір ел ісі, екіншісі - әскербасы,
екеуі екі қанатын басқарады. Хан қашанда ортада, үш сұлтаны немесе бегі,
екі биі, екі бақылаушысы. Осылардың бәрі көбінесе көшіп жүреді. Бұл
деректерге сүйенсек, үйсіндерде би атауы екі түрлі мағынада қолданылғанын
байқауға болады. Біріншіден, би-Күнби, яғни, ел басшысы деген ұғымды берсе,
екіншіден би – оның төңірегіндегі ең биік лауазым иелерінің
бірі.Келтірілген деректер би атауының қазақ даласы үшін автохонды, ежелден
келе жатқан сөз екендігі жайлы ой түйіндеуге мүмкіндік береді. Би атауының
түп мағынасы билік жасау, билікке ие болу екендігіне тағы бір дәлел
болғандай.Билер институтының дамуының екінші кезеңі – Қазақ Ордасының жеке
дара тәуелсіз мемлекет есебінде отау көтеріп, халықаралық құқық және саяси
қатынастар субъектісі ретінде өз алдына дербес өмір сүрген кезі. Бұл XV ғ.
ортасынан 1730 жылдарға дейін созылатын үш ғасырға жуық уақыт аралығы.Қазақ
хандығы тұсында билердің орны ерекше болды. Тіптен Қазақ Ордасының
Әбілқайыр хандығынан бөлініп, дербес мемлекет есебінде өмір сүруіне түрткі
болған уақиғалардың бірі Дайырқожа би мен Қобыланды батыр арасындағы
қақтығыс екендігі тарихтан мәлім. Ш.Құдайбердіұлы аталмыш оқиға туралы
төмендегідей мәлімет береді. 1455 ж. Әз-Жәнібек хан немере інісі Шаһгерей
ханменен тамам қазақты алып, Әбілқайырға өкпелеп Шудағы Шағатай нәсілінен
Есен бұғаның баласы Тоқлық Темірханға қарады. Әбілқайырға өкпелеген себебін
біздің қазақ былай айтады. Біздің осындағы арғындардың арғы атасы Дайырқожа
ханның сүйікті қазысы екен, әділ айтқандықтан Ақжол атаныпты және Қара
қыпшақ Қобыланды батыр да Әбілқайырға сүйікті екен. Екеуі ішінен жауласып
жүргенде, бір күні далада Қобыланды батыр Дайырқожаны өлтіріп кетіпті. Әз-
Жәнібек хан біліп, Қобыландыны шариат бойынша қысас қылып өлтіруге сұрапты.
Әбілқайыр хан берейін десе көп қыпшақ бұзылатұғын болған соң, бере алмай үш
кісінің құнын алып бітім қыл деген соң, Әз-Жәнібек хан өкпелеп кеткені,
біздің қазақта мақал болып жүрген Қара қыпшақ Қобыландыда нең бар еді,
құлыным деген сөз Дайырқожаның сүйегін айналып жүріп жылаған әкесі Қыдан
тайшы деген кісінің сөзі [3]. Бұл деректен байқайтынымыз, Дайырқожаның өз
заманындағы атақты билердің бірі болғандығы болса, екіншіден, бидің міндеті
елдің мүддесін қорғау десек, беделді билерінің ар-намысы үшін араша түсу
оның еліне де үлкен сын, парыз деп түсінілетіндігі көрінеді.Хандық дәуір
тұсындағы билер институты осыған дейінгі қазақ даласында жинақталған билер
арқылы ел билеу мол тарихи тәжірибесін өз бойына сіңіріп, қорытып, оны одан
әрі дамытқан мемлекетті басқару жүйесінің белді тетіктерінің бірі еді.Билер
арқылы ел билеу дәстүрі бұл кезде бұрынғыдан қалған жол-жораға, әдіс-
тәсілдерге ғана арқа сүйеп қоймай, оларды қазақ халқының дербес
мемлекеттілігі жағдайына және талаптарына сай қайта түрлендіруге қажетті
өзгерістер, толықтырулар енгізу арқылы жаңаша пайдалануға мүдделі болды.
Сондықтан да болар Қазақ Ордасы өмір сүрген уақыттағы билер институты өзіне
дейінгі билер арқылы билік жүргізу үрдісінің жаңа кезеңі, бұл үрдістің
сәтті де шырқай дамыған сатыларының бірі деп қарастыруға мүмкіндік
береді.Қазақ хандығы тұсындағы билер институтының басты ерекшеліктері
мыналар еді.Біріншіден, билер дәстүрлі қазақ қоғамындағы билік
қатынастарының тұтастығын, синкреттігін бойларына сіңіріп, соның
көрінісі, символы болып қала берді. Сондықтан да болар, билер өздерінің
қызметтері арқылы қоғамдағы билік қатынастарының барлық қырлары мен
реңдеріне, деңгейлері мен дәрежелеріне, қыртыстары мен қатпарларына
бейімделгендіктерін байқатып отырды. Олар жеке бастарының қадір-
қасиеттеріне негізделген адами-рухани билікті, қауымдарының не қоғамдарының
(ауыл, ру, тайпа, ел) беделіне негізделген қоғамдық-әкімшіліктік билікті,
төрелік айту құқығына негізделген сот билігін, ханның билігіне негізделген
саяси-әкімшілік билікті, ел басына күн туғанда батырлық жолға түсіп әскери
билікті өз қолдарына шоғырландырып, қатар алып жүрді, қатар атқарды. Бұл
тұрғыдан алғанда билер қазақ қоғамындағы билік қатынастарының тұтастық
сипатының тұлғалық келбеті болатын. Мұндай билер қатарына осы кезеңде ел
аузына ілігіп атағы шыққан қазақтың белгілі билерінің барлығы дерлік
жатады.Екіншіден, бұл дәуірде билердің билік қызметінің іштей салалана,
дербестене, мамандана бастағанын байқауға болады. Соған сай енді тек
белгілі бір бағыттағы, мәндегі және саладағы билік қызметін ғана атқаруға
бейімделген билердің пайда болғанын байқауға болады. Айталық, ауыл
аймағында ғана беделге ие боп, сол деңгейдегі әкімшілік-басқару мәселелерін
шешуді билік иелері енді ауыл ақсақалы атанып, осы төңіректегі туысқан,
көршіаралық дау-дамайларды реттеумен шектеле бастады. Оларды көбіне би
деуден гөрі, ауыл атасы деп атаушы еді. Әскери билік – батырлық та жеке-
дара билік саласына айналып, қоғамдық-саяси биліктің дербес нысаны
дәрежесіне көтерілгені байқалады.Үшіншіден, би атауы бірте-бірте тек сот
билігін атқарушы адамдарға ғана қатысты қолданыла бастағанын және соларға
ғана танылуы әдет, үрдіс дәрежесіне көтеріліп, қоғамның саяси-құқықтық
өмірінің тұрақты құбылысына айналды. Тіптен, би атағын иемденуші адам
сонымен бірге әкімшілік, әскери билік, хан атынан саяси-мемлекеттік
биліктер атқарса да, оның сот билігінің иелері ретіндегі орны ерекше
бағаланып, осы қызметі бірінші кезекке қойылғанын көреміз. Сөйтіп, халық
санасында, ел жадында би атауы сот билігін атқарушы, дау-дамайды шешуші,
төрелік жүргізуші тұлға ретінде таңбалана бастады.Аталмыш дәуірде билер
институты мемлекеттік билік жүргізу механизмінің белгілі бір жүйесі, саласы
болып қалыптасты. Бұл жүйенің ең жоғарғы сатысы билер кеңесі болса, ең
төменгі сатысы ауыларалық төрелік айтушы, ауыл биі –ауыл ақсақалы. Билер
институтының ішкі құрылымын, жұмыс істеу ерекшелігін және оның буындарының
үйлесімділігін қамтамасыз ету әдіс-тәсілдерін анықтау үшін осы кездегі
билерге берілетін әр түрлі анықтама атауларды білген жөн. Бұл кезде би
лауазымының мынадай түрлері болды – төбе би, үлгілі би, ара би, ауыл би
т.б. Көрсетілген әрбір би атауы жеке-дара сараптауды талап етеді, сондықтан
ол болашақта атқарылар кешенді зерттеулердің қабырғалы тақырыбы болса
керек. Дәстүрлі қазақ қоғамында саяси-билік қатынастарының ең жоғарғы
сатысында Шыңғысхан ұрпақтары – хан, сұлтандардың тұрғаны белгілі. Бірақ
қоғамдық санада, халық көзқарасы бойынша би беделі, абыройы ханнан жоғары
тұрды. Қазақ сияқты көшпелі елде қашанда ханнан гөрі бидің қадір-қасиеті
басым болады, - дейді Қ.Сәтбаев.Сондықтан да болар ханның да ел ішінде
абырой-беделге ие болуы, ісінің оңға басуы, сөйтіп ханды тұғырда тұрақтап
тұру мерзімі көп жағдайда оның билермен дұрыс қарым-қатынас орната алу
шеберлігіне байланысты болатын. Егер ол билермен дұрыс тіл табыса алмаса
мұндай хандардың хандық ғұмыры ұзаққа созылмайтын. Ханның арқа сүйеуі
жарасымды бимен табылады. Бисіз хан оңбайды, хандықпен қатар қырағы билік
те бір жерге бас қосса, ондай ханды ел де сүйеді, - дейді Қ.Сәтбаев. –
Алты алашқа мәлім ескі жолды Есімхан, қысқа жолды Қасымхан, тура жолды
Тәуекел хан, жеті жарғылы Әз Тәуке, ер Абылай – бәрі де осындай хандық пен
билікке қатар ие болған қасиетті адамдар. Ел меңгерерлік тілі жоқ,
еңсерерлік күші жоқ, білім мен ойға, билікке ие болмаған, не ел ішіндегі
рулардың көсемі – билерді ішіне тартып қыбын таба алмаған, алаңғасар,
әңгүдік хандар хан болып та тұра алмайды. Ондайлардың тағы жарлының лашығы
сияқты наразы көпшіліктің бірінші құйыны түбіне жетеді.Ел тарихының білгірі
Қаныш Имантайұлы өз ойын одан әрі қарай былай түйіндейді: Қазақ
шежіресіндегі Дайыр, Бұрындық сияқты хандардың тарихы мұның шындығына
дәлел. Сондықтан, Тоқтамыс хан мен Едіге бидің тартысы да сайып келгенде
ханнан билік кетіп, биге медет жету мен хан қашып, бидің қууымен
тиянақталады. Мұнан егер де хан мен би екі бөлініп таразының екі басына
түсе қалса, ел ниеті қашанда бидің жағына ауып отыратындығы көрінеді [4].
Қазақ халқының көне тарихының тағы бір атақты білгірлерінің бірі
жазушы Сәбит Мұқанов та Қаныш Имантайұлының ойын құптайды. Оның айтуынша
қазақтар хан-қазық, би-тоқпақ деп ханды халық тірегі – қазығы көргенмен,
отырықшы елдердей хан жарлығына мойын ұсына бермегені, араздасса не ханнан
қаша көшетін немесе Ордасын шабатын болған. Осындай көтерілістер әр кезде,
әр хандықта үнемі болып отырды. Қазақта хан-талау, тон-тонау деген мәтел
содан қалған [5].Ханның халық арасындағы беделінің берік болмағандығын,
олардың билігінің тұрақтылығы билерге байланысты екендігін меңзей отырып,
Сәбит Мұқанов сөзін төмендегіше жалғастырады: Көшпелі қазақтар арасындағы
хан елдің бас әкімі саналып, жалпы басшылыққа ие болғанымен ел ішінің дау-
дамайын бітіріп, екі жақты татуластырып, төрелік, билік айтатындар билер
болған.
