ЭСТЕТИКАЛЫҚ МӘДЕНИЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 3
1 ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ 5
1.1 Эстетикалық тәрбие берудің мәні 5
1.2 Эстетикалық мәдениет – педагогикалық өзекті мәселе 6
1.3 Тұтас педагогикалық үрдісте эстетикалық тәрбие беру жолдары 10
2 ЭСТЕТИКАЛЫҚ МӘДЕНИЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ 13
2.1 Эстетикалық қызығуды қалыптастыру мен дамыту 13
2.2 "Ата-баба жолы" дәстүрінде эстетикалық мәдениетті 15
қалыптастырудың маңыздылығы
2.3 Халық педагогикасы – рухани-эстетикалық тәрбие беру құралы 19
2.4 Музыка – сезім тәрбиешісі 22
ҚОРЫТЫНДЫ 25
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 27

КІРІСПЕ

Адамзат баласының ежелден келе жатқан ортақ мүддесінің бірі – ұрпақ
тәрбиесі. Осы мақсатта әрбір халықтың сан-алуан ой - пікірлері мен іс-
тәжірибелері ғасырлар бойы жинақталып отырған.
Адамзат баласына ортақ рухани қазынаның құрамдас бір бөлігі болып
саналатын бұл жетістіктерді халықтың тәлімгерлік тәжірибесі дейміз.
Қазақ халқының да сан-ғасырлық тарихи-мәдени жетістіктерінің жемісін,
рухани байлығын, жанына біткен еңбексүйгіштік, имандылық, бауырмалдық,
балажандық, қонақжайлық, т.б. қасиеттерін танытатын тәлімгерлік тәжірибесі
бар. Онда кешегі өткен данғой қариялар, ғұлама ойшылдар, би-шешендер және
ақын-жыраулардың саналық болжамдарының, психологиялық пайымдаулары мен
педагогикалық тұжырымдарының өшпес ізі жатыр.
Курстық жұмыстың мақсаты- жеке адамның эстетикалық мәдениетін
дамыту.Оның негізгі компоненттері:эстетикалық қабылдау, эстетикалық сезім,
эстетикалық талғам.Еліміздің президенті Н.Назарбаев Қазақстанның болашағы
– қоғамның идеялық бірлігінде атты еңбегінде: Қоғамдық ойдың тағы бір
бағыты дәстүрге, халықшылыққа сүйенеді.
Шынында да, бұрынғы қасаң қағидалар жарамсыз болып қалған кезде неге
назар аудару керек. Сірә, қарапайым әрі түсінікті, сонымен бірге әр
халықтың өміріндегі терең имандылық пен рухани негіздерге, дәстүрлерге
назар аудару керек., -деп көрсетуі бұл проблеманың көкейкестілігін
айқындай түседі.
Осы орайда республикамызда халықтық дәстүрді жинақтап зерттеу,
саралап игеру, оларды жастар тәрбиесіне кеңінен ендіру, жаңғырту үлкен
міндет болып табылады.
Өмір талабымен бұл өмірге қайта оралған халықтық педагогиканың озық
дәстүрлері бұл күнде отбасы, мектеп тәжірибесінен лайықты орын ала бастады.

Бұл мәселеге мемлекет тарапынан да қамқорлық көрсетілуде.
• Курстық жұмыстың міндеттері: Эстетикалық қызығуды қалыптастыру
мен дамыту.
• Эстетикалық тәрбие берудің мәнін зерттеу
• Эстетикалық мәдениет – педагогикалық өзекті мәселесін қарастыру
Қазақстан Республикасының қазақ тілінің әлеуметтік маңызын арттыру
жөніндегі іс-шаралары, ғылым мен мәдениеттің өрістеуін қамтамасыз ететін
Конституциясы, еліміздің мәдени-әлеуметік дамуына бағытталаған
тұжырымдамасы жастарға жалпы адамзаттық және ұлттық игіліктер негізінде
адамгершілік, эстетикалық тәрбие, мәдени білім беру ісін жаңа деңгейге
көтеруге ықпал етеді деген сенімдеміз.Мұндай игі бастама қазірдің өзінде
білім мазмұны мен әдістеріне, оқу жоспарларына жаңалықтар мен өзгерістер
әкелуде.
Белгілі педагогика классиктерінің өздері де халқының тәлімгерлік
тәжірибесінен үйреніп, оны зерттеулеріне арқау болса, бұл мәселелерге
қазақ ағартушылары Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А.Құнанбаевтардан басқа
А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердиев, т.б. үлкен мән
берген. Бүгінде Қ.Бөлеев, Қ.Жарықбаев, С.Ұзақбаева, С.Қалиев, т.б. көптеген
қазақ зерттеушілері осы дәстүрді жалғастырып, халық педагогикасы тарихын,
оның ауыз әдебиеті мен ақын-жыраулар поэзиясындағы көріністерін, орта ғасыр
ойшылдарының педагогикалық ой-пікірлерін жан-жақты қарастырып келеді.Осыған
орай, зерттеу проблемасы оқыту үрдісінде халық педагоггикасын пайдаланудың
педагогикалық-психологиялық негізін қарастыру, педагогикалық жолдарын
айқындау, осының негізінде ғылыми-әдістемелік нұсқау дайындау
қажеттілігінде болып отыр.
Бұл қайшылықты шешу курстық жұмысымның тақырыбын Мектептің оқу – тәрбие
ісінде халық педагогикасын пайдалану деп таңдауға мүмкіндік берді.
Курстық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Қорытындыда зерттеу тақырыбы бойынша жалпы қорытындылар мен ұсыныстар
жасалды.

1 ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ

1.1. Эстетикалық тәрбие берудің мәні

Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында "жоғары білім берудің мақсаты – ...жеке тұлганың сапалы
жоғары білім алуға деген мүдделерін қанағаттандыру, әрбір адамға оқытудың
мазмұнын, ...таңдауға кеңінен мүмкіндік беру" делінген. Осыған орай,
болашақ маманға кәсіби білім беру арқылы рухани-эстетикалық дамуындағы
рөлін терең зерттеуді қажет етеді. Сондай қажеттіліктердің бірі – қазақ
қолданбалы өнеріндегі кеңістік пен уақыт ұғымдары негізінде эстетикалық
тәрбие беру мүмкіндіктерін болашақ маманның игеруі.
Ұрпақтан-ұрпаққа дәстүрлі жалғасын тапқан бабалар мұрасы тек шеберлік
пен іскерлікті игеру ғана емес, адамзаттың әлемді рухани-эстетикалық
тануының "заттанған" көрінісі. Халықтың рухани бәйтерегі – қазақ қолданбалы
өнеріндегі кеңістік пен уақыт ұғымдарында эстетикалық тәлім-тәрбие
жатқанына көз жеткіземіз. Біріншіден, қазақ қолданбалы өнерінің іпікі
тылсым сыры ұғылады (қабылданады). Екіншіден, уақыт арқылы өткенді
зерделеп, бүгінгіні анықтап, болашақты бағдарлайды. Үшіншіден, кеңістік
көріністері бүгінгі ұрпаққа "ата жұрт", "атамекен", "елім-жерім", "туған
өлке" ұғымдарын қалыптастырады. Сондай-ақ жеке тұлғаның дүние, өмір, қоғам,
тіл мәдениеті жөніндегі түсініктері ұлғаяды, ақыл-ойы, танымдық қабілеті,
эстетикалық сана-сезімі, түйсіктері, адамгершілік қасиеттері туған еліне,
жеріне, табиғатқа, халық өнеріне аялы көзқарастары қалыптасады.
Халқымыздың кемеңгер ойшылдары (Қорқыт ата, Әл-Фараби, Ахмет Иассауи,
Ж.Баласағұни, т.б.), қазақ ағартушылары, қоғам қайраткерлері (М.Жұмабаев,
М.Дулатов, ЬІ.Алтынсарин, А.Құнанбаев, т.б.), шетел психолог-педагогтері
(Н.Крупская, А.Луначарский, П.Блонский, Д.Лихачев, С.Шацкий, Л.Выготский,
С.Рубинштейн, А.Бакушинский, т.б.) еңбектерінде табиғат, қоршаған орта,
өмірдегі және өнердегі сұлулықты түсініп, қабылдау болашақ ұрпақтың жан-
жақты дамуының басты құралы екендігі қарастырылған.
Алдымен қазақ қолданбалы өнері эстетикалық көзқарасты тәрбиелейді.
Адамның өмірге эстетикалық көзқарасы оның өмірі мен қызметінің барлық
саласынан (әсіресе өнерге көзқарасынан) көрінеді. Эстетикалық талғамы биік,
сезімтал адам еңбектегі әдемілікті, табиғаттағы сұлулықты, өнердегі
әсемдікті танып, оны сүйе, қастерлей білетін болады. Ол туралы В.Белинский
былай деп жазған: "Әсемдікті сезіну – адамгершілік қасиеттің шарты. Тек осы
сезім төңірегінде ғана ақыл-парасат болуы мүмкін ..., тек осы сезіммен ғана
азамат өзінің жеке басының мүдделерін де, өзінің жеке көзқарасын да Отан
үшін құрбан ете алады, тек осы сезіммен ғана адам өмірде ерлік істей
алады, ...эстетикалық сезім – жақсылықтың негізі, адамгершіліктің
негізі". Яғни, эстетикалық көзқарасты тәрбиелеу – ұлттық өнерге мұқият
зейін салуды талап етумен қатар балалардың ақыл-ойын, дүниетанымын
дамытады.
Эстетикалық тәрбие беруде көзқарас пен таным ынтымақтыққа, бірлікке,
еркіндікке, адалдыққа, шыншылдыққа, патриоттылыққа, мейірімділікке,
кішіпейілділікке тәрбиелейді. Эстетикалық сезім мен қабылдауда қазақ
қолданбалы өнеріндегі кеңістік пен уақыт ұғымдарының мазмұндық
ерекшеліктері туған ел, туған жер, атамекен, атақоныс, жер-су, мәңгілік пен
бүгінгілік, тағдыр, т.б. ұғымдарды қалыптастыратынын ұғып-түсінеді.
Эстетикалық баға беру мен пайымдау қолданбалы өнерінің тарихи даму
ерекшеліктерінен білімін меңгертуде жас жеткіншектердің ақыл-ойын, рухани
дүниетанымын, бабалар мұрасына деген қызығуын арттырады. Эстетикалық
белсенділік өздігінен ізденуге жол ашады, қолданбалы өнері бұйымдарын жасай
білуге, олар қоршаған орта табиғат құбылыстарын абстрактілі бейнелей
білуге, бабалар мұрасын ұрпақтар мұратына айналдыруға өз үлесін қосуға
талпындырады.
Демек, эстетикалық тәрбие үрдісінде қазақ қолданбалы өнеріндегі
кеңістік пен уақыт ұғымдарын пайдалану ақыл-парасаттылық (рационалды) және
сезім (эмоциалды) элементтерінің өзара байланысын қалыптастырады.
Педагогикада бұл мәселені шешуде адам ақыл-ойы мен адамгершілігінің
әсемдікке бой ұруы және эстетикалық сезімдерінің өзара байланыста екендігін
негізге алады.
Бүгінде жоғары оқу орындарында жеке тұлғаның ақыл-ойы, сана-сезімін
жетілдіруде қазақ қолданбалы өнері негізінде эстетикалық тәрбие берудің
мүмкіндігі ерекше. Бұл болашақ ұстаздардың кәсіби даярлығына ерекше
талаптар қойып, оның психологиялық және педагогикалық жолдарын зерттеуді
алға қояды.
1. Өнер арқылы қоршаған орта, табиғат сұлулығынан ләззат
алу, оны сезінуге, шын көркемдіктен жалған көркемдікті ажырата
білуге, яғни сұлулықты қабылдауға, түсінуге талпындырады, жеке тұлғаның
дүниетанымын қалыптастырады.
2. Эстетикалық тәрбие беруде ұлттық өнердің кеңістік пен
уақыт тұрғысынан танымдық-тәрбиелік маңызын және болашақ мұғалімдерді осы
игі істерге баулу, сөз жоқ, бүгінгі педагогикалық білімді ізгілендіріп,
жаңа сапаға көтереді.

1.2. Эстетикалық мәдениет – педагогикалық өзекті мәселе

Адамзаттың ежелгі арманы – бақытты өмір. Мұның мағынасы кең де терең.
Ол "тамақтың тоғымен, көйлектің көктігімен" әсте шешілмейді. Бақытты өмір
сүру үшін, тұрмыс байлығы мен ырзық молшылығына қоса адамның рухани
өмірінің де кең шалқуы шарт.
Адам өмірінің рухани саласының бірі – эстетикалық тәрбиенің атқаратын
қызметі айрықша. Эстетика дегеніміз түпкі тегінде дүние танудың бір түрі.
Эстетика – өмірді сезім арқылы танып, білудің негізгі жолы. "Эстетика"
гректің "эстезис" деген сөзі екендігі бізге мәлім. Ол сезім, түйсік деген
мағынаны білдірсе, адам баласында эстетикалық сезім болады, бұл сезім оның
моралдық қасиет және адамгершілік бейнесіне асыл қасиет беріп тұрады. Ал
адамның өмірге эстетикалық көзқарасы оның өмірі мен қызметінің барлық
саласынан, (әсіресе өнерге көзқарасынан) көрінеді. Эстетикалық талғамы
биік, сезімтал адам еңбектегі әдемілікті, табиғаттағы сұлулықты, өнердегі
әсемдікті танып, оны сүйе, қастерлей білетін болады.
Ұлы сыншы В.Г.Белинский былай деп жазған: "Әсемдікті сезіну –
адамгершілік қасиеттің шарты. Тек осы сезім төңірегінде ғана ақыл-парасат
болуы мүмкін..., тек осы сезіммен ғана азамат өзінің жеке басының
мүдделерін де, өзінің жеке көзқарасын да Отан ушін құрбандық ете алады, тек
осы сезіммен ғана адам өмірде ерлік істей алады, оның бар ауыртпалығына
белі қайыспайды.
Мұнсыз, бұл сезімсіз, даналық жоқ, талант жоқ, ақыл парасат жоқ,
өмірдің үй ішіндегі қамына өзімшіліктің ұсақ-түйек есептеріне қажетті
құнсыз "ақылгөйсу" ғана қалады. Кімде-кім би музыкасына ғана елең етсе,
елең еткен жүрегімен емес, аяғымен елең етсе, музыка оның жан жүйесін
елжіретіп, жүрегіне от салмаса, кімде-кім көркем суретті бөлменің ішін
безендіруге ғана жарамды галантереялық бұйым деп қараса, оның тек бояуына
ғана таңданса, кімде-кім өлеңге жастайынан құмартпаса, кімде-кім драманы
тек театр пьесасы деп, ал романды еріккенге ермек ертегі деп білсе – ол
адам емес ... эстетикалық сезім жақсылықтың негізі, адамгершіліктің
негізі".
Басқаша айтқанда, адамның эстетикалық сезім-сезігі, қабілеті оның
еңбегінің жемісі екенің және сол қабілет-қасиеттерінің дамуы қоғам
өмірімен, тарихи жағдайлармен байланыстылығын дәлелдейді. Сөйтіп, біз
адамның ләззат алуға бейім эстетикалық деп аталатын сезімдері адам табиғаты
дамуының объективті жағдайларына сай дамып өрістейтінін көреміз. Адамның
дамып жетілген эстетикалық сезімінің айқын көрінісі әдебиет пен өнер
саласынан байқалады. Олай болса, жаңа қоғам орнату дәуіріндегі адамның
материалдық-рухани дамуының биік дәрежесі оның эстетикалық сезімінің де жан-
жақты кемелденуін талап етеді. Сондықтан эстетикалық тәрбиенің белсенді
рөлі үнемі күшейе беруі қажет.
Әсемдік – өте биік эстетикалық құндылық. Ғылым үшін ақиқат қандай
маңызды болса, эстетика үшін әсемдік сондай маңызды. Әсемдіктің тану, білу
жөнінде маңызы зор. Адам және табиғат сұлулығы, өнер табиғаты, адам
өміріндегі эстетикалық құндылықтар – біздің әсемдік жайындағы түсінігімізге
байланысты. Әсемдіктің жақсылық пен ақиқаттан айырмашылығы адам сезімі және
адам санасымен тығыз байланысты болуы".
Әсемдікке қызықпайтын, оған сүйсінбейтін бірде-бір адам жоқ. Бірақ осы
қызығушылық пен сүйсінудің мөлшері адам баласының бәрінде бірдей деңгейде
дамыған ба? Әрине, олай емес. Өйткені әсемдікті түсініп, танып бағалаудың
да дәрежесі оларда әр түрлі. Олай болмаған жағдайда қоғамдағы кейбір
жастардың бүгінгі сұрықсыздыққа, талғамсыздыққа бой алдыруы неліктен?
Мұның себебі неде? Ол оның алған тәрбиесінде болмақ.
Есімі әлемге әйгілі, екінші Аристотель атанған Әл-Фараби өзінің ғылыми
еңбектерінде "адамға ең бірінші білім емес, тәрбие берілуі керек,
тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы, оның барлығы апат әкеледі"
десе, ұлы Абай кезінде “Атаның баласы болма, адамның баласы бол! Әкенің
баласы –дұшпаның, адамның баласы – бауырың” деген еді.
Әсемдікті ұнататын табиғи сезім адам баласында туа пайда болғанымен,
ол жүре келе дамиды. Оған әсер ететін факторлар көпжақты. Сондықтан да оның
дамуы, біреуде жоғары, біреуде төмен болуы адамның эстетикалық
мәдениетінің қалыптасу дәрежесіне де әр түрлі септігін тигізеді.
Әсемдіктің адамға тигізер әсері туралы Н.Г.Чернышевский былай дейді:
"Әсемдіктің адамға ететін әсері, сезігі – ол бейне бір сүйкімді кісінің
қасында отырғанда бөленетін жарқын қуаныш сезіміне барабар. Әсемдік
атаулыны есепсіз жанымыз сүйеді, біз оған сүйсінеміз, ең жақын адамымызды
көргендей рахаттанамыз".
Ұлы ақьін, көрнекті ағартушы, ұлттық педагогика ғылымының іргетасын
қалаған Мағжан Жұмабаев эстетикалық сезім туралы қезінде былай деген екен:
"Жаратылыстын, һәм искусствоның сұлу заттары адам жанында сұлулық
сезімдерін ынталы Үлбіреген гүл, күңіренген орман, сылдыраған су,
былдыраған бұлақ, шетсіз-түпсіз қара көк теңіз, түрлі шөптер пен
толқындаған дала, бұлтпен таласқан биік тау, күннің ойыншыл алтын
сәулелері, ерек сұлу ай, жұлдызды түн, міне, осылар сықылды жаратылыстың
сұлу заттары, көріністері, яки искусствоның тылсымдай жанды билеп алып
кететін ән, сиқырлы сөз, сұлу картина сықылды әсерлері адам жанында бір
ләззат, бір сұлулық толқынын оятып туғызбай қоймайды. Сәулет, сұлу сурет
(живопись), скульптура секілді пластика өнері адамның көру сезімін сиқырлап
барып жанда сұлулық толқындарын туғызады.

Сұлулық сезімдері адамның дұрыс, сау ләззат ізденуіне, сұлу нәрсені
сүюіне, көріксіз нәрседен жиренуіне, хатта жақсылыққа ұмтылып жамандықтан
тиылуына көп көмек көрсетеді. Сондықтан баланың сұлулық сезімдері жақсы;
тәрбие қылынуға тиісті.
Сұлулық сезімдерін тәрбие қылу. Әр адамның сұлулық сезімдері, әр түрлі
нәрседен оянымпаз болады. Біреудікі музыкадан, біреудікі, сұлу суреттен,
біреудікі поэзиядан. Искусствоның әйтеуір ірі бір түрінен ләззат алмайтын,
біреуіне құмар болмайтын адам болмайды. Тәрбиешінің міндеті балада
искусствоның қандай-қандай түріне ынта бар екенің тауып, сол ынтасын, сол
түр туғызатын сұлулық сезімдерін өркендету. Өркендету жолдарынан төмендегі
жолдарды көрсетуге болады:
1) Балаға жаратылыс сұлулығынан ләззат алғызу. Жаратылыста неше түрлі
сұлулықтың бәрі бар. Бала бұлақтың былдырын, судың сылдырын, жапырактың
сыбдырын, орманның күңіренгенін, теңіздің гүрілдегенін естісін. Жымындаған
жұлдыздар себелеген көк шатыр көкті, түрлі түсті кемпірқосағын, буыны жоқ
бұландаған қайынды көрсін. Жаратылыс сұлу. Бала сол сұлу жаратылыстың
құшағында болсын. Балада сұлулық сезімдері еріксіз оянады. Тәрбиеші
жаратылыстағы түрлі сұлулықтарға баланың іскерлігін аудара білу керек.

2) Баланың маңайындағы нәрсенің бәрі жинақты, ретті, таза болсын. Таза
деген сөзді қымбат деп ұғу қате. Тегінде қымбаттың бәрі сұлу деп ұғу қате
ғой. Баланың манайындағы нәрсе қымбат болмасын, таза, ретті, тәртіпті
болсын. Үйдің іші, киім-кешек, ыдыс-аяқ – бәрі таза болуға тиісті. Баланың
үсті-басы, денесі, беті-қолы – бәрі таза ұстауға тиісті. Баланың
маңайындағы жүрген адамдар ретті, тәртіпті, таза болуға міндетті. Ұяда не
көрсе, ұшқанда соны істейді. Тазалыққа үйренген бала таза болады. Былыққа
үйренген бала былық болады. Ас жеп отырып әжесі жалаңаш қолымен мұрнын
сіңбіріп, яки баланың нәжісін ұстап, қолын жөндеп шаймастан тағы асқа
кіріссе, бала да соны істейді. Кейбіреулердің былықтықты ырыс керуі
надандықтың әбден асқынғандығы ғой.
Баланың маңайындағы сөйленетін сөздер де әдепті, сұлу болуға тиісті.
Былық сөздерді естіп өскен бала өмір бойы былық, былапыт тілді болады.
Отағасы-ау! Бала шағаның алдында былық-былапыт сөздерді сапырып сөйлеуінді
қой. Қайдағы құдай атқан сөздерді естіп өскен ұлында қандай әдеп болады,
қызында қандай қылық болады.
Және баланың маңайындағы адамдардың жүріс-тұрыстары да әдепті, сұлу
болуға тиісті. Сұлу дене, сұлу қозғалысты көріп өскен баланың денесі де,
қозғалысы да сұлу болады. Жер жүзінде біздің қазақтың денесінен, қазақтың
жүріс-тұрысынан жексұрын дене, жексұрын жүріс-тұрыс кемде-кем-ақ шығар.
Аяғы қисық, жауырыны кушық. Ақыл қарында тұратындай-ақ қарны буаз биенің
қарнындай салбырап жатса, би болады-мыс! Семіз болып пысылдап отырса, ай
енді "адам" болады-мыс! Кейбір мырзалар сал боламын деп жүргенде қиқандай
ма керек, бұрандай ма керек, қарап тұрсаң жүрегің айнып құсқың келеді.
Осыларды көріп өскен қазақ баласының денесінде не сұлулық болады? Қазақ!
Жұртқа күлкі болмайын десең, бұл мінездеріңді таста, балаңды сұлу, сымбатты
қылып өсір, Адам сұлулықты сүйсе, тазалықты сүйеді. Тазалықты сүйсе, оған
ауру үйір болмайды.
3) Баланы сұлу искусствомен терең таныстыру керек. Бала неше түрлі
сұлу үндерді естісін. Неше түрлі сұлу түрлерді, түстерді көрсін. Сұлу
сөздер, сұлу өлеңдер жаттасын. Түрлі музыка құралдарының әуендерін
тындасын, сурет салып үйренсін, ән салып, музыка құралдарына ойнап
үйренсін. Міне, осыларды естісе, баланың сұлулық сезімдері өркендейді. Білу
керек, топас адам – тірі өлік".
Орыстын данышпан жазушысы А.П.Чехов та адамның барлық жағынан әдемі
болуын көкседі. Ол былай дейді:"Адам бойындағының бәрі де – бет-пішіні де,
киім-киісі де, жан дүниесі де, ақыл-ойы да сұлу болута тиіс".
"Адамның сұлулығы неде? Бұл тұрғысында Абай өлендерінен мына
шумақтардан үзінді келтуруді жөн көрдік.
Қақтаған ақ күмістей кең мандайлы,
Аласы аз қара көзі нұр жайнайды.
Жіңішке қара қасы сызып қойган
Бір жаңа ұқсатамын туған айды.
Маңдайдан тура түскен қырлы мұрын,
Ақша жүз, ал қызыл бет тіл байлайды.
Аузын ашса, көрінер кірсіз тісі,
Сықылды қолмен тізген, іш қайнайды.
Сөйлесе, сөзі әдепті һәм мағыналы.
Күлкісі бейне бұлбұл құс сайрайды,
Жұп жұмыр, ақ торғындай мойны бар,
Үлбіреген тамағын күн шалмайды.
Тақтайдай жауырыны бар, иығы тік,
Екі алма кеудесінде қисаймайды.
Сорақы ұзын да емес, қысқа да емес,
Нәзік бел тал шыбықтай бұрандайды.
Етіндей жас баланың білегі бар,
Ажымсыз ақ саусағы іске ыңғайлы.
Қолан қара шашы бар жібек талды,
Торғындай толқындырып, көз таңдайды.
Ақынның бұл жыр жолдары орыс халқының:
"Сұлулық көруге керек, ақыл өмірде керек" – деген мақалымен
үндескендей.
Бұл сияқты қарапайым сұраққа қысқа әрі басты мәселелерді толық қамти
жауап беру оңай нәрсе емес. Қандай сұлулыққа баса назар аудару керек:
рухани сұлулыққа ма, жоқ әлде тән сұлулығына ма? Соншалықты қымбат, бағалы
қасиетті қандай өлшеммен өлшеуге болады?" (Сонда). Олай болса, сұлулықтан
ләззат алу, ңәр табу өз алдына бір мәселе де, оған құштар болып, оны сүю –
ол, өз алдына бір мәселе. Сол үшін де эстетикалық тәрбие өмірдегі, өнердегі
сұлулық пен ұсқынсыздықты дұрыс ұғынуға эстетикалық қабілеті бар, талғамды
адамдар шындап шығуды мақсат етіп алға қояды.
XVIII ғасырдың материалисі Дидро былай деп жазған екен: "Философияда
ақиқат қандай рөл атқарса, сұлулық өнерде де сондай рөл атқарады". Олай
болса, бағзы заманнан бері қарай бүгінгі дәуірге дейін өнер сұлулығы
эстетиканың көкейкесті мәселелерінің біріне айналып отыр.

1.3 Тұтас педагогикалық үрдісте эстетикалық тәрбие беру жолдары

Қазіргі мектептің алдында тұрған міндеттердің ең маңыздысы – жас-
өспірімді жан-жақты дамыған тұлға ретінде тәрбиелеу. Сол тәрбиенің ішінде
эстетикалық тәрбие қомақты орын алады.
Эстетикалық тәрбие адамның өмірінде зор рөл атқарады. Әсемдікті көре,
түсіне, жасай білу адамның рухани өмірін байытады, қызғылықты етеді, оған
ең жоғарғы рухани ләззаттануға мүмкіндік береді.
. Бұрынғы сезінген, көрген, білген эстетикалық өмір құбылыстарында
көптеген жаңалықтар орын алып, баланың білімі күн санап, апталап кеңейе
түседі, тереңдей түседі. Баланың алдында көп уақыт жұмбақ болып жүрген
табиғи құбылыстарға, табиғаттың көркемдігіне мектеп біртіндеп жауап беріп,
баланың сезімін оятып, оны қанағат құшағына бөлейді. Мұғалім оқушыларды
адамгершілікті тұлғалық мәнің жан-жақты дамытуға ұмтылады, сондықтан әр
баланың сезім нәзіктігін, көркемдікті, әсем нәрсені сүйетіндей етіп дамытуы
керек.
Осы міндет-мақсаттар, әсіресе, орта буын сынып мұғалімінің алдында
шешуін табатын мәселелердің бірі болып есептеледі.
Оқушыға эстетикалық тәрбие беретін пәннің бірі – ән-күй сабағы. Ән-күй
сабағы орта буын сынып оқушыларының ой-өрісін дамытып, нығаюына
көмектеседі.
Ән-күй сабағының мақсаты мен міндеттері туралы "Қазақстан Республикасы
жалпы орта білім берудің жалпыға міндетті стандартында" былай делінген:
- оқушылардың рухани мәдениетінің қажетті бөлігі ретінде олардың
музыкалық мәдениетін тәрбиелеу;
- музыка мәдениетіндегі әлемдік, отандық жетістіктермен таныстыру;
- ұлттық дәстүр арқылы жеке тұлғаның шығармашылық және рухани
қабілеттілігін дамыту, адамгершілікке, елжандылыққа және өз Отаны –
Қазақстан Республикасына, халық дәстүрлеріне деген сүйіспеншілікке
тәрбиелеу.
Мектептегі музыка пәнінің негізгі міндеті – оқушылардың музыка тыңдау,
музыкалық мәдениетін қалыптастыру.
Мемлекеттік стандартта ән-күй сабағының мақсаттары мен міндеттерін
көрсете отырып оқушылардың танымдық іс-әрекеттеріне көп мән беріледі:
- құлықтық-эстетикалық сезім мен сенімділікті, музыкалық талғам мен
қажеттілікті, музыкалық іс-әрекеттің жетістігін анықтайтын музыкалық,
шығармашылық қабілеттілікті, музыкалық өнерді игеруге (қабылдау, орындау)
қажет білім, білік, дағдыларды дамыту және қалыптастыру;
- оқушыларды әр түрлі тақырыптағы сыныпаралық, мектепаралық кештерге
қатыстыру мақсатында олардың белсенділігін дамыту;
- оқушылардың жеке шығармашылық қабілеттерін айқындау және дамыту;
- оқушылардың коммуникативтігін дамыту және қалыптастыру. Мектептің
орта буын сатысындағы "Музыка" пәнін оқытудың мақсаты – музыкалық ырғақты
естуді, есте сақтауды дамыту.
Музыкалық-эстетикалық тәрбие беру, негізінен, ән-күй сабағының үстінде
іске асырылады. Қазіргі жас ұрпақтар, мектеп оқушылары мектеп қабырғасының
өзінде-ақ музыка сабағының үстінде, сабақтан тыс көркемөнер үйірмесінің
көмегімен замана талабына сай, мәдени талғамы зор, музыкалық-эстетикалық
білім сапасынан едәуір мағлұмат алуы арнаулы бағдарламаларында көзделген.
Шәкірттердің музыка өнеріне деген сүйіспеншілігін арттыру ең әуелі
отбасынан басталады, одан соң музыка тәрбиесі мен сабағының міндеті деп
білеміз.
"Жалпы білім беретін мектептердегі музыкалық тәрбиенің басты міндеті –
мектепте музыканы ғана үйрету емес, музыка арқылы оқушылардың ішкі
қасиетіне әсер ету" дейді белгілі сазгер Дмитрий Кабалевский.
Музыкалық-эстетикалық тәрбиенің барлық сапаларын жақсы түсініп, оларды
бір-бірімен байланыстыра білген ұстаз оқушыға музыка өнерінің түрлері
арқылы жан-жақты әсер етіп, олардың жақсы мен жаманды айырып, дүниеге
көзқарасын, сезім қабілетін адамгершілікке сай қалыптастыра алады. Өмірдің
қайсыбір саласына арналған әндер арқылы музыка пәнің оқыту жүйесінде
оқушыларға халықтар достығы туралы, елін, жерін сүйіп, өз халқының тарихын
білуге көмектеседі.
Мұғалім музыка сабағы арқылы балалардың ішкі жан дүниесіне, нәзік
сезімдеріне күшті әсер етіп, қазақ жастарын жоғары адамгершілік қасиеттерге
баулиды.
Мектептің орта буын (5-6) сыныбында теориялық материалды оқу кезінде
оқушылардың психологиялық және жас ерекшеліктері ескеріледі.
Мұғалім оқу-тәрбие жұмысының жоспарын жасағанда оқушыларды үздік жақсы
оқуға алғашқы күннен бастап-ақ тәрбиелеу мақсатын көздейді. Жұмыс жоспарына
кіретіндер: ән-музыка сабағының кестесі, оқушыларға ән үйрету, музыка
сауаты және музыка тыңдау сабағы, оқушылардың сыныптан тыс уақытта
музыкалық, мәдениетін, білімін, ой-өрісін байытатын түрлі әңгімелер.
Әңгімені халық музыкасы туралы, орыс сазгерлері мен қазақ халық
сазгерлерінің қысқаша өмірімен, шығармашылығымен таныстыру ретінде өткізуге
болады.
Сонымен қатар бірлесіп балалар театрына, концертке барып тұру, үйірме
жұмыстарын ұйымдастыру, әр түрлі тақырыпта сауық кештерін өткізу керек.
Мектеп оқушылары үшін мұндай жұмыстардың орасан зор маңызы бар. Бұл –
балаларға қосымша білім беріп, сана-сезімін дамытады, олардың сөз байлығын
жетілдіреді. Балалар өздерінің жас ерекшеліктеріне лайықты түрлі әндерді,
күйлерді, өлеңдерді үйренеді, олардың әнге деген құмарлығы артады.
Жалпы алғанда, музыка – өнердің басқа салаларының түсіндіруге тілі мен
күші жетпейтін күрделі бейнелерін адамның сана-сезіміне құйып, ой-өрістің
дамуына әсерін тигізетін құдіретті құрал.

2 ЭСТЕТИКАЛЫҚ МӘДЕНИЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ

2.1 Эстетикалық қызығуды қалыптастыру мен дамыту

Оқушылардың эстетикалық қызығуын қалыптастыру дегеніміз – оларды
әсемдік, әдемілік әлемін түсінуге, сезінуге баулу. Бұл жөнінде орыстың
белгілі педагогі В. Белинский былай дейді: "Әсемдікті сезіну – адамгершілік
қасиетінің шарты. Тек осы сөздің төңірегінде ғана ғылым дүниежүзілік
идеяларға дейін шарықтай алады, табиғат пен құбылысты оларға ортақ тұрғыдан
тусіндіреді, тек осы сезіммен ғана адам өмірде ерлік істей алады, оның
барлық ауыртпалығына белі қайыспайды... ".
Айналадағы қоршаған өмірден тың тумалар іздеп табу, оған ерекше
әсерлену, көз алдында болып жатқан құбылыстарды, табиғат өміріндегі
сұлулықты сезіну, түсіну, қызығу, қабылдау тәрбие нәтижесінде ғана іске
асырылып, аясы кеңіп, бала санасында орнығатыны баршаға аян. Сондықтан да
мектеп оқушыларының айналадағы қоғамдық өмірге, табиғат дүниесіне,
әсемдікке, сұлулыққа деген сезімталдық, танымдық, қызығушылық көзқарасын
қалыптастырудың бірден бір құралы – қазақ балалар фольклоры.
Балалар фольклорын немесе балалар әдебиетін тәрбие үрдісінде пайдалану
мәселесі қай кезенде болсын педагогика ғылымының зерттеу нысанынан түскен
емес. Оның өнегелі үлгілерінің жеткіншектер тәрбиесіндегі рөлін кезінде
көптеген алыс және жақын шетел педагогтері (Ж.Руссо, Я.Коменский,
К.Ушинский, Н.Добролюбов, В.Белинский, В.Сухомлинский, АМакаренко), қазақ
даласының ойшылдары (Қорқыт, Әл-Фараби, Ж.Баласағүн, М.Қашқари, Ахмет
Иассауи), ғұлама-ағартушылар (Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев.
М.Жұмабаев, т.б.) өз еңбектерінде айтып, іс-тәжірибелерінде дәлелдеп
берген. Ал бұл мәселенің, тәрбиедегі тағылымдық мүмкіндіктері қазақстандық
ғалымдардың (Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, С.Ұзақбаева, М.Балтабаев,
К.Қожахметова, Ж.Наурызбай, Р.Төлеубекова, К.Белеев, т.б.) және қолданбалы
(А.Мұхамбаева, Е.Сағындықов, А.Мағауова, Г.Бахтиярова, Б.Мұқанова, т.б.)
зерттеу еңбектерінде кеңінен қарастырылады.
Балалар фольклоры арқылы оқушылардың қызығуын дамыту мәселесін тек
бүгінгі күннің мәселесі деп қарауға болмайды. Қазіргі зерттеулерде де
(Б.Ананьев, Л.Божович, С.Рубинштейн, Г.Щукина, В.Бондаревский, Н.Морозова,
Р.Лемберг, С.Ананьин, т.б.) қызығу мәселесіне жан-жақты талдаулар береді.
Қазақстандық ғалымдар да қызығу, қызығуды қалыптастырудың бірқатар саласын:
мысалы, жоғары сынып оқушыларының әр жақты қызығуын қалыптастыру (Н.Хмель,
Г.Байдельдинова), пәнаралық байланыс арқылы оқушылардың қызығуын
қалыптастыру (Б.Нәбиева), бастауыш сынып оқушыларының өзіндік-қолданбалы
өнерге эстетикалық қызығуын (С.Жолдасбекова), қазақ аспаптық музыкасына
қызығуын (М.Оразалиева), қазақ халық ертегілеріне танымдық қызығуын
қалыптастыру (А.Едігеева), орта буын оқушыларының классикалық музыкаға
қызығуын қалыптастыру (Н.Черкасова), мектеп жасына дейінгі балалардың қазақ
халық музыкалық шығармашылығына қызығуын қалыптастыру (Ж.Акпарова)
мәселелерін қарастырады.
Педагогикада "Эстетикалық тәрбие", "Көркемдікке тәрбиелеу",
"Эстетикалық даму" деген үш түрлі түсінік бар, жалпы эстетикалық даму
дегеніміздің өзі жас ұрпактың эстетикалық нәр алуға мүмкіндік тудыратын
сезім мүшелері мен шығармашылық қабілетін ұштау, өмірдегі, көркемөнердегі
әсемдікті түсінуіне, оны қызығумен қабылдауына педагогикалық жағынан ықпал
ету арқылы адамның эстетикалық қызығуын қалыптастыру. Эстетикалық сезім,
эстетикалық қызығу дегеніміз – өмірдегі, көркемөнердегі әсемдікті
қабылдаудан, оған деген қызығудан туатын эстетикалық нәр алу, толқу,
рахаттану. Ол адам табиғатына ғана тән жоғары сезім. Адамның әсемдікті сезе
де тани білу қабілеті, әсемдікті жасауға қатынасы оның сезім байлығы мен
эстетикалық мәдениетінің даму дәрежесіне байланысты. Жас ұрпаққа
эстетикалық тәрбие беріп, сезіміне ықпал етіп, қызығуын қалыптастыруда
халықтың салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, музыкалық шығармалары, ән-күйлері, аңыз-
күйлері, мақал-мәтелдері, жыр-дастандары, қолданбалы өнері, ою-өрнектері,
т.б. эстетикалық мәні бар өнер шығармалары пайдаланылады. Бастауыш мектеп
оқушыларына осы бағыттағы пәндерді, яғни, мәнерлеп сөйлеу, шешендік өнер,
қолтума өнер, әшекейлеу, ырғақтық гимнастика, музыкалық фольклор сияқты
факультативтік сабақтар арқылы және сондай-ақ, мектептен тыс үйірмелер –
халықтық би, халық әуендер ансамблі, терме, айтыс өнері, халық аспаптар
оркестрі, халық ойындары, эстетикалық және дүниежүзілік мәдениет пен сәулет
өнері, халықтық дәстүр, КВН, түрлі сырласу клубтарын, "Үздік әнші", "Үздік
күйші", "Үздік суретші", "Жігіт сұлтаны", "Қыз сыны", "Әнші балапан"
байқауларын, т.б. фестивальдар мен байқаулар өткізу арқылы жасөспірімдерді
әсемдікке баулу ісін жүзеге асыруға болады.
Сыныптан тыс жұмыстар дегеніміз – оқушылардың сабақтан тыс бос уақытын
ұйымдастыратын мектептегі оқу-тәрбие үрдісінің құрамдас бөлігі. Осы орайда
оқу және тәрбие ұстанымдарына, мақсат-міндеттеріне байланысты және қажетті
мазмұнды, ұйымдасқан формалар мен әдістерді айқындайтын, олардың оқу-тәрбие
үрдісіндегі сабақтастығын, өзара байланысын қамтамасыз ететін төмендегідей
педагогикалық шарттарды айқындауға болады:
- сыныптан тыс жұмыстарды төрт бөліктің негізінде (эмоциональдық,
мазмұндық, бағалау, іс-әрекеттік) бастауыш сынып оқушыларының қазақ балалар
фольклорына эстетикалық, қызығуын қалыптастыруға бағдарлау;
- сыныптан тыс жұмыстарда оқушылардың қазақ балалар фольклорына
эстетикалық қызығуын қалыптастыруға жүйелі және кешенді көзқарастың болуы;
- оқушылардың эстетикалық, қызығуын қалыптастыру мақсатында сыныптан
тыс жұмыс мазмұнына педагогикалық жіктеме бойынша сұрыпталган қазақ балалар
фольклорын ендіру;
- оқушыларды педагогикалық жағынан ықпал жасау нысанынан сыныптан тыс
жұмыстың белсенді субъектісіне ауыстыру.
2.2. "Ата-баба жолы" дәстүрінде эстетикалық мәдениетті қалыптастырудың
маңыздылығы

Өз егемендігіміз өзімізге тиіп, іргелі ел, тәуелсіз мемлекетке, –
айналған кезде қазақ халқы мәдениетінің шынайы рухани қазыналарын ашып
көрсетуге негіз қаланды. Сондаған ғасырлар бұрын қазақ жерінде түркі тектес
халықтардың ортақ мәдениетінің ошағы болған қалалары, ата-бабамыз жасаған
әдебиеті мен мәдениеті, философиялық, психологиялық, педагогикалық тұрғыдан
ой мен жазба мұраларымыздың болғаны дәлелденді. Білім, ғылым, мәдениет
саласындағы осы "ақтаңдықтардың" бетін ашып, көне мәдениетімізге тереңірек
үңілу, өткен уақыттың рухани мұрасын саралау, талдау, оны бүгінгі ұрпақтың
рухани жемісіне, қажеттілігіне айналдыру ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.