Азаматтық-құқықтық жауапкершілік түрлері және нысандарының сұрақтары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Заңды жауапкершіліктің түрі ретіндегі азаматтық-құқықтық жауапкершілік
1. .
Азаматтық құқықтық жауапкершiлiктiң түсiнiгi ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 4
1.2. Азаматтық құқықтық жауапкершiлiктi қолдану
шарттары ... ... ... ... ... ... ... .12
2. Азаматтық-құқықтық жауапкершілік түрлері және нысандарының сұрақтары
2.1. Мiндетеменiң бұзылғандығы үшiн жауапкершiлiк
нысандары ... ... ... ... ... .22
2.2. Мiндетеменiң бұзылғандығы үшiн жауапкершiлiк
түрлерi ... ... ... ... ... ... ...2 5
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .31
Кіріспе
Қазiр Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың дамуына орай
заңдардың қолданылу аясы кеңiдi. Сонымен қатар азаматтық қатынасқа қатысушы
субьектiлердiң құрамы күннен күнге өсуде, өзара есеп айырысу, зейнетақы,
еңбекақы төлеу сияқты және өтпелi кезеңге тән басқа да мәселелер туындайды.
Өз ерекшелiгi бар нарықтық қатынас азаматтық құқыққа әcepiн тигiзбей
қоймайды. Соған байланысты азаматтық және шаруашылық icтep бойынша дау-
дамай көбейдi. Азаматтық құқықтық қатынасының субьектiлерi болып табылатын
тараптар өздерiне жүктелген мiндеттердi орындамауы қоғамдық қатынастарды
бұзып, мүлiктiк шығынға және жеке тұлғалар мен бүкiл қоғамды қолайсыз
жағдайларға әкеп соқтыратынын бiлуi тиiс, әpi өзiнiң мiндетiн бұзбауға күш
салуы керек. Жауапкершiлiкке тарту, азаматтық құқық бұзушылық жағдайында
құқықтық нормалардағы санкцияны жүзеге acыpуға түрткi болды. Ең алдымен,
азаматтық-құқықтық жауапкершiлiкте мемлекеттiк және шарттық тәртiптi
нығайту да, осы мақсаттың алдын алуда тәрбиелiк маңызы айрықша. Тәрбиелiк
жағын былай қойғанда, егер, құқық бұзушылыққа жол берiлетiн болса, онда
азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк оны қайта қалпына келтiрудi қамтамасыз
етедi. Сондықтән да борышқор өзi icтeyгe мiндеттi нәрсенi орындамағанда
ғана емес, оны орындаудан бас тартқан кезде де оған жауапкершiлiк бәрiбiр
мойындатылады. Азаматтық құқықтық қосымша мүлiктi өндiртiп алу тәрiздi
өзiне тән жауапкершiлiк қасиетi болмаса, несие берушi мiндеттемесiн
орындаудан жалтарған борышқорға жазалау шарасын қолдана алмайды және оның
ic-әрекетiн өз дәрежесiнде реттеп отыруы қиындай түседi. Азаматтық құқықтық
қатынастардың негiзгi бөлiгiн мiндеттеме кұрайтын болғандықтан
жауапкершiлiк жөнiндегi мәселе мiндеттемелiк құқықтың жалпы ережелерiнде
қаралады. Бiрақ та бұл арада айтылған мәселе мiндеттемелерден тыс құқық
қатынастарына да қатысты. Жауапкершiлiк - барлық құқықтық қатынастарына тән
нәрсе.
Мен бұл курстық жұмысымды заңды жауапкершiлiктiктiң бiр түpi болып
табылатын азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк мәселесiне арнадым. Азаматтық-
құқықтық жауапкершiлiк мәселелерi ұзақ уақыт бойы құқық теориясы саласында
да, салалық ғылымдарда да ғалымдардың зерттейтiн пәнi болып келедi.
Жауапкершiлiктiң құқықтық табиғаты туралы талқылаулар осы күнге дейiн
жүргiзiлуде, бiрақ осы кезге дейiн құқықтық жауапкершiлiктiң түсiнiгiнде
ортақ пiкiр қалыптасқан жоқ. Бiз ғалымдардың заңды жауапкершiлiк сөзсiз
ретроспективтi, яғни тек жасаған құқық бұзушылығы үшiн туындауы мүмкiн
деген пiкiрiне қосыламыз. Заңды жауапкершiлiктi қолданұ құқық бұзушылықтың
салдары ретiнде қарастырылуы тиiс, сонда барып ол адамның санасына жетедi,
басқа тұлғаалардың мүдделерiн бұзудың мақсатқа сай еместiгiне көзiн
жеткiзедi. Тек осындай жағдайда ретроспективьi аспектiде түсiнiлiген
жауапкершiлiк азаматтардың құқыққа сай жүрiс-тұрысын қамтамасыз ету құралы
қызметiн атқарады. Әдебиеттерде позитивтi жауапкершiлiктiң туындау
негiзiнiң жоқтығына көңiл аударған болатын. Ал сол кезде ретроспективтi
өзiнiң пайда болу негiзi құқық бұзушылық болғанын айтып кеткеңмiз жөн.
Кең таралған жауапкершiлiктiң екiншi тұжырымдамасы болып құқық
бұзушының құқық бұзушылығы үшiн мемлекеттiң мажбұрлеудi қолданумен
байланысты мемлекет алдында жауап берұ мiндетi табылады.
Менiң бұл тақырыпты таңдап алуымның негiзгi себептерi келесiдей:
1) Заңды жауапкершiлiк бiр түpi ретiндегi азаматтық-құқықтық
жауапкершiлiк мағынасын ашу;
2) азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк нормаларын бiр жүйеге келтiру және
оны Азаматтық Кодекстiң жалпы бөлiмiнiң жеке институты ретiнде көрсету үшiн
азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк, азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктiң
туындауының негiздерi, азаматтық құқық бұзушылық ұғымы мен құрамы және
т.б. терминдерiнiң анықтамаларына қатысты сұрақтарын туғызуына байланысты
зерттеулер мен тұжырымдар жүргiзу.
Осы еңбектiң мақсаты азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк ұғымының мазмұнын
анықтау, азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктi туындататын негiздердiң
әрқайсысының жеке-жеке түсiнiгiн ашу, сонымен бiрге мiндеттеменiң
бұзылғандығы үшiн жауаптылықтың түрлерi мен нысандарын анықтау болып
табылады.
Сондықтән, бұл еңбекте, бiрiншiден азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк
мәселесiн қарастырамын (осы тақырыпқа байланысты заңи әдебиеттер мен
қазақстән заңдарына анализ жасау негiзiнде).
Екiншiден, азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктi жүктеу үшiн қандай
негiздер жиынтығы барын анықтау мәселесiн көтеремiн. Сонымен қатар
азаматтық құқық бұзушылықтың ұғымы мен құрамын қарастырамын.
Үшiншiден, мiндеттеменiң бұзылғандығы үшiн жауаптылықтың нысандары мен
түрлерiне қысқаша шолу жасаймын.
Бұл еңбекте Қазақстандық, coвeттiк және алыс-жақын шетел елдерi
авторларының монографияларын, статьялар жинақтарын, оқулықтарды қолдандым.
Курстық жұмысына жұмысты жазу барысындағы әрекет ету күшi бар заңдарды
қолданамын.
1. Заңды жауапкершіліктің түрі ретіндегі азаматтық-құқықтық жауапкершілік
1.1. Азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктiң түсiнiгi
Азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк дегенiмiз не? Жауапкершiлiк барлық
құқық қатынастарына тән. Жалпы алғанда, жауапкершiлiк дегенiмiз заңмен
немесе шартпен қарастырылған өзiне жүктелген мiндеттi бұзатын азаматтық
құқықтық қатынастың субьектiсiне қолданылатын мүлiктi өндiртiп алу немесе
мүлiктiк салмақ салу болып табылады. Oған бұзылған құқыққа орай уәкiлеттi
тұлғаның мүлiктiк шығынының орнын толтыру жатады.
Қазіргі нарық жағдайында кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің мүліктік
жауапкершілігі өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Жауапкершілік барлық құқық салаларына тән нәрсе. Алайда, азаматтық-
құқықтық қатынастардың негізгі бөлігін міндеттеме құрайтын болғандықтан
жауапкершілік жөніндегі мәселе міндеттемелік құқықтың жалпы ережелерінде
қаралады.
Жалпы алғанда, жауапкершілік дегеніміз заңмен немесе шартпен қаралған
ретте өзіне жүктелген міндетті бұзатын азаматтық құқық қатынасының
субъектісіне қолданылатын мүлікті өндіріп алу немесе мүліктік салмақ салу
болып табылады. Оған бұзылған құқыққа орай уәкілетті тұлғаның мүліктік
шығынының орнын толтыру да жатады.
Жауапкершілікке тарту, азаматтық құқық бұзушылық жағдайында құқықтық
нормаларға санкцияны жүзеге асыруға түрткі болады. Азаматтық құқық
қатынасының субъектілері болып табылатын тараптар өздеріне жүктелген
міндеттерді орындамауы қоғамдық қатынастарды бұзып, мүліктік шығынға және
жеке тұлғалар мен бүкіл қоғамды қолайсыз жағдайларға әкеп соқтыратынын
білуі тиіс, әрі өзінің міндетін бұзбауға күш салуы керек. Егер құқық
бұзушылыққа жол берілетін болса, онда азаматтық-құқықтық жауапкершілік оны
қайта қалпына келтіруді қамтамасыз етеді. Сондықтан, борышқор өзі істеуге
міндетті нәрсені орындамағанда ғана емес, оны орындаудан өз бетімен бас
тартқан кезде де оған жауапкершілік мойындалады. Азаматтық құқықтың мүлікті
өндіріп алу тәрізді өзіне тән қосымша жауапкершілік қасиеті болмаса, несие
беруші міндеттемесін орындаудан жалтарған борышқорға жазалау шарасын
қолдана алмайды және оның іс әрекетін өз дәрежесінде реттеп отыруы қиындай
түседі.
Азаматтық – құқықтық жауапкершiлiк-заңи жауапкершiлiктiң бiр
түрi.Қазақстан заңдарында азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктiң анық
тұрғыдағы анықтамасы жоқ. Бiрақ әдебиеттерде келесiдей анықтама берiлген:
"Өзiне жүктелген мiндеттердi бұзған азаматтық қатынастың субьектiсiне
қолданылатын тұлғаға бұзумен келтiрiлген мүлiктiк залалдың орнын
толықтыратын заңмен немесе келiсiм- шaртпен кезделген мүлiктiк өтемақы
немесе маңызды ауыртпалықты жауапкершiлiк ретiнде түсiнемiз.
Жауапкершiлiкке тарту азаматтық құқық бұзу жағдайларына арнап бекiтiлген
құқықтық норма санкияларының жүзеге асырылуы болып саналады. Қазiргi
азаматтық заң азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк нормаларын бiрiктiруге
тырысқан. Қазақстан Республикасының азаматтық кодексiнiң жалпы бөлiмiнде
Мiндеттеменiң бұзылғаны үшiн жауаптылық деген 20-тарау көрiнiс тапқан.
Бұлардың мазмұны тек шарттық мiндеттемелердi бұзғаны үшiн жауапкершiлiк
туралы екеңiн куәландырады. АК-ң 353-бабы басқаның ақшасын заңсыз
пайдаланғаны үшiн жауапкершiлiк бiр жақты әрекеттердiң (негiзсiз алғаны
немесе басқа адамның есебiне сақтағаны) нәтижесiнде туындауы мүмкiн ??№?.
Азаматтық құқықтық қатынастардың негiзгi бөлiгiн мiндеттеме кұрайтын
болғандықтан жауапкершiлiк жөнiндегi мәселе мiндеттемелiк құқықтың жалпы
ережелерiнде қаралады. Бiрақ та бұл арада айтылған мәселе мiндеттемелерден
тыс құқық қатынастарына да қатысты. Мiндеттемелiк құқық туралы жалпы
ережелердi оқи отырып, мiндеттеменiң пайда болу негiздерiн бiз шарттан
пайда болатын және шарттан тыс пайда болатын мiндеттеме деп бөлемiз.
Сонымен бiрге Азаматтық кодекстiң 47,48 арнайы тараулары енгiзiлген.
Онда шарттан тыс жауапкершiлiктiң негiздерi, көлемi мен басқа да жағдайлары
көрсетiлген.
Жалпы азаматтық заңды алғашында түсiну қиынға соғады. Өйткеңi зиян
келтiру туралы ережелердi жалпы ережелермен бiрге карастыру қажеттiгi
турады. Сондықтан жиырмасыншы тарауда нақты қандай мiндеттемелер туралы сөз
болып отырғандарын көрсету керек едi.
Азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктiн жалпы мағынасын ашуға үлес
қосқандардың бiрi - О.С. Иоффе. Ол азаматтық құқықтық жауапкершiлiктi құқық
бұзушы үшiн сұбьективтiк азаматтық құқықтардан айыру немесе жаңа не қосымша
азаматтық құқықтық мiндеттердi жүктеу түрiнде көpiнic табатын тepic,
жағымсыз салдар туғызатын санкция деп түсiндiредi.
Азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк табиғатының сипаттамасы, сәйкесiнше
түсiнiгi заң ғылымында даулы мәселе. Жалпы құқықтық жауапкершiлiкке мынадай
арнайы белгiлер тән: нормативтiлiк; мемлекеттiң мәжбүрлеу күшiмен
к.амтамасыз етiлуi; жеке, мүлiктiк және ұйымдастырушылық сипатындағы
шектеулерден тұруы.
Құкық теориясы туралы әдебиеттерде заңды жауапкершiлiк деп құқық
нормаларының санкциясында көрсетiлген кiнәлi тұлғаны мүлiктiк және
ұйымдастырушылық сипатындағы шектеулер мен ажыратудан туратын, мемлекеттiк
соттау түрiнде көрiнic табатын мемлекеттiк мәжбүрлеу шарасын айтады.
С.С. Алексеев заңды жауапкершiлiктiң үш белгiciн көрсеткен: 1) заңды
жауапкершiлiк өзiнiң мазмұны бойынша - бұл жеке тұлғаға мемлекеттiк
мәжбүрлiк әсер ету шараларын қолдану көбiнесе айыппұл сипатындағы
санкциялар;
2) заңды жауапкершiлiк өзiнiң тiкелей айтылуы бойынша - бұл жеке басымен
көтеру мiндетi;
3.) өзiнiң негiзi бойынша заңды жауапкершiлiк - бұл құқық бұзушылық
жасағаны үшiн қолданылатын шара.
Бұл жерде заңды жауапкершiлiктiң пайда болуының негiзi мемлекеттiң кepi
реакциясы деп айту күмән туғызады. Өйткенi, бiздiң көзқарасымыз бойынша ол
нәтиже, салдар болып табылады да, ал жауапкершiлiк негiзi болып құқық
бұзушылық жасау танылады. Мәжбүрлеу сипатындағы шаралар, құқық бұзушы
тұлғаның жеке басымен көтеру мiндетi, құқық бұзушылыққа кepi реакция сияқты
аталған белгiлер заңды жауапкершiлiктiң толықтай мәнiн ашып көрсетедi.
Көбiнесе ғалымдар заңды жауапкершiлiктiң мынадай ерекше белгiсiн құқық
бұзушының кiнәлi құқыққа қарсы әрекетiн қоғамдық мiнеушiлiк деп көрсетедi.
Жалпы қоғамдық мiнеушiлiк барлық әлеуметтiк жауапкершiлiктiң түрлерiне,
атап айтқанда моральдық саяси және т.б. тән. Сондықтан бұл белгiнi тек
заңды жауапкершiлiкке тән деп айтуға болмайды.
Құқық теориясында заңды жауапкершiлiктiң бiрнеше тұжырымдамалары
бар, соның iшiнде төрт негiзгiлерiн бөлiп көрсетуге болады:
1. Жауапкершiлiк - бұл мiндеттi орындау болып табылады.
2.Жауапкершiлiк - бұл мемлекеттiк мәжбүрлеудi қолданумен байланысты құқық
бұзушының жағымсыз жеке және мүлiктiк шектеулердi жеке басымен көтеру
мiндетiнiң ерекше түpi.
З. Жауапкершiлiк - ол құқықтық нормалардың санкцияларын қолдану.
4. Жауапкершiлiктi қарастырамыз.
Белякова А.М. азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк заңи жауапкершiлiктiң
мемлекеттiк мәжбүрлеу сипаты тән түpi ретiнде түсiндiредi. Сонымен қатар
азаматтық-құқықтық жауапкершiлiкке кез-келген мемлекеттiк мәжбүрлеу тән
емес екеңдiгiн, ол шарт ойынша мiндеттерiн орындамау немесе тиiсiнше
орындамау, зиян келтiру және 6асқа да негiздерге 6айланысты туындаған
жағымсыз мүлiктiк салдарды жоюға 6айланысты мәжбүрлеу орын алатынын
көрсетедi. Азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк мақсаты тұлғаның бұзылған
мүлiктiк жай-күйiн құқық 6ұзушының немесе құқық қорғау қатынасы ретiнде
басқаның құқық бұзушылығы үшiн жауапты тұлғаның мүлкiнiң есебiнен қалпына
келтiру болып табылады.
70-шi жылдардың басында заң ғылымында позитивтi, яғни оң мағынадағы
жауапкершiлiктiң түсiнiгi енгiзiлдi. Позитивтi жауапкершiлiк болып жеке
тұлғаның қоғам алдында өзiнiң мiндеттерiн саналы түрде түсiнуi, оны
орындауы тұрiндегi болашақта болатын нәтиже үшiн жауапкершiлiгi танылды.
Мұндай жауапкершiлiктiң әдебиеттерде әртұрлi атауларын кездестiруге болады,
оны перспективтi, активтi және проспективтi жауапкершiлiк деп атайды.
Жауапкершiлiктiң позитивтi тұжырымдамасын жақтаушылар заңды жауапкершiлiктi
өзiнiң әрекеттерiнде есеп беру қажеттiлiгi деп қарастырады.
Бұл тұжырымдама ғылыми әдебиеттерде үлкең cынға түстi. Азаматтық-
құқықтық жауапкершiлiк түсiнiгiнiң оның, мазмұнына позитивтi
жауапкершiлiктi енгiзумен кеңеюi – көпшiлiк ғалымдардың пiкiрi бойынша
ақталмады және ол заңи жауапкершiлiктiң мәнiн айқындау мәселелерiн
қиындатады және үлкең шиеленiске әкеп соғады делiнген.
Мұндай жауапкершiлiк жөнiндегi көзқарас мiндеттеме жұйесiндегi
жауапкершiлiкке, яғни мiндеттеменiң тиiсiнше орындатуына сай келедi.
Сонымен бiрге мiндеттеменi тиiсiнше орындатуда азаматтық-құқықтық
жауапкершiлiк әрқилы ережелерге бағынады, демек оны борышқордың, белгiлi
бiр әpeкетiнiң аясына сыйдыруға болмайды.
Заң жүзiндегi жауапкершiлiк әрқашанда мiнез-құлыққа нақтылы баға
бередi, яғни сол құқық бұзушының мiнез-құлықының салдарына мән бередi.
Сондықтан да оны ретроспективтiк жауапкершiлiк деп атайды.
Бiз ғалымдардың заңды жауапкершiлiк сөзсiз ретроспективтi, яғни тек
жасаған құқық бұзушылығы үшiн туындауы мүмкiн деген пiкiрiне қосыламыз.
Заңды жауапкершiлiктi қолданұ құқық бұзушылықтың салдары ретiнде
қарастырылуы тиiс, сонда барып ол адамның санасына жетедi, басқа
тұлғаалардың мүдделерiн бұзудың мақсатқа сай еместiгiне көзiн жеткiзедi.
Тек осындай жағдайда ретроспективьi аспектiде түсiнiлiген жауапкершiлiк
азаматтардың құқыққа сай жүрiс-тұрысын қамтамасыз ету құралы қызметiн
атқарады. Әдебиеттерде позитивтi жауапкершiлiктiң туындау негiзiнiң
жоқтығына көңiл аударған болатын. Ал сол кезде ретроспективтi өзiнiң пайда
болу негiзi құқық бұзушылық болғанын айтып кеткеңмiз жөн.
Кең таралған жауапкершiлiктiң екiншi тұжырымдамасы болып құқық
бұзушының құқық бұзушылығы үшiн мемлекеттiң мажбұрлеудi қолданумен
байланысты мемлекет алдында жауап берұ мiндетi табылады.
Бұл теорияны жақтаушы ғалымдар арасында кейбiреуi жауапкершiлiк
анықтамасында құқық бұзушының мiндеттерiне айрықша мән бередi. Солардың
iшiнде, С.С. Алексеев былай жазады: заңи жауапкершiлiк - бұл жасаған құқық
бұзушылығы үшiн мемлекеттiк мәжбүрлiк әсер ету шараларын тұлғаның жеке
басымен көтеру мiндетi.
Ендi басқа бiреулерi - заңи жауапкершiлiктегi мемлекеттiк мәжбүрлеуге
көп мән бередi. Заңи жауапкершiлiктi құқық бұзушыға құқық бұзғаны үшiн
ерекше мәжбүр ету шараларын, яғни жазалар, мәжбүр етулер немесе мүлiктiк
жауапкершiлiк шараларын қолданумен сипатталатын мемлекеттiң айыптайтын кepi
реакциясы ретiнде деп танитын пiкiрдi жақтаушылардың бiрi Н.А. Ребане.
Мемлекеттiк мәжбүрлеу заңды жауапкершiлiк сипаттамасында мiндеттi деп
танылған, бiрақ екiншi тұжырымдама - мәжбүрлi тәртiпте қолданатын шараларды
құқық бұзушының epiктi түрде орындаы жауапкершiлiк болып табылады ма деген
сұраққа тiкелей жауап бермейдi.
Сөз жоқ заңды жауапкершiлiк мемлекеттiң мәжбүрлеу күшiмен қамтамасыз
етiлген. Заңды деген сөздiң өзi мұндай қатынастарда мемлекеттiң қатысуын
бiлдiредi. Бiрақ құқықтарды мемлекеттiк мәжбүрлеу барлық уақытта қолданыла
бермейдi. Мемлекеттiк мәжбүрлеу шығынның орнын epiктi түрде толтыру,
айыппұлды epiктi түрде төлеу жағдайларында қолданылмайды, бiрақ ол
потенциалды барлық уақытта бар, сондықтан жауапкершiлiктi мемлекеттiк
мәжбүрлеумен теңдестiру күмән туғызады.
Заңды жауапкершiлiктiң бiршама басқаша анықтамасын берген С.Н.Братусь
болатын. С.Н.Братусь мүлiктiк қатынастардағы мiндеттердiң мазмұнын
талдай отырып мынадай қорытындыға келедi: заңды жауапкершiлiк бұл мiндеттiң
өзi емес, осы мiндеттi тiкелей мемлекеттiк мәжбүрлеумен орындату болып
табылады. Сондықтан ол заңды жауапкершiлiктi саналы және epiктi түрде
орындалатын мiндетпен бiрдей eтетiн теорияны жоққа шығарады.
Бiздiң пiкiрiмiзше, С.Н. Братусьпен ұсынылған жауапкершiлiк анықтамасы
мазмұнына нысанынының басым келуiн сипаттайды. Осылайша мемлекеттiк
мәжбүрлеу шараларын жауапкершiлiк шаралары мен қорғау шараларына бөлудi
жоққа шығарады. Демек кез-келген мiндеттердi мәжбүрлi орындату
жауапкершiлiк болып танылады. Егер құқық бұзушы орындауы тиic нәрсенi жай
орындайтын болса, бiрақ мәжбүрлi түрде орындағанның өзiнде ешнәрсе
жоғалтпайтын болса жазаның мәнi неде? Сондықтан заңи жауапкершiлiктiң бұл
тұжырымдамасы абсолюттi шындыққа жақын деп айтуға келмейдi.
Ендi заңды жауапкершiлiктiң үшiншi тұжырымдамасын қарастырайық. Оның
мәнi – құқықтық қатынас субьектiсiнiң жүрiс-тұрысының 6елгiлi үлгiсiн
қамтыған кез-келген құқықтық норма, сонымен 6ipгe өзiне санкцияны енгiзедi.
Осыдан шығатыны, заңды жауапкершiлiк деп құқықтық нормалардың санкцияларын
құқық бұзушыға қолдануын айтамыз, бұл жерде санкция ол жауапкершiлiк
шарасы.
Ғылыми әдебиеттерде санкция категориясы және
оның жауапкершiлiк шараларымен арақатынасы кең талқыланған.
Санкция деген сөздiң өзiнiң бiрнеше мағыналары бар:
• кең мағынада ол құқық нормаларын орындатудың мемлекеттiк мәжбүр ету
шарасы;
• санкция - құқықтық нормалардың бiр бөлiгi;
• санкция ол құқықтық күшi бар қандай да бiр aктiнi жоғарғы инстанцияның
бекiтуi. Қарастырып отырған сұрақ шегiнде санкция бiрiншi мағынаға ие.
Жауапкершiлiк және санкция ұғымдарын бiрiншi болып Д.С. Жицинский
ажыратты. Ол жауапкершiлiк пен құқық нормаларының санкциялары түсiнiгiнiң
арақатынасын анықтады. Ол санкцияны заңмен 6екiтiлген нысан, ал мiндеттi
тұлғаның жауапкершiлiк шарасы ретiнде түсiндiредi.
Құқық теориясында С.С. Алексеев мәжбүрлеу шаралары ретiнде санкцияның
классификациясын 6ередi. Ол мәжбүрлеу шаралары қатарына жауапкершiлiк
шараларын, сонымен 6ipгe ескерту және қамтамасыз ету шаралары, қорғау
шараларын, бұлтартпау шараларын кiргiзедi. Осы шаралардың 6әpi санкция
түсiнiгiне бiрiгедi. С. С. Алексеев негiздер мен функциялар бойынша
жауапкершiлiк пен қорғау шараларын ажыратады. Заңи жауапкершiлiктiң пайда
болуының негiзi құқық 6ұзушылық болып табылады, ал қорғау шараларын қолдану
үшiн обьективтiк құқыққа қарсы әрекеттiң (құқықтық аномалия) болуы
жеткiлiктi. Заңи жауапкершiлiк шаралары, ең алдымен, жазалаушы функциясын
атқарады, яғни ең алдымен жә6iрленушiнiң мүлiктiк жағдайын қалпына
келтiруге 6ағытталады.
Мартемьянов қорғау шараларының iшiнде:
1. санкцияларды; 2.жауапкершiлiк шараларын ажыратұды ұсынады.
Санкциялар нормаларды бұзудың қандай да болмасын салдарлары, ал
жауапкершiлiк шаралары - келiсiм - шартты 6ұзушының мүлiктiк жазалануымен
6айланысты.
Жоғарыда айтылғандардан өзгеше пiкiрдi Ю. Г. Басин айтады. Ол
жауапкершiлiк шаралары мен 6асқа да шараларды қорғау шараларының бiртұтас
жүйесiне 6iрiктiредi. Жауапкершiлiк шаралары жазалау мақсатымен бiрге
жә6iленушiнiң бұзылған мұдделерiн қалпына келтiру мақсатын да алға қояды.
Сондықтан жауапкершiлiк 6арлық уақытта су6ьективтi азаматтық құқықтарды
қорғау шарасы болып та6ылады. яғни қорғау шарасы ұғымы кең аұқымды
мағынада түсiндiрiледi. Мұндай жағдайда, 6iздiң көзқарасымыз бойынша
санкция және қорғау шарасы түсiнiктерi бiр-бiрiне сай келедi.
Қазақстан Респұ6ликасының Азаматтық кодексi Ю.Г. Басиннiң көзқарасын
бейнелейдi. Азаматтық құқықтарды қорғауға АК -тiң нормалары арналған. Бұл
азаматтық құқықты қорғау нысандарын мемлекеттiк немесе өзiн-өзi қорғау,
құқықты қорғау тәсiлдерiн, азаматтық құқықтар мен мүдделердi қорғауға
бағытталған қорғауға бағытталған мәжбүр ету шараларының тiзiмiн, зиянның
түсiнiгi туралы ережесiн көрсетедi.
Азаматтық құқықтарды қорғау - заңмен бекiтiлген құқықтың жұзеге
асырылуын, оған қол сұғылмауын қамтамасыз етуге, бұзылған жағдайда қалпына
келтiруге және бұзудың салдарын жоюға бағытталған шаралар жұйесiн
тұсiндiредi.
Предпринимательское право. Курс лекций оқулығының авторлары келiсiм-
шарттық мiндеттемелердi бұзғаны үшiн жауапкершiлiктi залалды өтеу немесе
айып төлеу нысандарымен шектеп қойған. Залалды өтеу жауапкершiлiктiң
негiзгi түpi болып, ал айып төлеу қосымша түpi болып мойындалған, яғни егер
заңдарда немесе келiсiм-шартта өзгеше кезделмесе, кредитор барлық жағдайда
қалпына келтiруге және бұзудың салдарын жоюға бағытталған шаралар жұйесiн
түсiндiредi.
Қазақстандық ғалымдар қорғаушы құқықтардың, келесiдей құрылымын
ұсынады, оны жұйе тұрiнде былай қарастырса болады:
Қорғау шаралары Құқықты қалпына келтiрушi
әдiс-тәсiлдер
Санкциялар Алдын-алу сипатындағы шаралар
Жауапкершiлiк Мiндеттеменiң орындалуын
қамтамасыз ету шаралары
Жедел санкциялар Азаматтық құқықтың өзге де
қорғау шаралары
Авторлардың, бiр бөлiгi азаматтық- құқықтық жауапкершiлiктiң жазалау
функциясына аса назар аударса, басқа бөлiгi азаматтық құқықтық
жауапкершiлiктiң басқа да функциясына көңiл бөледi, кейбiр авторлар
азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктiң басқа да функцияларын көрсетедi
(мысалы, азаматтык-құқықтық жауапкершiлiктiң, орнын толықтырушылық
функциясы). Сондықтан авторлардың басым бөлiгi жауапкершiлiк тек барлық
элементi көрiнiс тапқан құқық бұзушылық үшiн ғана орын алуы мүмкiн деп
есептейдi де, оны бұзушыға қосымша аұыртпалық салу ғана деп көрсетiп,
азаматтық құқықтық жауапкершiлiктi тар мағынада түсiндiредi; ал азаматтық
құқықтық жауапкершiлiктiң орнын толықтырушылықты қамтамасыз етушiлiк және
басқада функцияларын ecкеретiн авторлардың бөлiгi азаматтық құқықтық
жауапкершiлiктiң басқа (кiнәлi емес) негiздерi бар деп есептейдi де, оның
мазмұнына жедел әсер ету шараларын, мәжбүрлеп орындатуды, зиян келтiрушiге
қaтысты алуы мүмкiн барлық ауыртпалықтар мен мұқтаждарды кiргiзедi.