Қазақ қоғамындағы билер институтының келесі тарихи кезеңдері:
Қазақстанның Ресей қол астына бодан болып кіру дәуірі (1730-1917) және
Қазақстанда Кеңес өкіметі орнаған дәуір еді (1917-1937). Бұл дәуірлерде
билер институтының беделі бірте-бірте әлсірей берді де Кеңес уақыты кезінде
бұл институт Кеңес өкіметінің декреті арқылы ресми түрде 1921 ж. жойылды,
ал іс жүзінде олар 30-жылдарға дейін жасырын, астыртын күйде өмір сүріп
келді.Билер институтының қайта жаңғыруының соңғы кезеңі – еліміз егемендік
алғаннан кейінгі қазіргі кезең.
1.2 Қазақ қоғамындағы билік қатынастарының ерекшеліктері
Хан – халықтың қанын сорушы, би - хан мен байлардың сойылын
соғушы, батыр – бар болғаны барымташы, олар өмір сүрген кезде қазақта тарих
болған жоқ, қазақтың тарихы Қазан төңкерісі жеңгеннен кейін басталады деп,
сәуегейлік айтқан коммунистік идеология құлағымызға осылай деп ұғып,
санамызға сіңіргені әлі есімізде. Жоғалғанымызды түгендеп, жыртығымызды
бүтіндеп, барымызды баптап, туымызды көкке көтеріп, Егеменді ел атанып,
әділдікке қол жеткеншақта қара қылды қақ жарып, хан, би, батырлаымыздың кім
болғанын, олардың әрқайсысының тындырған істері мен қоғамдағы, тарихтағы
орны туралы ақиқат көзімен бүгінгі жас ұрпаққа ұғындыру зиялы қауымның
тікелей міндетті деп қарау керек.Сонымен айтылатын әңгімеміздің негізгі
өзегі қазақтың дәстүрлі шежірелерінде жиі ұшырасатын билер туралы, яғни
олардың қазақ халқының ұлттық менталитетін қалыптастырудағы үлгі-өнегелік,
тәрбиелік рөлі туралы болмақ. Ең алдымен аздап тарихи шегініс жасайық.
Жазу-сызу өнері ерте дамыған халықтардың кейінгі жас ұрпаққа қалдырып
кеткен киелі мұрасының бірі – энциклопедия. Алғашқы энциклопедия біздің
дәуірімізге дейін Х ғасырда Қытай, кейіеірек Афин (Грек), Египет елдерінде,
Рим империясында жазылды. Қазақ топырағында 1972-1978 жылдар аралығында
жарық көрген Қазақ совет энциклопедиясының 12-томдағы кеңес үкіметінің
дәуірлеп тұрған шағында дүниеге келген-ді. Енді сол энциклопедияда жазылған
би жөніндегі анықтамаға көз жүгіртелік: Би – әлеуметтік категория ретінде
қазақ халқының тарихында ерте заманда шыққан үстем тап өкілі...
Әлеуметтік қатынастардың дамып шиеленісуімен бірге билердің
көпшілігі қанаушы таптардың уәкіліне айналды... Билердің әдет-заң
нормаларын талқылауда, билік шығаруда тең праволары болды. Өкілдіктің –
мұндай өктем болуынан зорлық-зомбылық туып отырды. Билер соты Октябрь
революциясына дейін қылмыстық және азаматтық істердің көпшілігін қарайтын
ресми орган болып, күн, барымта, қалң мал, әменгерлік, көп әйел алу, т.б.
патриархалдық кертартпа қалдықтарды қорғап келді [6]. Міне, кеңестік
дәуірде би дегенге бұдан артық баға беру мүмкін емес еді. Кеңес өкіметінің
алғашқа жылдарында-ақ, би туралы көркем шығармаларда баяндалған оқиғаларға
байланысты заманымыздың заңға жазушысы М.Әуезовтен бастап көптеген
қаламгерлеріміздің қуғын-сүргінге ұшырағаны баршаға мәлім. Бұдан билерге
тек кеңестік дәуірде ғана қысым жасалған деген пікір тумауы керек.
Бидің қоғамдағы алатын орнының ерекше екенін Ресей империясы өзінің қазақ
даласын отарлау саясатына алғашқы жылдарында-ақ байқап, қайткенде де
олардың ролін төмендетуге жанталасып бақты. Осы мақсатын іске асыру үшін
өздерінің жаратылыстанушы, суретші, халық мұрасын жинаушы, саудагер деген
секілді желеумен қазақ даласына жіберген жансыздары, тыңшылары арқылы хан,
сұлтан, би, батырлардың қазақ жұртын басқару – саясатын барынша терең
зерттеп үлгерді. Сөйтіп ел басқаруда билердің орны ханнан кем еместігін,
тіпті ханның өзін Билер кеңесі сайлайтынын біліп алды. Ал, қорауындағы
бодан елдің күшті хандықтардан тұруы, ондағы билердің кей жағдайда
хандардан да беделі күшті болуы Ресей империясының отарлау саясатын өз
оцлағандай жүзеге асыруына айрықша кедергі келтірді. Сондықтан да әуелі
1822 жылы Сібір қазақтары туралы устав қабылдап, қазақ жеріндегі хандықты
жою шараларына кірсті. Кейін орта жүзде хандық билік жойылғанын ресми түрде
жариялады. Алайда, кезінде кей уақыттарда ханның өзін алдында тәуелді етіп
қоятын Билер кеңесі сақталып қалған-ды. Енді Ресей империясының әкімшілігі
билердің басшылық роліне біржолата балта шабуды көздеп,1868 жылы қабылдаған
Уақытша ереже бойынша қазақ даласында сұлтандар мен билер арқылы
басқарудың бұрынғы жүйесін жойды. Енді бөліп ал да билей бердеген
саясатпен қазақ даласы ұсақ болыстарға бағынатан болды. Осылай болыстарды
енді империя әкімшілігі іріктеп алған халық өкілдері сайлап, Ресей
патшасының өкілетті органдары бекітетін болды. Тап осы кезден бастап,
болыстыққа пара беру арқылы халықтың емес, қара басының құлқының ойлайтын,
Ресей патшасы әкімдерінің айтқанын істеп, айдағанымен журетін дарынсыз,
можантопай мансапқорлар сайланды. Бұл туралы дана Абай өзінің үшінші
сөзінде әрбір старшина басына бір би сайлау саясатын сынй келіп былай деген
еді: Бұл билік деген біздің қазақ ішінде әрбәр сайлаған кісінің қолынан
келмейді. Бұған бұрынғы Қасым ханның қасқа жолын, Есім ханның ескі
жолын, әз-Тәуке ханның Күлтөбенің басындағы күнде кеңес болғанда
қабылдаған Жеті жарғысын білмек керек. Әм, ол ескі сөздердің қайсысы
заман өзгергендіктен ескіріп, бұл заманға келіспейтұғын болса, оның орнына
татымды толық билік шығарып, төлеу соларға жарарлық кісі болса керек еді,
ондай кісі аз, яки тіпті жоқ....Ұлы Абайдың бас басына би болған өңшең
қиқым деп қынжыла жырлауы да осы кездің көрінісіне айқын куә болса керек
[7].
Халқымыздың ғұламаларының бірі болып саналатын Ш.Уәлиханов билер
сотының ертеден келе жатқан халықтық түрі деген мақаласында Би атағын
беру қазақта халық тарапынан бір сайлау арқылы немесе халықты билеп отырған
өкімет тарапынан бекіту арқылы болған емес, тек сот ғұрыптарын әбден жетік,
сонымен қатар тілге шешен қазақтар ғана бұл құрметті атаққа өз бетімен ие
болып отырған. Мұндаң би атаған алу үшін ие болам деген қазақ өзінің ісіне
жетіктігі және шешендік қабілеті бар екендігін халық алдында сан рет
көрсетуге тиіс болған. Ондай адамдардың атағы бүкіл қазақ даласына тез
жайылып, олардың аты жұрттың бәріне мәлім болып отырған... дейді [8]. Тап
осындай пікірлерді қазақ сахарасын көп аралап, ауыз әдебиетімізбен әдет-
ғұрып, салт-санамыз туралы көптеген еңбектер жазған Ә.Диваев, А.Васильев,
В.Радлов шығармаларынан да көптеп кездестіреміз. Басқаны былай қойғанда,
жат жұрт өкілдерінің өзі би үстем таптың өкілі, ол тек қана хан-
сұлтандардың, бай-манаптардың сойылын соғып, халықты қанаушың деген
пікірді бірде бір жазбапты. Мәселен, белгілі зерттеуші Г.Загряжский:
Казахский бии как человек, отличавшийся своим умом, безукоризненной
нравственностью, справедливостью, большим опытом в киргизском
судопроизводстве, а следовательно, и знанием киргизских обычаев десе,
зерттеуші Л.Боллюзек билер тұрғысындағы өз пікірін былай деп сабақтайды,
...что звание бия в сознании народном принадлежит тем немногим, которые с
природным умом и даром красноречия соединяют в себе глубокие познания в
коренных обычаях народа и в исторических о нем преданиях. Другими словами,
бии есть живая летопись народа, юрист или законовед его деп түйіндейді
өзінің ойын [9]. Сонымен, халқымыздың бай тарихында ел-жұрт жадында
сақталып, өздерінің жан-жақты қайраткерлігімен танылған билер мәртибесі
туралы мынандай анықтама-түйін айтуға болады. Би дегеніміз ел-жұртының әдет-
ғұрып, салт-дәстүрін, өткен-кеткен шежіресін, тарихын, қоғамның даму
барысын, айнала қоршаған табиғаттың сан-алуан қасиеттері мен құпияларын
білетін, адамдардың көбірек көмбелеріне ой көзімен қарап көре алатын, алуан
түрлі мінез-құлықтарды айтқызбай-ақ тап басатын, ғылым-білімнен хабардар,
кемел пікірлерін шешен тілмен жеткізіп беруде дара қасиеті бар бір тума
жандар.Енді халық даналықтарына сүйене отырып, билердің бойында жарқырай
көрініп, халқымыздың бірлігін сақтауда, ізгілікті озық салт-дәстүрімізді,
әдет-ғұрпымызды қалыптастыруда зор үлгі-өнегелік, тәрбиелік рөл атқарған
дара қасиеттеріне шартты түрде қысқаша тоқталып өткен жөн деп санаймыз.
Би – көпті көрген, көкірек көзі қиядағыны шалатын, ойы орамды,
өткенді біліп қана қоймай, болашақты да тап басып, байламды болжам жасай
алатын, әрдайым халық көңілінен шығатын беделді жан болуы шарт. Бұл тұрғыда
бір мысал келтірейік. Ертеде Ресей империясының елшілері келіп: Қазақтар,
сіздер бізге бодан болыңыздар деп сөз салады. Олардың пікірін жат санаған
билер: Осыларды өлтіре салсақ қайтеді десіп, аға билер Төле, Қазыбек,
Әйтекелерге соңғы сөзді жүктейді. Сонда олардың бірі Алар ма еді мына
көлдің аққуын атып? - дейді. Екіншісі: Оғыңболмаса cуын атып? - дейді.
Үшіншісі: Құтылмастай пәлеге қалып жүрмейік, құс екен деп перінің қызын
атып? - дейді. Сөз осымен бітіп, орыс елшілігі аман-есен еліне
қайтарылады. Бұл мысалдан біз көргендіктің, көсемдіктің үлгісін байқаймыз.
Би – майда сөздің мақпалы, сара сөздің саңлағы. Бірде астарлап, бірде
мысқылдап сөзді сүйекке жеткізіп, мақтамен бауыздап, қажет жерінде қара
тасты қақ айырып түсетін семсердей өткір, от ауызды, орақ тілді, қияды
қырандай ұшқыр, заңғар ойрардан қас қағымда сөз зергерлейтін ақпа-төкпе
асыл сөздің шебері. Егер халқымыздың өткен тарихын байыптасақ, атақты
билердің шешендік мектебі қалыптасып, олар үлгі-өнегенің, тәлім-тәрбиенің
үлкен, беделді ордасы болған. Біздің билердің шешендік мектебінің
қайнар көзі – әуелі халық, сосын өздерінің тума таланты еді. Биді бұрынғы
да ,қазіргі де жазба өнерімізде сот деп жүргізіміз. Бұл – біржақты пікір.
Әдетте, дауды шешкен жерде кемінде үш би қатысады. Бірі – айыптаушы
(прокурор), екіншісі – ақтаушы (адвокат), үшіншісі – төбе би (судья). Ал,
сот дегеніміз, бір ғана үкім шығарушы судья деген мағынаны ғана білдіреді.
Сондықтан биді сот деп емес, заңгер деп қараған жөн сияқты. Әйтпесе,
жалпыға түсінікті жағдайларда Би деп-ақ қалдырған жөн. Осы тұрғыдан биге
қатысты тағы бір ескере кететін жай бар. Мәселен, халық арасында Би екеу
болса дау төртеу болады деген сөз бар. Мұны кейде билер жүрген жерде дау
көп деп сыңаржақты ұғып қаламыз. Ол – қате пікір. Бұл арада даулы мәселені
екі би емес, үш би (яғни тақ) шешсін дегенді меңзейді. Яғни, бірі
айыптаушы, екіншісі ақтаушы болса, үшіншісі ортақ, әділ шешім айтатын төбе
би болсын дегенді білдіреді. Жауластырмақ – жаушыдан, елдестірмек –
елшіден, Елшісіне қарап елін таны деген секілді халқымыздың арасында
ежелден келе жатқан мақал-мәтелдерде қаншама терең мағынада жатқандығын
пайымдау қиын емес. Яғни, би тек ел ішіндегі даулы мәселені шешуі екен деп
қарау, олардың қызметін жете бағаламағандық болар еді. Осы тұрғыда жеке
адамдар мен ру, тайпа, ұлыс арасындағы кикілжің ел мен ел арасындағы үлкен
даулы істермен қатар қоюға болмайды. Сондықтан да соңғы мәселені шешу үшін
жат жұртқа нағыз көсем билерді жіберіп отырған. Бұл жөнінде Қаз дауысты
Қазыбек бабамыздың Жоңғар ханына елшілікке барғанда айтқан сөзін мысал
ретінде келтіруге болады.
Жаңа үйреткен жас тұлпар,жарысқалы келгенмін,
Танымайтын жаттарға, танысқалы келгенмін.
Қазақ, қалмақ баласы, табысқалы келгенмін,
Табысуға келмесең, тұрысатын жеріңді айт.
Сен – қабылан, мен – арыстан, алысқалы келгенмін.
-деп, төгіп-төгіп жібергенде қалмақ ханы абдырып, сөз таба алмай қалған
дейді. Бұдан шығатын бір түйін – билер жеке адамдар,рулар арасында да, ел
арасында да барлық мәселені мүмкіндігінше бейбіт жолмен шешіп,
бәтуластыруды мұрат тұтқан. Билер арасында ад қол бастап жауға шапқан
батырлар аз болмаған. Мысалы, Жәнібек, Малайсары, Наурызбай, Райымбек,
Сырым, т.б. батыр-билеріміздің атақ-даңқы төл тарихымыздан ойып орын алады.
Алайда, бидің батырлығы – қолына қару алып, жауға шабуында емес, қылышынан
қан тамған қаһарлы хан-сұлтан немесе етектен кесіп жең болмайтыны секілді
елдерден кеткен ежелгі дұшпан алдында тұр екенмін деп именбей, керекті
жерінде алдаспаннан өткір тілмен кесіп түсетін әділет сөзін айтуында деп
саналған. Бидің әділ де өткір сөзі еттен өтіп, сүйекке жеткенде даңғой,
қаңқұйлы біреу болмаса, ата жаудың өзі оған қарсы қылыш көтермеген. Билер
жеке адамдар, ру мен ру, тайпа мен тайпа арасындағы дау-жанжалдарды
шешумен ғана шектелмегені баршамызға аян. Олар ел мен ел арасындағы
қоғамдық мәні зор саяси мәселелерді шешуде хан-сұлтандардыңнегізгі тірегі,
кеңесшісі болған. Хан қаншама қаһарлы болғанның өзінде Биле кеңесінде
көпшілік дауыспен қабылдаған шешімді жеке-дара билікпен бұза алмаған. Егер
тарихымызға жүгінсек, әйгілі әз Жәнібек ханның жанында ел ішінің сыртқы
саясатының барлық мәселелерін талқылап, баға беріп, жөн-жоралғы сілтейтін
алпыс би болған екен дейді. Атақты Абылай ханның қасында кеңесші ретінде
үнемі сегіз бидің бірге жүргені де аян. Ал, исі қазақтың басын қосып,
біріктіріп, біртұтас мемлекеттікке қол жеткізген әз Тәукенің тұсында
қабылданып, бүгінде ежелгі гректердің салон заңымен пара-пар, қазақ
сахарасының алғашқы Конституциясы аталып жүрген Жеті жарғыны жазғанда
ошақтың үш бұтындай тең тұрған дана билеріміз – Төле, Қазыбек, Әйтекелердің
ақыл-кеңесінің басшылыққа алынғанын, олардың маңызды істерді мемлекеттік
деңгейде шеше алатынзор қайраткерлік бейнелерін көре аламыз. Күлтөбе,
Мәртөбе бастарында өткен талай әйгілі кеңестерде ел бірлігі, ел тірлігі,
оның болашағы жайында келелі іске кеңес берген осы дана билеріміз болғаны
баршамызға аян. Би – адам жанын, мінез-құлқын бір-екі көргеннен-ақ баса
таниды, өте қағілез, әдепті психолог ретінде көрінгенін де жоққа
шығармаймыз. Көсем билер қарсыласының жан дүниесіне үңілумен бірге оның
әрбір қимыл-қозғалысын, үн ырғағын қалт жібермей қадағалай білген. Соған
орай, өзі де үнін құбылтып, дауыс ырғағын желдіріп, бірде төкпелетіп, енді
бірде ақ жауындай себелеп, сонымен бірге әр сөзінің мән мағынасын ашатындай
қылып қимыл-қозғалысын, бет-пішімін, қас-қабағыда ойнатаңбілген тамаша
актерлік иелері болған. Яғни әр сөзінің жүректен жүрекке жетіп отыруын
көздеген. Әр оғаш қимыл орашолақ ойдың көрінісі деп түсінген. Би –
тәрбиеші. Өздерінің дара қасиетімен, асқан ақыл парасатымен, озық үлгі
өнегесімен би атанып, халыққа танылғандар – өзім болдым, өзім толдым,
Кейінгілері өздері білсін деп келте пішіп, кем ойламайтын жандар болған.
Тайдың аласармауын, бұлақтың сарқылмауын мұрат тұтқан әр би өзінен кейінгі
ұрпақтың ел ұйытқысы боларлықтай жетілуін ешқашан естерінен шығармаған.
Мүмкіндігінше өз балаларының бірін немесе ат аяғы жетер жердегі көкірегінде
сәулесі , көзінде оты бар жастарды қыран шалар қия биіктен танып,
тәрбиелеп, баулап, баққан. Болашақта соларға ұқсап, ел мүддесін қорғасам –
ау деген талантты жастар ондай атақты билерді өздері іздеп барып бата
алған. Үміт етіп, сенім артқан ондай жастарға батасын берумен бірге өмір
бойы өздерінің жинақтаған тәлім – тәрбиесін, ұлағат сөздерін құлақтарына
құюдан жалықпаған, сара саналы, дана ойлы, тәрбиеші, ұстаз билердің есімі
халық жадында мәңгі сақталған.
Сонымен қазақ жұртының халық болып, біртұтас елге айналуында,
өркендеуінде айтулы хан – сұлтандарымызбен, батырларымызбен бірге көсем
билеріміздің де айрықша үлес қосқанын ерекше айтуымыз керек. Мұндай бағаның
берілуі – егемендікке, елдікке, тәуелсіздікке қол жеткізуіміздің
нәтижесінде мүмкін болып отыр. Жоғарыда айтылған мәселелерді түйіндей келе
тағы бір қосарымыз- бүгінгі таңда парықсыздық өріс алып, күннен – күнге,
әсіресе жастар арасында қылмыс пен бұзақылық етек жаюда. Олардың бірқатары
заң алдында жауап беруден жалтарып, ал тұтылғандары топырлап түрмеге
тоғытылуда. Біздіңше, бұл қылмысты тоқтатудың бірден – бір жолы емес. Қазақ
халқы қабат – қабат түрме салмаған, шыңырау сыздан қазбаған. Бұл ойлап
қарасақ, әлемге әйгідеуге тұрарлық ерекше құбылыс. Ендеше, бүгінде қит
еткенді түрмеге апарып тығу тентектерді тәртіпке шақыралы дегенге келісуге
болмайды. Өйткені, бірнеше жыл түрмеде отырып шыққандардың түзеліп емес,
қайта бұрынғысынан бетер бойындағы жылт еткен игі қасиеттерінен жұрдай
болып құтырынып шығатынын бәріміз де көріп жүрміз. Олай болса, ауылдық
жерлерде, аудан орталықтарында көнекөз, ауыл – аймаққа сөзі өтетін, беделді
қарт ардагерлерімізден Билер тобын ұйымдастыруға болмас па екен?! Сөйтіп
оларды ұрпақ тәрбиелікке жұмылдырсақ ше? Қалай болғанда да сан ғасырлар
бойы халқымызбен бірге жасасып, оның ел басқару жүйесінде айрықша қоғамдық
маңызы болған билердің рөлін қайта жандандырсақ, ұтпаса құтылмайтынымызды
ел – жұртымыздың өткен тарихы дәлелдеп отырғой.
1.3 Қазақ қоғамындағы билердің атқарған функциясы
Қазақ қоғамындағы билердің ел ішіндегі саяси-құқықтық қызметі
негізінен ел бірлігін, тыныштығын, өзара ауызбіршілігін, сақтауға
негізделген еді. Сонымен қатар билер қазақ халқының кең пейіл, кешірімді
екендіктерін пайдаланып Бас жарылса бөрік ішінде, қол сынса жең ішінде
деп екі дауласушы жақты татуластыруға, сол арқылы ел бірлігін сақтауға
көбірек назар аударған. Осы көздеген мақсатына жету үшін би ел ішінде кем
дегенде үш функцияны атқарады. Олар: біріншіден, би – ру басы, екіншіден,
би – жергілікті жердегі әкімшілік биліктің өкілі, үшіншіден, би – судьяның
міндетін атқарады. Бұл қызметтердің қай-қайсысы да билерден үлкен
дарындылықты, қабілеттілікті талап еткен. Ру басы ретінде би ру ішіндегі,
ауыл арасындағы кішігірім кикілжің, өкпе, реніштерді үлкен дауға
айналдырмай сол заматта-ақ даудың басын ашып беріп отырған. Сонымен қатар
билер қоғамда сот (судья) қызметінде атқарды. Билер мал дауы, жер дауы,
жесір дауы, құн дауы кезінде кесім айтып, билік шешім шығарып отырды. Билер
қазақ қоғамында әдеп-ғұрып құқығын сақтаушылар қызметін де атқарды. Бұл
жөнінде зерттеушілер мынадай пікір айтады: ..По скольку бии вершили суд,
они просто должны были сохранять в памяти действующие права, а это, кстати
сказать, предполагает существование в казахском обществе касты
профессиональных хранителей юридических установлений и толкователей
обычного права, в роли которых и выступали бии [10]. Билердің келесі
функциясы бұл жергілікті жердің әкімшілік өкілі ретінде жыл сайын хан
шақыратын құрылтайларға қатысып отыруы. Бізге қазақ халқының тарихынан
мұндай құрылтайлардың екі түрі белгілі. Біріншісі, бұл жоғары билік жүргізу
кеңесі Тағанақ кеңесі деп аталса, ал екіншісі, Тұрымтай кеңесі деп
аталды. Тағанақ кеңесі жылына бір рет өткізіліп отырған оның ауқымы кең,
қатысатын адамы мол болған. Оған ханға қарасты елдің басты-басты ру
басылары, билер, қолбасшылар, жыраулар қатысқан. Онда хандықтың ірі-ірі
мемлекеттік істері талқыланып, ел ішіндегі үлкен дау-дамайлар жөнінде шешім
жасалатын болған, алдағы жұмыстар, халықтың соғыс дайындығы талқыланып,
соған сәйкес жарғылар қабылданған. Тұрымтай кеңесі шағын ауқымды болған.
Мұндай Кеңестер айына, шұғыл кезде жұмасына (жылына) бір рет өткізіліп
отырған. Оған хандықтың негізгі билері, он мың басылары, орданың бас
жырауы, орданы қорғайтын төлеңгіттердің бас қолбасшысы, ханның орда
жұмысына араласа бастаған балалары қатысып отырған. Мұнда көбінесе бір
жұмалық, бір айлық қысқа мерзімде істелетін жұмыстар талқыланып, күнделікті
жұмыстар жөнінде шешім жасаған [11]. Бертін келе ХV ғасырларда шақырылатын
құрылтайлардың аттары өзгере бастады. Енді қазақ халқының саяси өмірінде
Билер кеңесі және Хан кеңесі деген атпен екі билік органы айқындала
бастады. Мұнда аттары өзгерді демесең Билер кеңесі мен Хан кеңесі
ертеректегі Тағанақ кеңесі мен Тұрымтай кеңесінен айырмашылықтары жоқ еді.
Өз кезегінде Хан кеңесі мен Билер кеңесінің ара-жігін ашып көрсеткен заңгер
ғалым, академик С.Зиманов мұны былай деп сипаттап өтті: Малый ханский
совет (Хан кеңесі) представлял собой своеобраздную ближню думу хана,
которая своими советами и решениями ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ САЯСИ-ҚОҒАМДЫҚ ӨМІРІНДЕГІ БИЛЕРДІҢ ОРНЫ 7
1.1 Қазақ қоғамындағы билердің үлгі – өнегелік рөлі 7
1.2 Қазақ қоғамындағы билік қатынастарының ерекшеліктері 12
1.3 Қазақ қоғамындағы билердің атқарған функциясы 17
2 ТӨЛЕ БИДІҢ ҚАЗАҚ ТАРИХЫНДАҒЫ ОРНЫ 30
2.1 Төле бидің өмірі мен қызметі 30
2.2 Ұлыны ұлы тұтса – құт болады 39
2.3 Төле бидің құқықтық-қағидалық мәні бар өсиеттері мен нақыл 46
ҚОРЫТЫНДЫ 62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 64
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ қоғамындағы билік қатынастарының
ерекшеліктерін ой елегінен өткізе отырып және оны егжей-тегжейлі талдау
арқылы билер институтының саяси-мемлекеттік астарын айқындай аламыз. Сол
сияқты билер институтын арнайы ғылыми сараптаудан өткізу қоғамдағы дәстүрлі
билік қатынастарын жете түсінуге мол мүмкіндік береді.Еліміз тәуелсіздігін
алып, егеменді мемлекеттігін жариялағаннан соң басталған экономикалық
қиындықтар республикамыздағы тәртіпті де күрделендіріп, қылмыстық іс-
әрекеттерді жиілетіп жіберді.Мұндай қиын-қыстау кезеңде ауыл-ауылдағы зиялы
азаматтар, ақсақалдар қоғамдық тәртіптің сақталуына, ұры-қары болмауына
әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерімізді, яғни дәстүрлі құқық жүйемізді пайдалану
арқылы реттегені шындық.Кезінде нақақ өшірілген, тарих сахнасынан ысырылған
дәстүрлі құқық жүйеміздің кәдеге асар жағы өте көп. Оның үстіне ұлттық
болмысымызды жоғалтып алмай, сақтауға өте пайдалы. Осы айтылғандардың
барлығы дипломдық жұмыс тақырыбының өте өзекті екенін көрсетеді. Өздеріңіз
көріп отырғандай дипломдық жұмысым Төле би және билер институты деген
тақырыпты таңдадым. Тақырыпты таңдауыма бірнеше себеп болды. Соның бірі
ретінде билер институты қазақ қоғамында әрқашанда маңызды институттардың
біріне айналды және бүгінге күнде Төле бидің 350 жылдығы республика
көлемінде аталып отырғаны маған негіз болды.
Жалпы, қазақ халқы өзінің тарих сахнасынан өшірілген рухани мәдени
құндылықтарын қайта жаңғырту үстінде.Жұрт басына ауыр күн туғанда қазақ
билері жұлдыздай жарқырап, құрып кете жаздаған елдің басын біріктіріп,
тәуелсіздігімізді сақтауда ұлы сол жандардың асқан зор күш әрекеті ерекше
маңызға ие. Міне, Төле би сондай ардақты есімдердің ішінен ерекше орын
алады. Бұған тарих куә, халқымыздың ой-санасы куә.Билер институты жайлы сөз
қозғағанда тарихыннан тағылым алып өсетін ұрпаққа бірден Төле, Қазыбек,
Әйтеке билер елестейді. Ал Төле, Қазыбек және Әйтеке сынды ұлы қазақ
билерінің мемлекеттік құқықтық идеялары өзінің шешімін тапқан Жеті Жарғы
құқықтық ескерткіш жәдігері халық мүддесіне қызмет еткен, ұлт намысын
асқақтатқан, ұлы даланың дарынды перзенттері.Отанға қызмет етуді өз
өмірлерінен де жоғары қойды.Осыған орай аталмыш ұлы тұлғаларымыз қазақ
қоғамында өз орнын тапты. Жоғары да аталған үш заңгердің есімімен би
деген ұғым өте тығыз байланысты. Мәселен осы би деген ұғымның мағынасына
сәлде болса тоқтай кетсем.Қарапайым тілмен айтқанда би-қазақ даласында
билік қатынастарының белді әрі басты кейіпкерлерінің бірі.Көшпелі және
жартылай көшпелі қазақ қоғамындағы билік қатынастарының мәні, мазмұны,
құрылымы және ерекшеліктері бидің билік иесі ретіндегі осы қатынастардағы
орнын айқындайтын және негізін қалайтын.Демек, бидің дәстүрлі қазақ
қоғамындағы орнын анықтау қоғамдағы билік қатынастарының сырын және сипатын
танып-білуді және сол арқылы бидің билік аумағындағы тұлғасын түгендеуді
қажет етеді.Қазақтың Ұлы Даласының әртүрлі кезеңдерге әділдігімен
ерекшеленген көптеген билер болған. Қазақ даласының тарихының толайым бір
кезенің атақты үш би – Төле, Қазыбек, Әйтекенің атымен байланыстыруға
болады. Төле би өзінің балаларына Мен болсам халық үшін жүрген адаммын
дессе, Әйтеке би өз өмірі туралы: Өмірім өзгенікі, өлім ғана өзімдікі
деген екен. Бұл сол кездегі билердің жүргізу идеологиясынынң негізін
құраған қағида болатын. Үш бидің өмірі Қазақ тарихының аса ауыр да,
күрделі кезімен тұспа-тұс келді. Жоңғар қалмақтарының шабуылы, Қазақ елінің
өміріндегі шешуші тарихтың ұрымтал кезеңін тудырған болатын. Бұл кезең
тарихта Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама деген атпен белгілі. Дәл осы
кезде қоғам күшті мемлекет қайраткерлерін қажетсінді. Төле, Қазыбек, Әйтеке
билер дәл осы кезде билік құрған, қазақ жері мен елінің тұтас бірлігін
сақтап, сүттей ұйып күн кешуі үшін аянбай тер төккен марқасқалар.
Сондықтанда олар қазақ тарихында Атақты үш би, Үш пайғамбар деген атқа
ие болды. Осының билердің ішінде суырылып шығып, болашағы бұлдыр қазақ
еліне жол сілтеген бірден бір тұлға ол - Төле Әлібекұлы.Халқымыздың жоғын
жоқтап, барына бақ-береке тілеп, ел игілігі үшін аянбай еңбек еткен Төле
Әлібекұлының өз елі, қадір-құрметі зор.Ол әділдігімен қара қылды қақ жарған
кемеңгер би, аты-атағы көзінің тірісінде алты алашқа аян болған ірі тұлға.
Төле би билік басында отырып ел бірлігін сақтау, әділдік, заңдылық орнату
жолында талай үлкен-үлкен маңызды шаруалар тындырған. Сондықтанда Төле би
бабамыздың есімі жер бетінде қазақ деген халық тұрғанда, оның көк аспанда
шоқ жұлдыздай қалықтай бермек.
Зерттеу нысаны. XVII ғасырдың екінші жартысы және XVIII ғасырдың
бас кезіндегі қазақ хандығының саяси-қоғамдық кезенің зерттеу.
Зерттеу пәні. Дипломдық жұмысты жазу негізінде Білім және Ғылым
министрлігі рұқсатымен жарыққа шыққан тарихи кітаптарды, ғылыми
зерттеулер, газет-журналдар қолданылды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты –
қазақ қоғамындағы билердің саяси-құқықтық жүйедегі қызметіне, һәм ірі би,
шешен, дипломат, дана болып қалыптасқанын нақты фактілермен дәлелдеу.
Зерттеудің міндеттері. Сол үшін, яғни мақсатымызға жету үшін
төмендегі міндеттерді алға қойып отырмыз:
- қазақ қоғамындағы билер институтының құқықтық бастаулары мен даму
эволюциясын зерттей отырып, оның қоғамдағы рөлі мен мәнін ашу;
- Төле бидің ішкі-сыртқы саяси-құқықтық жағдайына тоқталу;
- Төле бидің өмірлік ұстанған принциптерін саяси көзқарастарын
екшей отырып, оның шығарған билік шешімдерінің әділеттілікке,
адамгершілікке, ел бірлігін нығайтуға арналғанын көрсету.
Дипломдық жұмысты жазудың теориялық және әдіснамалық негіздері.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері ретінде қазіргі таңда
әдістемелік басылымда шығып отырған және қоғамдағы ғылым саласының
әдістеріне тоқталдым. Мәселен осыған дейін қазақ елі өзіндік әдісі
болмады, яғни белгілі бір әдіснамалық ұстанымдарды қажеттілігі байқалып
отырды. Еліміздің тәуелсіздікке қол жеткізіп, егемендігімізді жариялауы
өзіндік бір әдіснамалық негізге жол ашты. Яғни тарихи зерттеулерге жаңа
теориялық, әдістемелік негіз қаланды. Тарих ғылымы біршама өзгерістерді
бастан кешіргенімен түбегейлі реформалардан тыс қалды. Соның нәтижесінде
қазақстандық тарих ғылымы қазіргі кезде теориялық - әдістемелік
тұрғыдағы дағдарыстан шыға алмай отыр. Оны ұлттық жарияланымдардың
материалдары дәйектейді.Дипломдық жұмыстың тарихнамасы сонау Тәуке заманы
мен Абылайдың кемел дәуірі қамтиды. Яғни XVII ғасырдың екінші жартысы және
XVIII ғасырдың бас кезіндегі аралықты бекітеді.Осы кезең қазақ даласынң
саяси-қоғамдық жағдайын көрсетеді. Бұл тақырыпқа арқау болған біршама
тарихи кітаптар, энцклопедиялар мен монографиялық туындылар қолданды.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу тақырыбына қатысты әдебиетшілердің,
тарихшылардың, туркологтардың зерттеулері мен ғылыми-теориялық
әдебиеттеріне талдау жасау және олардың зерттеу әдістерін қолдану.
Ғылыми жаңалығы. Ғылыми жаңалық ол әрине ең бірінші әдіс-тәсілге
келіп тіреледі. Яғни Қазақстан тарихы ғылымының дамуы – тарихи
зерттеулердің теориялық-әдістемелік негіздері ғылымының дамуына тікелей
байланысты.Оқуышының немесе студенттің жалпы адамзат баласының тарихи
мағлұматтарды пайдалану жолындағы әдіс-тәсілдерінің жаңа түрлерін қолдану.
Тәжірбиелік мәні. Зерттеу жұмысының практикалық маңызы ретінде жаңа
материалдарды оқып меңгеру және жұмыстың теориялық маңызы болып табылады.
Одан келе билер институты мен Төле би жайлы мәліметті толығырақ алып,
келешекте тарих саласында өзіндік бір ретпен қолдану.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ САЯСИ-ҚОҒАМДЫҚ ӨМІРІНДЕГІ БИЛЕРДІҢ ОРНЫ
1.1 Қазақ қоғамындағы билердің үлгі – өнегелік рөлі
Қазақ елін ойлап, мұрындық болып, өзіндік бір зор үлес қосқан
даналардың ішінде дәуірдің кемеңгері деп танылған Төле бидің, Қазыбек
бидің, Әйтеке бидің орны бөлек. Барша қазақ баласы аттарын ардақтап,
айтқандарын жаттаған осы үш бабамыздың ел алдыңдағы еңбегіне, халық қамын
жеген қасиетті ісіне сөз жеткізген баға беру қиын-ақ. Халық болып
сақталғанымыз, міне бүгін егемен ел атанып, тәуелсіздік туын тігіп
отырғанымыз, тіпті басқасын былай қойғанда, ата-баба жерінде басымыз аман,
бауырымыз бүтін жүріп жатқанымыз үшін бүгінгі ұрпақ осы аталарымыздың
аруағының алдында бас иеді.
Үш данагөйдің өнегелі өмірі, ел қамын жеген адал еңбегі, топ
бастаған көсемдігі, от ауызды, орақ тілді шешендігі, мүлтіксіз әділгі
жөніндегі айтар әңгіме аз емес. Олардың аузынан шыққан бітімді бата,
кесімді баға, ордалы ой, бейнелі теңеу, төрт аяғы жорға толғаулар ғасырдан
ғасырға жұрт жадында жатталып бүгінгі күнге жетті.Дәстүрлі қазақ қоғамында
билердің орны әрқашан айрықша болатын. Қазақ қоғамының қалыптасып, даму
тарихының қай кезеңін алсақ та билер белгілі бір әлеуметтік беделге, саяси
салмаққа, рухани көрікке ие болғанын байқаймыз. Олар әр кезеңде де қоғамдық
өмірдің қайнаған ортасында, саяси қарама-қайшылықтар мен шиеленістердің
басы-қасында, халық қамы мен мүддесі үшін болған үлкенді-кішілі
қақтығыстардың алғы шебінен көрінетін. Сондықтан да болар, би бейнесі ел
санасында шуақты, нұрлы бояулармен суреттеліп, небір биік те асқақ адами
қасиеттердің, мұрат-мүдделерінің жиынтығы әрі жанашыры есебінде көрініс
табады.Қазақ қоғамындағы билік қатынастарының ерекшеліктерін ой елегінен
өткізе отырып және оны егжей-тегжейлі талдау арқылы билер институтының
саяси-мемлекеттік астарын айқындай аламыз. Сол сияқты билер институтын
арнайы ғылыми сараптаудан өткізу – қоғамдағы дәстүрлі билік қатынастарын
жете түсінуге мол мүмкіндік береді. Би ең алдымен халық билігінің өкілі
еді. Оның билік жүргізу мәнері, билік жасау ауқымы және деңгейі, билік
қатынастарындағы іс-әрекетінің және шешімдерінің пәрменділігі, күші ол
қаншалықты халық сеніміне, құрметіне ие бола алды – мінеки, соған тікелей
байланысты болатын. Би халық атынан сөйлеудің қай деңгейіне көтерілсе
(ауыл, ру, тайпа, жүз, тұтас халық) сол дәрежедегі және сол көлемдегі
билікке ие болатын. Оның билік иесі ретіндегі мәртебесі осы көрсеткішпен –
халық сенімі, құрметі және қолдауы коэфициентімен өлшенетін [1].
Билер институтының пайда болу, қалыптасу және даму тарихын шартты
түрде бірнеше кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезең, билер институтының
протоқазақтық қоғамдардағы (ресми қазақ ордасы құрылғанға дейінгі) болмысы.
Бұл дәуір сонау сақ тайпалары салтанат құрған уақыттан бастау алып, қазақ
мемлекеттілігі Қазақ Ордасы деген атпен ресми түрде жеке-дара бөлініп
шығып, өз алдына отау тіккен мезгілге дейін созылады (шамамен б.д.д. VII-
б.д.XV ғ. ортасы). Бұл қазақ даласында көшпелі өмір салтының әбден орнығып
және соған негізделген қоғамдық-саяси, құқықтық құрылымдардың бекіген,
орныққан заманы. Би атауының да пайда болып, осы атаудың заман ағымына
сәйкес өзгерген мән-мазмұнына сай билер институтының да әр түрлі сипатқа,
түрге ие бола отырып дамыған, толысқан, толыққан кезеңі. Бұл кезеңдегі
билер институтының мән-мазмұнын анықтау барысында ғалымдар негізінен, екі
түрлі жәйтке назар аударуда. Біріншіден, би сөзінің этимологиясын қарап
барластыруда. Би сөзінің шығу тегі, түбірі іздестіріліп, оның бірнеше
мағынаға ие болғандығы анықталды. Ғалымдардың бір тобы би сөзінің түбірі
бек дегенді алға тартуда. Соған сай бек-би әуел баста лауазым атауы,
әкімшілік қызмет атқарушы (ру, тайпа басшысы) деген мағына береді деген ой-
болжамды ұстануда. Ғалымдардың екінші тобы осы ойды құптай және одан әрі
дамыта отырып, би сөзінің мағынасы билеу, басқару, билік ету
екендігін ашық көрсетуде, сондай-ақ би сөзінің үшінші бір мағынасы биіктік,
жоғарылық болғандығы да белгілі болып отыр. Бір қызығы, аталмыш пікір
иелерінің барлығы дерлік би сөзінің төркіні түркі заманынан бастау
алатындығына келіседі. Бұл олардың зерттеу объектілерінің негізінен, түркі
дәуіріндегі жәдігерлер болғандығын көрсетсе, екіншіден түркі заманына
дейінгі кезеңнің әлі де болса аз зерттелгендігінің, оған дейінгі жазба
құжаттардың жұтандығын меңзейтін түс.
Би атауының этимологиялық мәнін зерттеу бұл ұғымның бірнеше
астарын ашуға септігін тигізді. Біріншіден, бұл ұғымның рухани астарының
айқындығы көрініс тапты. Дәлірек айтсақ, көшпелі халық әркез рухани
асқақтыққа, тазалыққа, биіктікке ұмтылғаны, соны мақсат тұтқандығы белгілі.
Би атауында да осы бір талпыныстың ізі жатқандығы көрінеді. Екіншіден,
бұл сөздің мазмұнының әлеуметтік қабаты мен-мұндалап ерекшеленіп тұр.
Би атауы қоғамның әлеуметтік бөлініске түскен кезінің келбетін бойына
дарытқан, сөйтіп, қоғамдық сатыда өзіндік орынға ие болған әлеуметтік
өктемдікке, ықпалға қол жеткізген топтың қалыптасқандығын байқатады.
Үшіншіден, би атауы саяси биліктің қалыптасып, оның бірте-бірте орнығу
және беку кезеңдерінің де ұшқынынан елес береді.Қазақ Ордасы құрылғанға
дейінгі билер институтының сыр-сипатын ашып көрсету мақсатында атқарылып
жатқан ізденістердің екінші бір арнасы – билер шежіресін түгендеу, сол
замандарда би атауына ие болған тарихи тұлғалардың өмірнамаларын зерттеу
болып отыр. Бұл бағытта соңғы кездері біршама жетістіктерге қол жетті.
Әсіресе, біздің дәуірімізге дейінгі уақытта тарих сахнасына келген Үйсін
мемлекетін қытай деректеріне және көне шежіре жазбаларына сүйеніп
зерттеушілер бұл мемлекеттің хандары Күнби аталған деген дерек келтіруде.
Мемлекетті Күнби басқарды. Оның 2 вассалы, 2 қолбасшысы, 3 сұлтаны, 2 биі,
2 бас қазысы, 120 отбасынан тұратын халқы болды деп жазады Қазақтар
анықтамалығын құрастырушылар [2]. Мемлекеттің негізін қалаушы Елсау би
(б.д.д. 177-104 жж.), одан кейін Дулы, Жөнші би, Оңқай би (б.д.д. 93-63
жж.) елді басқарған. Бұл билерден кейін Үйсін мемлекетінің басына Майқы би
келген. Хижраның жылдауынан бұрын, Айса пайғамбар тумастан он екі жыл
бұрын немесе Мұхаммед пайғамбарға дейінгі 634 жыл бұрын таққа Мән баласы
Майқы отырды дейді Тауасарұлы. Одан әрі өзі жазбаларын былай жалғастырады:
Майқы би елді билер арқылы басқарған. Содан қалған хан, би жоралғысы
бүгінге дейін келе жатыр. Екі уәзір, бір ел ісі, екіншісі - әскербасы,
екеуі екі қанатын басқарады. Хан қашанда ортада, үш сұлтаны немесе бегі,
екі биі, екі бақылаушысы. Осылардың бәрі көбінесе көшіп жүреді. Бұл
деректерге сүйенсек, үйсіндерде би атауы екі түрлі мағынада қолданылғанын
байқауға болады. Біріншіден, би-Күнби, яғни, ел басшысы деген ұғымды берсе,
екіншіден би – оның төңірегіндегі ең биік лауазым иелерінің
бірі.Келтірілген деректер би атауының қазақ даласы үшін автохонды, ежелден
келе жатқан сөз екендігі жайлы ой түйіндеуге мүмкіндік береді. Би атауының
түп мағынасы билік жасау, билікке ие болу екендігіне тағы бір дәлел
болғандай.Билер институтының дамуының екінші кезеңі – Қазақ Ордасының жеке
дара тәуелсіз мемлекет есебінде отау көтеріп, халықаралық құқық және саяси
қатынастар субъектісі ретінде өз алдына дербес өмір сүрген кезі. Бұл XV ғ.
ортасынан 1730 жылдарға дейін созылатын үш ғасырға жуық уақыт аралығы.Қазақ
хандығы тұсында билердің орны ерекше болды. Тіптен Қазақ Ордасының
Әбілқайыр хандығынан бөлініп, дербес мемлекет есебінде өмір сүруіне түрткі
болған уақиғалардың бірі Дайырқожа би мен Қобыланды батыр арасындағы
қақтығыс екендігі тарихтан мәлім. Ш.Құдайбердіұлы аталмыш оқиға туралы
төмендегідей мәлімет береді. 1455 ж. Әз-Жәнібек хан немере інісі Шаһгерей
ханменен тамам қазақты алып, Әбілқайырға өкпелеп Шудағы Шағатай нәсілінен
Есен бұғаның баласы Тоқлық Темірханға қарады. Әбілқайырға өкпелеген себебін
біздің қазақ былай айтады. Біздің осындағы арғындардың арғы атасы Дайырқожа
ханның сүйікті қазысы екен, әділ айтқандықтан Ақжол атаныпты және Қара
қыпшақ Қобыланды батыр да Әбілқайырға сүйікті екен. Екеуі ішінен жауласып
жүргенде, бір күні далада Қобыланды батыр Дайырқожаны өлтіріп кетіпті. Әз-
Жәнібек хан біліп, Қобыландыны шариат бойынша қысас қылып өлтіруге сұрапты.
Әбілқайыр хан берейін десе көп қыпшақ бұзылатұғын болған соң, бере алмай үш
кісінің құнын алып бітім қыл деген соң, Әз-Жәнібек хан өкпелеп кеткені,
біздің қазақта мақал болып жүрген Қара қыпшақ Қобыландыда нең бар еді,
құлыным деген сөз Дайырқожаның сүйегін айналып жүріп жылаған әкесі Қыдан
тайшы деген кісінің сөзі [3]. Бұл деректен байқайтынымыз, Дайырқожаның өз
заманындағы атақты билердің бірі болғандығы болса, екіншіден, бидің міндеті
елдің мүддесін қорғау десек, беделді билерінің ар-намысы үшін араша түсу
оның еліне де үлкен сын, парыз деп түсінілетіндігі көрінеді.Хандық дәуір
тұсындағы билер институты осыған дейінгі қазақ даласында жинақталған билер
арқылы ел билеу мол тарихи тәжірибесін өз бойына сіңіріп, қорытып, оны одан
әрі дамытқан мемлекетті басқару жүйесінің белді тетіктерінің бірі еді.Билер
арқылы ел билеу дәстүрі бұл кезде бұрынғыдан қалған жол-жораға, әдіс-
тәсілдерге ғана арқа сүйеп қоймай, оларды қазақ халқының дербес
мемлекеттілігі жағдайына және талаптарына сай қайта түрлендіруге қажетті
өзгерістер, толықтырулар енгізу арқылы жаңаша пайдалануға мүдделі болды.
Сондықтан да болар Қазақ Ордасы өмір сүрген уақыттағы билер институты өзіне
дейінгі билер арқылы билік жүргізу үрдісінің жаңа кезеңі, бұл үрдістің
сәтті де шырқай дамыған сатыларының бірі деп қарастыруға мүмкіндік
береді.Қазақ хандығы тұсындағы билер институтының басты ерекшеліктері
мыналар еді.Біріншіден, билер дәстүрлі қазақ қоғамындағы билік
қатынастарының тұтастығын, синкреттігін бойларына сіңіріп, соның
көрінісі, символы болып қала берді. Сондықтан да болар, билер өздерінің
қызметтері арқылы қоғамдағы билік қатынастарының барлық қырлары мен
реңдеріне, деңгейлері мен дәрежелеріне, қыртыстары мен қатпарларына
бейімделгендіктерін байқатып отырды. Олар жеке бастарының қадір-
қасиеттеріне негізделген адами-рухани билікті, қауымдарының не қоғамдарының
(ауыл, ру, тайпа, ел) беделіне негізделген қоғамдық-әкімшіліктік билікті,
төрелік айту құқығына негізделген сот билігін, ханның билігіне негізделген
саяси-әкімшілік билікті, ел басына күн туғанда батырлық жолға түсіп әскери
билікті өз қолдарына шоғырландырып, қатар алып жүрді, қатар атқарды. Бұл
тұрғыдан алғанда билер қазақ қоғамындағы билік қатынастарының тұтастық
сипатының тұлғалық келбеті болатын. Мұндай билер қатарына осы кезеңде ел
аузына ілігіп атағы шыққан қазақтың белгілі билерінің барлығы дерлік
жатады.Екіншіден, бұл дәуірде билердің билік қызметінің іштей салалана,
дербестене, мамандана бастағанын байқауға болады. Соған сай енді тек
белгілі бір бағыттағы, мәндегі және саладағы билік қызметін ғана атқаруға
бейімделген билердің пайда болғанын байқауға болады. Айталық, ауыл
аймағында ғана беделге ие боп, сол деңгейдегі әкімшілік-басқару мәселелерін
шешуді билік иелері енді ауыл ақсақалы атанып, осы төңіректегі туысқан,
көршіаралық дау-дамайларды реттеумен шектеле бастады. Оларды көбіне би
деуден гөрі, ауыл атасы деп атаушы еді. Әскери билік – батырлық та жеке-
дара билік саласына айналып, қоғамдық-саяси биліктің дербес нысаны
дәрежесіне көтерілгені байқалады.Үшіншіден, би атауы бірте-бірте тек сот
билігін атқарушы адамдарға ғана қатысты қолданыла бастағанын және соларға
ғана танылуы әдет, үрдіс дәрежесіне көтеріліп, қоғамның саяси-құқықтық
өмірінің тұрақты құбылысына айналды. Тіптен, би атағын иемденуші адам
сонымен бірге әкімшілік, әскери билік, хан атынан саяси-мемлекеттік
биліктер атқарса да, оның сот билігінің иелері ретіндегі орны ерекше
бағаланып, осы қызметі бірінші кезекке қойылғанын көреміз. Сөйтіп, халық
санасында, ел жадында би атауы сот билігін атқарушы, дау-дамайды шешуші,
төрелік жүргізуші тұлға ретінде таңбалана бастады.Аталмыш дәуірде билер
институты мемлекеттік билік жүргізу механизмінің белгілі бір жүйесі, саласы
болып қалыптасты. Бұл жүйенің ең жоғарғы сатысы билер кеңесі болса, ең
төменгі сатысы ауыларалық төрелік айтушы, ауыл биі –ауыл ақсақалы. Билер
институтының ішкі құрылымын, жұмыс істеу ерекшелігін және оның буындарының
үйлесімділігін қамтамасыз ету әдіс-тәсілдерін анықтау үшін осы кездегі
билерге берілетін әр түрлі анықтама атауларды білген жөн. Бұл кезде би
лауазымының мынадай түрлері болды – төбе би, үлгілі би, ара би, ауыл би
т.б. Көрсетілген әрбір би атауы жеке-дара сараптауды талап етеді, сондықтан
ол болашақта атқарылар кешенді зерттеулердің қабырғалы тақырыбы болса
керек. Дәстүрлі қазақ қоғамында саяси-билік қатынастарының ең жоғарғы
сатысында Шыңғысхан ұрпақтары – хан, сұлтандардың тұрғаны белгілі. Бірақ
қоғамдық санада, халық көзқарасы бойынша би беделі, абыройы ханнан жоғары
тұрды. Қазақ сияқты көшпелі елде қашанда ханнан гөрі бидің қадір-қасиеті
басым болады, - дейді Қ.Сәтбаев.Сондықтан да болар ханның да ел ішінде
абырой-беделге ие болуы, ісінің оңға басуы, сөйтіп ханды тұғырда тұрақтап
тұру мерзімі көп жағдайда оның билермен дұрыс қарым-қатынас орната алу
шеберлігіне байланысты болатын. Егер ол билермен дұрыс тіл табыса алмаса
мұндай хандардың хандық ғұмыры ұзаққа созылмайтын. Ханның арқа сүйеуі
жарасымды бимен табылады. Бисіз хан оңбайды, хандықпен қатар қырағы билік
те бір жерге бас қосса, ондай ханды ел де сүйеді, - дейді Қ.Сәтбаев. –
Алты алашқа мәлім ескі жолды Есімхан, қысқа жолды Қасымхан, тура жолды
Тәуекел хан, жеті жарғылы Әз Тәуке, ер Абылай – бәрі де осындай хандық пен
билікке қатар ие болған қасиетті адамдар. Ел меңгерерлік тілі жоқ,
еңсерерлік күші жоқ, білім мен ойға, билікке ие болмаған, не ел ішіндегі
рулардың көсемі – билерді ішіне тартып қыбын таба алмаған, алаңғасар,
әңгүдік хандар хан болып та тұра алмайды. Ондайлардың тағы жарлының лашығы
сияқты наразы көпшіліктің бірінші құйыны түбіне жетеді.Ел тарихының білгірі
Қаныш Имантайұлы өз ойын одан әрі қарай былай түйіндейді: Қазақ
шежіресіндегі Дайыр, Бұрындық сияқты хандардың тарихы мұның шындығына
дәлел. Сондықтан, Тоқтамыс хан мен Едіге бидің тартысы да сайып келгенде
ханнан билік кетіп, биге медет жету мен хан қашып, бидің қууымен
тиянақталады. Мұнан егер де хан мен би екі бөлініп таразының екі басына
түсе қалса, ел ниеті қашанда бидің жағына ауып отыратындығы көрінеді [4].
Қазақ халқының көне тарихының тағы бір атақты білгірлерінің бірі
жазушы Сәбит Мұқанов та Қаныш Имантайұлының ойын құптайды. Оның айтуынша
қазақтар хан-қазық, би-тоқпақ деп ханды халық тірегі – қазығы көргенмен,
отырықшы елдердей хан жарлығына мойын ұсына бермегені, араздасса не ханнан
қаша көшетін немесе Ордасын шабатын болған. Осындай көтерілістер әр кезде,
әр хандықта үнемі болып отырды. Қазақта хан-талау, тон-тонау деген мәтел
содан қалған [5].Ханның халық арасындағы беделінің берік болмағандығын,
олардың билігінің тұрақтылығы билерге байланысты екендігін меңзей отырып,
Сәбит Мұқанов сөзін төмендегіше жалғастырады: Көшпелі қазақтар арасындағы
хан елдің бас әкімі саналып, жалпы басшылыққа ие болғанымен ел ішінің дау-
дамайын бітіріп, екі жақты татуластырып, төрелік, билік айтатындар билер
болған.
Қазақ қоғамындағы билер институтының келесі тарихи кезеңдері:
Қазақстанның Ресей қол астына бодан болып кіру дәуірі (1730-1917) және
Қазақстанда Кеңес өкіметі орнаған дәуір еді (1917-1937). Бұл дәуірлерде
билер институтының беделі бірте-бірте әлсірей берді де Кеңес уақыты кезінде
бұл институт Кеңес өкіметінің декреті арқылы ресми түрде 1921 ж. жойылды,
ал іс жүзінде олар 30-жылдарға дейін жасырын, астыртын күйде өмір сүріп
келді.Билер институтының қайта жаңғыруының соңғы кезеңі – еліміз егемендік
алғаннан кейінгі қазіргі кезең.
1.2 Қазақ қоғамындағы билік қатынастарының ерекшеліктері
Хан – халықтың қанын сорушы, би - хан мен байлардың сойылын
соғушы, батыр – бар болғаны барымташы, олар өмір сүрген кезде қазақта тарих
болған жоқ, қазақтың тарихы Қазан төңкерісі жеңгеннен кейін басталады деп,
сәуегейлік айтқан коммунистік идеология құлағымызға осылай деп ұғып,
санамызға сіңіргені әлі есімізде. Жоғалғанымызды түгендеп, жыртығымызды
бүтіндеп, барымызды баптап, туымызды көкке көтеріп, Егеменді ел атанып,
әділдікке қол жеткеншақта қара қылды қақ жарып, хан, би, батырлаымыздың кім
болғанын, олардың әрқайсысының тындырған істері мен қоғамдағы, тарихтағы
орны туралы ақиқат көзімен бүгінгі жас ұрпаққа ұғындыру зиялы қауымның
тікелей міндетті деп қарау керек.Сонымен айтылатын әңгімеміздің негізгі
өзегі қазақтың дәстүрлі шежірелерінде жиі ұшырасатын билер туралы, яғни
олардың қазақ халқының ұлттық менталитетін қалыптастырудағы үлгі-өнегелік,
тәрбиелік рөлі туралы болмақ. Ең алдымен аздап тарихи шегініс жасайық.
Жазу-сызу өнері ерте дамыған халықтардың кейінгі жас ұрпаққа қалдырып
кеткен киелі мұрасының бірі – энциклопедия. Алғашқы энциклопедия біздің
дәуірімізге дейін Х ғасырда Қытай, кейіеірек Афин (Грек), Египет елдерінде,
Рим империясында жазылды. Қазақ топырағында 1972-1978 жылдар аралығында
жарық көрген Қазақ совет энциклопедиясының 12-томдағы кеңес үкіметінің
дәуірлеп тұрған шағында дүниеге келген-ді. Енді сол энциклопедияда жазылған
би жөніндегі анықтамаға көз жүгіртелік: Би – әлеуметтік категория ретінде
қазақ халқының тарихында ерте заманда шыққан үстем тап өкілі...
Әлеуметтік қатынастардың дамып шиеленісуімен бірге билердің
көпшілігі қанаушы таптардың уәкіліне айналды... Билердің әдет-заң
нормаларын талқылауда, билік шығаруда тең праволары болды. Өкілдіктің –
мұндай өктем болуынан зорлық-зомбылық туып отырды. Билер соты Октябрь
революциясына дейін қылмыстық және азаматтық істердің көпшілігін қарайтын
ресми орган болып, күн, барымта, қалң мал, әменгерлік, көп әйел алу, т.б.
патриархалдық кертартпа қалдықтарды қорғап келді [6]. Міне, кеңестік
дәуірде би дегенге бұдан артық баға беру мүмкін емес еді. Кеңес өкіметінің
алғашқа жылдарында-ақ, би туралы көркем шығармаларда баяндалған оқиғаларға
байланысты заманымыздың заңға жазушысы М.Әуезовтен бастап көптеген
қаламгерлеріміздің қуғын-сүргінге ұшырағаны баршаға мәлім. Бұдан билерге
тек кеңестік дәуірде ғана қысым жасалған деген пікір тумауы керек.
Бидің қоғамдағы алатын орнының ерекше екенін Ресей империясы өзінің қазақ
даласын отарлау саясатына алғашқы жылдарында-ақ байқап, қайткенде де
олардың ролін төмендетуге жанталасып бақты. Осы мақсатын іске асыру үшін
өздерінің жаратылыстанушы, суретші, халық мұрасын жинаушы, саудагер деген
секілді желеумен қазақ даласына жіберген жансыздары, тыңшылары арқылы хан,
сұлтан, би, батырлардың қазақ жұртын басқару – саясатын барынша терең
зерттеп үлгерді. Сөйтіп ел басқаруда билердің орны ханнан кем еместігін,
тіпті ханның өзін Билер кеңесі сайлайтынын біліп алды. Ал, қорауындағы
бодан елдің күшті хандықтардан тұруы, ондағы билердің кей жағдайда
хандардан да беделі күшті болуы Ресей империясының отарлау саясатын өз
оцлағандай жүзеге асыруына айрықша кедергі келтірді. Сондықтан да әуелі
1822 жылы Сібір қазақтары туралы устав қабылдап, қазақ жеріндегі хандықты
жою шараларына кірсті. Кейін орта жүзде хандық билік жойылғанын ресми түрде
жариялады. Алайда, кезінде кей уақыттарда ханның өзін алдында тәуелді етіп
қоятын Билер кеңесі сақталып қалған-ды. Енді Ресей империясының әкімшілігі
билердің басшылық роліне біржолата балта шабуды көздеп,1868 жылы қабылдаған
Уақытша ереже бойынша қазақ даласында сұлтандар мен билер арқылы
басқарудың бұрынғы жүйесін жойды. Енді бөліп ал да билей бердеген
саясатпен қазақ даласы ұсақ болыстарға бағынатан болды. Осылай болыстарды
енді империя әкімшілігі іріктеп алған халық өкілдері сайлап, Ресей
патшасының өкілетті органдары бекітетін болды. Тап осы кезден бастап,
болыстыққа пара беру арқылы халықтың емес, қара басының құлқының ойлайтын,
Ресей патшасы әкімдерінің айтқанын істеп, айдағанымен журетін дарынсыз,
можантопай мансапқорлар сайланды. Бұл туралы дана Абай өзінің үшінші
сөзінде әрбір старшина басына бір би сайлау саясатын сынй келіп былай деген
еді: Бұл билік деген біздің қазақ ішінде әрбәр сайлаған кісінің қолынан
келмейді. Бұған бұрынғы Қасым ханның қасқа жолын, Есім ханның ескі
жолын, әз-Тәуке ханның Күлтөбенің басындағы күнде кеңес болғанда
қабылдаған Жеті жарғысын білмек керек. Әм, ол ескі сөздердің қайсысы
заман өзгергендіктен ескіріп, бұл заманға келіспейтұғын болса, оның орнына
татымды толық билік шығарып, төлеу соларға жарарлық кісі болса керек еді,
ондай кісі аз, яки тіпті жоқ....Ұлы Абайдың бас басына би болған өңшең
қиқым деп қынжыла жырлауы да осы кездің көрінісіне айқын куә болса керек
[7].
Халқымыздың ғұламаларының бірі болып саналатын Ш.Уәлиханов билер
сотының ертеден келе жатқан халықтық түрі деген мақаласында Би атағын
беру қазақта халық тарапынан бір сайлау арқылы немесе халықты билеп отырған
өкімет тарапынан бекіту арқылы болған емес, тек сот ғұрыптарын әбден жетік,
сонымен қатар тілге шешен қазақтар ғана бұл құрметті атаққа өз бетімен ие
болып отырған. Мұндаң би атаған алу үшін ие болам деген қазақ өзінің ісіне
жетіктігі және шешендік қабілеті бар екендігін халық алдында сан рет
көрсетуге тиіс болған. Ондай адамдардың атағы бүкіл қазақ даласына тез
жайылып, олардың аты жұрттың бәріне мәлім болып отырған... дейді [8]. Тап
осындай пікірлерді қазақ сахарасын көп аралап, ауыз әдебиетімізбен әдет-
ғұрып, салт-санамыз туралы көптеген еңбектер жазған Ә.Диваев, А.Васильев,
В.Радлов шығармаларынан да көптеп кездестіреміз. Басқаны былай қойғанда,
жат жұрт өкілдерінің өзі би үстем таптың өкілі, ол тек қана хан-
сұлтандардың, бай-манаптардың сойылын соғып, халықты қанаушың деген
пікірді бірде бір жазбапты. Мәселен, белгілі зерттеуші Г.Загряжский:
Казахский бии как человек, отличавшийся своим умом, безукоризненной
нравственностью, справедливостью, большим опытом в киргизском
судопроизводстве, а следовательно, и знанием киргизских обычаев десе,
зерттеуші Л.Боллюзек билер тұрғысындағы өз пікірін былай деп сабақтайды,
...что звание бия в сознании народном принадлежит тем немногим, которые с
природным умом и даром красноречия соединяют в себе глубокие познания в
коренных обычаях народа и в исторических о нем преданиях. Другими словами,
бии есть живая летопись народа, юрист или законовед его деп түйіндейді
өзінің ойын [9]. Сонымен, халқымыздың бай тарихында ел-жұрт жадында
сақталып, өздерінің жан-жақты қайраткерлігімен танылған билер мәртибесі
туралы мынандай анықтама-түйін айтуға болады. Би дегеніміз ел-жұртының әдет-
ғұрып, салт-дәстүрін, өткен-кеткен шежіресін, тарихын, қоғамның даму
барысын, айнала қоршаған табиғаттың сан-алуан қасиеттері мен құпияларын
білетін, адамдардың көбірек көмбелеріне ой көзімен қарап көре алатын, алуан
түрлі мінез-құлықтарды айтқызбай-ақ тап басатын, ғылым-білімнен хабардар,
кемел пікірлерін шешен тілмен жеткізіп беруде дара қасиеті бар бір тума
жандар.Енді халық даналықтарына сүйене отырып, билердің бойында жарқырай
көрініп, халқымыздың бірлігін сақтауда, ізгілікті озық салт-дәстүрімізді,
әдет-ғұрпымызды қалыптастыруда зор үлгі-өнегелік, тәрбиелік рөл атқарған
дара қасиеттеріне шартты түрде қысқаша тоқталып өткен жөн деп санаймыз.
Би – көпті көрген, көкірек көзі қиядағыны шалатын, ойы орамды,
өткенді біліп қана қоймай, болашақты да тап басып, байламды болжам жасай
алатын, әрдайым халық көңілінен шығатын беделді жан болуы шарт. Бұл тұрғыда
бір мысал келтірейік. Ертеде Ресей империясының елшілері келіп: Қазақтар,
сіздер бізге бодан болыңыздар деп сөз салады. Олардың пікірін жат санаған
билер: Осыларды өлтіре салсақ қайтеді десіп, аға билер Төле, Қазыбек,
Әйтекелерге соңғы сөзді жүктейді. Сонда олардың бірі Алар ма еді мына
көлдің аққуын атып? - дейді. Екіншісі: Оғыңболмаса cуын атып? - дейді.
Үшіншісі: Құтылмастай пәлеге қалып жүрмейік, құс екен деп перінің қызын
атып? - дейді. Сөз осымен бітіп, орыс елшілігі аман-есен еліне
қайтарылады. Бұл мысалдан біз көргендіктің, көсемдіктің үлгісін байқаймыз.
Би – майда сөздің мақпалы, сара сөздің саңлағы. Бірде астарлап, бірде
мысқылдап сөзді сүйекке жеткізіп, мақтамен бауыздап, қажет жерінде қара
тасты қақ айырып түсетін семсердей өткір, от ауызды, орақ тілді, қияды
қырандай ұшқыр, заңғар ойрардан қас қағымда сөз зергерлейтін ақпа-төкпе
асыл сөздің шебері. Егер халқымыздың өткен тарихын байыптасақ, атақты
билердің шешендік мектебі қалыптасып, олар үлгі-өнегенің, тәлім-тәрбиенің
үлкен, беделді ордасы болған. Біздің билердің шешендік мектебінің
қайнар көзі – әуелі халық, сосын өздерінің тума таланты еді. Биді бұрынғы
да ,қазіргі де жазба өнерімізде сот деп жүргізіміз. Бұл – біржақты пікір.
Әдетте, дауды шешкен жерде кемінде үш би қатысады. Бірі – айыптаушы
(прокурор), екіншісі – ақтаушы (адвокат), үшіншісі – төбе би (судья). Ал,
сот дегеніміз, бір ғана үкім шығарушы судья деген мағынаны ғана білдіреді.
Сондықтан биді сот деп емес, заңгер деп қараған жөн сияқты. Әйтпесе,
жалпыға түсінікті жағдайларда Би деп-ақ қалдырған жөн. Осы тұрғыдан биге
қатысты тағы бір ескере кететін жай бар. Мәселен, халық арасында Би екеу
болса дау төртеу болады деген сөз бар. Мұны кейде билер жүрген жерде дау
көп деп сыңаржақты ұғып қаламыз. Ол – қате пікір. Бұл арада даулы мәселені
екі би емес, үш би (яғни тақ) шешсін дегенді меңзейді. Яғни, бірі
айыптаушы, екіншісі ақтаушы болса, үшіншісі ортақ, әділ шешім айтатын төбе
би болсын дегенді білдіреді. Жауластырмақ – жаушыдан, елдестірмек –
елшіден, Елшісіне қарап елін таны деген секілді халқымыздың арасында
ежелден келе жатқан мақал-мәтелдерде қаншама терең мағынада жатқандығын
пайымдау қиын емес. Яғни, би тек ел ішіндегі даулы мәселені шешуі екен деп
қарау, олардың қызметін жете бағаламағандық болар еді. Осы тұрғыда жеке
адамдар мен ру, тайпа, ұлыс арасындағы кикілжің ел мен ел арасындағы үлкен
даулы істермен қатар қоюға болмайды. Сондықтан да соңғы мәселені шешу үшін
жат жұртқа нағыз көсем билерді жіберіп отырған. Бұл жөнінде Қаз дауысты
Қазыбек бабамыздың Жоңғар ханына елшілікке барғанда айтқан сөзін мысал
ретінде келтіруге болады.
Жаңа үйреткен жас тұлпар,жарысқалы келгенмін,
Танымайтын жаттарға, танысқалы келгенмін.
Қазақ, қалмақ баласы, табысқалы келгенмін,
Табысуға келмесең, тұрысатын жеріңді айт.
Сен – қабылан, мен – арыстан, алысқалы келгенмін.
-деп, төгіп-төгіп жібергенде қалмақ ханы абдырып, сөз таба алмай қалған
дейді. Бұдан шығатын бір түйін – билер жеке адамдар,рулар арасында да, ел
арасында да барлық мәселені мүмкіндігінше бейбіт жолмен шешіп,
бәтуластыруды мұрат тұтқан. Билер арасында ад қол бастап жауға шапқан
батырлар аз болмаған. Мысалы, Жәнібек, Малайсары, Наурызбай, Райымбек,
Сырым, т.б. батыр-билеріміздің атақ-даңқы төл тарихымыздан ойып орын алады.
Алайда, бидің батырлығы – қолына қару алып, жауға шабуында емес, қылышынан
қан тамған қаһарлы хан-сұлтан немесе етектен кесіп жең болмайтыны секілді
елдерден кеткен ежелгі дұшпан алдында тұр екенмін деп именбей, керекті
жерінде алдаспаннан өткір тілмен кесіп түсетін әділет сөзін айтуында деп
саналған. Бидің әділ де өткір сөзі еттен өтіп, сүйекке жеткенде даңғой,
қаңқұйлы біреу болмаса, ата жаудың өзі оған қарсы қылыш көтермеген. Билер
жеке адамдар, ру мен ру, тайпа мен тайпа арасындағы дау-жанжалдарды
шешумен ғана шектелмегені баршамызға аян. Олар ел мен ел арасындағы
қоғамдық мәні зор саяси мәселелерді шешуде хан-сұлтандардыңнегізгі тірегі,
кеңесшісі болған. Хан қаншама қаһарлы болғанның өзінде Биле кеңесінде
көпшілік дауыспен қабылдаған шешімді жеке-дара билікпен бұза алмаған. Егер
тарихымызға жүгінсек, әйгілі әз Жәнібек ханның жанында ел ішінің сыртқы
саясатының барлық мәселелерін талқылап, баға беріп, жөн-жоралғы сілтейтін
алпыс би болған екен дейді. Атақты Абылай ханның қасында кеңесші ретінде
үнемі сегіз бидің бірге жүргені де аян. Ал, исі қазақтың басын қосып,
біріктіріп, біртұтас мемлекеттікке қол жеткізген әз Тәукенің тұсында
қабылданып, бүгінде ежелгі гректердің салон заңымен пара-пар, қазақ
сахарасының алғашқы Конституциясы аталып жүрген Жеті жарғыны жазғанда
ошақтың үш бұтындай тең тұрған дана билеріміз – Төле, Қазыбек, Әйтекелердің
ақыл-кеңесінің басшылыққа алынғанын, олардың маңызды істерді мемлекеттік
деңгейде шеше алатынзор қайраткерлік бейнелерін көре аламыз. Күлтөбе,
Мәртөбе бастарында өткен талай әйгілі кеңестерде ел бірлігі, ел тірлігі,
оның болашағы жайында келелі іске кеңес берген осы дана билеріміз болғаны
баршамызға аян. Би – адам жанын, мінез-құлқын бір-екі көргеннен-ақ баса
таниды, өте қағілез, әдепті психолог ретінде көрінгенін де жоққа
шығармаймыз. Көсем билер қарсыласының жан дүниесіне үңілумен бірге оның
әрбір қимыл-қозғалысын, үн ырғағын қалт жібермей қадағалай білген. Соған
орай, өзі де үнін құбылтып, дауыс ырғағын желдіріп, бірде төкпелетіп, енді
бірде ақ жауындай себелеп, сонымен бірге әр сөзінің мән мағынасын ашатындай
қылып қимыл-қозғалысын, бет-пішімін, қас-қабағыда ойнатаңбілген тамаша
актерлік иелері болған. Яғни әр сөзінің жүректен жүрекке жетіп отыруын
көздеген. Әр оғаш қимыл орашолақ ойдың көрінісі деп түсінген. Би –
тәрбиеші. Өздерінің дара қасиетімен, асқан ақыл парасатымен, озық үлгі
өнегесімен би атанып, халыққа танылғандар – өзім болдым, өзім толдым,
Кейінгілері өздері білсін деп келте пішіп, кем ойламайтын жандар болған.
Тайдың аласармауын, бұлақтың сарқылмауын мұрат тұтқан әр би өзінен кейінгі
ұрпақтың ел ұйытқысы боларлықтай жетілуін ешқашан естерінен шығармаған.
Мүмкіндігінше өз балаларының бірін немесе ат аяғы жетер жердегі көкірегінде
сәулесі , көзінде оты бар жастарды қыран шалар қия биіктен танып,
тәрбиелеп, баулап, баққан. Болашақта соларға ұқсап, ел мүддесін қорғасам –
ау деген талантты жастар ондай атақты билерді өздері іздеп барып бата
алған. Үміт етіп, сенім артқан ондай жастарға батасын берумен бірге өмір
бойы өздерінің жинақтаған тәлім – тәрбиесін, ұлағат сөздерін құлақтарына
құюдан жалықпаған, сара саналы, дана ойлы, тәрбиеші, ұстаз билердің есімі
халық жадында мәңгі сақталған.
Сонымен қазақ жұртының халық болып, біртұтас елге айналуында,
өркендеуінде айтулы хан – сұлтандарымызбен, батырларымызбен бірге көсем
билеріміздің де айрықша үлес қосқанын ерекше айтуымыз керек. Мұндай бағаның
берілуі – егемендікке, елдікке, тәуелсіздікке қол жеткізуіміздің
нәтижесінде мүмкін болып отыр. Жоғарыда айтылған мәселелерді түйіндей келе
тағы бір қосарымыз- бүгінгі таңда парықсыздық өріс алып, күннен – күнге,
әсіресе жастар арасында қылмыс пен бұзақылық етек жаюда. Олардың бірқатары
заң алдында жауап беруден жалтарып, ал тұтылғандары топырлап түрмеге
тоғытылуда. Біздіңше, бұл қылмысты тоқтатудың бірден – бір жолы емес. Қазақ
халқы қабат – қабат түрме салмаған, шыңырау сыздан қазбаған. Бұл ойлап
қарасақ, әлемге әйгідеуге тұрарлық ерекше құбылыс. Ендеше, бүгінде қит
еткенді түрмеге апарып тығу тентектерді тәртіпке шақыралы дегенге келісуге
болмайды. Өйткені, бірнеше жыл түрмеде отырып шыққандардың түзеліп емес,
қайта бұрынғысынан бетер бойындағы жылт еткен игі қасиеттерінен жұрдай
болып құтырынып шығатынын бәріміз де көріп жүрміз. Олай болса, ауылдық
жерлерде, аудан орталықтарында көнекөз, ауыл – аймаққа сөзі өтетін, беделді
қарт ардагерлерімізден Билер тобын ұйымдастыруға болмас па екен?! Сөйтіп
оларды ұрпақ тәрбиелікке жұмылдырсақ ше? Қалай болғанда да сан ғасырлар
бойы халқымызбен бірге жасасып, оның ел басқару жүйесінде айрықша қоғамдық
маңызы болған билердің рөлін қайта жандандырсақ, ұтпаса құтылмайтынымызды
ел – жұртымыздың өткен тарихы дәлелдеп отырғой.
1.3 Қазақ қоғамындағы билердің атқарған функциясы
Қазақ қоғамындағы билердің ел ішіндегі саяси-құқықтық қызметі
негізінен ел бірлігін, тыныштығын, өзара ауызбіршілігін, сақтауға
негізделген еді. Сонымен қатар билер қазақ халқының кең пейіл, кешірімді
екендіктерін пайдаланып Бас жарылса бөрік ішінде, қол сынса жең ішінде
деп екі дауласушы жақты татуластыруға, сол арқылы ел бірлігін сақтауға
көбірек назар аударған. Осы көздеген мақсатына жету үшін би ел ішінде кем
дегенде үш функцияны атқарады. Олар: біріншіден, би – ру басы, екіншіден,
би – жергілікті жердегі әкімшілік биліктің өкілі, үшіншіден, би – судьяның
міндетін атқарады. Бұл қызметтердің қай-қайсысы да билерден үлкен
дарындылықты, қабілеттілікті талап еткен. Ру басы ретінде би ру ішіндегі,
ауыл арасындағы кішігірім кикілжің, өкпе, реніштерді үлкен дауға
айналдырмай сол заматта-ақ даудың басын ашып беріп отырған. Сонымен қатар
билер қоғамда сот (судья) қызметінде атқарды. Билер мал дауы, жер дауы,
жесір дауы, құн дауы кезінде кесім айтып, билік шешім шығарып отырды. Билер
қазақ қоғамында әдеп-ғұрып құқығын сақтаушылар қызметін де атқарды. Бұл
жөнінде зерттеушілер мынадай пікір айтады: ..По скольку бии вершили суд,
они просто должны были сохранять в памяти действующие права, а это, кстати
сказать, предполагает существование в казахском обществе касты
профессиональных хранителей юридических установлений и толкователей
обычного права, в роли которых и выступали бии [10]. Билердің келесі
функциясы бұл жергілікті жердің әкімшілік өкілі ретінде жыл сайын хан
шақыратын құрылтайларға қатысып отыруы. Бізге қазақ халқының тарихынан
мұндай құрылтайлардың екі түрі белгілі. Біріншісі, бұл жоғары билік жүргізу
кеңесі Тағанақ кеңесі деп аталса, ал екіншісі, Тұрымтай кеңесі деп
аталды. Тағанақ кеңесі жылына бір рет өткізіліп отырған оның ауқымы кең,
қатысатын адамы мол болған. Оған ханға қарасты елдің басты-басты ру
басылары, билер, қолбасшылар, жыраулар қатысқан. Онда хандықтың ірі-ірі
мемлекеттік істері талқыланып, ел ішіндегі үлкен дау-дамайлар жөнінде шешім
жасалатын болған, алдағы жұмыстар, халықтың соғыс дайындығы талқыланып,
соған сәйкес жарғылар қабылданған. Тұрымтай кеңесі шағын ауқымды болған.
Мұндай Кеңестер айына, шұғыл кезде жұмасына (жылына) бір рет өткізіліп
отырған. Оған хандықтың негізгі билері, он мың басылары, орданың бас
жырауы, орданы қорғайтын төлеңгіттердің бас қолбасшысы, ханның орда
жұмысына араласа бастаған балалары қатысып отырған. Мұнда көбінесе бір
жұмалық, бір айлық қысқа мерзімде істелетін жұмыстар талқыланып, күнделікті
жұмыстар жөнінде шешім жасаған [11]. Бертін келе ХV ғасырларда шақырылатын
құрылтайлардың аттары өзгере бастады. Енді қазақ халқының саяси өмірінде
Билер кеңесі және Хан кеңесі деген атпен екі билік органы айқындала
бастады. Мұнда аттары өзгерді демесең Билер кеңесі мен Хан кеңесі
ертеректегі Тағанақ кеңесі мен Тұрымтай кеңесінен айырмашылықтары жоқ еді.
Өз кезегінде Хан кеңесі мен Билер кеңесінің ара-жігін ашып көрсеткен заңгер
ғалым, академик С.Зиманов мұны былай деп сипаттап өтті: Малый ханский
совет (Хан кеңесі) представлял собой своеобраздную ближню думу хана,
которая своими советами и решениями ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz