Алматы қорығындағы қосмекенділер (Amphibia)

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

І.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2

ІІ. Негізгі бөлім
2.1 Алматы қорығына
сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...2-4
2.2 Алматы қорығындағы қосмекенділер
(Amphibia) ... ... ... ... ... ... . ..4-6
2.3 Алматы қорығындағы бауырмен жорғалаушылар (Reptilia) ... ... ...7-8
2.4 Алматы қорығындағы құстар
(Aves) ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .8-19
2.5 Алматы қорығындағы сүтқоректілер (Mammalia.seunTheria) ... .19-25

ІІІ.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 6

Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 27

Кіріспе
Қорықтар – биосфера эталоны. Мұндағы орман-тоғай, жай алған жайылым
мен шабындық, аң-құс, айдын шалқар көлдер, ағыны қатты өзендер мүмкіндігіне
қарай сол ежелгі әсем қалпында сақталынуы тиіс. Қай заман болмасын,
қорықтарды ұйымдастыру күн тәртібінен еш қашан да түскен емес. Өйткені
биосфера байлықтарын қорғау, онда ғылыми-зерттеу жұмыстарын сондай-ақ,
биосфера компоненттерін қорғау жөніндегі үгіт-насихат экологиялық білім
және тәрбие беру жұмыстарын жүргізуде қорықтар өте маңызды роль атқаратыны
белгілі. Қазақстанның бірнеше табиғи-географиялық аймақтары – солтүстүгінен
оңтүстүгіне қарай орманды-дала, шөлейтті, шөлді өңірлерді қамтиді. 1972 ж 2
тамызда Қазақ ССР мемлекеттік қорықтарының қызметін жақсарту шаралары
туралы, 1976 ж 12 шілдеде Қазақ ССР-інде қорықтар жұмыстарын жақсарту
туралы қаулылар жарыққа шықты. Бұл шаралардың өлкеміздегі қорықтардың
өлкеміздегі қорықтардың ғылыми-ұйымдастырушылық жұмыстарын жақсартуда зор
маңызы болғанын айтпай кетуге болмайды. Қазақстан Республикасының
Қорықтарында қол жеткен табыстары мен орны алып отырған емшіліктерде
олардың жоюдың нақты жолдарында айқын көрсетілген.Жер көлемі 2754 мың шаршы
километр ұлан-байтақ жерде алып жатқан. Қазақстан Республикасында небәрі 10
қорық бар дегенге сенудің өзі қиын [1].
Жұмыстың өзектілігі: Іле Алатауының орталық бөлігіндегі табиғи
бірлестіктерді,яғни жануарлар әлем нысаналарын сақтау, сонымен қатар осы
бірлестіктің табиғи даму заңдылықтарын зерттеу
Жұмыстың мақсаты: Алматы қорығындағы омыртқалардың түрлерімен танысып,
солар туралы мәліметтер жинау.

ІІ Негізгі бөлім
2.1 Алматы қорығына сипаттама
Елімізде өсімдіктер мен жануарларды қорғайтын тұтас табиғи аймақтар
қорықтар деп аталады.
1.Алтаты қорығы (Іле Алатауы)
2.Ақсу – Жабағалы мемлекеттік қорығы (Талас Алатауы)
3.Барсакелмес мемлекеттік қорығы (Арал теңізінің солтүстік батыс
бөлігі)
4.Қорғалжын мемлекеттік қорығы (Ақмола облысының су – батпақты
аймағы)
5.Наурызым мемлекеттік қорығы (Қостанай далалы аймағы)
6.Марқакөл мемлекеттік қорығы (Оңтүстік Алтай)
7.Үстірт қорығы (Маңғыстау)
8.Батыс Алтай қорығы (Шығыс Қазақстан)
9.Алакөл қорығы (Алматы облысы ,Талдықорған)
бұлардан басқа өсімдіктер мен жануарларды қорғау мақсатында 57
қорықша, 7 ұлттық саябақ (Алтынемел, Баянауыл, Көкшетау, Іле Алатауы,
Қарақаралы, Катонқарағай, Шарын) ұйымдастырылған.
Алматы қорығы

Орналасқан жері Үлгі:Қазақстан байрағы Қазақстан,Алматы
облысы
Координаттары 43°06′00″ с. е.77°19′00″ ш. б. (G) (O)
Көлемі 71 700 га
Құрылған 1931 жылдың мамырдың 15
Уәкілетті орган Орман және аңшылық шаруашылығы комитеті

Алматы мемлекеттік қорығы - алып тұлғалы Алатау қойнауында
орналасқан. Бұл қорық Іле Алатауындағы Кіші Алматы орман шаруашылығының
территориясында 1931 жылы ұйымдастырылды. Бұдан кейінгі жылдары қорықтың
жер көлемі бірнеше рет өзгерді. 1935 жылы қорық территориясына Үлкен
Алматы, Талғар, Есік, Түрген, Шелек, Таушелек, Табанқарағай орман алқаптары
қосылды. Ал 1936 жылы оған тағы да Сөгеті даласы, Бұғыты тауы және Іле
өзені жағасындағы Сарышаған менҚаракүлтек жері енді. Ол кезде қорықтың жер
көлемі 856,7 мың гектарға дейін жеткен еді. Қазыр Алматы қорығының
территориясы 89,6 мың гектар. Ал субальпі белдеуі (2600-3000
м) жартастар мен құлама шөгінділерд ен, шөбі аласа альпі шалғынынан тұрады.
Одан жоғары (3800 м-ден биік) белдеуді ұдайы мұз басқан құздар алып жатыр.

1- сурет. Алматы қорығы
Жер бедері мен ауа райы. Алматы қорығы Іле Алатауының теріскей
беткейінен орын тепкен. Биік шыңдары мәңгі мұзбен қар басқан сұлу шыршалы
ормандарына қараса көз тоймайтын әсем таукімді болса да қызықтырмай
қоймайды. Алматы қорығына Іле Алатауының орталық бөлігі – теңіз деңгейінен
1400 – 5017 м биіктік аралығында орналасқан Талғар тау жоталары енеді. Жер
бедері күшті тілімделген. Жерінің 25мың гектарын тасты құздар алып жатыр.
Топырағына эрозия зор әсер еткендігі көзге ұрып тұрады. Оның үстіне қорық
территориясына “ән салатын” құмды таулар кіреді. Шағын ғана жері бар осы
қоныста табиғаттың әр алуан көрінісінің ұштасуы ғажап-ақ. Шөлды аймақтың
тау етегіне жақын орналасуы оның ауа райына үлкен әсерін тигізеді. Соған
сәйкес таудан төмен түскен сайын жылына болатын жауын-шашын мөлшері де азая
береді. Қорық территориясы кіші-гірім өзеншелер арқылы бөлінетін бірнеше
тау қыраттарынан тұрады. Ондағы суы мол саналатын негізгі өзендер – Талғар
мен Есік. Басын мәңгі мұздардан алатын бұл өзендердің ені 3-5 м, тереңдігі
0,5-1 метірдей болып, ағысы қатты келеді.Өзендердің су деңгейі тіпті тәулік
ішінде бірнеше рет өзгереді. Жаз айларын да су деңгейінің тәуліктік ауысуы
кейде 40-50 сантиметрге дейін жетеді. Ара-тұра тауда нөсерлеп жауған
жаңбырдың арты селге айналатын жағдайлар да кездеседі.

Өсімдіктері. Алматы қорығының бір артықшылығы – тау беткейлерінде
орманды-дала, субальпі және альпі өсімдік белдеулерінің ұштасып жатуы.
Шөлді аймақ “әнші тау” төңірегін қамтиды. Орманды-дала белдеуі қорық
жерінде 1300-2600 м биіктік аралығында өтеді. Оның төменгі етегінде
жапырақты ағаштар мен бұталар өседі. Олардың көпшілігі жабайы жеміс
ағаштары. Бұл белдеудегі ормандағы негізгі ағаш түрлері – алма, өрік,
долана, көктерек, тал.Бұталар мен топтаса қарақат, итмұрын және ұшқат
ұшырасады. Қорықта жапырақты орман тұтасып жатпайды,ойдым-ойдым болып өзен
аңғарларында, тау жоталарында кездеседі. Мәселен,жабайы алма бағы 1700м
биіктікке дейінгі тау қыраттарының етегіндегі жазық ойпаттарда көбірек
өссе өрік сол биіктікте таудың күнгей беткейін ала орналасқан.Көктерек
жоталардың солтүстік және шығыс беткейлерінде көбірек болады. Жалпы жабайы
жеміс ағаштарының алып жатқан аумағы 157гектардай.Алматы қорығындағы шырша
орманның көлемі 5,3мың гектардай болады.Шырша орманының су режимі бір
қалыпты сақтауда топырақтың құрылымын жақсартуда. Орманды-дала белдеуінің
ашық алаңдарында шабындық –көксамай шөптер өседі.Таудың салқынсамлды
қыраттарында боз, бетеге, қарабасшалғын бетеге, жусан сияқты өсімдіктер
жайқалып,жақсы өседі. Сондай-ақ бұталы ағаштар арасында тау таспасы,қозы
бұлақ, тянь-шянь қоңырбас, аюбалдырған, тағы басқа балауса шөптер көктемде
қаулап шығып,тау беткейін көкорай шалғынға айналдырады.Алматы қорығының
шырша орманының жоғарғы жағын субальпі белдеуі алып жатыр.Белдеу теңіз
деңгейінен 2600-3000м биіктікте орналсқан. Бұған тән өсімдік –биіктігі 0,5-
1,0м болып өсетін арша.Бұл бұталы ағаш таудың күнгей беткейін ала 700 жылға
дейін жасайды.Алыстан қарағанда, тау беткейінде тұтаса өскен аршалар жайып
қойған жасмыл кілем түріндей әсер қалдырады. Субальпі арша тоғайының тау
топырағын бекітуге және онда мекендейтін хайуанаттардың тіршілігі үшін
маңызы зор.Альпі белдеуі 3000-3600м биіктікте орналасқан,одан әрі қар мен
мәңгімұзорын тебеді.Алатауда дәрі-дәрмек алынатын өсімдіктердің көптеен
түрлері кездеседі.Олардың бастылары-долана,итмұрын жемістері және кәдімгі
киіктоты,тасшөп.Осындай адам денсаулығына қажетті шикі зат беретін
өсімдіктер қорын, олардың биологиялық ерекшеліктерін терең зерттеу де қорық
қызметкерлерінің абыройлы міндеті. Көрікті де әсем Алатаудың қыраттары
теріскей бетте аласара келіп Іле өзенінің жағасындағы шөлді жазира даламен
ұласады.Осы өзеннің оң жағалауында қорықтың шөлді аймағы орналасқан.Оның
жер бедері сай-саламен жырымдалып, негізінен жазық болып келеді.Шөлді өңір
құмды-“Әнші тау” төңірегін алып жатыр.Ол-сексеуіл өскен құмды төбелер.Онда
шөлге тән сораң, бұйырғын және жусан өседі [2].
1.2 Қосмекенділер (Amphibia)
Құрбақа (Bufonidae) — құйрықсыз қосмекенділер отрядының бір тұқымдасы.
Жер шарында кең тараған (тек Антарктидада кездеспейді). 21 туысы, 300-дей
түрі белгілі. Бұлардың көзінің арт жағында құлақ маңы безі жақсы дамыған,
үстіңгі жақ сүйегінде тіс болмайды. Артқы аяғындағы саусақтарының ұшы
жартылай жарғақпен байланысқан. Қазақстанда құрбақаның 3 түрі: кәдімгі
Құрбақа (Bufo bufo), жасыл құрбақа (Bufo vіrіdіs) және даната
құрбақасы кездеседі. Кәдімгі құрбақаның терісі бұдырлы, мүйізді
болатындықтан құрлықта тіршілік етуге бейімделген. Кәдімгі Қүрбақаның
денесінің ұзындығы 20 см, орманды-далалы аймақтарды мекендейді. Жасыл
құрбақаның денесінің ұзындығы 14 см-дей, орманды-далалы алқаптарда, биік
тауларда да (4500 м-ге дейін) және шөлді жерлерде тіршілік етеді.
Құрбақалар денесі кеппеу үшін, күндіз орман төсенішінің астына, тышқандар
мен көртышқанның індерінде, құлаған ағаш пен олардың тамырының астына
жасырынып, қорегін түнде аулайды.
Жаңбырлы күндері күндіз де белсенді тіршілік етеді. Өрмекші, құмырсқа, ж
ұлдызқұрт, шырышты ұлу, шұбалшаңмен, т.б. қоректенеді. Індерде, тұрғын үй
астында, қоймаларда қыркүйектің аяғы мен қазаннан бастап қысқы ұйқыға
кетеді. Наурыздың аяғы — мамырдың басында қысқы ұйқыдан оянғаннан кейін
ақпайтын немесе ағыны баяу су қоймасына уылдырығын шаша
бастайды. Аталықтары үш, аналықтары төрт жасында жыныстық жағынан жетіледі.
өз. 3 — 5 м-ге жететін уылдырық (1200 — 7000 мыңға жуық) жіпшелерін суға
салады. Итшабақ 50 күндей дамып, ұзындығы 30 — 32 мм-ге жетеді. Құрбақалар
зиянды жәндіктермен қоректеніп, ауыл шаруашылығына пайда келтіреді [3].
Денесі 2 ден 25 см дейін. Көпшілік түрлерінің тістері жоқ. Денесі
жалпақ, ауыр, аяқтары кысқа тырнақтары қарапайым,
дискісіз. Антарктидан басқа барлық жерде 21 туыстың 300-дей түрі таралған.
Ең қарапайым түрі Африкада таралған тірі туатын Қ., (Nectophyrinoides
туысы). 200-ден астам түрі Bufo туысынан. Көз қарашығы горизонтальді
орналасқан, көздің артқы жағында, ірі құлақ маңы улы бездері орналасқан,
артқы аяқтарының саусақ аралығы жартылай жүзу жарғағымен қосылған,
арқасында тұтас өте ұсақ улы бездері бар. ТМД-да 4 түрі таралған. Ең кең
таралған түрі кәдімгі немесе сүрғылт Қ., (В. bufo), ұзындығы 20 см, орманды
және далалық аймақтарда кездеседі. Жасыл Қ., (В. viridis), ұзындығы 14 см,
орманды, далалық аймақтарымен тауды, (4500 м) мекендейді. Қамыс Қ., (В.
calamita), ұзындығы 8 см, ол Прибал тика, Беларусияда және Украинада ке здесед
і Қ. құрлық жануарлары. Суда жүзе алмайды, баяу қозғалады. Кешқұрым
белсенділігі артады. Қорегі, омыртқасыздар. Кұрлықта кыстайды. Көпшілік
түрлері суда көбейеді. Ұрғашылары 1200 ден 7000 дейін жұмыртқа
салады. Оңтүстік Америка құрбақасынын. (В. marinus) уымен жергілікті қалың
садақ оқтарын уландырады. 6 түрі ХТҚО-ның Қызыл кітабына енгізілген, ал
қамыс Қ. КСРО-ның Қызыл кітабында [5].
Көлбақа (Rana rіdіbunda) – құйрықсыздар отряды бақа тұқымдасына
жататын түр.Бақалардың ішіндегі ең ірісі, ұзындығы 170 мм-ге дейін жетеді.
Қоңырқай, жасыл түсті келеді, үстінде күңгірт дақтары болады. Тістері
үстіңгі жақ сүйектерінде ғана бар. Тілінің ұшы бос және екі айырылған.
Көбінесе судатіршілік ететіндіктен артқы аяғының жүзу жарғағы жақсы
жетілген. Кейде судан жағалауға қоректену үшін шығады. Қорегін ұзын тілімен
аулайды.Олар әр түрлі аралас және жалпақ жапырақты
орманды, дала мен шөлейт жердегі су қоймаларында және ағысы жылдам
өзендерде мекендейді. Қазақстанда негізгі таралу
аймағы Орал – Ырғыз – Торғай су айдыны мен Балқаш – Алакөл аралығы болып
саналады.
Негізгі қорегі-жәндіктер, олардың і шінде қоңыздар, қосқанаттылар,
жарғаққанаттылар, түзу қанаттылар, сондай-
ақ майда құстардың балапандары, сұр тышқандар,
басқа қосмекенділердің итшабақтары. Кейбір жағдайда балықтардың
шабақтарымен қоректеніп, балық шабақтарына зиянын тигізеді. Су
температурасы 6 – 9С-та Көлбақаның белсенділігі тоқтайды да су түбіндегі
шұңқырға қыстайды. Қыстаудан ақпанның аяғы – маусымның басында
шығады.Көлбақалар 3 жылдан соң уылдырық шашады. Аналығы су жылынғанда (15,6
– 18,6С-қа көтерілгенде) ғана уылдырық шашады. Уылдырықтарының саны
денесінің ірілігіне байланысты (4000 – 12000-дей) болады. Уылдырық шашу
мерзімі 1,5 – 2,5 айға дейін созылады. Су жылы болғанда ғана 7 – 10 күнде
ұрықтанған уылдырықтан ұзындығы 5 – 8 мм-ге жететін итшабақтар жарып
шығады. Бір апта өткеннен кейін олардың ұзындығы 16 – 20 мм-ге жетіп,
белсенді қоректене бастайды.
Көлбақаның итшабақтары биоценозда ( энергия тасымалдаушы) үлкен рөл
атқарады, еті кейбір елдерде (мысалы, Францияда, Қытайда, т.б.) тағам
ретінде пайдаланылады [4].

2- сурет.Көлбақа
1.3 Бауырмен жорғалаушылар (Reptilia)
Улы жыландар - бауырымен жорғалаушыларға жатады. Жетісу өңірінде улы
жыландардың 4 түрі кездеседі. Олар — оқ жылан, дала сұр жыланы, кәдімгі сұр
жылан, кәдімгі боз жылан. Бұл жыландардың бәрі далалы, шөл-шөлейтті
жерлерді мекендейді. Оқ жылан — денесі таспадай жіңішке келген әрі тез
қозғалады. Күндіз белсенді тіршілік етеді. Ұсаккеміргіштерге, жануарларға
уы қауіпті, ал адамға зияны жоқ. Көбінесе құмды, жусанды жерлерді
мекендейді. Көктемде 7—8 жұмыртқа салып көбейеді. Қорегі —
ұсақ кесірткелер,жәндіктер. Дала сұр жыланы күндіз белсенді тіршілік етеді.
Негізгі қорегі — ұсақ кеміргіштер, құстар мен жәндіктер. Кейбіреуі — ірі
қара малды шағып, шығын келтіреді. Көбіне орманды дала, өзен мен көлдер
жағалауларында тіршілік етуге бейімделген. Балаларын тірі туады. Олардың
саны 8—12. Ауыл шаруашылығына көп зияны жок. Боз жылан — барлық жерлерде
кең таралған. Құмдауыт, тастақты жерлерді, әсіресе, Жетісу (Жоңғар)
Алатауының күнгей жақтарын мекендейді. Улы жыландардың адам тіршілігіне
пайдасы да мол. Олардан алынатын удан медицинада шипалы дәрі-дәрмек
жасалады [5].

3-сурет. Улы жылан

Су жылан

Ғылыми топтастыруы
Бөлімі:
Жануарлар

Тип:
Хордалылар

Класс:
Бауырымен жорғалаушылар

Отряд:
Қабыршақтылар

Тұқымдасы:
Colubridae

Кіші тұқымдасы:
Natricinae

туыс:
Natrix

Түрі:
N. tessellata

Екі-есімді атауы
Natrix
tessellata
(Laurenti, 1768)

1- кесте
Су жылан (лат. Natrix tessellata) – өзі аттас туысқа жататын жыланның
бір түрі. Қазақстанның оңтүстік аймағына таралған. Теңіз, арал, ағысы қатты
тау өзендерінің жағалауларын, қамысты көлдерді мекендейді. Тауда 2800 м
биіктікке дейін кездеседі. Суда жақсы жүзеді, су астында жарты сағаттан
артық уақыт бола алады. Денесі біршама ірі, ұзындығы 140 см-дей, денесінің
үстіңгі жағы сарғыш қоңыр, кейде көлденең салалы ұзын жіңішке жолақты,
желке тұсы қара дақты болады. Негізінен балықтармен, бақа, құрбақ алармен,
ұсақкемірушілермен, кейде құстармен де қоректенеді. Ұстаған жемін тірілей
жұтады. Топтанып қыстайды. Көбеюі сәуір – мамыр айларында басталады. Маусым
– шілдеде ұзындығы 3 – 4,5 см болатын 6 – 23 жұмыртқа салады. Жұмыртқадан
шыққан жыланның ұзындығы 15 – 22 см болады. Су жыландар балық өсіретін
питомниктерге, уылдырық өсіретін ш-тарға зиян келтіреді. Усыз жылан,
сондықтан адамды шаққаны қауіпті емес [5].

1.4 Құстар (Aves)
Жануарлар дүниесі. Қорықтың жер бедерінің күрделілігі, ауа райының әр
белдеуінің ала-құлағы,осған сәйкес өсімдік түрлерінің көптігі жан-жануарлар
турлерінің кең таралуына әсерін тигізеді.Мұнда құстардың 200-ден аса,ал сүт
қоректілердің 40-тай түрі тіршілік етедщі.Қорықтың шырша орманында самырсын
құсы,шырша торғайы,шиқылдақ торғай, қызылқұйрық торғай, тоқылдақтар
мекендесе, орманды дала белдеуінде кәдімгі мысықторғай, қара шымшық,
бұлбұл, маубас жапалақ,қара қарға, үкі, кептер, құр және басқа құстар
тіршілік етеді.Таудың биік құздарында ұлар мен қозықұмай ұшарасады.Бұл-
сушыл қара қоңыр торғай еді.Ол,негізінен,. Ағыны қатты таудан аққан өзендер
бойын мекендейді.Тіршілікгінің бәрі сумен байланысты. Негі қорегі су
насекомдары және олардың личинкалары болып табылады.Күні бойы дамыл таппай
су түбінде жүзуіде осыдан.Көктемде барлығы бірлесе жұптасып, өз
территорияларын жақсы қарғайды. Ерте көбеді. Мартта бұлар ұя сала
бастайды.Осы кезде қоразы көп сайрап, “күй салатынын” өткізеді.Сушыл қара
ұясын судағы тастар қуысына немесе өзен жарқабағына салады. Салған ұялары
өте әсем болады. Ұясын шар тәрізді етіп,бүйірінен есік шығарып, сондай
ғажап жасайды.3-6 жұмыртқа салып балапан басады.Қыс айларында да қорегін
су түбінен табады [1].

4- сурет.
Су түбінде бір минуттай болады және күніне жалпы ұзындығы 3-4
шақырымдай жол жүреді.Қыстың 25-30градус суығына қарамай, мұз астында
қорек іздеуге бұл құстар жақсы бейімделген.Өзен аңғарындағы жабайы алма
ағашында ұшып-қонып әсем құс- мысықторғай немесе сарғалдақ жүр. Әсіресе,
оның көктемгі көрінісі сұлуақ. Қоразының түсі айқын сары болып, тек
қанаттары сарғыштау дақ араласқан қара келеді. Көбею кезінде мекиендерінің
арқасы, басы мен мойны жасыл сары реңді болады. Олар көбінесе жапырақты
орманды ұнатады. Қорық территориясында жабайы алма,өрік және көктерек өскен
тау беткейлерін, өзен бойындамекендейді.Тауға 1500-1700м, кейде 1900-2000м
биіктікте дейін көтерілетін құс.Мысыторғай қараторғайдан сәл үлкенрек.
Оның ән салғандағы үні алыстан естіледі.Бір нәрседен сезіктенген кезде
мысықтың ми яулағандай дыбыс шығарады.Балапандары қорек сұрағанда “ки-ки-
ки” деп дауыстап,ауыздарын ашады.Сарғалдақ торғайлар ұясын қайың,тал, алма
ағаштарының бұтақтарына аспалы тор сияқты іліп қояды.Осында көктемде 3-5
жұмыртқа салып, балапан шығарады.Балапандарын тәрбиелеуге, еркек-ұрғашысы
бірдей жұмылады.Мысықторғай орман мен бақ ағаштарына зиян келтіретін
насекомдармен қоректеніп, біраз пайда келтіреді.Қар шымшық та ағаш бұтағына
қонып, “и-хи-хи-хи”тәрізді үн шығарып шырылдайды.Бұл құс жапырақты, қылқан
жапырақты, қылқан жапырақты ормандарда кездеседі.Әдетте суға жақын өскен
бұталы тоғайды мекендеуді ұнатады.
Іле Алатауында 600-2600м биіктікте тіршілік етеді [7].

5- сурет.
Жаз айларында жауын,құрты,қоңыздар,молюскалармен, ал күз бен қыс
айларында долана,итмұрын, ұшқат,арша жемістерімен қоректенеді.Қара шымшық
та орман үшін пайдалы құс, сондай-ақ оның кейбір бұталы ағаштардың жемісін
бір жерден екінші жерге тартуға септігі бар.Бұл құс та ұясын ағаш бұтағына
ағаш қуысына салады.Онда 3-7 жұмыртқа салып, көбейеді.Қыс айларында қара
шымшықты тау етектерінен,тіпті Іле өзені бойындағы торғайлардан да көруге
болады [4].
Құр ағаштың арасына жасырынып тіршілік етеді.Әдетте құр Тянь-Шянь
тауларында шырша мен арша өскен белдеуді паналайды.Тіршілігінің көбін жерде
өткізеді,тек қыста қорегін ағаш бұталарынан теріп жейді.Қорықтағы тау
жоталарында көктемнің алғашқы белгісі сезіле басталысымен-ақ құр тобына
ерекше қимыл, абыржу пайда болды. Қыстай тобымен жүрген олар енді бөліне
бастайды.Апрельдің аяғы –майдың басында құрдың қоразыдары шырша бұтағынада
отырып, судың бүлкілдеп аққанындай дыбыс шығарады.Бұл оладың “күй
салтанаты” көп ұзамай басталады деген хабар.Оны өткізу үшін қораздары
көбіне орман ішіндегі ашық алаңды таңдап алады. Оған 10-15-тей құс жиналып
өздерінің “күй салтанатын” өткізеді.Таң бозара бастасымен-ақ алаңға ең
алдымен ересек қорздары жиналы.Қораздары қанатын сүйреп,құйрығын-қанатын
үрпитіп, ерекше қимылдарын жасап, алаңның орталық бөлігін иемденіп алу
үшін бір-бірмен шайқасады.Бұл кезде бір жас пен екі жас аралығындағы құрлар
алаңның шет жағын айналшықтап жүреді [6].

6- сурет.
Олар “күй салтанатына” ересектерінен кейін қатысады.Қорздарының
салған әніне егіліп,мекиендері де осы жерге келеді.Олардың алдымен осы
шайқаста жеңіп шыққан күшті қораздары иемденеді,солармен шағылсады.Ересек
мекиендері осылай ертерек шағылсып ,ұя сау қамына кіріседі.Олар ұяға 16-ға
дейін ғана жұмыртқалайды.Қорық территориясында құр біркелкі тарағанмен,коры
әлі көбейе қойған жоқ [6].
Іле Алатауы қойнауындағы шырша орманын мекен еткен құстың бірі-
самырсын құсы.Ол-ұзақтан сәл кішірек,ақшыл жолақтары бар, қоңыр қызыл
келген құс .Ағаштың басына шығып отыруды ұнатады.Ұя басар кезде қалың орман
ішіне кетіп, адам көзіне түспеуге тырысады.Қорықтың қылқан жапырақтары
орманында самырсын құсы көктем мен жазда шырша зиян кестері: сүен,
бізтұмсық қоңыздары қоректеніп пайдасын тигізеді [4].

Бұлбұлдар

Еркек алабұлбұл (Luscinia svecica)
Ғылыми топтастыруы
Бөлімі:
Жануарлар

Тип:
Хордалылар

Класс:
Құстар

Отряд:
Торғайтәрізділер

Тұқымдасы:
Muscicapidae

Кіші тұқымдасы:
Saxicolinae

Туыс:
Luscinia
T. Forster, 1817

Синонимдері
Calliope Gould, 1836
Cyanosylvia Brehm, 1828

2- кесте.
Бұлбұлдар (лат. Luscinia) — торғайтәрізділер отрядының сайрауықтар
тұқымдасына жататын әнші құстар. Қазақстанда екі түрі –кәдімгі, немесе
шығыс, бұлбұлы және оңтүстік, не зортұмсықты, бұлбұл кездеседі. Оңтүстік
бұлбұлы Сырдария, Шу, Іле, Қараталө зендерінің бойындағы тоғайларды, үлкен
бау-бақшаларды, қалың бұталы өсімдіктерге бай саябақтарды мекендейді.
Кәдімгі бұлбұлЖайық пен Ертіс өзендерінің бойында, Көкшетау өңіріндегі
қыраттарда ұялайды. Дене тұрқы 160 – 190 мм, қанатының ұзындығы 90 мм-дей,
салмағы 17 – 26 г. Арқасы қара-сұр, қоңыр-сұр, бауыры ақшыл болады. Бұлбұл
– жыл құсы. Сәуірдің аяғы мен мамырдың басында ұялауға ұшып келеді. Ұяларын
жерге, шөп арасына немесе ағаштардың төменгі бұтақтарына салады. Мамыр –
маусымда ұяларына үш не бес қоңыр түсті жұмыртқа салып, оны мекиені он үш –
он төрт күндей басып, балапандарын өрбітеді, жұптасып қоректендіреді.
Бұлбұл жәндіктермен, өрмекшілермен, тұт ағашының жидегімен және өсімдік
тұқымдарымен қоректенеді. Тамыздың аяғы, қыркүйектің
басында Африканың тропиктік аудандарына қыстауға ұшып кетеді. Бұлбұл әр
түрлі жәндіктермен қоректеніп, орма н шаруашылығына көп пайда келтіреді.
Әнші құстар ретінде эстетикалық маңызы да бар [7].

Сары шымшық

Сары шымшық

Ғылыми топтастыруы
Бөлімі:
Жануарлар

Тип:
Хордалылар

Класс:
Құстар

Тұқымдас:
Сары шымшықтар

Түрі:
Сары шымшық

3- кесте
Сары шымшықты ауылдан да, қаладан да кездестіруге болады. Қыс күндері
ол терезенің алдына келіп алып: Далада сақылдаған сары аяз, талғажау етер
ештеңе жоқ. Құсқа жем шашар жәшік жасап ілуің керек еді, достым - деп,
өтініш айтқандай болады. Мұның есесіне жаздыгүні ол оңайлықпен көзге түсе
қоймайды. Жақ жүндері аппақ осы бір тинемдей құс жаздың ұзақ күндері бір
тыным таппайды, шиқылдаған балапандарына жем тасиды. Сары шымшықтың он
беске дейін балапаны болады. Бір жазда екі рет жұмыртқа басып шығарады. Ол
ұясы мен алма ағашының арасында ерсілі-қарсылы ұшады да жүреді. Құрт таба
қалса, балапандарына алып барады.
Күн суытқан кездері оларға күнбағыс, кендір, асқабақ, қ арбыз дәндерін
беруге болады. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.