Жоғарыдағылардың негiзiнде, азаматтық -құқықтық жауапкершiлiктi тар және
кең мағынада түсiнуге болады.
Крашенников Е.А. азаматтық құқықтық жауапкершiлiктi құқық бұзушыға
белгiлi бiр мүлiктiк сипаттағы мұқтаждық туғызатын, мемлекеттiк мәжбүрлеу
әсерiнен орындалу қабiлетiне ие құқық бұзушының қорғаушылық азаматтық
мiндетi ретiнде анықтайды.
Азаматтық құқықтық жауапкершiлiк:
1) борышқордың мiндеттемелердi бұзуынан кредиторға келтiрiлген
мүлiктiк залалдың орнын толтырады;
2) борышқорды мiндеттеменi дұрыс орындауға ынталандырады;
3) борышқорды мiндеттеменi орындамаған не тиiсiнше орындамағаны үшiн жазаға
тартады;
4) қарама-қарсы тараптың қабiлетсiздiгiнен туындауы мүмкiн зиян орнының
толтырылуын қамтамасыз eтетiн болғандықтан кредитордың мiндеттемеге
қатысуына белгiлi бiр шекте итермелейдi;
5) басқа тұлғалардың алдында борышқордың тәрбиесiздiк фактiлерiн
айғақтайды;
6) азаматтық- құқықтық жауапкершiлiк бұл жасаған құқық бұзушылығы үшiн
жауап беру қажеттiлiгi, құқық бұзуға жол бермеу қажеттiлiгi бұл мiндет,
бiрақ әлi жауапкершiлiк емес (Ойгензихтта бұл белсендi және ретроспективтi
жауапкершiлiк деп аталады).
Азаматтық құқықтық жауапкершiлiк айтып кеткеңiмiздей, құқық бұзушылық
үшiн заңи жауапкершiлiктiң түрi.
Әдетте, кiнәсiз жауапкершiлiк жөнiндегi сауалды қарастырған кезде
қазақстандық ғалымдар зардап шеккең тараптың мүдделерiн жоғары қояды және
кiнәсiз жауапкершiлiктi талап ететiн шаруашылық қызметтегi азаматтық-
құқықтық жауапкершiлiктi ынталандыру функциясын басшылыққа алады.
Қазақстанда заң шығарушы да, доктрина да жауапкершiлiк ретiнде кей
жағдайларда кiнәсiз болатын құқық бұзушы үшiн туындайтын барлық және кез-
келген қолайсыз салдарларды түсiнедi.
Шетел (негiзiнен, капиталистiк) мемлекеттердiң заңдарындағы азаматтық
-құқықтық жауапкершiлiк туралы мәселенi қарастырайық. Бiрден айта кететiн
жағдай континентальдық (романо- германдық) құқық жүйелерiнде азаматтық
құқықтық жауапкершiлiкке деген көзқарастар әртүрлi. Жалпы құқық елдерiнде
мiндеттемелiк құқық деген түсiнiк жоқ eкi дербес институт бар: келiсiм-
шарт құқығы (Law oғ contғact) және деликт құқықтары (Law oғ toғts).
Англосаксондық құқық жұйесi үшiн азаматтық құқықтық жауапкершiлiктiң
орнын толықтырушылық функциясы тән, яғни зардап шегушi тарапты, егер құқық
бұзушылық болмаған жағдайдағы жай-күйге жеткiзу, ал континентальдық құқық
жұйесiне азаматтық құқықтық жауапкершiлiктiң жазалау функциясы тән, яғни,
ең бастысы құқық бұзушының сазайын тарттыру, оның негiзгi мiндеттемесiне
қосымша ауыртпалық салу жатады.
Бұл ережелерден англосаксондық құқықта кiнәнiң бар-жоғына қарамастан
(абсолюттiк жауапкершiлiк) залалды негiзiнен ақшалай өтейтiн және
континентальдық құқық жүйесi үшiн құқық бұзушыға қосымша ауыртпалық жүктеп
залалды нақты етедi деген шешiмге келемiз. Бiрiншi және екiншi жүйелердiң
позицияларын былай десек болады: 1)Келiсiм-шарттар орындау керек; 2)
оқиға мен тежеусiз күш үшiн ешкiм жауапты емес. Бұл белгiлердiң таза
күйде болуы мүмкiн болмағандықтән, англосаксондық құқықта босқа теориясы
жасалған, ал континентальдық құқықта кiнәсiз, жоғары жауапкершiлiкке жол
берiлген.
Шетел мемлекеттерiнде мүлiктiк жауапкершiлiктiң дамуына шешушi eкi
фактор әсер етедi: ғылыми техникалық прогресс және өндiрiстil жалпылау.
Азаматтық-құқықтық және қылмыстық жауапкершiлiк арасындағы
айырмашылықтарды схема тұрiнде қарастырайық.
Белгiлерi Азаматтық-құқықтық Қылмыстық жауапкершiлiк
жауапкершiлiк
Бұзылған мүдде Жеке, сондықтан Қоғамдық, сондықтан ол
диспозитивтi сипатта жариялы сипатта
Субъектiлерi Жеке және заңды тұлға, Жеке тұлғалар
мемлекет,
әкiмшiлiк-аумақтық
бөлiнiстер
Жауапкершiлiк сипаты Мүлiгiмен Мүлiктiк, жеке басымен
жауап беру
Кiмнiң пайдасына Несие берушiнiң Мемлекет кiрiсне
Кiнә жауапкершiлiктiң Жүрiс-тұрыс критерийлерiСубъективтi критерийлерi
шарты ретiнде
Сонымен, 6iрiншi 6өлiмдi қарастыра отырып мынадай қорытындыға келдiм:
- Осы кезге дейiн заңды жауапкершiлiк соның iшiнде азаматтық-құқықтық
жауапкершiлiктiң мәнi туралы бiртұтас ортақ пiкiр қалыптаспаған;
- Азаматтық құқықтық жауапкершiлiк нормаларын 6ip жүйеге келтiру және
оны Азаматтық кодекстiң жалпы бөлiмiнiң жеке институты ретiнде көрсету.
Азаматтық құқықтық жауапкершiлiк түсiнiгi, мiндеттеменiң бұзылғандығы үшiн
жауапкершiлiктiң туындауының негiздерi, азаматтық құқық бұзушылық ұғымы мен
оның құрамы және т.б. сұрақтар жөнiндегi дауды мәселелер шешiлген жағдайда
мүмкiн болар едi.
Қазiргi азаматтық заң азаматтық құқықтық жауапкершiлiк нормаларын
6ipiктipyгe тырысқан. Мұның куәсi Қазақстән Республикасының Азаматтық
кодексiнiң жалпы бөлiмiнде "Мiндеттеменiң бұзылғандығы үшiн жауапкершiлiк"
деген 20-тарау көрiнiс тапқан.
Мен ғалымдардың азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк ретроспективтi
жауапкершiлiк яғни ол тек жасаған құқық бұзушылығы үшiн туындауы мүмкiн
деген пiкiрiне қосыламын.
Азаматтық құқықтық жауапкершiлiктi қолдану құқық бұзушылықтың салдары
ретiнде қарастырылуы тиiс, сонда ғана ал адамның санасына жетедi, басқа
тұлғалардың құқықтары мен мүдделерiн бұзудың мақсатқа сәйкес eместiгiне
көзiн жеткiзедi. Тек осындай жағдайда ретраспективтi аспектiде түсiнiлген
жауапкершiлiк азаматтардың құқыққа сай жүрiс-тұрысын қамтамасыз ету құралы
қызметiн атқарады
1.2.Азаматтық - құқықтық жауапкершiлiктi қолдану шарттары
Азаматтық құқықтық жауапкершiлiктi тудыратын жағдай оның негiздерi
болып есептеледi. Азаматтық-құқықтық қатынастардың пайда болуының негiзi
болып белгiлi бiр заңи фактiлерi табылады. 3аңи фактiлердiң кең аясы
Қазақстән Республикасының Азаматтық кодексiнiң "Азаматтық - құқықтар мен
мiндеттердiң пайда болу негiздерi" деген 7- бабында көрсетiлген. Құқықтық
қатынас бiр-бiрiне құқықтар мен мiндеттер тудыратын субъектiлер арасындағы
құқықтық байланыс болғандықтан, аталған заңи фактiлер барлық азаматтық –
құқықтық қатынастардың, соның iшiнде азаматтық құқықтық жауапкершiлiк
қатынастарының да пайда болу негiздерi болып табылады. Қазақстан
Республикасының АК - нiң 7 –бабында көрсетiлген негiздердiң арасында
азаматтық құқықтық жауапкершiлiк, қатынастарының пайда болуының негiздерi -
басқа жаққа зиян келтiру, сол сияқты басқа жақ есебiнен мүлiктi негiзсiз
сатып алу немесе жинау (негiзсiз баю). Бұл қатынастар шарттан тыс
мiндеттемелер ретiнде сипат алады. Азаматтық құқықтық жауапкершiлiк
негiздерiне ең алдымен заңда немесе шартта көрсетiлген құқықтарды бұзу
жатады. Мысалы, мiндеттеме шартында көрсетiлiп тұрса да тұлғаның оны
орындамауы немесе тиiстi дәрежеде орындамауы, егер де кiмге мүлiктiк залал
келтiруi тәрiздi жағдайларды айтуға болады.
Заң әдебиеттерiнде заңи факт немесе азаматтық құқықтық жауапкершiлiк
қатынастарын тудыратын фактiлер әр түрлi аталады. Авторлардың бiр
бөлiгi тек бiр негiз- азаматтық – құқық бұзушылықты айтса, басқалары
- шарттар немесе негiздер жиынтығын айтуды ұсынады.
В.А. Носов "Негiздер мен шарттар" ұғымдарын бiрiктiрмей, "Негiз" және
"Шарт" ұғымдарының жеке-жеке анықтамаларын берудi ұсынды. Оның айтуы
бойынша, "Негiз - ол қандай-да 6ip құбылыстың (салдардың) қалыптасуының
алғышарты болып табылатын қажеттi жағдай. Негiздiң мұндай анықтамасы
"себеп" сөзiнiң мағынасына жақын. Ал шарт бip нәрсенiң болып жатқан
жағдайын көрсетедi.
Әдетте, азаматтық құқықтық жауапкершiлiктiң пайда болуының негiзi
ретiнде азаматтық құқық бұзушылық аталады. Оның элементтерi болып мына
шарттар та6ылады: жүрiс-тұрыстың құқыққа қайшы сипаты, зиянның келтiрiлуi,
се6ептi 6айланыс, құқық бұзушының кiнәсi.
Сонымен, құқық теориясы төрт элементтен туратын құқық бұзушылықтың
құрамын қарастырады. Қылмыстық құқық ғылымымен құқық бұзушылықтың құрамы
туралы iлiмi жасалған. Осыған орай, кейбiр ғалым цивилистер азаматтық құқық
бұзушылық құрамына төрт элементтiң объектi, субъект, объективтiк және
субъективтiк жағын енгiзу қажеттiлiгiн айтады.
Бiрақ азаматтық құқықта азаматтық - құқық бұзушылыктың ерекшелiгiн
азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк қатынастарының азаматтық-құқықтық реттеу
әдiсiне негiзделгенiнен көруге болады. Құқық бұзушылықтың объектiсi -
құқықпен реттелетiн қоғамдық қатынастар. Сәйкесiнше азаматтық-құқық
бұзушылық объектiсi болып мүлiктiк қатынастар және онымен 6айланысты жеке
мүлiктiк емес қатынастар және мүлiктiк қатынастарға 6айланысы жоқ мүлiктiк
емес қатынастар танылады. Мұндай қатынастардың көптiгiне 6айланысты оларды
6ұзатын азаматтық құқық бұзушылықты Қазақстән Респу6ликасының Қылмыстық
кодексiнде көрсетiлгендей жеке құрамдарға 6өлу қиындық туғызады және
бәрiнен де бұрын тиiмсiз.
Азаматтық-құқықтық реттеу әдiсiнiң айрықша белгiciнiң 6ipi ұқсас
бiртектес құқық бұзушылықтар үшiн құқық бұзушының жасы, eci дұрыстырына
қарамастан 6iрдей жауапкершiлiктi жүктеуiнде. Қылмыстық құқықта құқық
6ұзұшылық субъектiсiне субъективтiк, әлеуметтiк, психологиялық
сипаттамаларын, жеңiлдететiн немесе ауырлататын ман-жайларды анықтау ең
алдымен, жазаңың даралануы, жазадан босатылуын, сонымен бiрге кей6iр қылмыс
кұрамдары бойынша тұлғаның арнайы мәртебесiн (мемлекеттiк кызметкерлер,
әскери қызметшiлер) көрсетедi.
Кейбiр жағдайларда азаматтық заң азаматтық құқық субьектiсiне мән
бередi. Бұл арнайы көрсетiлген жағдайларға атааналардың (асырап
алушылардың, қамқоршы және қорғаншылардың) өздерiнiң 6алалары немесе
қамқорлығындағы адамдардың келтiрген зияндарының орнын толтырулары
жатқызылады (AK-тiн 25-26 баптары). Бiрақ мұның өзi жазаңың даралануымен
байланысты емес, ол тек жә6iрленушiнiң мүддесi үшiн зиянның орнын
толтыратын cyбъектiнi анықтауымен байланысты. Ол жалпы ережелерден шығады.
Жалпы ереже бойынша азаматтық-құқық бұзушылық обьектiсi мен субьектiсiн
ерекше көрсетудiң қажетi жоқ. Өйткеңi олар құқық бұзушылықтың сипаттамасына
әсер етпейдi.
70-шi жылдары Г.К. Матвеев азаматтық құқықтық жауапкершiлiктiң бiртұтас
негiзi - құқық бұзушылық туралы теориясын жасады. Оның құрамына обьективтiк
және сұбьективтiк жағының төрт белгiсiн енгiздi. Олар: жүрiс-тұрыстың
құқыққа қайшылығы, зиянның болуы, жүрiс-тұрыс пен келтiрiлген зиянның
арасындағы себептi байланыс, кiнә азаматтық құқықтық жауапкершiлiктiң пайда
болуының негiзi болып табылатын сол басты заңи фактiнi көрсететiн басқа да
теориялық жұмыстар көп Мысалы, В.А. Тархов Азаматтық құқықтық жауапкершiлiк
негiзiне құқыққа қайшы әрекеттi жатқызады да, қалған үш элементтi оның
шарттары (жағдайлары) деп көрсетедi.
