Оқушылардың қолөнер сабағында шығармашылық қабілетін арттыру

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Мазмұны: Кіріспе . . .

: 3

Мазмұны: 1.

: Тері өңдеу - ата кәсібі

Мазмұны:

: 1. 1.

Тері өңдеу тарихы мен теориясы . . .

Мазмұны:

: 1. 2.

Тері түрлері мен технологиялары . . .

Мазмұны:

: 1. 3.

Теріден жасалатын ұлттық бұйымдар . . .

Мазмұны:

Мазмұны: 2.

: Оқушылардың қолөнер сабағында шығармашылық қабілетін арттыру

Мазмұны:

: 2. 1.

Технология сабағының оқыту жүйесін арттыруда, көрнекі әдістер мен құралдардың қолдану мүмкіншілігін талдау . . .

Мазмұны:

: 2. 2.

Көрнекілік ретінде халық шеберлерінің туындылары арқылы оқушылардың шығармашылығын дамыту әдісінің сараптамасы . . .

Мазмұны:

: 2. 3.

Әдістемелік құралдар және сабақ жоспары . . .

Мазмұны:

Мазмұны: Қорытынды. . . .

: 63

Мазмұны: Әдебиет тізімі . . .

: 64

Мазмұны: Қосымша

Кіріспе

Тақырыптың көкейтестілігі. Тері шикі затын өз елімізде пайдаға асырып, тері өнімдерін көбейтіп тері өңдеу, көне жәдігерлерімізді сый кәде ретінде және нағыз тұтынатын тауарларды жасап халыққа ұсыну болып табылады. Осы дипломық жұмысымды ата дәстүрімізді ұлықтап, ата- бабамыздың баға жетпес құнды жәдігерлердің біразын шамамыздың жеткенінше ізденіп, жарыққа шығарып, өз қолымыздан жасап алдарыңызға көрсеткелі отырмын. Халқымыздың сан ғасырлар бойғы арманы жүзеге асып, бодандықтың бұғауынан босап, тәуелсіздігімен қауышып, азат ел болып, дамыған 50 елдің қатарына қосылуға үлесімізді қосу біздің парызымыз болып отыр. Сондықтан да қазақ батыр да батыл, шешен де шебер, бабаларымыздың ықылым заманнан бері талай құнды жәдігерлерді дүниеге әкеліп, соларды сан ғасырлар бойы дамытып, пайдаланып келгенін тарихтан білеміз және көріпте жүрміз.

Бүгінгі таңда жаңалыққа жаны құмар жас ұрпаққа заман талабына сай тәрбие мен білім беру, оны ұлттық құндылықтар арқылы жүзеге асыру көкейкесті мәселелердің бірі болып отыр. Әсіресе бүгінгі жаһанға бет бұрып, әлемдік бәсекелестікке, оның талаптарына жауап беру жағдайында бұл мәселенің өзектілігі арта түседі. Елбасының бұл жайында, бұл жайлы толық өркениет болу үшін, алдымен өз мәдениетімізді, тарихымызды бойымызға сіңіріп, содан кейін өзге дүниені игеруге ұмтылғанымыз жөн деген сөзі баршамызға салмақты ой жүктейді. Сондықтан бүгінгі таңда басты мақсат жас ұрпақты ұлттық игіліктер мен адамзаттың құндалықтары, рухани мәдени мұралар сабақтастығын сақтай отырып тәрбиелеу. Сол себепті көне рухани жәдігерлерімізді қайта жаңғыртып, қазіргі ортамызға қайта әкелу. Сол жоғалып бара жатқан жәдігерлеріміздің бірі тері бұйымдары. Тері бұйымдары сапалы және өте берік болып келеді. Егер олар қазіргі таңда кеңінен пайдаланылса, осы кездегі экспортқа шыққан сапасыз химиялық заттардан жасалған жасанды терілерден көрі, биологиялық жолмен өңделген, таза терілер неғұрлым тиімді тауарлар болар еді. Ықылым заманнан бері қазақ халқы теріден киім-кешек, ыдыс аяқ, малшаруашылығына қажетті бұйымдар, яғни тұрмысқа қажетті заттар жасалған. Қазақ халқы осындай шебер халық болса да, сол шеберлігі тарих қойнауында қалғаны мені қатты ойландырды. Елімізде малшаруашылығы дамыса да, мал терілері, шикізат өнімдері текке далада жатқаны мені қатты қынжылтады.

Осыны ойлай келе: Дипломдық жұмысымның тақырыбын ’’Тері өңдеу,, деп алып теріден бұйым жасап, сол өнерді қайта жаңғыртсам деп ойладым. Осыдан кейін мен алдыма үлкен мақсат қойдым. Ол мақсатым, тарих қойнауында қалған тері өңдеу өнерін қайта жаңғыртып, қазақ халқының тері өңдеу жұмысын қалпына келтіру. Енді осы мақсатыма жету үшін көп еңбек етемін.

Халық басынан өткен сан қилы оқиғаларға сай мұның да өзінше даму, өзгеру процесі жүріп жатты. Мұның өзі қазақ халқының қолөнерінің қандайлық дәрежеде болғанын аңғартты. Түрлі ас құятын ыдыс жасауға арналған жылқы, түйе, сиыр, серке терілерін, әдетте илемейді. Өйткені иленген тері су тисе болды тез жібіп, былжырап кетеді, оған құйылған сұйық тағамға иінің дәмі шығып тұрады. Сондықтан саба, торсық, жан торсық, сүйретпе, көнек жасауға арналған жылқы терісінің жүнін ұстарамен қырып, кейде тіпті жүнімен аязға тастайды да, көктемде қайта жібітіп, жүнін алып ыстауға кіріседі. Қазақ арасында тері ыстауға маманданған ысшылар болған. Саба жаңартқысы келгендер терісін жинап, ысшыға ыстататынды.

Мәселен Көкшетау төңірегінен (1970), Сыр бойынан (1971), Жетісу өңірінен (1974) жиналған деректерге қарағанда, революцияға дейінгі ысшылар қыстау жанында бірнеше жылқы терілерін бірден ыстау мақсатымен жертөле қазып, оның төбесін топырақпен түтін шықпайтындай етіп жауып отырыпты. Тек бір шетінен аздап леп шығып, ауа кіріп тұратын саңылау қалдырады.

Жертөле ішіне бірнеше жылқы терілерін қырынан ілу үшін әр теріге екіден ұзын сырғауыл дайындап, біреуін жертөле төбесінің астынан орнатып, оған жіңішке жіптермен терінің әр жерінен ілетін де, төменгі жақ шетінің әр жерінен жіңішке жіптер арқылы астыңғы сырғауылға байлап, сырғауылды жерге тимейтіндей етіп салбыратып қояды. Сырғауылдың салмағымен тері жақсы керіліп тұрады.

Теріні ысқа ілер алдында суға салып, жібітіп, мұқият шелдеп, жүнін тегіс қырып тастайды. Осылайша ілінген терілер бір-біріне тимей, әбден сорғып, дегдуді қажет етеді. Жертөле есігі де түтін шықпайтындай болып жабылады. Бұдан әрине Қазақстанның барлық өңірінде тері ыстау үшін тек осындай жертөлелер қазылады екен деген ұғым шықпаса керек. Мәселен кейбір ауылдар қазып, оған әркім белгі салынған терілерін ысшыға бермей-ақ ені 1 метр ұзын ор қазып, оған әркім белгі салынған терілерін іледі де, төбесін шыммен жауып, арнайы мұржа арқылы тобылғы, қайың түтінін жібереді.

Тері ыстаушылар отты кезекпен жағады. Кейбіреулер жалғыз-жарым терілерін шыммен не құрым киізбен жабылған шағын күркелердеде ыстай береді. Тасы көп таулы жерлерде, әсіресе оңтүстік Алтай атырабында ысшылықты кәсіп еткен адамдар ысты тастан да салатын. Бүгінгі таңда теріні ыстамай химиялық жолмен өңдеп, химиялық бояумен бояап, ішіне сусын құюға жарамасада, қазақ шеберлерінің жоғары талғамдылық дәрежесін айқындайтын, сыйкәделік бұйымдарды дүкендерден көптеп кездестіруге болады.

Қазақ халқы осылайша артына өшпес мұра, құнды жәдігер, бағалы сыйлық, мол қазына қалдырды. Бұл күнде бұл бұйымдардың кейбіреуін адамдар бір-біріне сый кәде ретінде ұсынады. Сол себепті бағалы сыйлық болып, есептеледі.

Дипломық жұмыстың мақсаты:

Тері өңдеу тарихын зерттеп деректерге сүйене отырып, өз қолымызбен тері илеп, жоғалып бара жатқан жәдігерлерімізді жарыққа шығару.

Оқушылардың шығармашылығын, дарындылығын, қабілеттілігін зерттеп, бұдан бұрын зерттеген ғалымдардың деректеріне сүйене отырып, дарынды, қабілетті оқушымен жұмыс жасау, жетістікке жетіу.

Зерттеу пәні:

Мал шаруашылығынан алынатын өнімдерді саралап терілердің түрлерін сапасын қалың жұқасына қарай илеу әдіс тәсілін зерттеп, одан жасалатын бұйымдар мен киімдерді анықтау, терілерді технологиялық өңдеу үрдісіндегі сапасымен ерекшелігін анықтау.

Міндеттері:

Жұмыстың мақсатынан шешілуге қажетті мына мәселелер туындайды:

-Дипломдық жұмыстың тақырыбына қатысты әдебиеттер тізімін жасау;

-Әдебиеттерді зерттеп, оқып қажетті ақпараттар мен деректерді тауып

оларды жүйелеу.

-Теріліп жүйелеген деректерді саралау.

-Тері бұйымдардың жасалу жолдарын оның технологиясын жеттік зерттеп меңгеру.

-Бұл тақырыпты зерттеудегі мақсатым: «Тері өңдеу- ата кәсібі» демекші ескі ұмыт болып бара жатқан көне бұйымдарды зерттеп біліп, жасауға қызығушылығым артты. Соның ішінде ірі қара малдың терісін өңдеп, ат әбзелдерін және теріден жасалған ыдыстарды зерттеуді мақсат қылдым. Өзім жасаған бұйымдарды мектеп мұражайына тапсырсам деген арманым бар. Осылайша тәуелсіз еліміздің дамуына және елімізде өтетін ЭХРО 2017 халықарлық көрмесіне тамшыдай болса да тарту болса екен деп осы ғылыми жобаны жазып отырмын.

Зерттеу әдістері : Танымның диалектикалық тәсілі, жүйелі талдау, экономикалық талдау теориясы, экономика математикалық әдістер және т. б. зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі болды.

Жұмыстың құрылымы: Кіріспеден, бірнеше параграфтан, қортындыдан, пайдаланған әдебиеттер, қосымша беттерден тұрады.

Зерттеу нысаны :

Тері өңдеу тарихы мен жасалу технологиясы.
Тері ыстау, ыстаған теріден саба, торсықтың түрлері, көнек,

мес, тұлып, бұлқыншақ сияқты ыдыстарды зерттеп, жасау.

Теріні илеу, илеген теріден жүген, өмілдірік, құйысқан, ноқта,

қамшы, өрмелі арқан, шідер, тұсамыс тағы басқа бұйымдарды зерттеп, жасау.

Ғылыми жұмыстың жаңалығы:

Қазақ халқының теріден жасалған ыдыстары және басқадай бұйымдарды жасап, олардың атқаратын қызыметі анықталып, сараланды. Әр түрлі пішінді торсықтар жасауға мүмкіндік туады.

Оқушылармен бірге материалдарды дайындап, олардың көз алдында қалай жасалу жолдарын денелей көрсетіп, қызығушылығын тудырыу және дайын теріден торсық пішіп беріп тіктіру, формаларын заман талабына сай өздері ойлап табу жаңа дизайынды торсықтар жасауға мүмкіндік беру.

Тері өңдеу - ата кәсібіТері өңдеу тарихы мен теориясы

Бұрынғы қазақ ата-бабаларымыздың қоғамдағы өндірістің тағы бір түрі-тері өңдеу кәсіпшілігі. Тері өңдау кәсіпшілігінің негізгі қызметі мал шаруашылығына қажетті құрал-жабдықтармен, тұрмысқа қажетті бұйымдармен қамтамасыз ету. Қазақ қоғамының малшаруашылығы мен кәсіпшілігі, негізінен, табиғи болды. Яғни малшаруашылығынан алынатын өнім де, кәсіпшілік арқылы өндірілетін құрал - сайман, тұрмыс жабдығы, қолөнер туындылары да, негізінен, қауымның өз қажеті үшін шығарылды. Сондықтан да Қазақстан Ресей құрамында капиталистік қарым-қатынасқа, тауарлы өндіріс жүйесіне кіргенге дейін қазақ қауымының шаруашылығы табиғи болды, ал кәсіпшілігі үлкен өндірістік, тауарлық мақсатқа құрылмай, негізінен, ауыл-үй, қауымдастар сұранысын өтеуге бағытталған. Кәсіпшіліктің бұл деңгейдегі түрі үй кәсіпшілігі деп аталды. Қазақ шеберлерінің қолынан шыққан бұйымдар ешбір елдің өндірістік деңгейде ұйымдастырылған қолөнер бұйымдарынан кем болмады. Көшпелі тұрмысқа ыңғайланып жасаған тері бұйымдары, малшаруашылығының жабдықтары, қазақ киіз үйінің арқан жіптері ыдыс-аяқтары тағы басқа керек жарақтары жағынан адамзат баласы ақыл-ойының, өнерінің ең шырқау шегі болды. Бұрынғы ата- бабаларымыз үйші, ерші, зергер, ұста, көнші, ысшы, етікші, иіші, тамшы сияқты халық шеберлерінің өнеріне, қолынан шыққан сан алуан бұйымдардың жасалу тәсіліне, көркемдік сапасына, жергілікті ерекшеліктері аса көңіл бөлдік. Қазірдің өзінде еліміздің әр өңірінде теріні ыстап, илеп әр түрлі өнер туындыларды, тамаша сый кәделерді өмірге әкеліп жатыр. Шеберлеріміздің мұндай туындыларын шет елдерге халықаралық көрмелерге ұсынып мақтанышпен көрсетіп жүрген жайымызда аз емес.

Ежелден көшіп-қонып, мал баққан қазақ халқы үшін көліктің негізгі түрі-салт ат болды, ал соған орай, ер-тұрман жабдықтарының алатын орны да өзгеше еді. Ал енді тері өңдеу туралы айта кетейін. Бұрынғы ата бабаларымыз үй жануарларымен аң терілерін өңдеп өмірінде пайдаланып келгенін біз халқымыздың тарихынан, мәдениетінен, салт дәстүрінен білеміз. Осындай құнды жәдігерлерімізді асқан шеберлікпен сапалы етіп жасап, кисе киім, тұтынса ыдыс аяқ, мал шаруашылығына керектенетін бұйым, тұрмыстық жағдайға керектенетін дүние ретінде пайдаланған. Өкінішке орай қазіргі уақытта бұл дүниелер көзден бұлбұл ұшып, кейбіреулерін тек мұражайдан көріп жүргеніміз өкінішті. Сол себепті мен осы дипломдық жұмысымды тері өңдеу тақырыбына арнап ізденіп зерттеп, өз қолымнан тері өңдеп ұмыт қалып бара жатқан сол бұйымдарды жасаумен айналастым. Тері өңдеу үшін алдымен көп ізденуге тура келді. Ауылдың және мектеп кітапханаларынан тері өңдеуге қатысты мәліметтерді жинадым. Өз ауылымызда тұратын көне көз қариялардан сұрастырып білгенімде, әр өңірде әртүрлі әдіс, тәсілмен өңделетінін білдім. Бірақ тері өңдеу технологиясы бірдей екен. Бұрын биологиялық жолмен өңдеп келсе, кейін келе химиялық жол мен де өңдей бастаған. Химиялық жолмен өңделген теріден, биологиялық жолмен өңделген терінің сапасы анағұрым артығырақ болады екен. Сол үшін мен мал сүтінің қалдықтарын жинап, үлкендердің айтуы бойынша иі дайындап, теріні шелдеп, ыдысқа салып, күніне бірнеше рет араластырып отырдым. Жеті күннен кейін теріні иіден шығарып, тазалап, сумен жуып, көлеңке жерге кептіріп, шетінен керегін тіліп алып отырдым. Үй жануарлары мен әр түрлі аң терілерін өңдеу қазақ өмірінде ежелден-ақ үлкен орын алды. Өйткені, революциядан бұрын қазақ жұртшылығы иленген мал, аң терілерінен сан алуан киім түрін тігіп киді.

Сонымен бірге, тұрмысқа қажетті бұйымдарды да жасай білді. Мал терісін илеудің ел арасында кең тараған екі түрі болған. Біріншісі - ағаш күбіге немесе басқадай аузы кең ыдысқа айранның сары суын, іркіт, ашыған сүт, ұн, бидай, тұз салып ашытады да, теріні соған салады. Екіншісі - тері бетіне ұн, тұз араластырылған іркіт жағу арқылы орындалады. Мұны иі жағып илеу дейді. Негізінен жаңа сойылған мал терісіне тұз сеппей орап жылы жерге қойса, ол өз-өзінен 2 - 3 күннен кейін жидіп, жүні түсіп қалады. Бірақ ондай өңделген теріден шыққан исі өте өткір, жағымсыз болады. Ал теріні тез тазалау үшін жаңа сойылған мал, әсіресе ешкі терісінің ішіне қоймалжың әк борды жағып, теріні тұмшап орап, арнаулы жылы су құйылған ыдысқа батырып, салып қою керек. Біз осы әдістерді пайдалана отырып ірі қара терісінен әр түрлі пішінді торсықтар, жасадық. Мысалы: торсық, жол торсық, түйе пішінді торсықтар, тиын ақша жыйнайтын түйе пішінді сый кәделік бұйымдарды жасадық. Даладан жер қынысын теріп, суға қайнатып, бояу шығарып боядық. Сонымен қатар бояу ретінде қарағайдың қабығы, қара талдың қабығы, рау ағаш сияқты табиғы бояу жасауға болады. Бірақ біз осылармен ғана шектелмей, көптеген бұйымдар жасауды қолға алдық. Айталық өрме арқан, шалма, бұғалық, ат әбзелдері және саба, көнек сияқты бұйымдар жасадық. Атам қазақ иіден шыққан теріні көлеңкеде кептіріп, талқыға салып жұмсартады. Қайысқа арналған тері талқыдан кейін өңдемей, сол күйінде кептіріп қояды да, керек болғанда шетінен таспалап, тіліп алып отырады. Қайысқа арналған теріден ат әбзелдерін өреді. Мәселен жүген, өмілдірік, құйысқан, қамшы, арқан, шідер, тұсамыс, тізгін, божы, ноқта, (сурет 1) тағы басқа үлкенді-кішілі бұйымдарды тіпті кейбір ыдыстарды да асқан шеберлікпен өріп жасаған. Түрлі ас құятын ыдыс жасауға арналған жылқы, түйе, сиыр, серке терілерін әдетте иіге салып илемейді. Өйткені, иленген тері су тисе болды тез жібіп, былжырап кетеді, оған құйылған сұйық тағамға иінің дәмі шығып кетеді. Сондықтан саба, торсық, бұлқыншақ, сүйретпе, көнек жасауға арналған теріні аязға тастап, көктемде жүнін қырып алады да ыстауға кіріседі. Қазақ арасында тері ыстауға маманданған ысшылар болған. Теріні ысқа ілер алдында суға салып, жібітіп, мұқяат шелдеп, жүнін тегіс қырып тастайды. Ысшылар қыстау маңына бірнеше жылқы терілерін бірден ыстау мақсатымен жертөле қазып, оның төбесін топырақпен жауып, бір шетінен аздап леп шығып, ауа кіріп тұратын саңылау қалдырады. Жертөле ішіне теріні қабырғаға немесе жерге тимейтіндей етіп, ағаштарға жіңішке жіппен керіп, төбеден төмен салбыратып іліп қояды. Осылайша ілінген терілер бір-біріне тимей, әбден сорғып, дегдуді қажет етеді. Жертөле есігі де түтін шықпайтындай етіп жабылады. Ыстың жанынан беті жабық жерошақ қазылады да, одан шығатын түтін арнайы мұржамен жертөлеге тоқтаусыз барып тұруы қажет. Тері ыстау үшін қайың мен тобылғыны пайдаланады. Жертөле ішіне жалынның жетпеуін қадағалаған жөн. Оттың жалыны жетсе, теріні күйдіріп, бырыстырып тастауы әбден мүмкін. Осылайша күнде от жағып отырып, бір ай шамасында терілер дайын болады. Әбден бабына келген тері жұқарып, тығыздалып, артық майы шығып шыңылтырланады. Ары жағынан күн көрінетіндей болуы қажет. Жақсы ысталған теріден тігілген сабаға қымыз құйып, жарық түсіргенде, ішіндегі сусын анық көрініп тұрады. Сабаны көбінесе 1-3 жылқы терісінен тігеді. Теріні еліміздің әр өңірінде әртүрлі тәсілдермен илейді және әт түрлі әдіс тәсілмен ыстайды екен.

Үй жануарлары мен әр түрлі аң терілерін өңдеу қазақ өмірінде ежелден-ақ үлкен орын алады. Өйткені, революцияға дейінгі қазақ жұртшылығы иеленген мал, аң терілерінен сан алуан киім түрлерін тігіп киген-ді. Сонымен бірге, өздері иелейтін немесе сатып алған былғары түрлерінен қазақ шеберлері киімнен басқа көптеген үй бұйымдарын да жасады.

Қазақ шеберлерінің ішінде ел арасында тұрып тері илеуді кәсіп еткендері де аз болмаған. Ондай ісмерлер, негізінен, Өскемен, Семей, Омбы, Орынбор, Орал, Гурьев; оңтүстігіндегі: Верный (Алматы ), Әулиата (қазіргі Жамбыл) Ақмешіт (қазіргі Қызылорда) қалаларында теріилеп, былғары жасауды үйренген қазақтар кейінірек ел арасына шығып, өз алдына осы кәсіппен айналысты.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.