Абайдың педагогикалық көзқарасы

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе

Адамзат ақылманы . . . 3

Негізгі бөлім.

2. 1. Абай тәрбие хақында . . . 5

2. 2 Абайдың педагогикалық көзқарасы . . . 7

2. 3 Абай қара сөз атасы . . . 34

Қорытынды . . . 36

Қолданған әдебиеттер . . . 37

Кіріспе.

Абайды ұқсаң-үйден ұзап, ұзақ жолға шыққаның,

Абайды ұқсаң-өзіңді де түсінгенің, ұққаның!

Абай-қазақтың бас ақыны. Мұны 1913 жылы Ахмет Байтұрсынұлы айтып қана қоймай, ғылыми тұрғыда дәлелдеп берген. Абайдың классикалық стилі туралы Ахмет Байтұрсынұлы былай дейді: «Сөзі аз мағынасы көп, терең. Не нәрсе жайынан жазса да Абай түбірін, тамырын ішкі сырын қасиетін қармай жазады. Нәрсенің сырын, қасиетін біліп жазған соң сөзінің бәрі де халыққа тіреліп, оқушылардың біліміне сың болып, емтихан болып тадылады. Оқушы сөзді сынаса, сөз оқушыларды сынайды. Абай сөзі заманындағы ақындардың сөзінен оқшау, олардың сөзінен үздік, артық».

Бүгін ХХІ ғасырдың басында да Абай-қазақ әдебиетінің сап түзейтін үлгісі, рухани айнасы. Қазақтың бас ақыны Абай қазақтың болмысы арқылы оның рухани моделін адамзатқа ортақ адамдық үлгімен тоғыстырды. Сондықтан Абайды бір ұлттың шеңберінде ұстай алмаймыз. Бізге Абай қандай ойлармен қажет?Абайдан бүгін сопы, әулие жасау да мүмкін емес. Абай ауқымы бұдан әлде қайда жоғары, кең. Ол бүгінгі адамға қажет сауапты, ерекше білімді уағыздың иесі. Абай адам баласына (тек қазаққа емес) әр уақытта маңызды болған мәңгілік сауалдарды қоя білуімен ғана емес, соларға жауап берумен, адамдықтың рухани дамуымен, кісілік құндылықтарды анықтап берген көркем, асыл сөздерімен қажет. Абай бүгінгі мұсылмандықтың басты рухани категорияларын анықтап берумен маңызды.

Абай педагогика саласынан арнайы ғылыми - теориялық шығармалар жазып, тікелей педагогикалық қызметпен шұғылданбаса да, оның өлеңдері мен қара сөздерінен жастарды тәрбиелеу мен оқытудың кейбір дидактикалық мәселелері жөнінде үлгі - өнеге тұтарлық салиқалы ойлар мен тұжырымдарды көп кездестіруге болады. Ақын жастар тәрбиесінің сан қырына, оның өзекті салаларына баса назар аударды, жас ұрпаққа үміт артты, олардың жүрек сезімін оятып, өзінің көкейкесті мақсат - мұраттарына жұмылдыруға ұмтылды. Жастардың еңбек етіп, ғылым мен білімге ден қоюы, алда тұрған мақсаттарына жету жолында табандылық көрсетуі қажеттігі сияқты асыл қасиеттерді уағыздау - Абайдың бүкіл ақындық қызметінің негізгі де үзілмейтін идеялық - тақырыптық желілерінің бірі.

Абай кешкен өмірді, Абай қалдырған мұраны тану керек, зерттеу керек дегенді бәріміз де түсінеміз. Күннен - күн, жылдан - жыл өткен сайын осы істерге көңіл бөліп, зер салушы саны молайып келеді. Ақынның өмірі мен шығармашылығы жан - жақты зерттеліп, бүгінгі қауымның рухани асыл азығына айналды.

Ойшыл ақынның ағартушылық тұрғыдағы педагогикалық тұжырымдары негізінен жастарды халқына адал қызмет ететін нағыз адам - “Толық адам” етіп тәрбиелеу мақсатынан туындаған.

Сондықтан, Абай атын ардақтап, оның асыл мұрасын халықтың санасына жеткізуге белсене ат салысуымыз керек.

Негізгі бөлім

2. 1 Абай тәрбие хақында.

Абай Құнанбаев-қазақ халқының ұлы ақыны, классикалық әдебиеттің көшбасшысы ғана емес, педагогикалық ойлар желісінің иегері де. Абай поэзиясы да, қара сөздері де халық тәжірибесімен суарылған тәлім-тәрбиеге толы. Ұлы ойшыл мұраларының алтын арқауы-бүкіл адамзатқа ортақ жасампаз гуманистік идея, яғни адамды ардақ тұту, адамгершілік қасиетін, адамның бас бостандығы. Адам баласына «адамзаттың бәрін сүй, бауырым деп»-үн қатқан Абайдың «өзгеге үлгі тұтқан, сүюге тұрарлық деп»есептеген адамы кім?

Ол қандай адамды адам деп есептеген, кімді идеал ретінде ұсынған?

Адамсынған, кісімсінген жандарға қандай баға берген?Бұл сұрақтардың жауабын Абайдың «адам болу», «толық адам», «жарым адам», «адамның адамдығы», «адамшылық бенденің кәміләты», «инсаниаттің кәмлаттығы» сияқты күрделі ұғымдарға қатысты ой толғауларынан табамыз.

Абайдың:

Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста,

Сонда толық боласын елден бөлек, -

дегендегі дарабозы-оның ақандық объектісіндегі гуманистік сипаттағы сүйерлік «толық адамы».

«Толық адамы»-ақыл мен қайраттың, жүректің құлы. Адам бойындағы үш асыл қасиет деп, Абай:ақыл, қайрат, жүректі ұсынған.

Үш-ақ нәрсе адамның қасиеті,

Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек, -деп осы үшеуінің бірлігін идеал тұтады.

Абай «толық адам» орындар алғы шарттарды «ғылым таппай мақтанба» өлеңінде «адам болам десеңізден» кейін желілейді. Осы жолда Абай адам болуға ұмтылған, әрбір жастың бойына адамшылықтың қандай нәрін, нендей ізгілікті қасиеттерді орнықтару керек екенін айтады. Бұл өлеңге М. Әуезов: «Бұл Абайдың, әсіресе, көп ой қорытып айтқан мағыналы және програмдық бір өлеңі»-деп баға берген. Адам болам десеңіз, ең әуелі мыналарды орында дейді Абай:

Талап еңбек терең ой,

Қанағат, рақым, ойлап қой-

Бес асыл іс, көнсеңіз.

Адамды адамшылықтан бездіретіндер санатында:

Өсек, өтірік, мақтаншақ,

Еріншек бекер мал шашпақ-

Бес дұшпанын білсеңіз-деп қадап айтады.

Абай әлеуметтік ортаға кері әсер етіп отырған, ұрпақ тәрбиесіне жат әрекеттер деп:

Бір сөз үшін жау болып

Бір күн үшін дос болып,

Жүз құбылған салт шықты.

Саудасы-ар мен иманы,

Қайрат жоқ бойын тыйғалы.

Еңбекпен етті ауыртпай,

Құр тілменен жиғалы.

Жаны аяулы жақсыға қосамын деп,

Әркім бір ит сақтап жүр ырылдатып.

Терін сатпай, телміріп көзін сатып,

Теп-тегіс жұрттың бәрі болды аларман.

Ақын өлеңдерінен алынған осынау жолдардың қай-қайсысында да ел болудан алшақтатар әрекеттердің шындығы көрініс береді. Абай армандаған «толық адам» тәрбиесіне мұндай керітартпа психологияның қолбайлау болары ақындығы алаңдатады. «Атаның баласы емес, адамның баласы» боларлық ұрпақ тәрбиелеуде әлеуметтік ортаның бүтіндігі, қоғамның саулығы алғы шарттардың бірі екенін ұлы ойшыл өз тұсында армандап, кейінгіге аманаттап кеткен.

2. 2 Абайдың педагогикалық көз-қарасы.

Адамгершілік! Бұл сөздік қорымыздағы сөлі ерекше, мәні мәңгілік айқын, салмағы пара - парсыз парасатты сөз. Сөз ғана емес, адамның ең асыл қасиетін анықтайтын бірден - бір аяулы ұғым. Ұғым ғана емес, тіршіліктің мәнін, дүниенің сәнін төрттағандап ұстап тұрған ең ұлы принцип. Осы ұлы күш - адамгершілік қасиет жеке адамның ғана басындағы емес, жалпы қоғамның да қордалы байлығы. Ал, оның белгілі бір адамдар бойындағы аздығынан айналасындағы адамдарға ғана емес, қоғамға да тиетін кесірі көл - көсір. Олай дейтін себебіміз, бір кесірлі адамнан көп адамға тиетін зиянның шексіз болатындағын еске салсақ, адамдық қасиеті тапшы бір адамнан көп адам зор зардап шегуі мүмкін.

Абай шығармашылығындағы адамгершілік тұжырымдамаға үңілетін болсақ, ақын өмірдегі жақсылық пен жамандықты айыа білуге адамдықтың алғы шарты ретінде мән бергенін байқауға болады. Ақын ұғымында жақсыны тану - жақсылықты қолдау деген сөз, ал жақсылықты қолдай білмеу - жамандықтың отына май құюмен бірдей екен. Шындығында Абайдың бұл тұжырымдамасы кімді болса да терең ойға қалдырады, әрі бүгінгі күні де терең мәні бар екендігіне мойынсұнта түседі. Жақсылықты айыра білу дегеннен шығады, мұны өзі өмірдің көрсетіп келе жатқандай жеке адамның тағдырына ғана емес, бүкіл ұлттың рухани дамуына, адамгершілік парасаттың салтанат құруына да тікелей қатысы бар. Жақсылықты тап басып танымаудың, оны дер кезінде бағаламаудың өзі жамандықтың басы екендігін дәлелдеп жатудың қажеті жоқ. Ал жақсылыққа қарсылық жамандыққа жол ашатындығын қашан да ұмытпағанымыз жөн. Сондай - ақ жамандықты кез келген тұста ауыздықтап отыру жақсылықтың үстемдік құруына жағдай жасайтындығын үнемі есте ұстау, бұл принципті іс жүзінде басшылыққа алу - ұлттық адамгершілік кемелдіктің басты белгілерінің бірі.

Осы тұста Абайдың бәрімізге де жақсы таныс мына өлең жолдарында:

Қалың елім, қазағым, қайран жұртым,

Ұстарасыз аузыңа түсті мұртың.

Жақсы менен жаманды айырмадың,

Бірі қан, бірі май боп енді екі ұртың.

Осы шумақты оқығаннан кейін бізге қандай ой келді, сол ойдың күнделікті тіршілігімізді түсінуге болмаса оны өзгертуге, жақсартуға, яғни ұлттық, адамдық сана - сезіміміздегі қайшылықтың сыр - сипатын түсінуімізге ықпалы мен әсерінде. Егер осы айтылғандар жоқ болса, онда оны оқығанбыз деп омыраулағанның, білеміз деп біліктілік танытқанның түкке де қажеті жоқ. Барлық гәп осы шумақтағы тек әрқайсымыздың жеке басымыздағы ғана емес, бүкіл ұлттық мінезімізбен психологиядағы кемшілікке қатысты айтылған сын мен ойды терең түсінуде. Түсінігіміз сол «жақсы мен жамандыайырмайтын» ұлттық кемшілігімізге байланысты сыншыл ойдан қорытынды шығара білуімізде, яғни аталған кемшілікті бүгінгі тіршілігімізде қайталамауда, жол бермеуде.

Абай адам мінезіндегі жағымсыз атаулыны қаншалықты қадала сынаса, одан арылудың жолдарын да соншалықты саралап көрсете білген. Бірақ оның бәрі де жалаң ақылгөйлік, жадағай дәрісшілдік, адамды мезі қылатын мимырт моральшылдық емес. Ақыл мен сезімге бірдей әсер ететін тағылым тораптары, көркемдік кестелері.

Ақынның шынайы адамгершілікке шақырған өлеңдерінің ішіндегі жинақтау сипаты бар кең құлаштыларының бірі - "Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат" деп басталатын өлеңі.

Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат,

Екі түрлі нәрсе ғой сыр мен сымбат.

Арзан, жалған күлмейтін, шын күлерлік

Ер табылса жарайды, қылса сұхбат.

"Жігіттер" деген бір ауыз сөзбен - ақ барлық жасты өз айналасына жинап алғандай сезінген ақын: "екі түрлі нәрсе ғой сыр мен сымбат" деп ағыан жарыла сөйлегенде, жақсылыққа ұмтылған талапкер жастардың бар назарын өзіне аударып, бір ұйытып алғаннан кейін, ақынның қай сөзіне де олардың ынта - ықыласы үстемелеп арта түсетін тәрізді.

Ақынның "ойын - арзан, күлкі - қымбат" деген тұжырымы "Арзан, жалған күлмейтін, шын күлерлік" жасты іздегенде, ақын байсалды, шыншыл жанды қалайтынын білдіреді. Оны "ер" деп атайды.

Ақынның осыдан кейінгіаса зор бағалап, табанды түрде мәслихат ететін қасиеті - адалдық және сол адалдықтан айнымайтын тұрақтылық. Бұл тек сүйіспеншілікте ғана емес, жолдастық қарым - қатынаста, адамның өзін де аздырмай - тоздырмай, аман - сау алып жүретін сенімді қасиет.

Шын көңілмен сүйсе екен, кімді сүйсе,

Бір сөзімен тұрса екен, жанса - күйсе, -

деген сөздерді өмір құбылыстарының қай қалтарысына апарып қолданса да, ешқашан алдамайтын, адастырмайтын берік бағдарлама деп қабылдауға болады.

Шынайы адамгершілік жолына түскен жігітке қажетті тағы бір қасиет бар. Ол - талмайтын талап. Адам бойына табиғаттан сый болып дарыған неше түрлі қабілет - дарынның бәрі тек осы талап арқылы шыңдалады.

Ақынның жас ұрпаққа ерекше діттеп, санасына қайта - қайта сіңіре пысықтап айтатын ақыл - кеңесі - бірлік, татулық, өзара сыйластық. Бірлік деген өте кең мағыналы ұғым. Ол ағайын арасындағы, жолдас - жоралар ортасындағы татулық пен сыйластықтан бастап, бүкіл ел, халық өміріндегі ынтымақ пен тастұйін тұтастыққа дейін түгел қамтиды.

Ақыл мен парасат - бөліп жаруға келмейтін тұтас ұғымдар. Шала ақыл, жартыкеш парасат дегендер болмайды. Адам ақылды болса, ақырына дейін ақылды. Парасатты кісі қай кезде де сол парасатынан танбаса керек. Адамның дәл осылай кемеліне келіп, қашанда қапысыз кісілік таныта алуы үшін, оның бойында кісіні ақылды, парасатты атандыратын қасиеттер түгел болуы керек.

Ақынның адамгершілік, парасаттылық жөнінде жастарға арнап айтқан ұлағатты сөздерін жинақтай келсек, жалпы бағыт - бағдары "Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат" бастау алған бұл тағылымның соңғы ой - қорытып, нүкте қояр тұсы деп "Әсемпаз болма әр неге" деген өлеңі. Егер сен шын мәнінде ақыл - парасат асқарының биігіне көтеріліп, ізгі адамгершілік пен жемісті өнер - білімнің кәусарына сусындай алған болсаң, онда арзанға әуреленіп, босқа шашылма, өмірден өзіңе лайықты орныңды ал. Ақынның өз сөзімен айтсақ:

Әсемпаз болма әр неге,

Өнерпаз болсаң арқалан.

Сен де бір кірпіш дүниеге,

Кетігін тап та бар қалан.

Ақын енді адамгершілікке байланысты ауыл - үйдің төңірегінен алыстап, жалпы дүниелік, ғаламдық көлемге көз тастап отыр. "Дүниенің кетігін толтыр" деген талапта осындай кең мағына жатыр. Жеке бастың адамгершілігін үлкен азаматтық ұғымға ұластырудың даңғыл жолы нұсқалып отыр.

Сөйте тұра, елінің жас азаматын өз топырағынан ажыратпайды.

. . . Қайрат пен ақыл жол табар,

Қашқанда да, қуғанға.

Әділет, шапқат кімде бар,

Сол жарасар туғанға, -

Деп, негізгі ойының иын тағы да қандыра түседі де:

. . . Бастапқы екеу соңғысыз

Біте қалса қазаққа,

Алдың - жалын, артың - мұз,

Барар едің қай жаққа? -

Деп өз қауымының, өз халқының тағдырына әкеліп тірейді. Тарих көшінен кешеуілдеп қалған қазаққа бұл қасиеттер өзгелерден гөрі керегірек екенін аңғара айтады.

Абайдың қай өлеңін, қай сөзін алсақ та, үлкен - кіші, кәрі - жас, «қалың елі қазағын» - барша қауымды, әсіресе, жас буынды ақыл - парасатты болуға, өнер - білімге, ізгілікке баулуға уағыздайды. Бұл жөнінде ақын:

Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін,

Жоқ - барды, термек үшін.

Көкірегі зезімді, тілі орамды,

Жаздым үлгі жастарға бермек үшін.

Абай қалдырған, халық көзін ашып, оң жолға бастауды мақсат тұтқан орасан мол мирасы ішінде таза оқу - тәрбие, ғылым - білім игеру мәселелеріне арналған педагогикалық бағытта, мазмұнды жазылған бірнеше өлеңі бар. Оларды шартты түрде болса да бөліп талдау ақынның ойшылдық, педагогикалық қыр - сырына, мінезіне тереңірек үңілуге мүмкіндік береді.

Ескілікке, кертартпалыққа қарсы тұрған Абай халықты еңбекке, өнер - білімге ұмтылуға шақырады. Тіпті оның өткір сынға құрылған шығармаларының өзінде халық өмірінің көкейкесті мәселелеріне жауап беруге тырысу айқын сезіледі, оның шығармаларындағы наразылық ағартушы - ақынның арман мұраттарымен ұштасып жатады. Абай өз заманындағы жас ұрпаққа, «көкірегі сезімді, көңілі ойлы адамдарға үміт артып, олардың жүрегін оятып, оларды өзінің озат мақсат - мұраттарына тартуға ұмтылды. Жастардың өнімді еңбек етіп, ғылым мен білімге ұмтылуы, алға қойған мақсатқа жетуде табандылық көрсетуі, міне осындай асыл қасиеттерді уағыздау Абайдың бүкіл шығармашылығының негізгі идеялық - тақырыптық үзілмес желісінің біріне айналды. Ақын талантты, өнер іздеген жандар туралы айырықша зор сүйіспеншілікпен айта отырып, олардың алға қойған зор мақсатқа жету жолындағы күресте табандылық, жігерлілік көрсететініне үлкен сенім білдіреді.

Ішінде кімнің оты бар,

Қар жауса да сөнер ме?

Абай мектепте оқып жүрген қазақ балаларына үміттене қарап, елдің болашағы осылар деп қуанды. Елдің мешеулігін, халықтың қараңғылығын, надандықты әшкерелеп, жаңа - өмірге бастар жол оқу - ағарту, адамның рухани жағынан азат болуы деп түсінді. « Адамның білімі, өнері - адамшылықтың таразысы » санаған Абай білімді барлық атақ, құрмет пен бедел, байлықтан жоғары қояды. Ақын адамның ең қымбат кезі - жастық шақты оқуға, ғылымға жұмсауды еске салады. Ойын - сауықты кейін қоя тұрып, алдымен ғылым жолында еңбек ет, ізден, білімдіден үйрен, үлгі ал, солардай болуға тырыс дей келе:

« Дүние де өзі, мал да өзі,

Ғылымға көңіл бөлсеңіз…», -

деген тұжырым ұсынады.

Абай оқу - ағарту ісінің дамуына кедергі жасап келе жатқан ескілік пен надандықты, қатаң жазалау тәртібіне негізделген түсініксіз тілдегі діни оқуды әшкере етті. Молдалардың діни қағидаларды жалаң, жаттанды әдіспен түсіндіріп, баланың сана - сезіміне, ақыл - ойына, өмір мен дүниені танып білуіне сенім тудыра алмайтынын, олардың діни оқудың толық мағынасын өз мәнінде жеткізбей жүргізгендерін қатты сынға алып, шынайы білімді меңгерудің әдіс - тәсілін терең ғылыми тұрғыда көрседіп берді. « Отыз екінші сөзінде» : …білім - ғылымның өзіне ғана құмар, ынтық болып, бір ғана білмектің өзін дәулет біл… білгеніңді берік ұстап, білмегеніңді тағы да сондай білсем екен деп үміттен…» деп, білімге ұмтылу, оқыған азаматқа еліктеу, іздену, талаптану сияқты қасиеттерді бойға дарыту арқылы оқып - білген сайын дүниені тани түсетінін, бұл таным ғалымдық жолды қалыптастыратынын атап өтті.

« Ғылым таппай мақтанба» деп аталып жүрген өлең шынында « Интернатта оқып жүр» деп басталатын өлеңнің жалғасы деудің қисыны жоқ емес.

Бұл екі өлеңнің тұтастығына көз жеткізу үшін, әрине, оларды салыстыра талдап шығу қажет. « Ғылым таппай мақтанба « деген өлең түгелдей ғылым үйренуге талпынған жастарға айтылған ақыл - кеңес түрінде құрылған болса, « Интернатта оқып жүр» атты өлеңде осындай ақыл - кеңес, насихат сөздердің алдында сол оқушы жастарға тұжырымды сипаттама, мінездеме беріледі.

Интернатта оқып жүр

Талай қазақ баласы.

Жас өспірім, көк өрім,

Бейне қолдың саласы.

Өлеңнің беташары іспеттес осы ықшамды суреттемеден бұл екі бөлшектен тұратын шығарманың бастапқысы деуге лайық екенін аңғарамыз. Бұл сөздерден Абайдың білім алу, ғылым үйрену жайлы ақыл - кеңестерін кімдерге қаратып айтып отырғаны анық байқалады. Интернатта оқып жүрген балаларды ақын соншалық жылы сезіммен, сүйсіне бейнелейді, « Талай қазақ баласы» деп олардың көбейіп келе жатқанын да көңілге медеу етеді. Алайда осылардың ертен ел үмітін ақтай алатынына ақынның сенімі толық емес.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.