В.В. Витрянскийдiң азаматтық- құқық бұзушылыктың құрамы туралы iлiмi
үлкен сынға түстi. Автордың көзқарасы бойынша, “Азаматтық құқықтық
жауапкершiлiктiң (жеке және жалпы) негiзi субъективтi азаматтық құқықтарды
бұзу болып табылады”. Бұзылған субъективтi азаматтық құқықтардың жеке
түрлерiне, сонымен бiрге оларды бұзуға жол берген субъектiлерге сәйкес заң
шығарушы азаматтық құқықтық жауапкершiлiктi қолдану үшiн сақталуы тиiстi
жалпы талаптарды бекiттi. Мұндай заңмен бекiтiлген талаптар азаматтық
құқықтық жауапкершiлiктiң шарттары болып есептеледi. Олардың қатарына
жатады: субъективтi азаматтық құқықтарды бұзудың құқыққа қайшылығы, зиянның
келтiрiлуi, субъективтi азаматтық-құқықтарды бұзудың және зиянның
арасындағы себептi байланыс, құқық бұзушының кiнәсi. Кең таралған
көзқарастан ерекшелiгi В.В.Витрянский бұзуды (жүрiс-тұрысты) құқыққа
қайшылық тән белгiнi қарастырған. Яғни жауапкершiлiк құқыққа қайшылықсыз,
құқыққа сай жүрiс-тұрыстың болуы кезiнде де туындайтындығын көрсетедi.
Кей авторлар азаматтық құқық бұзушылық пен қатар шаруашылық
құқық бұзушылықты жеке бөлiп қарастырады. Ол құрамы бойынша ерекшеленедi,
сұбъектiсi болып ұйым танылады және шаруашылық құқық бұзушылық шаруашылық
қызметтi жүзеге асыру кезiнде жасалады. Жалпы мен жеке сияқты шаруашылық
құқық бұзушылық азаматтық құқық бұзушылықпен байланысады. Совет кезiнде
шаруашылық құқық бұзушылықты бөлiп қарау шаруашылық қызметтiң шаруашылық
құкықтың, бөлiнуiмен байланысты болды.
Қазiргi кезде шаруашылық және кәсiпкерлiк қызметтiң арақатынасы
жөнiндегi мәселе шешiлген жоқ. Азаматтық құқықтарды қорғау - заңмен
бекiтiлген құқықтың жұзеге асырылуын, оған қол сұғылмауын қамтамасыз етуге,
бұзылған жағдайда қалпына келтiруге және бұзудың салдарын жоюға бағытталған
шаралар жұйесiн тұсiндiредi.
Қазақстанда бiрiншi болып кәсiпкерлiк қызметтiң мәселелерiн
И.В.Романкова зерттедi. Ол кәсiпкерлiк қызметтi субъектiнiң, дербес, өзiнiң
бастамашылығы бойынша, өзiнiң тәуекелi мен пайда табу мақсатындағы
шаруашылық қызметтiң түpi ретiнде аныктайды.
И.В. Романкованың берген анықтамасы негiзiнде азаматтық айналымда
шаруашылық және кәсiпкерлiк айналымды бөлуге мүмкiндiк бередi. Егер ерекше
шаруашылық құқық бұзушылықты бөлiп қарайтын ғалымдардың айтқанына жүгiнетiн
болсақ азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктiң пайда болуы үшiн әрбiр
айналымның түрiне жеке құрамдар жасауға тура келедi, мұның өзi ақылға
қонымсыз.
Азаматтық- құқықтық жауапкершiлiк пайда болуы үшiн кажеттi заңды
фактiсiнiң анықтамасын П. Варул басқа жақтан карастырады. Ол азаматтық-
құқықтық жауапкершiлiк негiзiн - азаматтық-құқық бұзушылықты жеке түсiнiк
ретiнде көрсетудiң қажеттiгi жоқ. Өйткенi бәрiбiр әрбiр нақты жағдайда оның
құрамының әрқайсысының бары не жоған анықтауға тура келедi. Одан азаматтық-
құқықтық жауапкершiлiктiң жеке негiздерi туралы айтқан жөн дейдi.
Қазақстан Республикасының Азаматтық заңы соңғы көзқарасты қолдайды.
Атап айтқанда, Азаматтық кодекстiң 35- бабы "Мiндеттеменiң бұзылғандығы
үшiн жауапкершiлiк негiздерiне", 17-бабы "Зиян келтiргенi үшiн
жауаптылықтың жалпы негiздерiн айтқан.
Азаматтық кодекстiң 7, 35, 17-баптарында құқық бұзушылықтың құқыққа
қайшы әрекет (әрекетсiздiк), зияннң келтiрiлуi және құқық бұзушының кiнәсi
сияқты элементтерi көрсетiлген. Бiрден айта кететiн жай, авторлар азаматтық-
құқықтық жауапкершiлiк негiзiнiң бiрi ретiнде
әрекетсiздiктi барлық уақытта көрсеткен емес. Е.Годэмэнiң айтуы бойынша
зиян тек әрекеттерден шығады, өз әрекеттерiнен қалыс қалу жауапкершiлiктi
туындатпайды.
Бiрақ соңғы жылдары азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк негiздерi
ретiндегi әрекет пен әрекетсiздiктiң арасында түпкiлiктi айырмашылық жоқ
деген көзқарас кең таралды. Ең бастысы әрекетсiздiк заңмен немесе шартпен
бекiтiлген мiндеттi орындамаудан көрiнiс табуы тиiс.
Әдебиетте жауапкершiлiктiң басқа негiздерi ретiнде себептi байланыс пен
тәуекелдi белгiлейдi. Алайда жауапкершiлiктiң аталған негiздерiнiң бiрi
пайда болған кезде оны белгiлi бiр тұлғаға қолдана қою әр кез мүмкiн емес.
Ол үшiн азаматтық-құқықтық бұзушылыққа сәйкес келетiн жалпы, типтiк болып
табылатын белгiлi бiр жағдайларды айқындап алу кажет.
Сонымен азаматтық-құқықтық жаұакершiлiктiң мұндай жалпы негiздерiне
жататындар:
1. Тұлғаның құқыққа қайшы қылығы (ic-әрекетi не әрекетсiздiгi);
2. Жәбiрленген тұлғаның шеккен зияны немесе залалдың бар болуы
3. Құқық бұзушының құқыққа қайшы ic-әрекетi мен оның келтiрген зиянының
салдары арасындағы болатын себептi байланыс;
4. Құқық бұзушының кiнәсi.
Нақты тұлғаға азаматтық құқықтық жауапкершiлiктi жұктеу үшiн жалпы
ереже бойынша қажеттi келтiрiлген негiздер жиынтығы - азаматтық құқық
бұзушылықтың құрамы болып табылады. Көрсетiлген негiздердiң бiреуi болмай
қалса, жауапкершiлiкке тарту мәселесi туындамайды. Бiрақ та, кейбiр
жағдайларда заң азаматтық құқықтары құқық бұзушылық құрамының бар болуы
мүлiктiк жауапкершiлiкке тарту үшiн жалпы талаппен санаспайды; мысалы:
жоғары қауiптiлiк көзiн иеленушi заңды тұлға жәбiрленушiнiң, алдында
кiнәсiз жауап бередi (АК -тiң ә31-бабы).
Тұлғаның құқыққа қайшы қылығы, зиян және себептi байланыс азаматтық-
құқықтық жауапкершiлiктiң жалпы негiздерiне, ал кiнә мен тәуекел
субьективтi негiздерiне жатады. Ендi азаматтық құқық бұзушылықтың құрамының
әлгiнде айтылған элементтерiнiң әрқайсысына тоқтала кетейiк.
Құқыққа қайшы қылықтар- азаматтық құқықтық жауапкершiлiктiң негiзi.
Құқыққа қайшы тұлғаның қылығы дегенiмiз заңға немесе шартқа сәйкес емес
терiс ic-әрекетi болып табылады. Ол құқықтық қатынасқа түсетiн екiншi
жақтың мүлiктiк немесе мүлiктiк емес игiлiктерi мен құқықтарын бұзуға әкеп
соғады. Азаматтық құқықта құқыққа қайшы тұлғаның қылығы обьективтi және
субьективтi құқықтардың мiндеттi түрде бiр мезгiлде бұзылуын көрсетедi.
Құқыққа қайшы қылық белгiсiнiң болмауы құқық бұзушылықтың сәйкесiнше
азаматтық - құқықтық жауапкершiлiктiң жоқтығын бiлдiредi. Тұлғаның құқыққа
қайшы қылығы болмаған жағдайда азаматтық-құқықтық жауапкершiлiкке тарту
туралы мәселесiн қозғаудың тiптi қажетi жоқ. Тұлғаның, құқыққа қайшы қылық
жауапкершiлiкке тартудын бiрден-бiр шарты болса, оны жауапкершiлiктiң
заңдық негiзi деп атайды.
Алғашында құқыққа қайшылық ұғымы құқық нормалары мен шарт ережелерiн
бұзу деп түсiнiлген. Кейiннен В. Ф .Яковлев құқыққа қайшылық ұғымын түсiну
үшiн негiздi делелдеұ жасады. ал құқыққа қайшы қылық ретiнде нақты құқық
нормасына тiкелей карсы келмейтiн, бiрақ жеткiлiксiз заң негiзiнде
басқаның, сұ6ьективтi құқығын бұзатын қылықты қарастырды.
Сонымен бiрге құқыққа қайшы әрекеттер тобына құқықты терiс пайдалану
да жатқызылады.
Құқықты терiс пайдаланудың, заңдылығы мен құқыққа қайшылығы жөнiнде
әртүрлi пiкiрлер бар. Осы тұрғыда, Н.С.Малеин Құқықты терiс пайдалану
терминiнiң мағынасы жоқ, өйткенi ол бiрiн-бiрi жоққа шығаратын түсiнiктердi
бiрiктiредi құқықты жүзеге асыру құқыққа қайшы, сейкесiнше терiс пайдалану
болмайды дейдi.
Басқа жағынан алғанда құқықты тepic пайдалану құқық шегiнен шығып
жасаған әрекет ретiнде сипатталады, яғни заңға карсы әрекеттер жасау.
В.П. Грибанов құқықты терiс пайдалану анықтамасын бердi. Ал құқықты
терiс пайдалануды өкiлеттi тұлғаның, өзiне берiлген жалпы құқықтар шегiнде
рұқсат етiлмеген әрекеттердi пайдаланумен байланысты өзiне тиесiлi
құқықтарды жүзеге асыру кезiнде туындайтын азаматтық құқық бұзушылықтың,
ерекше түpi деп есептейдi.
Субьективтi құқық оны құрайтын өкiлеттiктердi жүзеге асыру жолымен
icкe асырылады. Құқықты иеленушi өзiнiң құқығын пайдалануда немесе
пайдаланбауда epiктi. Бiрақ өздерiнiң, екiлеттiктерiн жүзеге асырудан бас
тартуы басқа тұлғалардың құқықтар мен мүдделерiн бұзбайды, өйткеңi ешқандай
өзгерiс болмайды және қандай да бiр құқық қатынастарын туындатпайды. Осыған
орай құқықты терiс пайдалану әрекетсiздiк нысанында жүзеге асырыла алмайды.
Қазiргi азаматтық заң азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк нормаларын
бiрiктiруге тырысқан. Қазақстан Республикасының азаматтық кодексiнiң жалпы
бөлiмiнде Мiндеттеменiң бұзылғаны үшiн жауаптылық деген 20-тарау көрiнiс
тапқан. Бұлардың мазмұны тек шарттық мiндеттемелердi бұзғаны үшiн
жауапкершiлiк туралы екеңiн куәландырады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодекiсiнiң 8-бабының 5- тармағы
азаматтар мен заңды тұлғалардың басқа тұлғаларға келтiруге, құқықты басқа
түрлерде қиянат жасап пайдалануға, сондай-ақ құқықты оның мақсатына қайшы
келетiндей етiп жүзеге асыруға бағытталған әрекеттерiне жол
берiлмейтiндiгiн көрсеткең. Аталағна талаптарды сақтамау салдары құқығын
қорғаудың соттық бас тартуына әкелiп соқтырады.
Құқығын қорғаудан бас тарту жауапкершiлiк шараларына жатқызылмайды
және мұндай құқықты терiс пайдалануды ескерту үшiн жеткiлiксiз. Сондықтан
қасақана құқыты терiс пайдаланғаны үшiн неғұрлым қатаң, соның iшiнде
азаматтық-құқықтық шараларды қолдану қажет. Азаматтар мен заңды тұлғалар
өздерiне берiлген құқықтарды жүзеге асырған кезде адал, парасатты, әдiл
әрекет жасап, заңдардағы талаптарды, iскерлiк әдептiлiк ережелерiн сақтауы
тиiс.
Азаматтық құқықтық реттеу құқық ұқсастығын жол бергендiктен, тұлғаның
құқықты терiс пайдалануымен байланысты әрекеттерi үшiн жауапкершiлiкке
тарту және жауапкершiлiк шарасын таңдау кезiнде азаматтық заңның жалпы
ережелерiн басшылыққа алады.
Құқықты терiс пайдаланғаны үшiн нақты жауапкершiлiк шаралары жоқ
болғандықтан АК-ң 9-бабында көрсетiлген азаматтық құқықтарды қорғау туралы
жалпы нормалар қолданылады.
Сонымен, И.С.Самощенко былай дейдi: “егер әрекет заңи мiндеттi
орындамаудан немесе құқықты терiс пайдаланудан көрiнетiн болса, ол әрекет
құқыққа қайшы болып танылады.”
Тұлғаның құқыққа қайшы қылығының жағдайы iс-әркетте не әрекетсiздiкте
көрiнуi мүмкiн. Мiнез-құлығының саналы түрде болуы объективтi жағдай, ол
құқықтық қатынасқа қатысушылардың құқық бұзушылығы оған қарамайды,
сондықтан да қылмыстық құқықта ол қылмыс құрамының объективтi жағын
құрайды.
Бұл арада мәселенiң екi жағына тоқтала кеткең жөн.
Бiрiншiден, заңдарды бiлмеу құқық бұзушыны ешьеңеден арашалай алмайды.
Бұл заңды жетiк бiлуде емес, өмiрде әрбiр iс әрекеттiң бәрiнiң заңмен
қамтылмайтындығында. Сондықтан тiптi заңгерлердiң өздерiне де қайсыбiр iс-
әрекеттердi құқыққа сыйымды екеңдiгiн айқындау оңайға түспейдi. Демек бұл
саланың маманы еместерден ондай дәлдiктi айқындауды талап етудiң өзi ақылға
сыймайды. Екiншiден, тәртiптiң саналылықпен жүзеге асырылуы басқаға, яғни
құқық бұзушылық құрамының субъективтi жағына кiнәлiлiк мәселесiне қатысты.
Құқыққа қайшылық пен кiнәлiктi шатастыру заң едебиеттерiнде де, сот
тежiрбиелерiнде де, кездеседi, әлi кездесiп те жүр.
Сонымен қатар, жауапкершiлiкке тартудың әрбiр шарты қателiктерден ада
болуы үшiн әрқайсысы мiндеттi түрде басқаларынан бөлек талдану қажет.
Жауаптылық туралы шешiм жоғарыда көрсетiлген барлық қажеттi негiздер түгел
болғанда қолданылуға тиiс, бiрақ олардың, бар болуы әрбiр негiз бойынша
бөлек қаралуы қажет.
Заңды мiндеттi, бұйрықты орындау, құқықты жүзеге асыру, жәбiрленушiнiң
келiсiмi, қажеттi қорғаныс және аса қажеттiлiк тәрiздi жағдайлар құқыққа
қайшы тұлғаның қылығы болып есептелмейдi. Оның бәрi де белгiлi бiр
негiздердi сақтай отырып, саналы түрде атқаруды қажетсiнедi, ал олардың
бұзылуы – құқыққа қайшылык. Мiне, оның салдарынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Заңды жауапкершіліктің түрі ретіндегі азаматтық-құқықтық жауапкершілік
1. .
Азаматтық құқықтық жауапкершiлiктiң түсiнiгi ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 4
1.2. Азаматтық құқықтық жауапкершiлiктi қолдану
шарттары ... ... ... ... ... ... ... .12
2. Азаматтық-құқықтық жауапкершілік түрлері және нысандарының сұрақтары
2.1. Мiндетеменiң бұзылғандығы үшiн жауапкершiлiк
нысандары ... ... ... ... ... .22
2.2. Мiндетеменiң бұзылғандығы үшiн жауапкершiлiк
түрлерi ... ... ... ... ... ... ...2 5
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .31
Кіріспе
Қазiр Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың дамуына орай
заңдардың қолданылу аясы кеңiдi. Сонымен қатар азаматтық қатынасқа қатысушы
субьектiлердiң құрамы күннен күнге өсуде, өзара есеп айырысу, зейнетақы,
еңбекақы төлеу сияқты және өтпелi кезеңге тән басқа да мәселелер туындайды.
Өз ерекшелiгi бар нарықтық қатынас азаматтық құқыққа әcepiн тигiзбей
қоймайды. Соған байланысты азаматтық және шаруашылық icтep бойынша дау-
дамай көбейдi. Азаматтық құқықтық қатынасының субьектiлерi болып табылатын
тараптар өздерiне жүктелген мiндеттердi орындамауы қоғамдық қатынастарды
бұзып, мүлiктiк шығынға және жеке тұлғалар мен бүкiл қоғамды қолайсыз
жағдайларға әкеп соқтыратынын бiлуi тиiс, әpi өзiнiң мiндетiн бұзбауға күш
салуы керек. Жауапкершiлiкке тарту, азаматтық құқық бұзушылық жағдайында
құқықтық нормалардағы санкцияны жүзеге acыpуға түрткi болды. Ең алдымен,
азаматтық-құқықтық жауапкершiлiкте мемлекеттiк және шарттық тәртiптi
нығайту да, осы мақсаттың алдын алуда тәрбиелiк маңызы айрықша. Тәрбиелiк
жағын былай қойғанда, егер, құқық бұзушылыққа жол берiлетiн болса, онда
азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк оны қайта қалпына келтiрудi қамтамасыз
етедi. Сондықтән да борышқор өзi icтeyгe мiндеттi нәрсенi орындамағанда
ғана емес, оны орындаудан бас тартқан кезде де оған жауапкершiлiк бәрiбiр
мойындатылады. Азаматтық құқықтық қосымша мүлiктi өндiртiп алу тәрiздi
өзiне тән жауапкершiлiк қасиетi болмаса, несие берушi мiндеттемесiн
орындаудан жалтарған борышқорға жазалау шарасын қолдана алмайды және оның
ic-әрекетiн өз дәрежесiнде реттеп отыруы қиындай түседi. Азаматтық құқықтық
қатынастардың негiзгi бөлiгiн мiндеттеме кұрайтын болғандықтан
жауапкершiлiк жөнiндегi мәселе мiндеттемелiк құқықтың жалпы ережелерiнде
қаралады. Бiрақ та бұл арада айтылған мәселе мiндеттемелерден тыс құқық
қатынастарына да қатысты. Жауапкершiлiк - барлық құқықтық қатынастарына тән
нәрсе.
Мен бұл курстық жұмысымды заңды жауапкершiлiктiктiң бiр түpi болып
табылатын азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк мәселесiне арнадым. Азаматтық-
құқықтық жауапкершiлiк мәселелерi ұзақ уақыт бойы құқық теориясы саласында
да, салалық ғылымдарда да ғалымдардың зерттейтiн пәнi болып келедi.
Жауапкершiлiктiң құқықтық табиғаты туралы талқылаулар осы күнге дейiн
жүргiзiлуде, бiрақ осы кезге дейiн құқықтық жауапкершiлiктiң түсiнiгiнде
ортақ пiкiр қалыптасқан жоқ. Бiз ғалымдардың заңды жауапкершiлiк сөзсiз
ретроспективтi, яғни тек жасаған құқық бұзушылығы үшiн туындауы мүмкiн
деген пiкiрiне қосыламыз. Заңды жауапкершiлiктi қолданұ құқық бұзушылықтың
салдары ретiнде қарастырылуы тиiс, сонда барып ол адамның санасына жетедi,
басқа тұлғаалардың мүдделерiн бұзудың мақсатқа сай еместiгiне көзiн
жеткiзедi. Тек осындай жағдайда ретроспективьi аспектiде түсiнiлiген
жауапкершiлiк азаматтардың құқыққа сай жүрiс-тұрысын қамтамасыз ету құралы
қызметiн атқарады. Әдебиеттерде позитивтi жауапкершiлiктiң туындау
негiзiнiң жоқтығына көңiл аударған болатын. Ал сол кезде ретроспективтi
өзiнiң пайда болу негiзi құқық бұзушылық болғанын айтып кеткеңмiз жөн.
Кең таралған жауапкершiлiктiң екiншi тұжырымдамасы болып құқық
бұзушының құқық бұзушылығы үшiн мемлекеттiң мажбұрлеудi қолданумен
байланысты мемлекет алдында жауап берұ мiндетi табылады.
Менiң бұл тақырыпты таңдап алуымның негiзгi себептерi келесiдей:
1) Заңды жауапкершiлiк бiр түpi ретiндегi азаматтық-құқықтық
жауапкершiлiк мағынасын ашу;
2) азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк нормаларын бiр жүйеге келтiру және
оны Азаматтық Кодекстiң жалпы бөлiмiнiң жеке институты ретiнде көрсету үшiн
азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк, азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктiң
туындауының негiздерi, азаматтық құқық бұзушылық ұғымы мен құрамы және
т.б. терминдерiнiң анықтамаларына қатысты сұрақтарын туғызуына байланысты
зерттеулер мен тұжырымдар жүргiзу.
Осы еңбектiң мақсаты азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк ұғымының мазмұнын
анықтау, азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктi туындататын негiздердiң
әрқайсысының жеке-жеке түсiнiгiн ашу, сонымен бiрге мiндеттеменiң
бұзылғандығы үшiн жауаптылықтың түрлерi мен нысандарын анықтау болып
табылады.
Сондықтән, бұл еңбекте, бiрiншiден азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк
мәселесiн қарастырамын (осы тақырыпқа байланысты заңи әдебиеттер мен
қазақстән заңдарына анализ жасау негiзiнде).
Екiншiден, азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктi жүктеу үшiн қандай
негiздер жиынтығы барын анықтау мәселесiн көтеремiн. Сонымен қатар
азаматтық құқық бұзушылықтың ұғымы мен құрамын қарастырамын.
Үшiншiден, мiндеттеменiң бұзылғандығы үшiн жауаптылықтың нысандары мен
түрлерiне қысқаша шолу жасаймын.
Бұл еңбекте Қазақстандық, coвeттiк және алыс-жақын шетел елдерi
авторларының монографияларын, статьялар жинақтарын, оқулықтарды қолдандым.
Курстық жұмысына жұмысты жазу барысындағы әрекет ету күшi бар заңдарды
қолданамын.
1. Заңды жауапкершіліктің түрі ретіндегі азаматтық-құқықтық жауапкершілік
1.1. Азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктiң түсiнiгi
Азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк дегенiмiз не? Жауапкершiлiк барлық
құқық қатынастарына тән. Жалпы алғанда, жауапкершiлiк дегенiмiз заңмен
немесе шартпен қарастырылған өзiне жүктелген мiндеттi бұзатын азаматтық
құқықтық қатынастың субьектiсiне қолданылатын мүлiктi өндiртiп алу немесе
мүлiктiк салмақ салу болып табылады. Oған бұзылған құқыққа орай уәкiлеттi
тұлғаның мүлiктiк шығынының орнын толтыру жатады.
Қазіргі нарық жағдайында кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің мүліктік
жауапкершілігі өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Жауапкершілік барлық құқық салаларына тән нәрсе. Алайда, азаматтық-
құқықтық қатынастардың негізгі бөлігін міндеттеме құрайтын болғандықтан
жауапкершілік жөніндегі мәселе міндеттемелік құқықтың жалпы ережелерінде
қаралады.
Жалпы алғанда, жауапкершілік дегеніміз заңмен немесе шартпен қаралған
ретте өзіне жүктелген міндетті бұзатын азаматтық құқық қатынасының
субъектісіне қолданылатын мүлікті өндіріп алу немесе мүліктік салмақ салу
болып табылады. Оған бұзылған құқыққа орай уәкілетті тұлғаның мүліктік
шығынының орнын толтыру да жатады.
Жауапкершілікке тарту, азаматтық құқық бұзушылық жағдайында құқықтық
нормаларға санкцияны жүзеге асыруға түрткі болады. Азаматтық құқық
қатынасының субъектілері болып табылатын тараптар өздеріне жүктелген
міндеттерді орындамауы қоғамдық қатынастарды бұзып, мүліктік шығынға және
жеке тұлғалар мен бүкіл қоғамды қолайсыз жағдайларға әкеп соқтыратынын
білуі тиіс, әрі өзінің міндетін бұзбауға күш салуы керек. Егер құқық
бұзушылыққа жол берілетін болса, онда азаматтық-құқықтық жауапкершілік оны
қайта қалпына келтіруді қамтамасыз етеді. Сондықтан, борышқор өзі істеуге
міндетті нәрсені орындамағанда ғана емес, оны орындаудан өз бетімен бас
тартқан кезде де оған жауапкершілік мойындалады. Азаматтық құқықтың мүлікті
өндіріп алу тәрізді өзіне тән қосымша жауапкершілік қасиеті болмаса, несие
беруші міндеттемесін орындаудан жалтарған борышқорға жазалау шарасын
қолдана алмайды және оның іс әрекетін өз дәрежесінде реттеп отыруы қиындай
түседі.
Азаматтық – құқықтық жауапкершiлiк-заңи жауапкершiлiктiң бiр
түрi.Қазақстан заңдарында азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктiң анық
тұрғыдағы анықтамасы жоқ. Бiрақ әдебиеттерде келесiдей анықтама берiлген:
"Өзiне жүктелген мiндеттердi бұзған азаматтық қатынастың субьектiсiне
қолданылатын тұлғаға бұзумен келтiрiлген мүлiктiк залалдың орнын
толықтыратын заңмен немесе келiсiм- шaртпен кезделген мүлiктiк өтемақы
немесе маңызды ауыртпалықты жауапкершiлiк ретiнде түсiнемiз.
Жауапкершiлiкке тарту азаматтық құқық бұзу жағдайларына арнап бекiтiлген
құқықтық норма санкияларының жүзеге асырылуы болып саналады. Қазiргi
азаматтық заң азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк нормаларын бiрiктiруге
тырысқан. Қазақстан Республикасының азаматтық кодексiнiң жалпы бөлiмiнде
Мiндеттеменiң бұзылғаны үшiн жауаптылық деген 20-тарау көрiнiс тапқан.
Бұлардың мазмұны тек шарттық мiндеттемелердi бұзғаны үшiн жауапкершiлiк
туралы екеңiн куәландырады. АК-ң 353-бабы басқаның ақшасын заңсыз
пайдаланғаны үшiн жауапкершiлiк бiр жақты әрекеттердiң (негiзсiз алғаны
немесе басқа адамның есебiне сақтағаны) нәтижесiнде туындауы мүмкiн ??№?.
Азаматтық құқықтық қатынастардың негiзгi бөлiгiн мiндеттеме кұрайтын
болғандықтан жауапкершiлiк жөнiндегi мәселе мiндеттемелiк құқықтың жалпы
ережелерiнде қаралады. Бiрақ та бұл арада айтылған мәселе мiндеттемелерден
тыс құқық қатынастарына да қатысты. Мiндеттемелiк құқық туралы жалпы
ережелердi оқи отырып, мiндеттеменiң пайда болу негiздерiн бiз шарттан
пайда болатын және шарттан тыс пайда болатын мiндеттеме деп бөлемiз.
Сонымен бiрге Азаматтық кодекстiң 47,48 арнайы тараулары енгiзiлген.
Онда шарттан тыс жауапкершiлiктiң негiздерi, көлемi мен басқа да жағдайлары
көрсетiлген.
Жалпы азаматтық заңды алғашында түсiну қиынға соғады. Өйткеңi зиян
келтiру туралы ережелердi жалпы ережелермен бiрге карастыру қажеттiгi
турады. Сондықтан жиырмасыншы тарауда нақты қандай мiндеттемелер туралы сөз
болып отырғандарын көрсету керек едi.
Азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктiн жалпы мағынасын ашуға үлес
қосқандардың бiрi - О.С. Иоффе. Ол азаматтық құқықтық жауапкершiлiктi құқық
бұзушы үшiн сұбьективтiк азаматтық құқықтардан айыру немесе жаңа не қосымша
азаматтық құқықтық мiндеттердi жүктеу түрiнде көpiнic табатын тepic,
жағымсыз салдар туғызатын санкция деп түсiндiредi.
Азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк табиғатының сипаттамасы, сәйкесiнше
түсiнiгi заң ғылымында даулы мәселе. Жалпы құқықтық жауапкершiлiкке мынадай
арнайы белгiлер тән: нормативтiлiк; мемлекеттiң мәжбүрлеу күшiмен
к.амтамасыз етiлуi; жеке, мүлiктiк және ұйымдастырушылық сипатындағы
шектеулерден тұруы.
Құкық теориясы туралы әдебиеттерде заңды жауапкершiлiк деп құқық
нормаларының санкциясында көрсетiлген кiнәлi тұлғаны мүлiктiк және
ұйымдастырушылық сипатындағы шектеулер мен ажыратудан туратын, мемлекеттiк
соттау түрiнде көрiнic табатын мемлекеттiк мәжбүрлеу шарасын айтады.
С.С. Алексеев заңды жауапкершiлiктiң үш белгiciн көрсеткен: 1) заңды
жауапкершiлiк өзiнiң мазмұны бойынша - бұл жеке тұлғаға мемлекеттiк
мәжбүрлiк әсер ету шараларын қолдану көбiнесе айыппұл сипатындағы
санкциялар;
2) заңды жауапкершiлiк өзiнiң тiкелей айтылуы бойынша - бұл жеке басымен
көтеру мiндетi;
3.) өзiнiң негiзi бойынша заңды жауапкершiлiк - бұл құқық бұзушылық
жасағаны үшiн қолданылатын шара.
Бұл жерде заңды жауапкершiлiктiң пайда болуының негiзi мемлекеттiң кepi
реакциясы деп айту күмән туғызады. Өйткенi, бiздiң көзқарасымыз бойынша ол
нәтиже, салдар болып табылады да, ал жауапкершiлiк негiзi болып құқық
бұзушылық жасау танылады. Мәжбүрлеу сипатындағы шаралар, құқық бұзушы
тұлғаның жеке басымен көтеру мiндетi, құқық бұзушылыққа кepi реакция сияқты
аталған белгiлер заңды жауапкершiлiктiң толықтай мәнiн ашып көрсетедi.
Көбiнесе ғалымдар заңды жауапкершiлiктiң мынадай ерекше белгiсiн құқық
бұзушының кiнәлi құқыққа қарсы әрекетiн қоғамдық мiнеушiлiк деп көрсетедi.
Жалпы қоғамдық мiнеушiлiк барлық әлеуметтiк жауапкершiлiктiң түрлерiне,
атап айтқанда моральдық саяси және т.б. тән. Сондықтан бұл белгiнi тек
заңды жауапкершiлiкке тән деп айтуға болмайды.
Құқық теориясында заңды жауапкершiлiктiң бiрнеше тұжырымдамалары
бар, соның iшiнде төрт негiзгiлерiн бөлiп көрсетуге болады:
1. Жауапкершiлiк - бұл мiндеттi орындау болып табылады.
2.Жауапкершiлiк - бұл мемлекеттiк мәжбүрлеудi қолданумен байланысты құқық
бұзушының жағымсыз жеке және мүлiктiк шектеулердi жеке басымен көтеру
мiндетiнiң ерекше түpi.
З. Жауапкершiлiк - ол құқықтық нормалардың санкцияларын қолдану.
4. Жауапкершiлiктi қарастырамыз.
Белякова А.М. азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк заңи жауапкершiлiктiң
мемлекеттiк мәжбүрлеу сипаты тән түpi ретiнде түсiндiредi. Сонымен қатар
азаматтық-құқықтық жауапкершiлiкке кез-келген мемлекеттiк мәжбүрлеу тән
емес екеңдiгiн, ол шарт ойынша мiндеттерiн орындамау немесе тиiсiнше
орындамау, зиян келтiру және 6асқа да негiздерге 6айланысты туындаған
жағымсыз мүлiктiк салдарды жоюға 6айланысты мәжбүрлеу орын алатынын
көрсетедi. Азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк мақсаты тұлғаның бұзылған
мүлiктiк жай-күйiн құқық 6ұзушының немесе құқық қорғау қатынасы ретiнде
басқаның құқық бұзушылығы үшiн жауапты тұлғаның мүлкiнiң есебiнен қалпына
келтiру болып табылады.
70-шi жылдардың басында заң ғылымында позитивтi, яғни оң мағынадағы
жауапкершiлiктiң түсiнiгi енгiзiлдi. Позитивтi жауапкершiлiк болып жеке
тұлғаның қоғам алдында өзiнiң мiндеттерiн саналы түрде түсiнуi, оны
орындауы тұрiндегi болашақта болатын нәтиже үшiн жауапкершiлiгi танылды.
Мұндай жауапкершiлiктiң әдебиеттерде әртұрлi атауларын кездестiруге болады,
оны перспективтi, активтi және проспективтi жауапкершiлiк деп атайды.
Жауапкершiлiктiң позитивтi тұжырымдамасын жақтаушылар заңды жауапкершiлiктi
өзiнiң әрекеттерiнде есеп беру қажеттiлiгi деп қарастырады.
Бұл тұжырымдама ғылыми әдебиеттерде үлкең cынға түстi. Азаматтық-
құқықтық жауапкершiлiк түсiнiгiнiң оның, мазмұнына позитивтi
жауапкершiлiктi енгiзумен кеңеюi – көпшiлiк ғалымдардың пiкiрi бойынша
ақталмады және ол заңи жауапкершiлiктiң мәнiн айқындау мәселелерiн
қиындатады және үлкең шиеленiске әкеп соғады делiнген.
Мұндай жауапкершiлiк жөнiндегi көзқарас мiндеттеме жұйесiндегi
жауапкершiлiкке, яғни мiндеттеменiң тиiсiнше орындатуына сай келедi.
Сонымен бiрге мiндеттеменi тиiсiнше орындатуда азаматтық-құқықтық
жауапкершiлiк әрқилы ережелерге бағынады, демек оны борышқордың, белгiлi
бiр әpeкетiнiң аясына сыйдыруға болмайды.
Заң жүзiндегi жауапкершiлiк әрқашанда мiнез-құлыққа нақтылы баға
бередi, яғни сол құқық бұзушының мiнез-құлықының салдарына мән бередi.
Сондықтан да оны ретроспективтiк жауапкершiлiк деп атайды.
Бiз ғалымдардың заңды жауапкершiлiк сөзсiз ретроспективтi, яғни тек
жасаған құқық бұзушылығы үшiн туындауы мүмкiн деген пiкiрiне қосыламыз.
Заңды жауапкершiлiктi қолданұ құқық бұзушылықтың салдары ретiнде
қарастырылуы тиiс, сонда барып ол адамның санасына жетедi, басқа
тұлғаалардың мүдделерiн бұзудың мақсатқа сай еместiгiне көзiн жеткiзедi.
Тек осындай жағдайда ретроспективьi аспектiде түсiнiлiген жауапкершiлiк
азаматтардың құқыққа сай жүрiс-тұрысын қамтамасыз ету құралы қызметiн
атқарады. Әдебиеттерде позитивтi жауапкершiлiктiң туындау негiзiнiң
жоқтығына көңiл аударған болатын. Ал сол кезде ретроспективтi өзiнiң пайда
болу негiзi құқық бұзушылық болғанын айтып кеткеңмiз жөн.
Кең таралған жауапкершiлiктiң екiншi тұжырымдамасы болып құқық
бұзушының құқық бұзушылығы үшiн мемлекеттiң мажбұрлеудi қолданумен
байланысты мемлекет алдында жауап берұ мiндетi табылады.
Бұл теорияны жақтаушы ғалымдар арасында кейбiреуi жауапкершiлiк
анықтамасында құқық бұзушының мiндеттерiне айрықша мән бередi. Солардың
iшiнде, С.С. Алексеев былай жазады: заңи жауапкершiлiк - бұл жасаған құқық
бұзушылығы үшiн мемлекеттiк мәжбүрлiк әсер ету шараларын тұлғаның жеке
басымен көтеру мiндетi.
Ендi басқа бiреулерi - заңи жауапкершiлiктегi мемлекеттiк мәжбүрлеуге
көп мән бередi. Заңи жауапкершiлiктi құқық бұзушыға құқық бұзғаны үшiн
ерекше мәжбүр ету шараларын, яғни жазалар, мәжбүр етулер немесе мүлiктiк
жауапкершiлiк шараларын қолданумен сипатталатын мемлекеттiң айыптайтын кepi
реакциясы ретiнде деп танитын пiкiрдi жақтаушылардың бiрi Н.А. Ребане.
Мемлекеттiк мәжбүрлеу заңды жауапкершiлiк сипаттамасында мiндеттi деп
танылған, бiрақ екiншi тұжырымдама - мәжбүрлi тәртiпте қолданатын шараларды
құқық бұзушының epiктi түрде орындаы жауапкершiлiк болып табылады ма деген
сұраққа тiкелей жауап бермейдi.
Сөз жоқ заңды жауапкершiлiк мемлекеттiң мәжбүрлеу күшiмен қамтамасыз
етiлген. Заңды деген сөздiң өзi мұндай қатынастарда мемлекеттiң қатысуын
бiлдiредi. Бiрақ құқықтарды мемлекеттiк мәжбүрлеу барлық уақытта қолданыла
бермейдi. Мемлекеттiк мәжбүрлеу шығынның орнын epiктi түрде толтыру,
айыппұлды epiктi түрде төлеу жағдайларында қолданылмайды, бiрақ ол
потенциалды барлық уақытта бар, сондықтан жауапкершiлiктi мемлекеттiк
мәжбүрлеумен теңдестiру күмән туғызады.
Заңды жауапкершiлiктiң бiршама басқаша анықтамасын берген С.Н.Братусь
болатын. С.Н.Братусь мүлiктiк қатынастардағы мiндеттердiң мазмұнын
талдай отырып мынадай қорытындыға келедi: заңды жауапкершiлiк бұл мiндеттiң
өзi емес, осы мiндеттi тiкелей мемлекеттiк мәжбүрлеумен орындату болып
табылады. Сондықтан ол заңды жауапкершiлiктi саналы және epiктi түрде
орындалатын мiндетпен бiрдей eтетiн теорияны жоққа шығарады.
Бiздiң пiкiрiмiзше, С.Н. Братусьпен ұсынылған жауапкершiлiк анықтамасы
мазмұнына нысанынының басым келуiн сипаттайды. Осылайша мемлекеттiк
мәжбүрлеу шараларын жауапкершiлiк шаралары мен қорғау шараларына бөлудi
жоққа шығарады. Демек кез-келген мiндеттердi мәжбүрлi орындату
жауапкершiлiк болып танылады. Егер құқық бұзушы орындауы тиic нәрсенi жай
орындайтын болса, бiрақ мәжбүрлi түрде орындағанның өзiнде ешнәрсе
жоғалтпайтын болса жазаның мәнi неде? Сондықтан заңи жауапкершiлiктiң бұл
тұжырымдамасы абсолюттi шындыққа жақын деп айтуға келмейдi.
Ендi заңды жауапкершiлiктiң үшiншi тұжырымдамасын қарастырайық. Оның
мәнi – құқықтық қатынас субьектiсiнiң жүрiс-тұрысының 6елгiлi үлгiсiн
қамтыған кез-келген құқықтық норма, сонымен 6ipгe өзiне санкцияны енгiзедi.
Осыдан шығатыны, заңды жауапкершiлiк деп құқықтық нормалардың санкцияларын
құқық бұзушыға қолдануын айтамыз, бұл жерде санкция ол жауапкершiлiк
шарасы.
Ғылыми әдебиеттерде санкция категориясы және
оның жауапкершiлiк шараларымен арақатынасы кең талқыланған.
Санкция деген сөздiң өзiнiң бiрнеше мағыналары бар:
• кең мағынада ол құқық нормаларын орындатудың мемлекеттiк мәжбүр ету
шарасы;
• санкция - құқықтық нормалардың бiр бөлiгi;
• санкция ол құқықтық күшi бар қандай да бiр aктiнi жоғарғы инстанцияның
бекiтуi. Қарастырып отырған сұрақ шегiнде санкция бiрiншi мағынаға ие.
Жауапкершiлiк және санкция ұғымдарын бiрiншi болып Д.С. Жицинский
ажыратты. Ол жауапкершiлiк пен құқық нормаларының санкциялары түсiнiгiнiң
арақатынасын анықтады. Ол санкцияны заңмен 6екiтiлген нысан, ал мiндеттi
тұлғаның жауапкершiлiк шарасы ретiнде түсiндiредi.
Құқық теориясында С.С. Алексеев мәжбүрлеу шаралары ретiнде санкцияның
классификациясын 6ередi. Ол мәжбүрлеу шаралары қатарына жауапкершiлiк
шараларын, сонымен 6ipгe ескерту және қамтамасыз ету шаралары, қорғау
шараларын, бұлтартпау шараларын кiргiзедi. Осы шаралардың 6әpi санкция
түсiнiгiне бiрiгедi. С. С. Алексеев негiздер мен функциялар бойынша
жауапкершiлiк пен қорғау шараларын ажыратады. Заңи жауапкершiлiктiң пайда
болуының негiзi құқық 6ұзушылық болып табылады, ал қорғау шараларын қолдану
үшiн обьективтiк құқыққа қарсы әрекеттiң (құқықтық аномалия) болуы
жеткiлiктi. Заңи жауапкершiлiк шаралары, ең алдымен, жазалаушы функциясын
атқарады, яғни ең алдымен жә6iрленушiнiң мүлiктiк жағдайын қалпына
келтiруге 6ағытталады.
Мартемьянов қорғау шараларының iшiнде:
1. санкцияларды; 2.жауапкершiлiк шараларын ажыратұды ұсынады.
Санкциялар нормаларды бұзудың қандай да болмасын салдарлары, ал
жауапкершiлiк шаралары - келiсiм - шартты 6ұзушының мүлiктiк жазалануымен
6айланысты.
Жоғарыда айтылғандардан өзгеше пiкiрдi Ю. Г. Басин айтады. Ол
жауапкершiлiк шаралары мен 6асқа да шараларды қорғау шараларының бiртұтас
жүйесiне 6iрiктiредi. Жауапкершiлiк шаралары жазалау мақсатымен бiрге
жә6iленушiнiң бұзылған мұдделерiн қалпына келтiру мақсатын да алға қояды.
Сондықтан жауапкершiлiк 6арлық уақытта су6ьективтi азаматтық құқықтарды
қорғау шарасы болып та6ылады. яғни қорғау шарасы ұғымы кең аұқымды
мағынада түсiндiрiледi. Мұндай жағдайда, 6iздiң көзқарасымыз бойынша
санкция және қорғау шарасы түсiнiктерi бiр-бiрiне сай келедi.
Қазақстан Респұ6ликасының Азаматтық кодексi Ю.Г. Басиннiң көзқарасын
бейнелейдi. Азаматтық құқықтарды қорғауға АК -тiң нормалары арналған. Бұл
азаматтық құқықты қорғау нысандарын мемлекеттiк немесе өзiн-өзi қорғау,
құқықты қорғау тәсiлдерiн, азаматтық құқықтар мен мүдделердi қорғауға
бағытталған қорғауға бағытталған мәжбүр ету шараларының тiзiмiн, зиянның
түсiнiгi туралы ережесiн көрсетедi.
Азаматтық құқықтарды қорғау - заңмен бекiтiлген құқықтың жұзеге
асырылуын, оған қол сұғылмауын қамтамасыз етуге, бұзылған жағдайда қалпына
келтiруге және бұзудың салдарын жоюға бағытталған шаралар жұйесiн
тұсiндiредi.
Предпринимательское право. Курс лекций оқулығының авторлары келiсiм-
шарттық мiндеттемелердi бұзғаны үшiн жауапкершiлiктi залалды өтеу немесе
айып төлеу нысандарымен шектеп қойған. Залалды өтеу жауапкершiлiктiң
негiзгi түpi болып, ал айып төлеу қосымша түpi болып мойындалған, яғни егер
заңдарда немесе келiсiм-шартта өзгеше кезделмесе, кредитор барлық жағдайда
қалпына келтiруге және бұзудың салдарын жоюға бағытталған шаралар жұйесiн
түсiндiредi.
Қазақстандық ғалымдар қорғаушы құқықтардың, келесiдей құрылымын
ұсынады, оны жұйе тұрiнде былай қарастырса болады:
Қорғау шаралары Құқықты қалпына келтiрушi
әдiс-тәсiлдер
Санкциялар Алдын-алу сипатындағы шаралар
Жауапкершiлiк Мiндеттеменiң орындалуын
қамтамасыз ету шаралары
Жедел санкциялар Азаматтық құқықтың өзге де
қорғау шаралары
Авторлардың, бiр бөлiгi азаматтық- құқықтық жауапкершiлiктiң жазалау
функциясына аса назар аударса, басқа бөлiгi азаматтық құқықтық
жауапкершiлiктiң басқа да функциясына көңiл бөледi, кейбiр авторлар
азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктiң басқа да функцияларын көрсетедi
(мысалы, азаматтык-құқықтық жауапкершiлiктiң, орнын толықтырушылық
функциясы). Сондықтан авторлардың басым бөлiгi жауапкершiлiк тек барлық
элементi көрiнiс тапқан құқық бұзушылық үшiн ғана орын алуы мүмкiн деп
есептейдi де, оны бұзушыға қосымша аұыртпалық салу ғана деп көрсетiп,
азаматтық құқықтық жауапкершiлiктi тар мағынада түсiндiредi; ал азаматтық
құқықтық жауапкершiлiктiң орнын толықтырушылықты қамтамасыз етушiлiк және
басқада функцияларын ecкеретiн авторлардың бөлiгi азаматтық құқықтық
жауапкершiлiктiң басқа (кiнәлi емес) негiздерi бар деп есептейдi де, оның
мазмұнына жедел әсер ету шараларын, мәжбүрлеп орындатуды, зиян келтiрушiге
қaтысты алуы мүмкiн барлық ауыртпалықтар мен мұқтаждарды кiргiзедi.
Жоғарыдағылардың негiзiнде, азаматтық -құқықтық жауапкершiлiктi тар және
кең мағынада түсiнуге болады.
Крашенников Е.А. азаматтық құқықтық жауапкершiлiктi құқық бұзушыға
белгiлi бiр мүлiктiк сипаттағы мұқтаждық туғызатын, мемлекеттiк мәжбүрлеу
әсерiнен орындалу қабiлетiне ие құқық бұзушының қорғаушылық азаматтық
мiндетi ретiнде анықтайды.
Азаматтық құқықтық жауапкершiлiк:
1) борышқордың мiндеттемелердi бұзуынан кредиторға келтiрiлген
мүлiктiк залалдың орнын толтырады;
2) борышқорды мiндеттеменi дұрыс орындауға ынталандырады;
3) борышқорды мiндеттеменi орындамаған не тиiсiнше орындамағаны үшiн жазаға
тартады;
4) қарама-қарсы тараптың қабiлетсiздiгiнен туындауы мүмкiн зиян орнының
толтырылуын қамтамасыз eтетiн болғандықтан кредитордың мiндеттемеге
қатысуына белгiлi бiр шекте итермелейдi;
5) басқа тұлғалардың алдында борышқордың тәрбиесiздiк фактiлерiн
айғақтайды;
6) азаматтық- құқықтық жауапкершiлiк бұл жасаған құқық бұзушылығы үшiн
жауап беру қажеттiлiгi, құқық бұзуға жол бермеу қажеттiлiгi бұл мiндет,
бiрақ әлi жауапкершiлiк емес (Ойгензихтта бұл белсендi және ретроспективтi
жауапкершiлiк деп аталады).
Азаматтық құқықтық жауапкершiлiк айтып кеткеңiмiздей, құқық бұзушылық
үшiн заңи жауапкершiлiктiң түрi.
Әдетте, кiнәсiз жауапкершiлiк жөнiндегi сауалды қарастырған кезде
қазақстандық ғалымдар зардап шеккең тараптың мүдделерiн жоғары қояды және
кiнәсiз жауапкершiлiктi талап ететiн шаруашылық қызметтегi азаматтық-
құқықтық жауапкершiлiктi ынталандыру функциясын басшылыққа алады.
Қазақстанда заң шығарушы да, доктрина да жауапкершiлiк ретiнде кей
жағдайларда кiнәсiз болатын құқық бұзушы үшiн туындайтын барлық және кез-
келген қолайсыз салдарларды түсiнедi.
Шетел (негiзiнен, капиталистiк) мемлекеттердiң заңдарындағы азаматтық
-құқықтық жауапкершiлiк туралы мәселенi қарастырайық. Бiрден айта кететiн
жағдай континентальдық (романо- германдық) құқық жүйелерiнде азаматтық
құқықтық жауапкершiлiкке деген көзқарастар әртүрлi. Жалпы құқық елдерiнде
мiндеттемелiк құқық деген түсiнiк жоқ eкi дербес институт бар: келiсiм-
шарт құқығы (Law oғ contғact) және деликт құқықтары (Law oғ toғts).
Англосаксондық құқық жұйесi үшiн азаматтық құқықтық жауапкершiлiктiң
орнын толықтырушылық функциясы тән, яғни зардап шегушi тарапты, егер құқық
бұзушылық болмаған жағдайдағы жай-күйге жеткiзу, ал континентальдық құқық
жұйесiне азаматтық құқықтық жауапкершiлiктiң жазалау функциясы тән, яғни,
ең бастысы құқық бұзушының сазайын тарттыру, оның негiзгi мiндеттемесiне
қосымша ауыртпалық салу жатады.
Бұл ережелерден англосаксондық құқықта кiнәнiң бар-жоғына қарамастан
(абсолюттiк жауапкершiлiк) залалды негiзiнен ақшалай өтейтiн және
континентальдық құқық жүйесi үшiн құқық бұзушыға қосымша ауыртпалық жүктеп
залалды нақты етедi деген шешiмге келемiз. Бiрiншi және екiншi жүйелердiң
позицияларын былай десек болады: 1)Келiсiм-шарттар орындау керек; 2)
оқиға мен тежеусiз күш үшiн ешкiм жауапты емес. Бұл белгiлердiң таза
күйде болуы мүмкiн болмағандықтән, англосаксондық құқықта босқа теориясы
жасалған, ал континентальдық құқықта кiнәсiз, жоғары жауапкершiлiкке жол
берiлген.
Шетел мемлекеттерiнде мүлiктiк жауапкершiлiктiң дамуына шешушi eкi
фактор әсер етедi: ғылыми техникалық прогресс және өндiрiстil жалпылау.
Азаматтық-құқықтық және қылмыстық жауапкершiлiк арасындағы
айырмашылықтарды схема тұрiнде қарастырайық.
Белгiлерi Азаматтық-құқықтық Қылмыстық жауапкершiлiк
жауапкершiлiк
Бұзылған мүдде Жеке, сондықтан Қоғамдық, сондықтан ол
диспозитивтi сипатта жариялы сипатта
Субъектiлерi Жеке және заңды тұлға, Жеке тұлғалар
мемлекет,
әкiмшiлiк-аумақтық
бөлiнiстер
Жауапкершiлiк сипаты Мүлiгiмен Мүлiктiк, жеке басымен
жауап беру
Кiмнiң пайдасына Несие берушiнiң Мемлекет кiрiсне
Кiнә жауапкершiлiктiң Жүрiс-тұрыс критерийлерiСубъективтi критерийлерi
шарты ретiнде
Сонымен, 6iрiншi 6өлiмдi қарастыра отырып мынадай қорытындыға келдiм:
- Осы кезге дейiн заңды жауапкершiлiк соның iшiнде азаматтық-құқықтық
жауапкершiлiктiң мәнi туралы бiртұтас ортақ пiкiр қалыптаспаған;
- Азаматтық құқықтық жауапкершiлiк нормаларын 6ip жүйеге келтiру және
оны Азаматтық кодекстiң жалпы бөлiмiнiң жеке институты ретiнде көрсету.
Азаматтық құқықтық жауапкершiлiк түсiнiгi, мiндеттеменiң бұзылғандығы үшiн
жауапкершiлiктiң туындауының негiздерi, азаматтық құқық бұзушылық ұғымы мен
оның құрамы және т.б. сұрақтар жөнiндегi дауды мәселелер шешiлген жағдайда
мүмкiн болар едi.
Қазiргi азаматтық заң азаматтық құқықтық жауапкершiлiк нормаларын
6ipiктipyгe тырысқан. Мұның куәсi Қазақстән Республикасының Азаматтық
кодексiнiң жалпы бөлiмiнде "Мiндеттеменiң бұзылғандығы үшiн жауапкершiлiк"
деген 20-тарау көрiнiс тапқан.
Мен ғалымдардың азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк ретроспективтi
жауапкершiлiк яғни ол тек жасаған құқық бұзушылығы үшiн туындауы мүмкiн
деген пiкiрiне қосыламын.
Азаматтық құқықтық жауапкершiлiктi қолдану құқық бұзушылықтың салдары
ретiнде қарастырылуы тиiс, сонда ғана ал адамның санасына жетедi, басқа
тұлғалардың құқықтары мен мүдделерiн бұзудың мақсатқа сәйкес eместiгiне
көзiн жеткiзедi. Тек осындай жағдайда ретраспективтi аспектiде түсiнiлген
жауапкершiлiк азаматтардың құқыққа сай жүрiс-тұрысын қамтамасыз ету құралы
қызметiн атқарады
1.2.Азаматтық - құқықтық жауапкершiлiктi қолдану шарттары
Азаматтық құқықтық жауапкершiлiктi тудыратын жағдай оның негiздерi
болып есептеледi. Азаматтық-құқықтық қатынастардың пайда болуының негiзi
болып белгiлi бiр заңи фактiлерi табылады. 3аңи фактiлердiң кең аясы
Қазақстән Республикасының Азаматтық кодексiнiң "Азаматтық - құқықтар мен
мiндеттердiң пайда болу негiздерi" деген 7- бабында көрсетiлген. Құқықтық
қатынас бiр-бiрiне құқықтар мен мiндеттер тудыратын субъектiлер арасындағы
құқықтық байланыс болғандықтан, аталған заңи фактiлер барлық азаматтық –
құқықтық қатынастардың, соның iшiнде азаматтық құқықтық жауапкершiлiк
қатынастарының да пайда болу негiздерi болып табылады. Қазақстан
Республикасының АК - нiң 7 –бабында көрсетiлген негiздердiң арасында
азаматтық құқықтық жауапкершiлiк, қатынастарының пайда болуының негiздерi -
басқа жаққа зиян келтiру, сол сияқты басқа жақ есебiнен мүлiктi негiзсiз
сатып алу немесе жинау (негiзсiз баю). Бұл қатынастар шарттан тыс
мiндеттемелер ретiнде сипат алады. Азаматтық құқықтық жауапкершiлiк
негiздерiне ең алдымен заңда немесе шартта көрсетiлген құқықтарды бұзу
жатады. Мысалы, мiндеттеме шартында көрсетiлiп тұрса да тұлғаның оны
орындамауы немесе тиiстi дәрежеде орындамауы, егер де кiмге мүлiктiк залал
келтiруi тәрiздi жағдайларды айтуға болады.
Заң әдебиеттерiнде заңи факт немесе азаматтық құқықтық жауапкершiлiк
қатынастарын тудыратын фактiлер әр түрлi аталады. Авторлардың бiр
бөлiгi тек бiр негiз- азаматтық – құқық бұзушылықты айтса, басқалары
- шарттар немесе негiздер жиынтығын айтуды ұсынады.
В.А. Носов "Негiздер мен шарттар" ұғымдарын бiрiктiрмей, "Негiз" және
"Шарт" ұғымдарының жеке-жеке анықтамаларын берудi ұсынды. Оның айтуы
бойынша, "Негiз - ол қандай-да 6ip құбылыстың (салдардың) қалыптасуының
алғышарты болып табылатын қажеттi жағдай. Негiздiң мұндай анықтамасы
"себеп" сөзiнiң мағынасына жақын. Ал шарт бip нәрсенiң болып жатқан
жағдайын көрсетедi.
Әдетте, азаматтық құқықтық жауапкершiлiктiң пайда болуының негiзi
ретiнде азаматтық құқық бұзушылық аталады. Оның элементтерi болып мына
шарттар та6ылады: жүрiс-тұрыстың құқыққа қайшы сипаты, зиянның келтiрiлуi,
се6ептi 6айланыс, құқық бұзушының кiнәсi.
Сонымен, құқық теориясы төрт элементтен туратын құқық бұзушылықтың
құрамын қарастырады. Қылмыстық құқық ғылымымен құқық бұзушылықтың құрамы
туралы iлiмi жасалған. Осыған орай, кейбiр ғалым цивилистер азаматтық құқық
бұзушылық құрамына төрт элементтiң объектi, субъект, объективтiк және
субъективтiк жағын енгiзу қажеттiлiгiн айтады.
Бiрақ азаматтық құқықта азаматтық - құқық бұзушылыктың ерекшелiгiн
азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк қатынастарының азаматтық-құқықтық реттеу
әдiсiне негiзделгенiнен көруге болады. Құқық бұзушылықтың объектiсi -
құқықпен реттелетiн қоғамдық қатынастар. Сәйкесiнше азаматтық-құқық
бұзушылық объектiсi болып мүлiктiк қатынастар және онымен 6айланысты жеке
мүлiктiк емес қатынастар және мүлiктiк қатынастарға 6айланысы жоқ мүлiктiк
емес қатынастар танылады. Мұндай қатынастардың көптiгiне 6айланысты оларды
6ұзатын азаматтық құқық бұзушылықты Қазақстән Респу6ликасының Қылмыстық
кодексiнде көрсетiлгендей жеке құрамдарға 6өлу қиындық туғызады және
бәрiнен де бұрын тиiмсiз.
Азаматтық-құқықтық реттеу әдiсiнiң айрықша белгiciнiң 6ipi ұқсас
бiртектес құқық бұзушылықтар үшiн құқық бұзушының жасы, eci дұрыстырына
қарамастан 6iрдей жауапкершiлiктi жүктеуiнде. Қылмыстық құқықта құқық
6ұзұшылық субъектiсiне субъективтiк, әлеуметтiк, психологиялық
сипаттамаларын, жеңiлдететiн немесе ауырлататын ман-жайларды анықтау ең
алдымен, жазаңың даралануы, жазадан босатылуын, сонымен бiрге кей6iр қылмыс
кұрамдары бойынша тұлғаның арнайы мәртебесiн (мемлекеттiк кызметкерлер,
әскери қызметшiлер) көрсетедi.
Кейбiр жағдайларда азаматтық заң азаматтық құқық субьектiсiне мән
бередi. Бұл арнайы көрсетiлген жағдайларға атааналардың (асырап
алушылардың, қамқоршы және қорғаншылардың) өздерiнiң 6алалары немесе
қамқорлығындағы адамдардың келтiрген зияндарының орнын толтырулары
жатқызылады (AK-тiн 25-26 баптары). Бiрақ мұның өзi жазаңың даралануымен
байланысты емес, ол тек жә6iрленушiнiң мүддесi үшiн зиянның орнын
толтыратын cyбъектiнi анықтауымен байланысты. Ол жалпы ережелерден шығады.
Жалпы ереже бойынша азаматтық-құқық бұзушылық обьектiсi мен субьектiсiн
ерекше көрсетудiң қажетi жоқ. Өйткеңi олар құқық бұзушылықтың сипаттамасына
әсер етпейдi.
70-шi жылдары Г.К. Матвеев азаматтық құқықтық жауапкершiлiктiң бiртұтас
негiзi - құқық бұзушылық туралы теориясын жасады. Оның құрамына обьективтiк
және сұбьективтiк жағының төрт белгiсiн енгiздi. Олар: жүрiс-тұрыстың
құқыққа қайшылығы, зиянның болуы, жүрiс-тұрыс пен келтiрiлген зиянның
арасындағы себептi байланыс, кiнә азаматтық құқықтық жауапкершiлiктiң пайда
болуының негiзi болып табылатын сол басты заңи фактiнi көрсететiн басқа да
теориялық жұмыстар көп Мысалы, В.А. Тархов Азаматтық құқықтық жауапкершiлiк
негiзiне құқыққа қайшы әрекеттi жатқызады да, қалған үш элементтi оның
шарттары (жағдайлары) деп көрсетедi.
В.В. Витрянскийдiң азаматтық- құқық бұзушылыктың құрамы туралы iлiмi
үлкен сынға түстi. Автордың көзқарасы бойынша, “Азаматтық құқықтық
жауапкершiлiктiң (жеке және жалпы) негiзi субъективтi азаматтық құқықтарды
бұзу болып табылады”. Бұзылған субъективтi азаматтық құқықтардың жеке
түрлерiне, сонымен бiрге оларды бұзуға жол берген субъектiлерге сәйкес заң
шығарушы азаматтық құқықтық жауапкершiлiктi қолдану үшiн сақталуы тиiстi
жалпы талаптарды бекiттi. Мұндай заңмен бекiтiлген талаптар азаматтық
құқықтық жауапкершiлiктiң шарттары болып есептеледi. Олардың қатарына
жатады: субъективтi азаматтық құқықтарды бұзудың құқыққа қайшылығы, зиянның
келтiрiлуi, субъективтi азаматтық-құқықтарды бұзудың және зиянның
арасындағы себептi байланыс, құқық бұзушының кiнәсi. Кең таралған
көзқарастан ерекшелiгi В.В.Витрянский бұзуды (жүрiс-тұрысты) құқыққа
қайшылық тән белгiнi қарастырған. Яғни жауапкершiлiк құқыққа қайшылықсыз,
құқыққа сай жүрiс-тұрыстың болуы кезiнде де туындайтындығын көрсетедi.
Кей авторлар азаматтық құқық бұзушылық пен қатар шаруашылық
құқық бұзушылықты жеке бөлiп қарастырады. Ол құрамы бойынша ерекшеленедi,
сұбъектiсi болып ұйым танылады және шаруашылық құқық бұзушылық шаруашылық
қызметтi жүзеге асыру кезiнде жасалады. Жалпы мен жеке сияқты шаруашылық
құқық бұзушылық азаматтық құқық бұзушылықпен байланысады. Совет кезiнде
шаруашылық құқық бұзушылықты бөлiп қарау шаруашылық қызметтiң шаруашылық
құкықтың, бөлiнуiмен байланысты болды.
Қазiргi кезде шаруашылық және кәсiпкерлiк қызметтiң арақатынасы
жөнiндегi мәселе шешiлген жоқ. Азаматтық құқықтарды қорғау - заңмен
бекiтiлген құқықтың жұзеге асырылуын, оған қол сұғылмауын қамтамасыз етуге,
бұзылған жағдайда қалпына келтiруге және бұзудың салдарын жоюға бағытталған
шаралар жұйесiн тұсiндiредi.
Қазақстанда бiрiншi болып кәсiпкерлiк қызметтiң мәселелерiн
И.В.Романкова зерттедi. Ол кәсiпкерлiк қызметтi субъектiнiң, дербес, өзiнiң
бастамашылығы бойынша, өзiнiң тәуекелi мен пайда табу мақсатындағы
шаруашылық қызметтiң түpi ретiнде аныктайды.
И.В. Романкованың берген анықтамасы негiзiнде азаматтық айналымда
шаруашылық және кәсiпкерлiк айналымды бөлуге мүмкiндiк бередi. Егер ерекше
шаруашылық құқық бұзушылықты бөлiп қарайтын ғалымдардың айтқанына жүгiнетiн
болсақ азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктiң пайда болуы үшiн әрбiр
айналымның түрiне жеке құрамдар жасауға тура келедi, мұның өзi ақылға
қонымсыз.
Азаматтық- құқықтық жауапкершiлiк пайда болуы үшiн кажеттi заңды
фактiсiнiң анықтамасын П. Варул басқа жақтан карастырады. Ол азаматтық-
құқықтық жауапкершiлiк негiзiн - азаматтық-құқық бұзушылықты жеке түсiнiк
ретiнде көрсетудiң қажеттiгi жоқ. Өйткенi бәрiбiр әрбiр нақты жағдайда оның
құрамының әрқайсысының бары не жоған анықтауға тура келедi. Одан азаматтық-
құқықтық жауапкершiлiктiң жеке негiздерi туралы айтқан жөн дейдi.
Қазақстан Республикасының Азаматтық заңы соңғы көзқарасты қолдайды.
Атап айтқанда, Азаматтық кодекстiң 35- бабы "Мiндеттеменiң бұзылғандығы
үшiн жауапкершiлiк негiздерiне", 17-бабы "Зиян келтiргенi үшiн
жауаптылықтың жалпы негiздерiн айтқан.
Азаматтық кодекстiң 7, 35, 17-баптарында құқық бұзушылықтың құқыққа
қайшы әрекет (әрекетсiздiк), зияннң келтiрiлуi және құқық бұзушының кiнәсi
сияқты элементтерi көрсетiлген. Бiрден айта кететiн жай, авторлар азаматтық-
құқықтық жауапкершiлiк негiзiнiң бiрi ретiнде
әрекетсiздiктi барлық уақытта көрсеткен емес. Е.Годэмэнiң айтуы бойынша
зиян тек әрекеттерден шығады, өз әрекеттерiнен қалыс қалу жауапкершiлiктi
туындатпайды.
Бiрақ соңғы жылдары азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк негiздерi
ретiндегi әрекет пен әрекетсiздiктiң арасында түпкiлiктi айырмашылық жоқ
деген көзқарас кең таралды. Ең бастысы әрекетсiздiк заңмен немесе шартпен
бекiтiлген мiндеттi орындамаудан көрiнiс табуы тиiс.
Әдебиетте жауапкершiлiктiң басқа негiздерi ретiнде себептi байланыс пен
тәуекелдi белгiлейдi. Алайда жауапкершiлiктiң аталған негiздерiнiң бiрi
пайда болған кезде оны белгiлi бiр тұлғаға қолдана қою әр кез мүмкiн емес.
Ол үшiн азаматтық-құқықтық бұзушылыққа сәйкес келетiн жалпы, типтiк болып
табылатын белгiлi бiр жағдайларды айқындап алу кажет.
Сонымен азаматтық-құқықтық жаұакершiлiктiң мұндай жалпы негiздерiне
жататындар:
1. Тұлғаның құқыққа қайшы қылығы (ic-әрекетi не әрекетсiздiгi);
2. Жәбiрленген тұлғаның шеккен зияны немесе залалдың бар болуы
3. Құқық бұзушының құқыққа қайшы ic-әрекетi мен оның келтiрген зиянының
салдары арасындағы болатын себептi байланыс;
4. Құқық бұзушының кiнәсi.
Нақты тұлғаға азаматтық құқықтық жауапкершiлiктi жұктеу үшiн жалпы
ереже бойынша қажеттi келтiрiлген негiздер жиынтығы - азаматтық құқық
бұзушылықтың құрамы болып табылады. Көрсетiлген негiздердiң бiреуi болмай
қалса, жауапкершiлiкке тарту мәселесi туындамайды. Бiрақ та, кейбiр
жағдайларда заң азаматтық құқықтары құқық бұзушылық құрамының бар болуы
мүлiктiк жауапкершiлiкке тарту үшiн жалпы талаппен санаспайды; мысалы:
жоғары қауiптiлiк көзiн иеленушi заңды тұлға жәбiрленушiнiң, алдында
кiнәсiз жауап бередi (АК -тiң ә31-бабы).
Тұлғаның құқыққа қайшы қылығы, зиян және себептi байланыс азаматтық-
құқықтық жауапкершiлiктiң жалпы негiздерiне, ал кiнә мен тәуекел
субьективтi негiздерiне жатады. Ендi азаматтық құқық бұзушылықтың құрамының
әлгiнде айтылған элементтерiнiң әрқайсысына тоқтала кетейiк.
Құқыққа қайшы қылықтар- азаматтық құқықтық жауапкершiлiктiң негiзi.
Құқыққа қайшы тұлғаның қылығы дегенiмiз заңға немесе шартқа сәйкес емес
терiс ic-әрекетi болып табылады. Ол құқықтық қатынасқа түсетiн екiншi
жақтың мүлiктiк немесе мүлiктiк емес игiлiктерi мен құқықтарын бұзуға әкеп
соғады. Азаматтық құқықта құқыққа қайшы тұлғаның қылығы обьективтi және
субьективтi құқықтардың мiндеттi түрде бiр мезгiлде бұзылуын көрсетедi.
Құқыққа қайшы қылық белгiсiнiң болмауы құқық бұзушылықтың сәйкесiнше
азаматтық - құқықтық жауапкершiлiктiң жоқтығын бiлдiредi. Тұлғаның құқыққа
қайшы қылығы болмаған жағдайда азаматтық-құқықтық жауапкершiлiкке тарту
туралы мәселесiн қозғаудың тiптi қажетi жоқ. Тұлғаның, құқыққа қайшы қылық
жауапкершiлiкке тартудын бiрден-бiр шарты болса, оны жауапкершiлiктiң
заңдық негiзi деп атайды.
Алғашында құқыққа қайшылық ұғымы құқық нормалары мен шарт ережелерiн
бұзу деп түсiнiлген. Кейiннен В. Ф .Яковлев құқыққа қайшылық ұғымын түсiну
үшiн негiздi делелдеұ жасады. ал құқыққа қайшы қылық ретiнде нақты құқық
нормасына тiкелей карсы келмейтiн, бiрақ жеткiлiксiз заң негiзiнде
басқаның, сұ6ьективтi құқығын бұзатын қылықты қарастырды.
Сонымен бiрге құқыққа қайшы әрекеттер тобына құқықты терiс пайдалану
да жатқызылады.
Құқықты терiс пайдаланудың, заңдылығы мен құқыққа қайшылығы жөнiнде
әртүрлi пiкiрлер бар. Осы тұрғыда, Н.С.Малеин Құқықты терiс пайдалану
терминiнiң мағынасы жоқ, өйткенi ол бiрiн-бiрi жоққа шығаратын түсiнiктердi
бiрiктiредi құқықты жүзеге асыру құқыққа қайшы, сейкесiнше терiс пайдалану
болмайды дейдi.
Басқа жағынан алғанда құқықты тepic пайдалану құқық шегiнен шығып
жасаған әрекет ретiнде сипатталады, яғни заңға карсы әрекеттер жасау.
В.П. Грибанов құқықты терiс пайдалану анықтамасын бердi. Ал құқықты
терiс пайдалануды өкiлеттi тұлғаның, өзiне берiлген жалпы құқықтар шегiнде
рұқсат етiлмеген әрекеттердi пайдаланумен байланысты өзiне тиесiлi
құқықтарды жүзеге асыру кезiнде туындайтын азаматтық құқық бұзушылықтың,
ерекше түpi деп есептейдi.
Субьективтi құқық оны құрайтын өкiлеттiктердi жүзеге асыру жолымен
icкe асырылады. Құқықты иеленушi өзiнiң құқығын пайдалануда немесе
пайдаланбауда epiктi. Бiрақ өздерiнiң, екiлеттiктерiн жүзеге асырудан бас
тартуы басқа тұлғалардың құқықтар мен мүдделерiн бұзбайды, өйткеңi ешқандай
өзгерiс болмайды және қандай да бiр құқық қатынастарын туындатпайды. Осыған
орай құқықты терiс пайдалану әрекетсiздiк нысанында жүзеге асырыла алмайды.
Қазiргi азаматтық заң азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк нормаларын
бiрiктiруге тырысқан. Қазақстан Республикасының азаматтық кодексiнiң жалпы
бөлiмiнде Мiндеттеменiң бұзылғаны үшiн жауаптылық деген 20-тарау көрiнiс
тапқан. Бұлардың мазмұны тек шарттық мiндеттемелердi бұзғаны үшiн
жауапкершiлiк туралы екеңiн куәландырады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодекiсiнiң 8-бабының 5- тармағы
азаматтар мен заңды тұлғалардың басқа тұлғаларға келтiруге, құқықты басқа
түрлерде қиянат жасап пайдалануға, сондай-ақ құқықты оның мақсатына қайшы
келетiндей етiп жүзеге асыруға бағытталған әрекеттерiне жол
берiлмейтiндiгiн көрсеткең. Аталағна талаптарды сақтамау салдары құқығын
қорғаудың соттық бас тартуына әкелiп соқтырады.
Құқығын қорғаудан бас тарту жауапкершiлiк шараларына жатқызылмайды
және мұндай құқықты терiс пайдалануды ескерту үшiн жеткiлiксiз. Сондықтан
қасақана құқыты терiс пайдаланғаны үшiн неғұрлым қатаң, соның iшiнде
азаматтық-құқықтық шараларды қолдану қажет. Азаматтар мен заңды тұлғалар
өздерiне берiлген құқықтарды жүзеге асырған кезде адал, парасатты, әдiл
әрекет жасап, заңдардағы талаптарды, iскерлiк әдептiлiк ережелерiн сақтауы
тиiс.
Азаматтық құқықтық реттеу құқық ұқсастығын жол бергендiктен, тұлғаның
құқықты терiс пайдалануымен байланысты әрекеттерi үшiн жауапкершiлiкке
тарту және жауапкершiлiк шарасын таңдау кезiнде азаматтық заңның жалпы
ережелерiн басшылыққа алады.
Құқықты терiс пайдаланғаны үшiн нақты жауапкершiлiк шаралары жоқ
болғандықтан АК-ң 9-бабында көрсетiлген азаматтық құқықтарды қорғау туралы
жалпы нормалар қолданылады.
Сонымен, И.С.Самощенко былай дейдi: “егер әрекет заңи мiндеттi
орындамаудан немесе құқықты терiс пайдаланудан көрiнетiн болса, ол әрекет
құқыққа қайшы болып танылады.”
Тұлғаның құқыққа қайшы қылығының жағдайы iс-әркетте не әрекетсiздiкте
көрiнуi мүмкiн. Мiнез-құлығының саналы түрде болуы объективтi жағдай, ол
құқықтық қатынасқа қатысушылардың құқық бұзушылығы оған қарамайды,
сондықтан да қылмыстық құқықта ол қылмыс құрамының объективтi жағын
құрайды.
Бұл арада мәселенiң екi жағына тоқтала кеткең жөн.
Бiрiншiден, заңдарды бiлмеу құқық бұзушыны ешьеңеден арашалай алмайды.
Бұл заңды жетiк бiлуде емес, өмiрде әрбiр iс әрекеттiң бәрiнiң заңмен
қамтылмайтындығында. Сондықтан тiптi заңгерлердiң өздерiне де қайсыбiр iс-
әрекеттердi құқыққа сыйымды екеңдiгiн айқындау оңайға түспейдi. Демек бұл
саланың маманы еместерден ондай дәлдiктi айқындауды талап етудiң өзi ақылға
сыймайды. Екiншiден, тәртiптiң саналылықпен жүзеге асырылуы басқаға, яғни
құқық бұзушылық құрамының субъективтi жағына кiнәлiлiк мәселесiне қатысты.
Құқыққа қайшылық пен кiнәлiктi шатастыру заң едебиеттерiнде де, сот
тежiрбиелерiнде де, кездеседi, әлi кездесiп те жүр.
Сонымен қатар, жауапкершiлiкке тартудың әрбiр шарты қателiктерден ада
болуы үшiн әрқайсысы мiндеттi түрде басқаларынан бөлек талдану қажет.
Жауаптылық туралы шешiм жоғарыда көрсетiлген барлық қажеттi негiздер түгел
болғанда қолданылуға тиiс, бiрақ олардың, бар болуы әрбiр негiз бойынша
бөлек қаралуы қажет.
Заңды мiндеттi, бұйрықты орындау, құқықты жүзеге асыру, жәбiрленушiнiң
келiсiмi, қажеттi қорғаныс және аса қажеттiлiк тәрiздi жағдайлар құқыққа
қайшы тұлғаның қылығы болып есептелмейдi. Оның бәрi де белгiлi бiр
негiздердi сақтай отырып, саналы түрде атқаруды қажетсiнедi, ал олардың
бұзылуы – құқыққа қайшылык. Мiне, оның салдарынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz