Ғабит Мүсірепов – очерк шебері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Қазақ көркем очеркілері өмірді бейнелі жолмен тану құралы ... ... ... ... ..6
1.1 Очерк . шындықтың кішкене бір бөлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Ғабит Мүсіреповтің көркем очерктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2 Ғабит Мүсірепов . қазақ көркем очерк ұстасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.1 Қазақ очеркінің қисындық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Ғабит Мүсірепов очерктеріндегі бейне жасау шеберлігі ... ... ... ... ... ..35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
1 Қазақ көркем очеркілері өмірді бейнелі жолмен тану құралы ... ... ... ... ..6
1.1 Очерк . шындықтың кішкене бір бөлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Ғабит Мүсіреповтің көркем очерктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2 Ғабит Мүсірепов . қазақ көркем очерк ұстасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.1 Қазақ очеркінің қисындық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Ғабит Мүсірепов очерктеріндегі бейне жасау шеберлігі ... ... ... ... ... ..35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
Диплом жұмысының өзектілігі. Әрбір үлкен жазушы өзінің көркем шығармаларында ғана емес, сонымен қатар туған әдебиет жайын ойлай отыра атқарған өзге істерінде де, әдебиеттің жаңа, жас күштерін тәрбиелеуге, халықтың рухани қазынасының дәреже-деңгейін көтере беруге азаматтық борыш сезімімен келіп ат салысу бағытында да ерекше үлкен болуға тиіс.
Қазақ әдебиетінің негізін қаласқан көрнекті бір топ аға жазушыларымыздың халық алдындағы, әдебиет алдындағы, қоғам алдындағы сіңірген ерен еңбектерін сүйсіне айтқанда, біз әрдайым осындай сан-саладан жылғалап келіп тоғысар мол жемісін жинақтап еске аламыз.
Қазіргі қазақ әдебиеті ордасының алғаш іргетасы қаланып, шаңырағы көтерілгенде, оның басы-қасында болған, сол кездегі жас қайраты мен тұнық тілегін біржола соған арнап, одан бергі жемісті ұзақ жылдарын бір соның жолына іркусіз жұмсаған – қадірменді жазушымыз Ғабит Мүсірепов. Ғабит Мүсірепов – очерк жанрының шебері. Ғ. Мүсірепов очерк жазу үстінде тынымсыз құбылған көңіл-күй үстіндегі адамдарды, олардың тұңғиық рухани дүниесін, сырлы құпиясын суреттеуде үлкен шеберлікке қол жеткізген. Жазушы шығармашылығынан орын алатын очерк жанрындағы туындылары өмірдің шындығы мен қазақ жері тарихының тереңіне сүңги білген зергер ұста соққан бұйым секілді әсер береді. Очерк жанрының мақсатының өзі – көрген мен білгенді, өмірде бар мәліметтерді тізбектеп немесе шаруашылық түсіндірме жасау құралы емес екені мәлім.
Очеркте кейіпкер тілі мен автор тілін ажырата білу маңызды мәселе. Кейіпкер тілі оның әлеуметтік затынан, ішкі жан-дүниесінің психикалық қалыптасуынан бөлінбейді. Кейіпкердің ішкі жан-дүниесін, оның өмірге деген көзқарасын очеркші оның қандай да бір іске, өзге адамдармен қарым-қатынасы, өмір құбылыстарына саясат, ғылым мен жалпы өнерге деген қатынасы арқылы көрінуі мүмкін.
Қазақ әдебиетінің негізін қаласқан көрнекті бір топ аға жазушыларымыздың халық алдындағы, әдебиет алдындағы, қоғам алдындағы сіңірген ерен еңбектерін сүйсіне айтқанда, біз әрдайым осындай сан-саладан жылғалап келіп тоғысар мол жемісін жинақтап еске аламыз.
Қазіргі қазақ әдебиеті ордасының алғаш іргетасы қаланып, шаңырағы көтерілгенде, оның басы-қасында болған, сол кездегі жас қайраты мен тұнық тілегін біржола соған арнап, одан бергі жемісті ұзақ жылдарын бір соның жолына іркусіз жұмсаған – қадірменді жазушымыз Ғабит Мүсірепов. Ғабит Мүсірепов – очерк жанрының шебері. Ғ. Мүсірепов очерк жазу үстінде тынымсыз құбылған көңіл-күй үстіндегі адамдарды, олардың тұңғиық рухани дүниесін, сырлы құпиясын суреттеуде үлкен шеберлікке қол жеткізген. Жазушы шығармашылығынан орын алатын очерк жанрындағы туындылары өмірдің шындығы мен қазақ жері тарихының тереңіне сүңги білген зергер ұста соққан бұйым секілді әсер береді. Очерк жанрының мақсатының өзі – көрген мен білгенді, өмірде бар мәліметтерді тізбектеп немесе шаруашылық түсіндірме жасау құралы емес екені мәлім.
Очеркте кейіпкер тілі мен автор тілін ажырата білу маңызды мәселе. Кейіпкер тілі оның әлеуметтік затынан, ішкі жан-дүниесінің психикалық қалыптасуынан бөлінбейді. Кейіпкердің ішкі жан-дүниесін, оның өмірге деген көзқарасын очеркші оның қандай да бір іске, өзге адамдармен қарым-қатынасы, өмір құбылыстарына саясат, ғылым мен жалпы өнерге деген қатынасы арқылы көрінуі мүмкін.
1. Қазақ әдебиеті энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы: Аруна, 2005.
2. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Санат, 2003. – 528 б.
3. Журналистика
4. Бұрханқызы М. Ғ. Мүсірепов очерктеріндегі Амангелді бейнесі. //Ғ. Мүсірепов мұрасы. Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. 20-21 наурыз, 2002. 120-124 бб.
5. Тимофеев Л., Венгеров Н. Әдебиеттану терминдерінің қысқаша сөздігі. – Москва, 1963. - 102бб.
6. Амандосов Т. Совет журналистикасының теориясы мен практикасы. – Алматы: Мектеп, 1978. – 241бб.
7. Ержанова Г. Ғабит Мүсірепов және әдебиеттану ғылымы мен өнері. Көкейкесті әдебиеттану. – Астана: Л. Н. Гумелев атындағы ЕҰУ, 2002. – 352 б.
8. Мүсірепов Ғ. Таңдамалы. 3 томдық. – Алматы: Жазушы, 1980. – 590 б.
9. Қаратаев А. Ғабит Мүсірепов және Абайтану мәселесі. //Ғ. Мүсірепов мұрасы. Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. 20-21 наурыз, 2002. 98 бб.
10. Шындалиева М. Қазақ очеркінің қисындық мәселелері. Көкейкесті әдебиеттану. – Астана: Л. Н. Гумелев атындағы ЕҰУ, 2002. – 352 б.
11. Майлин Б. Ел сыры. – Алматы: Жазушы, 1994. – 256б.
12. Мұстафин Ғ. 5 томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 1984. – 546б.
13. Әуезов М. 20 томдық шығармалар жинағы. 8 том. – Алматы: Жазушы, 1981. – 458б.
14. Ысқақұлы Д. Көркем сөз – жанның сәулесі. //Ғ. Мүсірепов мұрасы. Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. 20-21 наурыз, 2002. 52-53 бб.
15. Ысмағұлов Ж. Ғабит Мүсірепов туралы тоғыз толғам. – Алматы: Қазақстан, 2002. – 254б.
16. Шындалиева М. Ғабит Мүсірепов очерктеріндегі бейне жасау шеберлігі. Көкейкесті әдебиеттану. – Астана: Л. Н. Гумелев атындағы ЕҰУ, 2002. – 352 б.
17. Сөзстан. 1-кітап. –Алматы, 1980, 151-б.
18. Базарбаев М. Замана тудырған әдебиет. – Алматы, 1997, 415 бб.
19. Жұмабеков С. Ғ. Мүсірепов. – Алматы, 1989, 44 бб.
20. Бейбытова К. Художественные очерки Г. Мусрепова. Көкейкесті әдебиеттану. – Астана: Л. Н. Гумелев атындағы ЕҰУ, 2002. – 352 б.
21. Мүсірепов Ғ. Заман және әдебиет. - Алматы: Жазушы, 1982.
22. Бекбергенов М. Ғабит Мүсіреповтің прозасы. – Алматы: Рауан, 1990. – 151 б.
23. Боданбай Б. Қайран, Ғабаң! Ғ. Мүсірепов туралы.//Егеменді Қазақстан, № 15, 2007.
24. Ғ. Мүсіреповке 100 жыл. //Қызылжар. Арнайы нөмір. № 1, 2002.
25. Тұрысбек Р. Сыр мен сымбат. //Ғ. Мүсірепов мұрасы. Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. 20-21 наурыз, 2002. 65 бб.
26. Әбдікерімова Г. А. Ғ. Мүсірепов повестеріндегі тақырыптық-идеялық ізденістер. Автореферат ф. ғ. к. дәрежесін алу үшін. – Астана, 1999. – 28 б.
27. Сланова Н. Т. Ғабит Мүсіреповтің педагогикалық ой-пікірлері. Автореферат ф. ғ. к. дәрежесін алу үшін. – Алматы, 2005. – 28 б.
28. Исмагулова А. С. Ғ. Мүсірепов публицистикасының тілі. Автореферат ф. ғ. к. дәрежесін алу үшін. – Астана, 2001. – 28 б.
29. Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 2-кітап. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 455 б.
30. Әшірбекова Г. Ғабит пен Асқардың әдеби-шығармашылық достығы. //Ғ. Мүсіреповтің көркемдік әлемі. Халықаралық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары. – Алматы: Қазақ университеті, 2002.- 260 б.
31. Шортанбаев Ш. Ғабит Мүсірепов – көсемсөзші. //Ғ. Мүсіреповтің көркемдік әлемі. Халықаралық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары. – Алматы: Қазақ университеті, 2002.- 260 б.
32. Умарова С., Шарабасов С. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Астана: Фолиант, 2007. -244 б.
33. Мақпырұлы С., Сыдықов Т. Қазақ әдебиеті. ІІ бөлім. – Астана: Фолиант, 2007. – 284 б.
34. Нұрғали Р. Әдебиет теориясы. – Астана: Фолиант, 2003. – 344 б.
35. Құлыбекова Ж. Ғабиттану: оқу-әдістемелік құрал. Петропавл: М. Қозыбаев атындағы СҚМУ, 2007. – 200 б.
36. Шәбжантайқызы М. Әдебиет теориясы – көркем сөз ғылымының айнасы. Көкшетау: Келешек 2030, 2002. – 186 б.
37. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Дайк-Пресс, 2008.
38. Ысқақұлы Д. Ғабит Мүсіреповтің әдеби-эстетикалық ойлары. //Жұлдыз. № 5, 2002.
39. Ордабеков С. Ғабеңнің туған жерінде: Ғабит Мүсірепов шығармашылығы. //Қазақ әдебиеті. № 12, 2007.
40. Сүлейменов Ж. Елтінжал: Ғ. Мүсірепов туралы. // Солтүстік Қазақстан. 27 сәуір, 4 мамыр 2007.
41. Сатаев А. Биік мұрат. Ғабит Мүсірепов туралы. //Қазақ әдебиеті, №11, 2006.
42. Рәш М. Мен білетін Мүсірепов. //Дала мен қала. 14 сәуір, 2006.
2. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Санат, 2003. – 528 б.
3. Журналистика
4. Бұрханқызы М. Ғ. Мүсірепов очерктеріндегі Амангелді бейнесі. //Ғ. Мүсірепов мұрасы. Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. 20-21 наурыз, 2002. 120-124 бб.
5. Тимофеев Л., Венгеров Н. Әдебиеттану терминдерінің қысқаша сөздігі. – Москва, 1963. - 102бб.
6. Амандосов Т. Совет журналистикасының теориясы мен практикасы. – Алматы: Мектеп, 1978. – 241бб.
7. Ержанова Г. Ғабит Мүсірепов және әдебиеттану ғылымы мен өнері. Көкейкесті әдебиеттану. – Астана: Л. Н. Гумелев атындағы ЕҰУ, 2002. – 352 б.
8. Мүсірепов Ғ. Таңдамалы. 3 томдық. – Алматы: Жазушы, 1980. – 590 б.
9. Қаратаев А. Ғабит Мүсірепов және Абайтану мәселесі. //Ғ. Мүсірепов мұрасы. Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. 20-21 наурыз, 2002. 98 бб.
10. Шындалиева М. Қазақ очеркінің қисындық мәселелері. Көкейкесті әдебиеттану. – Астана: Л. Н. Гумелев атындағы ЕҰУ, 2002. – 352 б.
11. Майлин Б. Ел сыры. – Алматы: Жазушы, 1994. – 256б.
12. Мұстафин Ғ. 5 томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, 1984. – 546б.
13. Әуезов М. 20 томдық шығармалар жинағы. 8 том. – Алматы: Жазушы, 1981. – 458б.
14. Ысқақұлы Д. Көркем сөз – жанның сәулесі. //Ғ. Мүсірепов мұрасы. Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. 20-21 наурыз, 2002. 52-53 бб.
15. Ысмағұлов Ж. Ғабит Мүсірепов туралы тоғыз толғам. – Алматы: Қазақстан, 2002. – 254б.
16. Шындалиева М. Ғабит Мүсірепов очерктеріндегі бейне жасау шеберлігі. Көкейкесті әдебиеттану. – Астана: Л. Н. Гумелев атындағы ЕҰУ, 2002. – 352 б.
17. Сөзстан. 1-кітап. –Алматы, 1980, 151-б.
18. Базарбаев М. Замана тудырған әдебиет. – Алматы, 1997, 415 бб.
19. Жұмабеков С. Ғ. Мүсірепов. – Алматы, 1989, 44 бб.
20. Бейбытова К. Художественные очерки Г. Мусрепова. Көкейкесті әдебиеттану. – Астана: Л. Н. Гумелев атындағы ЕҰУ, 2002. – 352 б.
21. Мүсірепов Ғ. Заман және әдебиет. - Алматы: Жазушы, 1982.
22. Бекбергенов М. Ғабит Мүсіреповтің прозасы. – Алматы: Рауан, 1990. – 151 б.
23. Боданбай Б. Қайран, Ғабаң! Ғ. Мүсірепов туралы.//Егеменді Қазақстан, № 15, 2007.
24. Ғ. Мүсіреповке 100 жыл. //Қызылжар. Арнайы нөмір. № 1, 2002.
25. Тұрысбек Р. Сыр мен сымбат. //Ғ. Мүсірепов мұрасы. Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. 20-21 наурыз, 2002. 65 бб.
26. Әбдікерімова Г. А. Ғ. Мүсірепов повестеріндегі тақырыптық-идеялық ізденістер. Автореферат ф. ғ. к. дәрежесін алу үшін. – Астана, 1999. – 28 б.
27. Сланова Н. Т. Ғабит Мүсіреповтің педагогикалық ой-пікірлері. Автореферат ф. ғ. к. дәрежесін алу үшін. – Алматы, 2005. – 28 б.
28. Исмагулова А. С. Ғ. Мүсірепов публицистикасының тілі. Автореферат ф. ғ. к. дәрежесін алу үшін. – Астана, 2001. – 28 б.
29. Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 2-кітап. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 455 б.
30. Әшірбекова Г. Ғабит пен Асқардың әдеби-шығармашылық достығы. //Ғ. Мүсіреповтің көркемдік әлемі. Халықаралық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары. – Алматы: Қазақ университеті, 2002.- 260 б.
31. Шортанбаев Ш. Ғабит Мүсірепов – көсемсөзші. //Ғ. Мүсіреповтің көркемдік әлемі. Халықаралық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары. – Алматы: Қазақ университеті, 2002.- 260 б.
32. Умарова С., Шарабасов С. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Астана: Фолиант, 2007. -244 б.
33. Мақпырұлы С., Сыдықов Т. Қазақ әдебиеті. ІІ бөлім. – Астана: Фолиант, 2007. – 284 б.
34. Нұрғали Р. Әдебиет теориясы. – Астана: Фолиант, 2003. – 344 б.
35. Құлыбекова Ж. Ғабиттану: оқу-әдістемелік құрал. Петропавл: М. Қозыбаев атындағы СҚМУ, 2007. – 200 б.
36. Шәбжантайқызы М. Әдебиет теориясы – көркем сөз ғылымының айнасы. Көкшетау: Келешек 2030, 2002. – 186 б.
37. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Дайк-Пресс, 2008.
38. Ысқақұлы Д. Ғабит Мүсіреповтің әдеби-эстетикалық ойлары. //Жұлдыз. № 5, 2002.
39. Ордабеков С. Ғабеңнің туған жерінде: Ғабит Мүсірепов шығармашылығы. //Қазақ әдебиеті. № 12, 2007.
40. Сүлейменов Ж. Елтінжал: Ғ. Мүсірепов туралы. // Солтүстік Қазақстан. 27 сәуір, 4 мамыр 2007.
41. Сатаев А. Биік мұрат. Ғабит Мүсірепов туралы. //Қазақ әдебиеті, №11, 2006.
42. Рәш М. Мен білетін Мүсірепов. //Дала мен қала. 14 сәуір, 2006.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Қазақ көркем очеркілері өмірді бейнелі жолмен тану
құралы ... ... ... ... ..6
1.1 Очерк – шындықтың кішкене бір
бөлігі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...-
1.2 Ғабит Мүсіреповтің көркем
очерктері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..15
2 Ғабит Мүсірепов – қазақ көркем очерк
ұстасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 24
2.1 Қазақ очеркінің қисындық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..-
2.2 Ғабит Мүсірепов очерктеріндегі бейне жасау
шеберлігі ... ... ... ... ... ..35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..48
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Әрбір үлкен жазушы өзінің көркем
шығармаларында ғана емес, сонымен қатар туған әдебиет жайын ойлай отыра
атқарған өзге істерінде де, әдебиеттің жаңа, жас күштерін тәрбиелеуге,
халықтың рухани қазынасының дәреже-деңгейін көтере беруге азаматтық борыш
сезімімен келіп ат салысу бағытында да ерекше үлкен болуға тиіс.
Қазақ әдебиетінің негізін қаласқан көрнекті бір топ аға
жазушыларымыздың халық алдындағы, әдебиет алдындағы, қоғам алдындағы
сіңірген ерен еңбектерін сүйсіне айтқанда, біз әрдайым осындай сан-саладан
жылғалап келіп тоғысар мол жемісін жинақтап еске аламыз.
Қазіргі қазақ әдебиеті ордасының алғаш іргетасы қаланып, шаңырағы
көтерілгенде, оның басы-қасында болған, сол кездегі жас қайраты мен тұнық
тілегін біржола соған арнап, одан бергі жемісті ұзақ жылдарын бір соның
жолына іркусіз жұмсаған – қадірменді жазушымыз Ғабит Мүсірепов. Ғабит
Мүсірепов – очерк жанрының шебері. Ғ. Мүсірепов очерк жазу үстінде тынымсыз
құбылған көңіл-күй үстіндегі адамдарды, олардың тұңғиық рухани дүниесін,
сырлы құпиясын суреттеуде үлкен шеберлікке қол жеткізген. Жазушы
шығармашылығынан орын алатын очерк жанрындағы туындылары өмірдің шындығы
мен қазақ жері тарихының тереңіне сүңги білген зергер ұста соққан бұйым
секілді әсер береді. Очерк жанрының мақсатының өзі – көрген мен білгенді,
өмірде бар мәліметтерді тізбектеп немесе шаруашылық түсіндірме жасау құралы
емес екені мәлім.
Очеркте кейіпкер тілі мен автор тілін ажырата білу маңызды мәселе.
Кейіпкер тілі оның әлеуметтік затынан, ішкі жан-дүниесінің психикалық
қалыптасуынан бөлінбейді. Кейіпкердің ішкі жан-дүниесін, оның өмірге деген
көзқарасын очеркші оның қандай да бір іске, өзге адамдармен қарым-қатынасы,
өмір құбылыстарына саясат, ғылым мен жалпы өнерге деген қатынасы арқылы
көрінуі мүмкін.
Ғ. Мүсіреповтің очерктерін оқығанда негізінен жақсы әсер аламыз. Оның
әрбір очеркі көркемдік шеберлігімен, идеялық ой-пікірінің салмақты да
маңыздылығымен есте қалады.
Зерттеу нысаны. Ғабит Мүсірепов қазіргі қазақ әдебиетіндегі очерк
жанрын жетілдіріп, кемелдендіре түсу бағытын күрделендірді. Жазушының
шығармашылық көп еңбек сіңіргенін айрықша атаған жөн.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жазушының қазақ әдбиетіне
қосқан мол үлесін аңғарту. Очеркистік шеберлігін мүмкіндігінше анықтап
белгілеу. Бұл мақсатқа жету үшін алдымызға мынадай міндеттер қойдық:
- Ғабит Мүсірепов очерктерін саралау;
- Жазушы очерктерінің сюжеттік-композициялық ерекшеліктерін, образ
жасау, кейіпкер характерін ашудағы шеберлігін таныту;
- Қазақ көркем очерктерінің қисындық мәселелерін зерттеу.
Диплом жұмысының дереккөздері. Ғабит Мүсіреповтің таңдамалы үш
томдығы. Жарияланған мақалалар мен сыни еңбектер.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Бұл зерттеу еңбектее Ғ.
Мүсіреповтің көркем очерктері зерттелді. Ғабит Мүсіреповтің очерк жазудағы
шеберлігі, нақтылығы, сөз саптауы, даралап суреттеудегі авторлық ұстанымы,
дүниетанымы жан-жақты зерделенді. Көркем шығармадағыдай көркем очеркте де
адам бейнесін, мінезін, бейне жасау шеберлігі мүсіндеудің жолдары екені
көрсетілді.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Еңбекті көмекші құрал ретінде
пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
• Очерктің негізгі артықшылығы – өнердің тәрбиелік, танымдық,
эстетикалық қызметі бір арнада тоғысатыны дәлелденді;
• Очеркте сезім көркемдеу және бейнелеу құралдары арқылы белгілі
бір идеяны әсерлі әрі айшықты формада жеткізілетіні көрсетілді;
• Ғабит Мүсірепов – қазақ көркем очеркінің ұстасы;
• Ғ. Мүсірепов очерк жазу үстінде тынымсыз құбылған көңіл-күй
үстіндегі адамдарды, олардың тұңғиық рухани дүниесін, сырлы
құпиясын суреттеуде үлкен шеберлікке қол жеткізген.
Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысын жазу барысында, жинақтау, талдау,
жүйелеу, тұжырым жасау әдістері пайдаланылды.
Жұмыстың құрылымы. Бұл жұмыс үш бөлімнен, яғни кіріспе, негізгі,
қорытынды бөлімдерінен тұрады. Негізгі бөлім екі тараудан және әр тарау екі
тараушадан құралған. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі көрсетілген.
1 ҚАЗАҚ КӨРКЕМ ОЧЕРКІЛЕРІ ӨМІРДІ БЕЙНЕЛІ ЖОЛМЕН ТАНУ ҚҰРАЛЫ
1. 1 Очерк – шындықтың кішкене бір бөлігі
Әдеби туындыларда, негізінен, өмір шындығы бір немесе бірер ықшам
эпизод мөлшерінде, адам тағдыры бір немесе бірер жинақы оқиға көлемінде
ғана көрсетіледі. Оқиғаға қатысатын қаһармандар санаулы, олардың басынан
өтетін құбылыстардың бәрі емес, кейбір үзіктері ғана суреттелетін
болғандықтан, мұндай шығарманың көлемі де шағын, ықшам. Адам мінезі мұнда
көбіне қалыптасқан, дайын қалпында көрінеді. Кейіпкер өмірінің көп бұралаңы
– шығарма сыртында – баяндаудан да, суреттеуден де тыс; авторлық материал –
нағыз қажетті детальдар мен штрихтар ғана.
Қазақ әдебиеті энциклопедиялық анықтамалығында очеркке мынадай
анықтама берілген:
Очерк – әдеби-публицистикалық жанр. Очерк негізінен, автордың көзімен
көрген, зерттеген өзі шығармасында жинақтаған, идеялық тұрғыдан сыналған
өмірдің нақты фактілерінен, құбылыстарынан, оқиғаларынан алынады. Оның
негізгі артықшылығы – өнердің тәрбиелік, танымдық, эстетикалық қызметі бір
арнада тоғысады. Очеркте оқушының сезімін көркемдеу және бейнелеу құралдары
арқылы белгілі бір идеяны әсерлі әрі айшықты формада жеткізеді. Онда
тақырып логикалық та көркемдік те шешімін табады [1, 420 б.].
Очерктің бірнеше түрі бар: жолсапар (сапарнама, саяхатнама), портрет,
оқиғалы публицистикалық очерктер. Газет, журналда этюд, эссе, очерк-диалог,
очерк-күнделік түрлері бар. Очерктің негізгі айырмашылығы – ол еш уақытта
ойдан шығарылған фактіге құрылмайды. Очеркте нақты өмір шындығы нақты
адамдар алынады. Демек, оның күші – нақтылығында, деректілігінде. Онда
оқиғаның болған жері, уақыты, кейіпкер есімі дәлме-дәл көрсетіледі.
Очерктегі образ жасау тәсілінің өзіндік өзгешелігі бар. Очерктің қаһарманы
– заманымыздың қаһарманы. Демек, еліктерлік, тәлім аларлық сипаты жоқ кез
келген адам, кез келген өмірбаян оған образ бола алмайды. Очерктің міндеті
– адамды оның еңбек үлгісімен, моральдық пәк қасиетімен, қоғамның өзге
мүшесіне өнеге болатын кейіпкерді таныту [1, 420 б.].
Ш. Уәлихановтың Жоңғар очерктері қазақ очерктерінің бастауы болған.
Кейін Б. Майлиннің Алыпты аралағанда, І. Жансүгіровтің Жарыс,
Соқашылар очерктер жинағы шықты. Екінші дүниежүзілік соғысы кезінде Б.
Бұлқышевтің, М. Ғабдуллиннің, Б. Момышұлының, Ә. Сәрсенбаевтың, Ж.
Жұмақановтың, П. Кузнецовтың көптеген очерктері жарық көрді.
М. Әуезовтің Түркістан солай туған, С. Мұқановтың Туған жердің
тыңында, Ғ. Мүсіреповтің Отарлар оралып келеді, А. Тоқмағамбетовтың Ақ
күріштің атасы, Теміртау, М. Иманжановтың Тыңдағылар, Х. Ерғалиевтің
Өмір шежіресі деген очерктері жарияланды.
Ал академик Зейнолла Қабдолов очерк хақында былай деген: Очерк –
қысқа көлемді көркем шығарма. Мұнда үлкен шындықтың кішкене бір бөлегі,
адам өмірінің аздаған эпизоды нәрлі тілмен, әрлі суреттер арқылы шебер,
тартымды бейнеленуге тиіс. Бірақ очерктің әңгімеден бірнеше өзгешелігі бар.
Ең бастысы: очеркте суреттелетін шындық – ойдан шығарылған нәрсе емес,
өмірде болған не бар ақиқат; очерктің қаһарманы – ойдан жасалған бейне
емес, өмірде болған не бар адам. Содан соң, очерк өткен шақтың көне
шындығынан емес, осы шақтың жаңа шындығынан ғана туады. Бұл ретте, очерк –
өз кезінің үні, жаңаның жаршысы [2, 307-308 б.].
Очерк туралы пікірлер көп және әр алуан. Мәселен, М. Горький очеркті
шын мәніндегі көркем шығарманың өзі емес, эскизі деген. Кейде ол очеркті
ғылыми-зерттеу мен әдеби шығарманың ортасында тұрған аралық зат деп те
түсіндіреді. Екеуінде де шындық бар. М. Горькийдің өзі тарихтан белгілі
Қанды жексенбі оқиғасына байланысты Күн перзенттері драмасымен Клим
Самгин романынан бұрын 9 январь очеркін жазған болса, А. Фадеев Жас
гвардия романынан бұрын дәл осы тақырыпқа очерк жазып, барлау жасағаны
мәлім. Сондай-ақ қазақ әдебиетіндегі М. Әуезовтің Өскен өркені, С.
Мұқановтың Тыңдағы толқындары, Ә. Нұрпейісовтың Курляндиясы тәрізді
бірқатар күрделі туындылар да әуелі очерктерден басталған 2, 3008 б.. Осы
тұрғыдан қарағанда очерк кейде өзінен кейін дүниеге келетін көркем
шығарманың эскизі секілді екені рас. Сонымен қатар очерктің негізінде
нақты өмірдің ақиқат деректері жатуы – оны ғылыми зерттеуге ұқсатса,
шындықтың шынайы суреттеліп, көркем жинақталуы шын мәніндегі әдеби
шығармаға ұластырады. Оның үстіне очеркте беллитристиканың да,
публицистиканың да сипаттары бар. Мұнда да ол – аралық нәрсе! Очеркті,
тіпті, тегі жағынан алып қарасақ та әрі әдеби жанр, әрі газет жанры екенін
аңғарар едік.
Очерктің түрлері туралы пікірлер де көп және әр тарап. Әдебиет
зерттеушілері В. Сорокин мен Ф. Головеченко ғылыми очерк, тарихи очерк,
публицистикалық очерк, этнографиялық очерк деген түрлерге бөлсе, жазушы В.
Абрамилов бір кезде социологиялық очерк, психологиялық очерк, мемуарлық
очерк, сатиралық очерк немесе зерттеу очеркі, тұрмыс очеркі, кейде тіпті
очерк-пейзаж, очерк-фотография деп түрлендірген. Мұны кезінде М. Горький
қатаң сынағанды. Ондай-ақ очерк отызыншы жылдарда тақырыпқа қарай
топтастырылып, өндірістік очерк, колхоз очеркі, әскери очеркі, мінез очеркі
деген салаларға бөлінсе, қазіргі кездің өзінде қайсыбір очерк теоретиктері
мен әдебиет зерттеушілері әңгіме-очерк, документті очерк, беллетристикалық
очерк, очерк-репортаж, очерк-фельетон деп, жанрлық өзгешелігіне қарай
жүйелеп жүр [2, 308 б.].
Мұның да онша дәйекті саралау емес екені көрініп-ақ тұр. Айталық,
әңгіме-очерк деген, біріншіден, әңгіме-роман немесе әңгіме-драма деген
сияқты ерсілеу көрінсе, екіншіден, очерк-әңгіме болса, беллитристикалық
шығарма болғаны емес пе? Олай болса, беллитристикалық очерк деген жеке түр
белгілеудің қанша қажеті бар?... Бұдан гөрі қазақ очеркінің тарихы мен
теориясын арнайы зерттеп кеткен журналист Т. Ыдырысовтың өз тұжырымы
әлдеқайда дәлелді де дәйекті: Қазақ баспасөзінде қазір жол-сапар очеркі,
проблемалық очерк түрлері бар [2, 308 б.].
Қазіргі қазақ очеркінің Ш. Уалихановтан басталып, біздің күндерге
дейін келетін тарихын қозғалтсақ, жүз жылдың шежіресін шерткендей қыруар
әңгіме қоздатқан болар едік.
Қазақтың қалам қайраткерлері елдің түкпір-түкпіріндегі тың игеру
барысынан көлемді көркем очерктер циклын жазуға кірісті. Бұған, әрине,
үкіметтің алға қойған міндеттері түрткі болды.
Қазақ әдебиетіне Сұлушаш, Ақ аю, Өмір мектебі, Ботакөз,
Сырдария сияқты шоқтығы биік көркем шығармалар берген біртуар тұлға тың
игеру тақырыбына ең көп қалам тербеген жазушылардың бірі болды. Өзінің
шығармашылық жолында әдебиет пен журналистиканы қатар алып жүрген С.
Мұқанов көптеген газет-журналдарға басшылық етті, әдеби дүниелермен бірге
публицистика жанрларында да еркін жазды. Әсіресе оның тың тақырыбына жазған
очерктерінің өзі бірнеше кітапқа жүк боларлықтай [3, 212 б.].
Публицистикада тақырыпты таңдау шығармашылық жемісіне тікелей әсер
етеді. Шығарманың сәтті немесе сәтсіз болуы, оны оқырманның оқу, оқымауы да
сол тақырыпты таңдаудан бастау алады. Сәбит Мұқанов тың тақырыбына мол
жазды, өндіре жазды. Тың игеру тақырыбының ішкі қатпарларын ашып, қопара
жазды. Бұл тақырып – қаламгерді бұрыннан толғандырып жүрген, ішкі ой
қазанында қайнап, әбден пісіп-жетілген мәселе болатын. Сәбит Мұқановтың
туған, өскен жерінің өзі – Қазақстанның Солтүстік өңірі, 50-ші жылдары
тыңға түрен салынғандағы бар жаңалық сол Солтүстік өлкеде ерекше қарқынмен
өріс алды. Сәбиттің өз тақырыптарын халық ішінде жүріп табатындығы, елге
етене жақындығы ғалым С. Қирабаевтың мына ойларынан көрініс табады: Сәбит
шын мағынасындағы халықтық жазушы. Халықтың қайнаған тіршілігінің жуан
ортасынан шыққан ол кейін де өзі туған ортадан, халық өмірінен алыстап
кеткен жоқ. Оның халықпен байланысы – кездейсоқ кездесулер емес, табиғи
туыстық.
... Ел өміріндегі жаңалықтарға да дер кезінде үн қосып отырады.
Жазушының қоғамдық актуальды мәселелерді көтерген әдеби очерктері – оның
халық өмірі мен байланысының деректі куәлары сияқты 3, 213 б.. Қазақ
жерінде тың игеріле бастаған кезде ... жазушы тың даланы талай кезіп,
аралап шықты. Туған жердің тыңында атты очерктер кітабын жариялады. Туған
өлкенің бүгінгі тіршілігі оның Саяхаттар атты кітабына материал берді.
Шетелдік сапарлар негізінде ол Алыптың адамдары, Адам атаның шоқысында
атты очерктер кітабын жазды. С. Мұқанов – публицистің Туған жердің
тыңында атты очерктер жинағын парақтағанда жоғарыдағы ойларымызға тірек
боларлық көп дәлел таптық.
Қазақ публицистикасындағы очерк жанрының дамуына өз қалам қайратын
өлшеусіз үлес қосқан сол Сәбит Мұқанов жазушы Мұхтар Әуезовтің 60 жылдығына
арналған баяндамасында: ... Мұхтар очерктер де жазды. Солардың ішінде
көпшіліктен жақсы баға алғаны – тың және тыңайған жерлерді игеру тақырыбына
арналып 1955 жылы жазылған, баспасөз бетінде жарияланған Түркістан солай
туған деген очеркі 3, 213 б., - деп атап көрсетіпті.
Әуезов – публицист, тың совхозының тыныс-тіршілігін ұтымды сюжет
желісін тауып, бір-бірімен жалғасып жатқан оқиғалармен әдемі өрбітеді.
Сабақтас алты тарауда бірнеше адамның бейнесі сомдалады. Сол адамдардың
кескін-келбетін табиғат көріністерімен астастырып суреттеу де қаламгер
шеберлігін көрсетеді.
Очеркте келелі проблемалар, көкейкесті мәселелер қозғалып, әлеуметтік
мәні бар қорытындылар жасалған. Бұнын бәрі шығармада кейіпкерлер характері,
лирикалық шиеленістер туындайды.
М. Әуезовтің 50-ші жылдардағы публицистік шығармаларынан ең алдымен
байқағанымыз – проблема қоя білу және оны талдап жеткізу шеберлігі. Оның
көптеген мақалаларында мәселенің қоғамдық-саяси, әлеуметтік-мәдени астары
күн тәртібіндегі маңыздылығымен астасып жатыр. Қазіргі қазақ
публицистикасындағы жанрлық, композициялық, архитектоникалық, стилистикалық
сан алуандық бірден пайда бола қойған жоқ. Ол түр мазмұнға сай болуы
керектігін түсінген қазақ публтцистерінің көп жылғы түрлік (формалық)
ізденістерінің нәтижесі болып табылады.
Тың игеру тақырыбына арналған көркем-публицистикалық шығармалардың
ішінде Сафуан Шаймерденовтің Алғашқы сәлем, Сейтжан Омаровтың Атбасар
даласында, Қорғалжын алқабында, Тың түлектері, Өтебай Қанахиннің
Құтты қоныс очерктеріне қазақ халқының қонақжай мінезі, достық, ынтымақ,
бірлік тақырыбы өзек болады.
Қазақ публицистикасына соғыс жылдарында-ақ араласа бастаған Мұқан
Иманжанов өз қолтаңбасын қалдырып кетті. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы
майдандағы досы Баубек Бұлқышевпен көп хат жазысып тұрған. Баубек дүниеден
өткенде жазған Қош бол, Шығыс ұлы деген қаралы хат арқылы көпшілікке
Тауұлы деген атпен танылған да осы қаламгер. Бұл туралы Иманжановтың
Социалистік Қазақстан мен Лениншіл жас газеттерінде жарияланған лепті,
асқақ романтикашыл өр туындыларының әрқайсысы әдеби елеулі құбылыс болатын
[3, 214 б.].
Мұқан публицистиканың очерк жанрында көп қалам тербеді. Әрі очерк
жазуға үлкен дайындықпен келу керектігін жастарға түсіндіріп кетті. Газет
очеркі дегенді қарапайым тілмен айтсақ қызықты материал, өмірді салқын
қанмен, шаблонмен үстірт баяндау емес, қызыға жанын сала жазған, адамның
ішкі дүниесін, сырын айтатын материал [3, 215 б.], - деп жазды ол.
Сонымен, 50-ші жылдардағы қазақ публицистикасы негізінен очерк түрінде
дамыды.
Тек 50-ші жылдардың екінші жартысынан бастап Кеңес елінің шет
мемлекеттермен байланысы қауырт нығайды. Кеңес елі делегациясының құрамында
біздің белгілі қалам қайраткерлеріміз шет елдерге шығып, соның нәтижесінде
баспасөз бетінде көптеген жолсапар очерктері дүиеге келді. Олар: М.
Әуезовтің Индия очерктері, Америка әсерлері, С. Мұқановтың Адам ата
шоқысында, Халықтық Германияда, Ғ. Мүсіреповтің Кездесулер, Х.
Есенжановтың Париж көріністері, Б. Момышұлының Куба әсерлері, М.
Қаратаевтың Мысыр сапары, С. Қирабаевтың Италия әсерлері, С. Шәріповтің
Мынау тұрған Монғолия, Ж. Молдағалиевтің Ежелгі елдің жігіт шағы,
Ә.Әлімжановтың Елу миль сумен, құрлықпен т.б. очерктері [3, 215 б.].
Сөйтіп 50-ші жылдардағы публицистиканың тағы бір ерекшелігі қазақ
көсемсөзінде жолсапар очерктері шоғырының жарқырап туғандығы. Жалпы
сапарнама оқырманның жан дүниесін байытып, ой-өрісін өсіретін, дүниеге
көзқарасын кеңейтетін, шет елдердің тұрмыс-тіршілігі, салт-сана, әдет-
ғұрпымен, мәдениетімен егжей-тегжейлі таныстыратын ерекше жанр. Шет елдің
жерлерін жазушымен бірге оқушы да қоса аралағандай күй кешеді.
Жалпы, 50, 60-жылдары қазақ әдебиетінде ағыл-тегіл өлеңдей жазылатын,
патетикалық пафос та, еркін толғау, шабытты шалқу да бар сөзге айналды. Сөз
болғанда да, қазақ тілінің бүкіл бояу-айшығын, мақам, екпінін, әуез,
сымбатын бойына тоғыстырған асыл сөз.
Ғафу Қайырбеков публицистикасы жанрлық жағынан екі түрлі: мақала мен
очерк. Автор шығармаларында осы екі жанрға тән талап түгел сақталған. Ғ.
Қайырбеков очерктері өзіндік ерекше композициялық құрылымымен ерекшеленеді.
Алдымен автор шығарма тақырыбын тауып қояды: Дән сабағы - ән сабағы,
Қарақазан Қарсақпай, Ер мен Есіл, Ақтеректер аясында, Құтты жыл
құшағында т.б.
Ғафу Қарқаралы басында атты көлемді очеркінде еңбек адамдарының
бейнесін жасайды. Ақын өз ісіне шын берілген қарапайым жандарды көргенде
дегбірінен айрылған тұлпардай өлең тілмен сөйлейді, поэтикалық шарықтауға,
шалқуға ерік береді.
60, 70-жылдардағы қазақ әдебиеті шұрайлы тілмен көркейе түсті. Бұл
әсіресе сол кездері мол жазылған лепті мақалалар мен көркем очерктерде
көрініс тапты. Осы кезең туралы сөз еткенде, профессор С. Қирабаев:
Қазақтың көркем әңгімелерімен жалғас, көсемсөз, очерк, ой толғанысы,
өмірді бейнелі жолмен тануға ұмтылған публицистика да бұл дәуірде едәуір
өркендеді. Бұған Ғ. Мүсірепов, Ә. Әлімжанов, С. Жүнісов, С. Бақбергенов, Ә.
Нұршайықов, Ә. Шәріпов т.б. қатысты [3, 218 б.]. Республика
еңбеккерлерінің өмірінен Ә. Нұрпейісовтің Ақбидай туралы аңыз (1965), Ж.
Ысмағұловтың Адам мерейі (1968) атты очерктер кітаптары жарияланды. Ә.
әлімжановтың орыс тілінде шыққан Ғасырлар мен континенттерден асып
(1973), Ә. Шәріповтің Алыс жағалаулар атты кітаптары олардың шетел
сапарларынан алған әсеріне құрылды. Сол жылдарда жарық көрген Кәкімжан
Қазыбаевтың Рейхстагқа ту тіккен жігіт, Әнуар Әлімжановтың Диқан туралы
аңыз, Сырбай Мәуленовтің Шыңдағы шұғыла, Диқан мерейі, Ұзақ Бағаевтың
Жаңа арна, Жұмағали Ысмағұловтың Адам мерейі, Астана, алтын үзік ақ
отаулар, Өркенді қала – Өскемен, Нарғазы Шәкеевтің Менің таныстарым
очерктерінің көркемдік, түрлік, композициялық, тілдік тұрғыдан қазақ
публицистикасының дамуындағы жаңа парақтарды ашқандығын айту абзал.
ХХ ғасырдың 60-шы жылдарында халқымыз Ұлы Отан соғысының
ауыртпалықтарынан, сталиндік әкімшілік-әміршілік жүйе кесапаттарынан арыла
бастады, саяси дамуда жылымық шақ туғаны белгілі. Бұл уақытта адамзат
тарихында тұңғыш рет адам баласы ғарыш кеңістігіне ұшты, көптеген жаңа
қалалар бой көтерді, зауыт-фабрикалар іске қосылды. Тың жерлерді игерудің
алғашқы жемістері көрініс тапты. Осындай дүбірлі оқиғалардың шежіресі
баспасөз бетінде жазылды. Әсіресе Лениншіл жас газетіндегі очерктер мен
проблемалық мақалалардан жалпы қазақ публицистикасының даму белестерін
айқын аңғаруға болады [3, 219 б.].
Сол кезде суреткердің еркін көсілуіне, өз қарым-қабілетін байқатуға
ыңғайлы жанр – очерк болды. Жазушы Шерхан Мұртаза очеркті өзгеше жазудың
түрлі формасын көрсете білді. Композициялық ізденістерге барды. Бұрын-соңды
кездеспейтін жаңаша бастау, өзгеше оқиға өрбіту, тың тақырыпты қою, соны
соқпақтар іздеу талаптарын Шерхан өзіне де, өзін қоршаған басқа
қаламгерлерге де қоя білді.
Шерханның Ұзақ түндегі қысқа ұйқы, Шахтер үні, Ел сенімі – ерге
серт, Жауқазын, Қаздар қайтқанда очерктерінен байқаған өзгешеліктер –
бас-аяғы жұп-жұмыр оқиғалар желісіне құрылуы, қысқалық пен дәлдік. Оның
очерк жазудағы тағы бір қыры – шығарманың тың композициялық формасын таба
білетіндігі. Бұлттар көшіп барады очеркі, Династияның тууы, Инсаровтың
ұрпағы, Өзін-өзі жеңген адам, Кран үстіндегі қыран, Жарыс бақталастық
емес, Арманда шек жоқ екен, Отан оттан ыстық, Тас қақыратқан күш,
Болат буын, Бұлттар көшіп барады деген бірнеше тақырыпшаларға бөлінген.
Олардың әрқайсысында Теміртау қаласындағы зауытта жұмыс істейтін әр түрлі
ұлт өкілдері Дәку Әбдиев, Николай Бенинский, Рахима, Михаил Булыгин, Назар
Шалқаров, Бекен Дүйсенбаев, Владимир Конев, Еламан Байғазиев сынды
кейіпкерлер бейнесі сомдалады [3, 220 б.].
Ш. Мұртазаның Араб елдеріне барған сапарынан жазған жолсапар
очерктерінен де жаңалық лебін сеземіз. Бұрын-соңды қазақ әдебиетіндегі
жолжазбаларда көрген-білген оқиғалар автордың өз атынан баяндалатын. Ал
Сфинк сөйлейді, Ніл сөйлейді деген жолсапар очерктерінде Ш. Мұртаза
басқаша тәсіл қолданады.
Шерхан Мұртаза ел ішінен өмірі өнеге боларлық қаһарманды іздеп тауып,
елді елең еткізетін тың да тосын тақырыптарға баруға жол ашты. Бір ғана
мысал: 1963 жылғы 23 мамырдағы газет санында автор Амантай Сағындықов
Суарылған болаттай деген материалында: Біз бірінші домна пешінің алып
құрылысына кіргенде Нұрсұлтан мың градустық қызуға балқыған шойыңды отша
көсеп жатыр екен ... (ЛЖ. 1963, 23 май), - деп жазыпты [3, 221 б]. ... Бұл
– бүгінгі елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев туралы жазылған алғашқы
очерктердің бірі болатын.
Оралхан Бөкеев өзінің алғашқы очерктерімен бөлек тыныс ала келді.
Оралханның Рахмет, Жүке атты диқаншы Жүнісбек Аусарбаев жайлы портреттік
очеркі жарық көрді. Автор өз кейіпкерінің өмір жолын төрт кезеңге бөліп,
өзгеше сюжеттік-композициялық құрылымын түзеді.
Оралхан шығармашылығының ішкі қуат әлеуеті бұрынғыдан да ашыла түсті.
Оның шығармашылығы тар қыспақты жарып, арна бұзған, бұғаудағы қазақ
халқының еркіндікке құлаш ұрған жан дауысы еді. Ол енді шығуға болмайтын
Кеңестік шеңбердің ауқымынан да асып кетті. Оны тіпті біреу байқап, біреу
байқамай да қалды.
1. 2 Ғабит Мүсіреповтің көркем очерктері
Шеберліктің қыры мен сыры, әдісі көп қырлылықты талап етеді. Сюжеттік
желі, композициялық бітім, образ, деталь, тіл мен стиль ерекшеліктері
шеберлік сырын қамтиды, бұл компоненттер бір-бірімен жымдасқанда ғана
шығарманың тынысы кеңеймек.
1976 жылдың екінші сәуірінде Алматы қаласы шығармашылық одақтар
басқармаларының біріккен пленумын ашар алдындағы сөйлеген сөзін Ғ.
Мүсірепов: Очерк көркем шығармадай болсын деп атапты. Әрбір өнер
туындысына идеялық-көркемдік жағынан биік талап қоятын кез жетті.
Сонымен біздің жазып жүрген очерктеріміз көркем шығармадай болсын, ал
көркем шығармамыз очеркке ұқсап кетпесін деп қатал талап қоятын кез жетті,
- деп өзіне де, өзге очерк жазушыларға да биік талап қояды. Көркем очерк
жазуда басқаларға үлгі-өнеге болғандығы туралы ғалым А. Нарымбетов Очерк
жанрының шебері атты мақаласында былай дейді: Ғ. Мүсіреповтің очерктерін
оқығанда негізінен жақсы әсер аламыз. Оның әрбір очеркі көркемдік
шеберлігімен, идеялық ой-пікірінің салмақты да маңыздылығымен есте қалады.
Қазіргі қазақ әдебиетіндегі очерк жанрын жетілдіріп, кемелдендіре түсу
бағытында жазушының творчестволық көп еңбек сіңіргенін айрықша атаған жөн
[4, 120 б.], - дейді.
Жалпы 30-жылдардың бас кезінде қазақ совет әдебиет тақырыптық жағынан
да, жанрлық жағынан да аса жедел дамыған. Сол кезде бұрын әдебиетімізде жоқ
бірталай жанрлар қатарға қосылды. Бұрын жекелеген үлгілері болғанымен
дамымаған жанрлар қалыптаса түсті. Соның бірі – көркем очерктер деуге
болады. Жазушылар өмірден күнделікті байқаған шындықтарын жауынгер жанр
очерк арқылы халыққа таратып отырады. Сондықтан да очерк жанры Қазқстанда
социалистік өнеркәсіп көріне бастап еді. Көптеген очерктер өзінің ішкі
мазмұны, құрылысы жағынан қызғылықты әңгімені еске салады. Кейібір
шығармаларда очерктің де, әңгіменің де элементтері қатар табылады. Алғашқы
бірнеше шығармасын осындай очер, әңгіме үлгісінде жазған Ғабит мүсірепов
бірте-бірте әдебиеттің үлкен жанрына – повестерге де қол арта бастайды.
Тамаша талант иесі – Ғабит Оңтүстік Қазақстанға Асқар Тоқмағамбетовпен
бірге барған. Қазақстанның қырық жылдығы қарсаңында екі қаламгерге Оңтүстік
Қазақстан облысының еңбек ерлері жайлы жазу жүктеледі. Бұл міндетті
орындап, Қорғасын, Мақталы өңір атты очерктерді мерзімді баспасөз
беттеріне жариялайды. Сол кездің қоғамдық-саяси жағдайы елді еңбекке
жұмылдыру екені бесенеден белгілі. Сондықтан біз талдағалы отырған
очерктерде стахановшы жастардың еңбектегі ерліктері сөз етіледі. Оның
тақырыбынан гөрі көркемдік ерекшелігіне басты назар аударуымыздың да себебі
осы.
Очерк – көркем-публицистикалық жанр. Сондықтан оны көркем тілмен,
нақты дәлелдермен жазу керек. Жалпы очерк жанры туралы айтылған пікірлер аз
емес. Осы жанрды зерттеген бірқатар ғалымдар ойлары оның жан-жақты қырын
аша түседі. Очерк – эпикалық, суретшілік әдебиеттің бір түрі, ол басқа
түрлерден (роман, повесть, әңгіме) айқн мағлұматтылығымен ерекшеленеді,
яғни очеркте оқиға белгілі дәрежеде дәлірек бейнеленеді, оған қатысушылар
өмірде болғандан [5, 102 б.]. Көркем-публицистикалық жанрлардың бір түрі
– көркем очерк. Бұл жанр өмір шындығының құбылыстары мен оқиғаларын батыл
да терең талдап, тартымды тілмен шағын сурет салып береді [6, 241 б.].
Очерк-газет жанрларының композициялық, стилистикалық құрылымдық
заңдылықтарына бағына бермейді. Онда газет жанрларының барлық белгілері
кездеседі. Айтылған пікірлерден очерк жанрының көркем әдебиетке де,
публицистикаға да жақындығы байқалады.
Ғабит Мүсірепов саяси-әлеуметтік, қоғамдық өмір сатысында қиясы мен
қыспағы, қызығы мен қиындығы қос-қабат күрес жолынан өтті. Жазушының
өмірлік жолын сараласақ, оның баспа директоры, Қазақ әдебиеті,
Социалистік Қазақстан газеттері мен Ара журналының редакторы, Қазақстан
Компартиясы Орталық Комитетінің бөлім меңгерушісі, Қазақстанның өнер істері
басқармасының бастығы, көп жыл СССР және Қазақстан Жазушылар одағының
секретары, СССР және Қазақ СССР Жоғары Кеңесінің депутаты, Қазақстан
Компартиясы съездерінің делегаты, Орталық Комитетінің мүшесі, Қазақ ССР
Ғылым академиясының академигі, СССР Лениндік және Мемлекеттік сыйлықтар
Комитетінің мүшесі, Азия, Африка жазушыларымен байланыс комитетінің мүшесі
болды. Ташкент, Бейрут, Дели, Алматы қалаларында өткен халықаралық
конференциялардың белсенді қатысушысы болғанда, елді бейбітшілікке шақырған
ол халық алдында азаматтық борышын абыроймен атқарып кетті. Отаршылықтың
зұлым саясатына қарсы, тәуелсіздік, бейбітшілік күрес жолындағы Азия,
Африка жазушыларының прогрессивті, демократиялы қозғалысының кеңейе түсуіне
аянбай ат салысты. Оның Күресте туған ынтымақ, Каирдегі маңызды
кездесу, Азия-Африка жазушыларының қозғалысы жаңа белесте, Назым
Хикмет, Судан халқының ер ұлы, Хасан Таһир Заррух туралы екі ауыз сөз,
т.б. еңбектері әдебиеттер достастығының дамып, ынтымағының күшейуіне үлкен
қызмет атқарғаны белгілі [7, 341 б.].
Жазушының шығармашылық жолы өз алдына бір төбе де, әдебиеттану
ғылымына қосқан үлесі жеке алып қарастыратын зерттеу тақырыптарының бірі.
Жазушылық жолды алғаш бастаған тұста-ақ ол қазақ әдебиетінің өсіп-
өркендеуіне, әдебиет сынының дамып, қанат жаюына өз үлесін қосқан оның
Суреткер парызы (1970), Заман және әдебиет (1982), Дәуір дидары
(1986), Әдебиет кәсіп емес, өнер (1987) атты әдеби-сын еңбектері жеке
кітап болып шықты.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы әдеби айтыстардың келелі ой-
толғамдарын, байыпты пікірлерін ұсынып отырған. Әдебиет айтысына,
Әдебиеттегі жікшілдікке қарсы секілді мақалаларды қазақ әдебиетінің сол
тұстағы жай-күйін, міндеттерін пайымдаған еңбектері. Өсер әдебиетке өсер
сын керек деп жазушылар съезінде әдеби сынды өсіру бағытындағы өз
толғаныстарын білдірген. Өскен талаптар тұрғысынан, Қазақстандағы
әдебиет сынының жайы мен міндеттері туралы, Қазақ совет әдебиетінің
қазіргі жайы мен міндеттері туралы, Жазушылар және ұйым міндеттері және
ҚазАПП жұмысы туралы бірнеше әдеби-сын мақалаларын жазды. Жазушы
еңбектерінде әдебиеттің идеялық-көркемдік табыстарын, олқылықтарын сөз
етумен қатар, оның өсу жолындағы проблемаларын да үнемі қозғап отырады.
Майданнан ескен жел мақаласында алғашқылардың бірі болып Қасымның
Абдолласы мен Әбу Сәрсенбаевтың Ақша бұлты поэмаларына талдау жасады.
Бұл мақала Қасым ақынның талантын мезгілінде таныған, дарынның бұлақ көзін
ашуға септігін тигізген еңбек болды [7, 342 б.].
Ғабит Мүсірепов ХХ ғасырдағы қазақ ақын, жазушылар жөнінде де көптеген
пікір айтқан. Ғабит Мүсірепов Абай туралы, Жамбыл туралы, халық ақындары
туралы, ақындар айтысы туралы айтылған тұжырымды пікірлер ерекше атап
көрсетуді керек етеді. Солардың барлығында әдебиет тарихын әдейілеп
зерттемеген жазушының әр жайда айтып кеткен пікірлерінің тереңдігі, ғылыми
негізділігі бір болса, халық қазынасының әрбір ескерткішіне, тұлғасына
құрмет, сүйіспеншілік ішкі арқаудай астарлап қатар жүретіні және бар. Халық
ақындары жөнінде айтқан мына бір түйдекті сөздерді көп нүкте араластырып
болса да толығырақ келтірмеуге тіпті хақың жоқ сияқты.
Жазушының 1945 жылы Үлкен сарынның ақыны атты мақаласын жазып,
Абайтану ғылымына өз үлесін қосты. Бұл мақалада Абай өмірден жалпы
адамгершілік ұлы мағына іздеген деген ой түседі. Сол жылдарда жазылған бұл
пікірі Абайдың ақындық позициясының түп қазығы екенін сезе білуімен бағалы.
Келесі Қазақ әдебиетінің өркендеу жолындағы Абайдың тарихи орны
(1970) атты мақаласында Абай поэзиясындағы орыс классиктерінің
шығармаларымен үндестік сипатын ғылыми тереңдікпен ашып берген. Ұлы Абайдың
қазақтың жаңа әдебиетінің көш басшысы болуындағы заңдылықтардың тарам-тарам
көп саласының бірі орыс әдебиетінің классикалық өнегелі үлгілерін жете
игере білгендігінде жатқандығын зерек оймен тани білген. Өмірден жалпы
адамгершілік, ұлы мағына іздеген Абай, өмір жұмбақтарына шешу айтар, алға
бастар ойды орыстың класссиктерінен А.С. Пушкин, М.Ю. Лермонтов, В.Г.
Белинский, Н.Г. Чернышевский, Л.Н. Толстой, М.Е. Салтыков-Шедриннен
тапқандығы, жай ғана табу емес солармен ой жарыстыра отырып, көркемдік
деңгейге көтерілгендігі, қазақ әдебиетіне жаңа сапалық белгілер әкелгендігі
пайымдалады. Абай қазақ поэзиясына кіргізген толып жатқан түрлерге жан-
жақты тоқталады. Абайдың Жазы, Қысы, Пушкин, Некрасовта кездесетін
Жаз бен Қыстарға үндес екенін дәлелдейді. Сондай-ақ Абайдың бірнеше
өлеңдерін Лермонтовтың өлеңдеріндегі ойымен үндес келетініне назар
аударады. Абайдың әдебиеттегі өсиет – шындық, шеберлік, адам баласына ортақ
гуманизм деп саралайды. Абайды ғалым әрі ұлы, әрі ұлттық ақын деп
түйіндейді. Ғ. Мүсірепов Абайға алды-артын шолып, қазақ халқының жалғыз
әдебиеті емес, бүкіл рухани мәдениетінің келешегіне жөн сілтеп кетті. Абай
өз заманынан анағұрлым биік тұрған ақын еді.
Абай – қазақ халқының тарихындағы жаңа асудың тұсындағы ақын.
Мұхтар Әуезов шығармашылығы мен Абай жолы роман-эпопеясы жөнінде
жазушының әр жылдары айтқан пікірлері бар. Ол М. Әуезовтың шығармашылық өсу
жолындағы күрделі де соқтықпалы өсу жолын әділ көрсетті. Ғабиттің Әуезов
шығармаларының идеялық-көркемдік сапасын, қадыр-қасиетін білгірлікпен
танып, олардың мәдениет, әдебиет тарихындағы орнын анықтауда көп еңбек
сіңірді. Қазақ әдебиетінің өркендеу жолындағы Абайдың тарихи орны
мақаласында Абайдың ... қазақ халқының жалғыз әдебиеті емес, бүкіл рухани
мәдениетінің келешегіне жол сілтегенін [7, 342 б.], - айтады. Кезінде
роман туралы әртүрлі пікірлерге қарамастан Абайдай шығарма бұл күнге
дейінгі бүгінгі қазақ әдебиетінде болған емес... Бұл қазақ әдебиетінің жаңа
биігі, жаңа белі. ...Осында біраз сыншыларымыз Абай тарихи-салт ғұрыптың
романы ма, тарихи-қоғам құрылысының романы ма деген сұрау қойып, тарихи
салт ғұрыптың романы деген жауап береді. Оған байланысты романның аты
Құнанбай болу керек деді, - дейді де, романдағы оқиғалар желісін,
кейіпкерлер жүйесін талдай келе, Абай тарихи-қоғамдық тартыстарға
құрылған, шын мағынасындағы қазақ халқының бір дәуірдегі шын өмірін,
елдігін түгел көрсете алатын роман деп аяқтайды. Оның романды талдай келе
айтқан пікірлері, терең ойлары күні бүгінге дейін тың.
Очерктің публицистикалық идеясы мен кейіпкер мінез-құлқын көрсетудің
кең таралған тәсілі болып, кейіпкер өмір сүріп, еңбек етіп отырған
ортасының жағдайы мен тұрмысы болып табылады. Автордың алдында көргенінің
бәрін жазу міндеті тұрған жоқ, дегенмен ол кейіпкердің психологиясы мен
мінез-құлқын, шығарманың идеясын ашу үшін өзіне керек жерлерін ғана таңдап
алуы керек. Ғ.Мүсірепов Мұхтар Әуезовке арнаған очеркінде оның балалық
шағын суреттеу арқылы жазушының энциклопедиялық білімінің бастауын Абай
аулымен қысы-жазы көршілес отырғанда алғандығын баяндай келе былай дейді:
Мұхтардың балалық шағы қазақ даласында кездесіп көрмеген, батыс
елдерінде де сирек кездесетін өлең мен әнге, ертегі мен жырға, жұмбақ пен
жаңылтпашқа, шежіре мен шешендердің лұғатты сөздеріне күні-түні шомылатын
шығармашылық ерекше жағдайда өтеді. Ол Абай ауылы, Абай айналасы – Абайдың
ақын балалары, Абай аулына үсті-үстіне ағылып келіп жататын ақындар,
әншілер, домбырашы, қобызшы, күйшілер, бишілер, шешендер... Қазақ халқының
қалыптасқан әдептілігі, инабаттылығы, мінезділігі, адамгершілігі – бәрі осы
ауылда. Абай елегінен өтіп өңделгені де бар. Абай айналасында өрескел
мінез, ерсі сөздерге тиым салынған. Бұл ауылда кітап бар, кітап оқу бар.
Науаи, Низами, Омар Һайям, Фирдоусилер аудармасыз өз тілінде оқылады. Абай
айналасында осындай жайлар болғанын Мұхтар өзі ұзақ жыр етіп айтатын еді.
Сол төңіректің барлық ішкі-сыртқы бейнесі зерек баланың балғын ойына
өшпестей болып орнап қалғанын сезінетін едік [8, 566 б.] - деген жолдардан
очеркші шығарманың идеясын кейіпкердің өскен ортасы мен өсу жолын көрсету
арқылы жеткізеді. Мұхтар Абайды босағадан сығалап көрмей, оның балаларымен,
немерелерімен қатар жүріп көргендігіне нақты дәлелдер келтіре отырып
бейнелейді: Кең маңдайлы, көзі бадырайған, жуан шал сегіз-тоғызға келген
жас баладан әлдеқайда өнер күткендей үмітті көздерінен мейірім төге жылы
қарайды екен. Абайдың өз шығармаларымен, Пушкиннен, Лермонтовтан, Крыловтан
жасаған аудармаларымен Мұхтар бала жасынан таныс [8, 567 б.]. Бұл очеркте
Мұхтар бейнесін ашуда автор сол ортаның жағдайын шеберлікпен кестелейді:
Жоғарыда біз Мұхтар Әуезов қазақ совет әдебиетінің айнымас іргесін қалаған
алыптар тобының ішіндегі ең кемеңгері болады дедік. Мұнымыз жәбірі жоқ
шындық қана барына бүгінгі оқушы жұрт сенуге тиісті. Өйткені бұл бір
кезеңнің ғана байламы емес, алпыс жыл ішінде екшелген, сараланған
еңбектердің өзінен туып жатқан байлам. Жас Мұхтардың бірінші тартылған
жолдарынан бастап атақты жазушы болған кезінде аяқталмай қалған жолдарына
дейін мен, ала-құласы жоқ, осыны көремін. Ұлы атамыз Абай өлмейтін сөз
қалдырған ақын-жазушыны өлді деуге болмайды десе, біз де осыған бірінші
болып, дәл келетін жазушының аты Мұхтар Омарханұлы Әуезов! Әр ақын, әр
жазушының өзі көтеріле алған биігі бар, орны бар. Мұхтардың орнына ешкім
таласа алмайды. Мұхтардан қалған сөз өлмейтін асыл сөз, жан сөзі [8, 569
б.], - деп Ғабит Мүсірепов сөз шеберінде оның кейіпкерінің тұрған ортасының
жағдайы оның мінезіне тікелей әсер етіп, психологиясын ашуда, өмірлік жолын
таңдауда өте маңызды рөл атқарғандығын нақты дәйектейді.
Кейіпкер портреті оның мінез-құлқы және іс-әрекетімен тығыз
байланысты. Осыдан барып толық картина туындай бастайды, кейіпкердің
психологиясы мен көзқарасы ашыла түседі. Бірақ, жазушы жеке адамдардың
портретін бейнелеумен ғана шектеліп қалмайды, ол кейіпкерлерін түрлі
қақтығыстарда, драмалық конфликтерде де көрсетеді. Басқа сөзбен айтқанда
оқырман санасына керекті идеяны кейіпкерлердің мінез-құлқын бейнелеу арқылы
жеткізуге тырысады.
Қазақстан жазушыларының пленумдарында, съездерінде жасаған
баяндамаларында қазақ әдебиетінің көркемдік табыстарын, даму деңгейін,
шығармалардың ерекшеліктерін ашып көрсетті. Жазушының баяндамаларында қазақ
әдебиетінің ұзақ жылдардағы тарихының көптеген мәселелері қамтылғанын
байқаймыз.
Жамбыл туралы Алып ақын атамыз атты мақаласында ... Жәкең қазақ
халқынан шыққан жаңа заманның Гомері дейміз. Жәкең шығармалары ғасырдан
ғасырға кетеді. Халық ақындарынан шыққан мұндай алып ақын болған емес. Еш
уақытта, ешбір тарихта жүз жасаған ақынның ең соңғы сағатына дейін ақындық
қуатының сарқылмағанын ешкім білген емес. Үздік дарын, сол үздік қалпынан
тынбастан жүзге шыға елімен қоштасты [7, 342 б.] дейді.
Жамбылдың ақындық ерекшелігін, өнерпаздық тұлғасын талдауға арналған
Феномен-Феникс очеркінде екі ұлы ақынның шығармашылық жолын салыстыра
зерттей келе, Абай ақындығының терең мағынасы мен күш-қуатына, әдебиеттегі
ерекше сипаты мен тарихи орнына үлкен баға береді. Бір мезгіл, бір тұста
қатар өмірге келген екі алыптың бір мақсатқа, бір тілекке ақындықтың екі
түрлі саласын бойлай келгендігін айтады. Яғни бірі жаңа әдебиет өнегесін
жазу арқылы, бірі – халықтың ежелден келе жатқан өнегесі суырып салма
ақындық жолы арқылы. Осы тұрғыда Ғ. Мүсірепов былай дейді: Ұлы Абай ХІХ
ғасырдың ақыны. Оның құрдасы Жамбыл ХХ ғасырдың ақыны, әсіресе өмірінің
соңғы он жылының ақыны. Абай қазақ халқының поэзиясын, тілін, жан-жақты
көркем өнерін оң жолға түсірген, тарихи еңбегі бар асқан дана, ұлы ұстаз,
қазақ халқының ойын өсіру, сезімін тереңдету, ар-намыс, адамгершілік
қасиеттерін шыңдау осы ұстазымыздың қолынан өтті. Қазақ ақын-жазушыларының
ана сүті мен қанына тараған деп айтарлық тәрбиесі Абайдан келеді [9, 98
б.].
Абай мен Жамбылдың қазақ әдебиетінен алатын орнына тоқталады. Сонымен
қорыта келгенде, ғұлама ғалым Ғ. Мүсірепов өзінің қомақты ғылыми мақалалары
арқылы абайтану ғылымына өз үлесін қосты. Ол әр кезде жазған Абай жайлы
мақалаларына Абайдың ақындығына оң баға берген.
Суреткер парызы атты әдеби-сын еңбегінде сөз болатын негізгі
мәселелердің бірі – ұлттар әдебиетінің бір-біріне тигізген әсері, рухани
қарым-қатынасы, ұлт әдебиеттерінің томаға-тұйық жағдайда дамуы мүмкін емес
екені айтылып, орыс жазушыларының шығармашылық жолдарын, образдар жасаудағы
табыстарына тоқталады. Әдебиетіміздің игі дәстүрі, Заманымыздың озық
жазушысында Александр Фадеев, Қайсар Виссарионда Виссарион Белинский,
Совет әдебиетінің ұлы атасыда - Алексей Горький, Орыстың ұлы ақыны М. Ю.
Лермонтов, Біздің классикте Михаил Шолохов туралы, Украина әдебиеті
туралы Үлкен әдебиет, Украинаның бәйтерегінде Тарас Шевченкоға
байланысты мақала, Тәжік исскуствосының өркендеу жолындағы кейбір
ерекшеліктер, қазақ-өзбек байланыстары жөнінде Өнер туыстығы, Қос
жұлдыз атты мақалалар жазып, баяндамалар оқыған [7, 343 б.].
Совет драмматургиясының кезекте тұрған кейбір мәселелері атты
мақаласында қазақ драмматургиясының шарықтап дамығаны, ұшан-теңіз
жетістіктерге ие болғаны, жанрлық жағынан кемелденіп биік асуға шыққаны
атап өтіледі. Драматургияның өзекті мәселелері: тартыс, адам образы,
сахнадағы қимыл-әрекет, тіл шеберлігі, композиция жөнінде өз ой-
толғаныстарын ортаға салады.
Ғабит Мүсіреповт3ң бірсыпыра мақалалары көркем өнер туралы. Драма,
опера, кино өнері туралы айтулы жетістіктерді көрсетумен қатар,
кемшіліктерді айта отырып, оны болдырмау жөнінде жанашырлықпен айтқан
пікірлерін көреміз. Жазушының Қазақ халқының атақты ері (Амангелді Иманов
туралы пьесса), Абай трагедиясы, Абай – қазақ операсының жаңа белі,
Абай Қарағанды театрының жаңа табысы, Жамбыл картинасы, Кино өнерінің
келелі мәселелері, Халық қазынасы, Әдебиет пен көркемөнер талапқа сай
болсын, Ахмет Жұбанов туралы Халықтың қадірменді ұлы секілді әр жылдарда
басылған мақалаларында өнердің халықтың рухани дамуына қосар үлесінің зор
екенін айта келе, көркем әдебиет пен өнердің ажырамас бірлігін, жазушының
әдебиеттің тәрбиелік, эстетикалық қызметі, ақын-жазушылардың халық алдында
парызы, жазушылық шеберлік туралы әр жылдарда атқан ой-пікірлері бүгінгі
әдебиетке толық қатысы бар құндылығын жоймаған пікірлер деп айтамыз. Көркем
әдебиет пен өнерге үлкен талап тұрғысынан қараған ол, шығармаларын жазуда
өзіне де сондай талап қоя білді.
2 ҒАБИТ МҮСІРЕПОВ – ҚАЗАҚ КӨРКЕМ ОЧЕРК ҰСТАСЫ
2. 1 Қазақ очеркінің қисындық мәселелері
Очерктің идеясын бейнемен үйлестіру, түрлі мәліметтерді шеберлікпен
қолдану шешілмейтін нәрсе емес. Мұны шеберлерден үйрену шарт. Көркем
шығарманың құралдары: бейнелік, бөлшек, портрет, тілдік характеристика,
пейзаж, жеке көзқарас, сюжет т.б. сияқты көркем-публицистикалық дүниелерге
тән жинақтауды пайдалану арқылы саралау мен пайымдау, дәлелдемелер, сан,
цитата, тарихи параллель, анология арқылы беріледі.
Типтік характердің өміршеңдігі мен тереңдігі очеркшінің өмірмен
байланысына, көзқарасы мен ой-танымына, шеберлігіне байланысты. Очерктегі
адам бейнесін жасаудағы маңызды шарт кейіпкердің мінез-құлқындағы
ерекшеліктері жақсы көрінетін жерлерін айқын бейнелеу болып табылады. Бұл
жерде типтік характерді ашуда кейіпкердің портреті мен оның көзге көрінер
ерекшеліктеріне оқырман назарын аудара білу маңызды рөл атқарады. Шебер
очеркшілердің портреттік сипаттамасында терең публицистикалық мағына
жатады. Очеркте бейнелеумен бірге пайымдау, бейнемен бірге ой жүреді.
Бейнелеудің басқа түрлері сияқты портреттің де негізін бөлшек (деталь)
құрайды.
Очеркист өмірдің барлық элементтерін бейнелей алмайды, өйткені, ол
шексіз. Сондықтан ең маңызды, ақпарат көзі мол мәліметтерді ғана топтайды.
Типизацияның ең шыншыл, маңызы бар құралы – бөлшек (деталь) екенінде
дау жоқ. Бөлшекті шеберлікпен қолдана білу өмірдегі шындықты бейнелеуге
мүмкіндік береді. Тұрақты бөлшектер өмірді абстрактылы емес жеке көрсетеді.
Ал, ұсақ, бірақ қызықты бақылауларды жинақтау (обобщение) күшін біріктірген
кезде ғана очеркте қызықты бөлшек орын алады. Бірақ кей кезде очеркшілер
басты мағынаны ашпайтын, бейнеден де, шығарманың идеясынан да алшақ жатқан
бөлшектермен әуестенеді. Мысалы, орта бойлы, бет-әлпеті кәдімгідей,
басында бөрік, ерекше белгілері жоқ, - деген сияқты бейнелеу нені бере
алады? Әңгімеге сияқты очеркке де ерекше белгілер мен маңызды бөлшектер
керек-ақ [10, 52 б.].
Өмір мен адамдарды маңызды бөлшектер арқылы олардың ішкі мазмұны,
болмысы, кейіпкерлердің көзқарастары мен психологиясының көрінуі үшін
қажет. Тұрақты бөлшек портреттің аяқталуына көмек береді, бейнені айқын,
сезімтал етіп көрсетеді.
Б. Майлиннің Жасасын Мұсабай! очеркіндегі Мұсабайды жазушы былай
суреттейді: Құрысқан қара жігіт. Сөзге жомарт, ертеден қара кешке дейін
сөйлесе шаршамайды, өз сөзінен басқаға құлақ салмайтын да мінезі бар [11,
224 б.]. Ал Ғ. Мұстафиннің Алыптың кереметтері очеркіндегі Нұртазаұлы
Жұмабек бейнесін сомдау барысында жазушы тұрақты бөлшектерді былай
пайдаланған: ... қара ағаштай қатыңқы, бурыл шаш, қара шұбар жігіт [12,
297 б.], - десе, М. Әуезовтің Жуалы колхозшысы очеркіндегі Ырысбекті ...
қызыл күрең, еңбекке піскен, ірі денелі, сан етті [13, 87 б.], - деп
суреттеген.
Міне, осындай бейнелерді сомдауда пайдаланылатын бөлшектер шығарманы
шыншыл, өміршең етеді. Очеркист кейіпкерлердің сөзінен, тұлғасы мен бет-
әлпетінен, күлкісі мен көздерінен, дене бітімінен бір ерекшелікті байқап,
оны атап көрсеткен кезде ғана тірі жанға айналады.
Шыншыл бөлшек әр нәрсені толығырақ бейнелеуге көмектеседі, шығарманың
көркемдігін арттырып, оны айқындай түседі. Бөлшектер елеулі және елеулі
емес болып екіге бөлінеді. Біріншісі де, екіншісі де біркелкі маңызды
рөлдер атқарады, бірақ елеулі емес бөлшектің маңыздылығы көңілде күмән
туғызады. Мысалы, мәтіндердегі Мұсабайдың сөзге жомарттығы, Нұртазаұлы
Жұмабектің бурыл шашы, Ырысбектің еңбекке піскендігі - елеулі бөлшек
емес, бірақ маңызы бар.
Бейнелейтін затқа немесе жағдайға айқындылық беру очеркші оқырманды
өзіне бірден тартып, сендіре алатын тұрақты бөлшектерді көрсетеді. Суретші
үшін маңызы бар бөлшек шеберлігі очеркшіні беллетристикамен жақындата
түседі. Және ол оқырманға дәлелдің мәнін, психологиялық және тарихи
атмосферасын сезіндіреді. Сонымен қатар очерктегі бөлшекті әлеуметтік-саяси
мағыналық пен құбылыстың өзектілігін айқындау үшін қолдануға да ерекше мән
береді.
Тұрақты бөлшектер мен толықтыруларды портрет пен басқа да бейнелер
туындайды. Портретпен жұмыс істей отырып очеркші тұрақты кейіпкердің сыртқы
бейнесін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Қазақ көркем очеркілері өмірді бейнелі жолмен тану
құралы ... ... ... ... ..6
1.1 Очерк – шындықтың кішкене бір
бөлігі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...-
1.2 Ғабит Мүсіреповтің көркем
очерктері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..15
2 Ғабит Мүсірепов – қазақ көркем очерк
ұстасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 24
2.1 Қазақ очеркінің қисындық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..-
2.2 Ғабит Мүсірепов очерктеріндегі бейне жасау
шеберлігі ... ... ... ... ... ..35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..48
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Әрбір үлкен жазушы өзінің көркем
шығармаларында ғана емес, сонымен қатар туған әдебиет жайын ойлай отыра
атқарған өзге істерінде де, әдебиеттің жаңа, жас күштерін тәрбиелеуге,
халықтың рухани қазынасының дәреже-деңгейін көтере беруге азаматтық борыш
сезімімен келіп ат салысу бағытында да ерекше үлкен болуға тиіс.
Қазақ әдебиетінің негізін қаласқан көрнекті бір топ аға
жазушыларымыздың халық алдындағы, әдебиет алдындағы, қоғам алдындағы
сіңірген ерен еңбектерін сүйсіне айтқанда, біз әрдайым осындай сан-саладан
жылғалап келіп тоғысар мол жемісін жинақтап еске аламыз.
Қазіргі қазақ әдебиеті ордасының алғаш іргетасы қаланып, шаңырағы
көтерілгенде, оның басы-қасында болған, сол кездегі жас қайраты мен тұнық
тілегін біржола соған арнап, одан бергі жемісті ұзақ жылдарын бір соның
жолына іркусіз жұмсаған – қадірменді жазушымыз Ғабит Мүсірепов. Ғабит
Мүсірепов – очерк жанрының шебері. Ғ. Мүсірепов очерк жазу үстінде тынымсыз
құбылған көңіл-күй үстіндегі адамдарды, олардың тұңғиық рухани дүниесін,
сырлы құпиясын суреттеуде үлкен шеберлікке қол жеткізген. Жазушы
шығармашылығынан орын алатын очерк жанрындағы туындылары өмірдің шындығы
мен қазақ жері тарихының тереңіне сүңги білген зергер ұста соққан бұйым
секілді әсер береді. Очерк жанрының мақсатының өзі – көрген мен білгенді,
өмірде бар мәліметтерді тізбектеп немесе шаруашылық түсіндірме жасау құралы
емес екені мәлім.
Очеркте кейіпкер тілі мен автор тілін ажырата білу маңызды мәселе.
Кейіпкер тілі оның әлеуметтік затынан, ішкі жан-дүниесінің психикалық
қалыптасуынан бөлінбейді. Кейіпкердің ішкі жан-дүниесін, оның өмірге деген
көзқарасын очеркші оның қандай да бір іске, өзге адамдармен қарым-қатынасы,
өмір құбылыстарына саясат, ғылым мен жалпы өнерге деген қатынасы арқылы
көрінуі мүмкін.
Ғ. Мүсіреповтің очерктерін оқығанда негізінен жақсы әсер аламыз. Оның
әрбір очеркі көркемдік шеберлігімен, идеялық ой-пікірінің салмақты да
маңыздылығымен есте қалады.
Зерттеу нысаны. Ғабит Мүсірепов қазіргі қазақ әдебиетіндегі очерк
жанрын жетілдіріп, кемелдендіре түсу бағытын күрделендірді. Жазушының
шығармашылық көп еңбек сіңіргенін айрықша атаған жөн.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жазушының қазақ әдбиетіне
қосқан мол үлесін аңғарту. Очеркистік шеберлігін мүмкіндігінше анықтап
белгілеу. Бұл мақсатқа жету үшін алдымызға мынадай міндеттер қойдық:
- Ғабит Мүсірепов очерктерін саралау;
- Жазушы очерктерінің сюжеттік-композициялық ерекшеліктерін, образ
жасау, кейіпкер характерін ашудағы шеберлігін таныту;
- Қазақ көркем очерктерінің қисындық мәселелерін зерттеу.
Диплом жұмысының дереккөздері. Ғабит Мүсіреповтің таңдамалы үш
томдығы. Жарияланған мақалалар мен сыни еңбектер.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Бұл зерттеу еңбектее Ғ.
Мүсіреповтің көркем очерктері зерттелді. Ғабит Мүсіреповтің очерк жазудағы
шеберлігі, нақтылығы, сөз саптауы, даралап суреттеудегі авторлық ұстанымы,
дүниетанымы жан-жақты зерделенді. Көркем шығармадағыдай көркем очеркте де
адам бейнесін, мінезін, бейне жасау шеберлігі мүсіндеудің жолдары екені
көрсетілді.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Еңбекті көмекші құрал ретінде
пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
• Очерктің негізгі артықшылығы – өнердің тәрбиелік, танымдық,
эстетикалық қызметі бір арнада тоғысатыны дәлелденді;
• Очеркте сезім көркемдеу және бейнелеу құралдары арқылы белгілі
бір идеяны әсерлі әрі айшықты формада жеткізілетіні көрсетілді;
• Ғабит Мүсірепов – қазақ көркем очеркінің ұстасы;
• Ғ. Мүсірепов очерк жазу үстінде тынымсыз құбылған көңіл-күй
үстіндегі адамдарды, олардың тұңғиық рухани дүниесін, сырлы
құпиясын суреттеуде үлкен шеберлікке қол жеткізген.
Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысын жазу барысында, жинақтау, талдау,
жүйелеу, тұжырым жасау әдістері пайдаланылды.
Жұмыстың құрылымы. Бұл жұмыс үш бөлімнен, яғни кіріспе, негізгі,
қорытынды бөлімдерінен тұрады. Негізгі бөлім екі тараудан және әр тарау екі
тараушадан құралған. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі көрсетілген.
1 ҚАЗАҚ КӨРКЕМ ОЧЕРКІЛЕРІ ӨМІРДІ БЕЙНЕЛІ ЖОЛМЕН ТАНУ ҚҰРАЛЫ
1. 1 Очерк – шындықтың кішкене бір бөлігі
Әдеби туындыларда, негізінен, өмір шындығы бір немесе бірер ықшам
эпизод мөлшерінде, адам тағдыры бір немесе бірер жинақы оқиға көлемінде
ғана көрсетіледі. Оқиғаға қатысатын қаһармандар санаулы, олардың басынан
өтетін құбылыстардың бәрі емес, кейбір үзіктері ғана суреттелетін
болғандықтан, мұндай шығарманың көлемі де шағын, ықшам. Адам мінезі мұнда
көбіне қалыптасқан, дайын қалпында көрінеді. Кейіпкер өмірінің көп бұралаңы
– шығарма сыртында – баяндаудан да, суреттеуден де тыс; авторлық материал –
нағыз қажетті детальдар мен штрихтар ғана.
Қазақ әдебиеті энциклопедиялық анықтамалығында очеркке мынадай
анықтама берілген:
Очерк – әдеби-публицистикалық жанр. Очерк негізінен, автордың көзімен
көрген, зерттеген өзі шығармасында жинақтаған, идеялық тұрғыдан сыналған
өмірдің нақты фактілерінен, құбылыстарынан, оқиғаларынан алынады. Оның
негізгі артықшылығы – өнердің тәрбиелік, танымдық, эстетикалық қызметі бір
арнада тоғысады. Очеркте оқушының сезімін көркемдеу және бейнелеу құралдары
арқылы белгілі бір идеяны әсерлі әрі айшықты формада жеткізеді. Онда
тақырып логикалық та көркемдік те шешімін табады [1, 420 б.].
Очерктің бірнеше түрі бар: жолсапар (сапарнама, саяхатнама), портрет,
оқиғалы публицистикалық очерктер. Газет, журналда этюд, эссе, очерк-диалог,
очерк-күнделік түрлері бар. Очерктің негізгі айырмашылығы – ол еш уақытта
ойдан шығарылған фактіге құрылмайды. Очеркте нақты өмір шындығы нақты
адамдар алынады. Демек, оның күші – нақтылығында, деректілігінде. Онда
оқиғаның болған жері, уақыты, кейіпкер есімі дәлме-дәл көрсетіледі.
Очерктегі образ жасау тәсілінің өзіндік өзгешелігі бар. Очерктің қаһарманы
– заманымыздың қаһарманы. Демек, еліктерлік, тәлім аларлық сипаты жоқ кез
келген адам, кез келген өмірбаян оған образ бола алмайды. Очерктің міндеті
– адамды оның еңбек үлгісімен, моральдық пәк қасиетімен, қоғамның өзге
мүшесіне өнеге болатын кейіпкерді таныту [1, 420 б.].
Ш. Уәлихановтың Жоңғар очерктері қазақ очерктерінің бастауы болған.
Кейін Б. Майлиннің Алыпты аралағанда, І. Жансүгіровтің Жарыс,
Соқашылар очерктер жинағы шықты. Екінші дүниежүзілік соғысы кезінде Б.
Бұлқышевтің, М. Ғабдуллиннің, Б. Момышұлының, Ә. Сәрсенбаевтың, Ж.
Жұмақановтың, П. Кузнецовтың көптеген очерктері жарық көрді.
М. Әуезовтің Түркістан солай туған, С. Мұқановтың Туған жердің
тыңында, Ғ. Мүсіреповтің Отарлар оралып келеді, А. Тоқмағамбетовтың Ақ
күріштің атасы, Теміртау, М. Иманжановтың Тыңдағылар, Х. Ерғалиевтің
Өмір шежіресі деген очерктері жарияланды.
Ал академик Зейнолла Қабдолов очерк хақында былай деген: Очерк –
қысқа көлемді көркем шығарма. Мұнда үлкен шындықтың кішкене бір бөлегі,
адам өмірінің аздаған эпизоды нәрлі тілмен, әрлі суреттер арқылы шебер,
тартымды бейнеленуге тиіс. Бірақ очерктің әңгімеден бірнеше өзгешелігі бар.
Ең бастысы: очеркте суреттелетін шындық – ойдан шығарылған нәрсе емес,
өмірде болған не бар ақиқат; очерктің қаһарманы – ойдан жасалған бейне
емес, өмірде болған не бар адам. Содан соң, очерк өткен шақтың көне
шындығынан емес, осы шақтың жаңа шындығынан ғана туады. Бұл ретте, очерк –
өз кезінің үні, жаңаның жаршысы [2, 307-308 б.].
Очерк туралы пікірлер көп және әр алуан. Мәселен, М. Горький очеркті
шын мәніндегі көркем шығарманың өзі емес, эскизі деген. Кейде ол очеркті
ғылыми-зерттеу мен әдеби шығарманың ортасында тұрған аралық зат деп те
түсіндіреді. Екеуінде де шындық бар. М. Горькийдің өзі тарихтан белгілі
Қанды жексенбі оқиғасына байланысты Күн перзенттері драмасымен Клим
Самгин романынан бұрын 9 январь очеркін жазған болса, А. Фадеев Жас
гвардия романынан бұрын дәл осы тақырыпқа очерк жазып, барлау жасағаны
мәлім. Сондай-ақ қазақ әдебиетіндегі М. Әуезовтің Өскен өркені, С.
Мұқановтың Тыңдағы толқындары, Ә. Нұрпейісовтың Курляндиясы тәрізді
бірқатар күрделі туындылар да әуелі очерктерден басталған 2, 3008 б.. Осы
тұрғыдан қарағанда очерк кейде өзінен кейін дүниеге келетін көркем
шығарманың эскизі секілді екені рас. Сонымен қатар очерктің негізінде
нақты өмірдің ақиқат деректері жатуы – оны ғылыми зерттеуге ұқсатса,
шындықтың шынайы суреттеліп, көркем жинақталуы шын мәніндегі әдеби
шығармаға ұластырады. Оның үстіне очеркте беллитристиканың да,
публицистиканың да сипаттары бар. Мұнда да ол – аралық нәрсе! Очеркті,
тіпті, тегі жағынан алып қарасақ та әрі әдеби жанр, әрі газет жанры екенін
аңғарар едік.
Очерктің түрлері туралы пікірлер де көп және әр тарап. Әдебиет
зерттеушілері В. Сорокин мен Ф. Головеченко ғылыми очерк, тарихи очерк,
публицистикалық очерк, этнографиялық очерк деген түрлерге бөлсе, жазушы В.
Абрамилов бір кезде социологиялық очерк, психологиялық очерк, мемуарлық
очерк, сатиралық очерк немесе зерттеу очеркі, тұрмыс очеркі, кейде тіпті
очерк-пейзаж, очерк-фотография деп түрлендірген. Мұны кезінде М. Горький
қатаң сынағанды. Ондай-ақ очерк отызыншы жылдарда тақырыпқа қарай
топтастырылып, өндірістік очерк, колхоз очеркі, әскери очеркі, мінез очеркі
деген салаларға бөлінсе, қазіргі кездің өзінде қайсыбір очерк теоретиктері
мен әдебиет зерттеушілері әңгіме-очерк, документті очерк, беллетристикалық
очерк, очерк-репортаж, очерк-фельетон деп, жанрлық өзгешелігіне қарай
жүйелеп жүр [2, 308 б.].
Мұның да онша дәйекті саралау емес екені көрініп-ақ тұр. Айталық,
әңгіме-очерк деген, біріншіден, әңгіме-роман немесе әңгіме-драма деген
сияқты ерсілеу көрінсе, екіншіден, очерк-әңгіме болса, беллитристикалық
шығарма болғаны емес пе? Олай болса, беллитристикалық очерк деген жеке түр
белгілеудің қанша қажеті бар?... Бұдан гөрі қазақ очеркінің тарихы мен
теориясын арнайы зерттеп кеткен журналист Т. Ыдырысовтың өз тұжырымы
әлдеқайда дәлелді де дәйекті: Қазақ баспасөзінде қазір жол-сапар очеркі,
проблемалық очерк түрлері бар [2, 308 б.].
Қазіргі қазақ очеркінің Ш. Уалихановтан басталып, біздің күндерге
дейін келетін тарихын қозғалтсақ, жүз жылдың шежіресін шерткендей қыруар
әңгіме қоздатқан болар едік.
Қазақтың қалам қайраткерлері елдің түкпір-түкпіріндегі тың игеру
барысынан көлемді көркем очерктер циклын жазуға кірісті. Бұған, әрине,
үкіметтің алға қойған міндеттері түрткі болды.
Қазақ әдебиетіне Сұлушаш, Ақ аю, Өмір мектебі, Ботакөз,
Сырдария сияқты шоқтығы биік көркем шығармалар берген біртуар тұлға тың
игеру тақырыбына ең көп қалам тербеген жазушылардың бірі болды. Өзінің
шығармашылық жолында әдебиет пен журналистиканы қатар алып жүрген С.
Мұқанов көптеген газет-журналдарға басшылық етті, әдеби дүниелермен бірге
публицистика жанрларында да еркін жазды. Әсіресе оның тың тақырыбына жазған
очерктерінің өзі бірнеше кітапқа жүк боларлықтай [3, 212 б.].
Публицистикада тақырыпты таңдау шығармашылық жемісіне тікелей әсер
етеді. Шығарманың сәтті немесе сәтсіз болуы, оны оқырманның оқу, оқымауы да
сол тақырыпты таңдаудан бастау алады. Сәбит Мұқанов тың тақырыбына мол
жазды, өндіре жазды. Тың игеру тақырыбының ішкі қатпарларын ашып, қопара
жазды. Бұл тақырып – қаламгерді бұрыннан толғандырып жүрген, ішкі ой
қазанында қайнап, әбден пісіп-жетілген мәселе болатын. Сәбит Мұқановтың
туған, өскен жерінің өзі – Қазақстанның Солтүстік өңірі, 50-ші жылдары
тыңға түрен салынғандағы бар жаңалық сол Солтүстік өлкеде ерекше қарқынмен
өріс алды. Сәбиттің өз тақырыптарын халық ішінде жүріп табатындығы, елге
етене жақындығы ғалым С. Қирабаевтың мына ойларынан көрініс табады: Сәбит
шын мағынасындағы халықтық жазушы. Халықтың қайнаған тіршілігінің жуан
ортасынан шыққан ол кейін де өзі туған ортадан, халық өмірінен алыстап
кеткен жоқ. Оның халықпен байланысы – кездейсоқ кездесулер емес, табиғи
туыстық.
... Ел өміріндегі жаңалықтарға да дер кезінде үн қосып отырады.
Жазушының қоғамдық актуальды мәселелерді көтерген әдеби очерктері – оның
халық өмірі мен байланысының деректі куәлары сияқты 3, 213 б.. Қазақ
жерінде тың игеріле бастаған кезде ... жазушы тың даланы талай кезіп,
аралап шықты. Туған жердің тыңында атты очерктер кітабын жариялады. Туған
өлкенің бүгінгі тіршілігі оның Саяхаттар атты кітабына материал берді.
Шетелдік сапарлар негізінде ол Алыптың адамдары, Адам атаның шоқысында
атты очерктер кітабын жазды. С. Мұқанов – публицистің Туған жердің
тыңында атты очерктер жинағын парақтағанда жоғарыдағы ойларымызға тірек
боларлық көп дәлел таптық.
Қазақ публицистикасындағы очерк жанрының дамуына өз қалам қайратын
өлшеусіз үлес қосқан сол Сәбит Мұқанов жазушы Мұхтар Әуезовтің 60 жылдығына
арналған баяндамасында: ... Мұхтар очерктер де жазды. Солардың ішінде
көпшіліктен жақсы баға алғаны – тың және тыңайған жерлерді игеру тақырыбына
арналып 1955 жылы жазылған, баспасөз бетінде жарияланған Түркістан солай
туған деген очеркі 3, 213 б., - деп атап көрсетіпті.
Әуезов – публицист, тың совхозының тыныс-тіршілігін ұтымды сюжет
желісін тауып, бір-бірімен жалғасып жатқан оқиғалармен әдемі өрбітеді.
Сабақтас алты тарауда бірнеше адамның бейнесі сомдалады. Сол адамдардың
кескін-келбетін табиғат көріністерімен астастырып суреттеу де қаламгер
шеберлігін көрсетеді.
Очеркте келелі проблемалар, көкейкесті мәселелер қозғалып, әлеуметтік
мәні бар қорытындылар жасалған. Бұнын бәрі шығармада кейіпкерлер характері,
лирикалық шиеленістер туындайды.
М. Әуезовтің 50-ші жылдардағы публицистік шығармаларынан ең алдымен
байқағанымыз – проблема қоя білу және оны талдап жеткізу шеберлігі. Оның
көптеген мақалаларында мәселенің қоғамдық-саяси, әлеуметтік-мәдени астары
күн тәртібіндегі маңыздылығымен астасып жатыр. Қазіргі қазақ
публицистикасындағы жанрлық, композициялық, архитектоникалық, стилистикалық
сан алуандық бірден пайда бола қойған жоқ. Ол түр мазмұнға сай болуы
керектігін түсінген қазақ публтцистерінің көп жылғы түрлік (формалық)
ізденістерінің нәтижесі болып табылады.
Тың игеру тақырыбына арналған көркем-публицистикалық шығармалардың
ішінде Сафуан Шаймерденовтің Алғашқы сәлем, Сейтжан Омаровтың Атбасар
даласында, Қорғалжын алқабында, Тың түлектері, Өтебай Қанахиннің
Құтты қоныс очерктеріне қазақ халқының қонақжай мінезі, достық, ынтымақ,
бірлік тақырыбы өзек болады.
Қазақ публицистикасына соғыс жылдарында-ақ араласа бастаған Мұқан
Иманжанов өз қолтаңбасын қалдырып кетті. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы
майдандағы досы Баубек Бұлқышевпен көп хат жазысып тұрған. Баубек дүниеден
өткенде жазған Қош бол, Шығыс ұлы деген қаралы хат арқылы көпшілікке
Тауұлы деген атпен танылған да осы қаламгер. Бұл туралы Иманжановтың
Социалистік Қазақстан мен Лениншіл жас газеттерінде жарияланған лепті,
асқақ романтикашыл өр туындыларының әрқайсысы әдеби елеулі құбылыс болатын
[3, 214 б.].
Мұқан публицистиканың очерк жанрында көп қалам тербеді. Әрі очерк
жазуға үлкен дайындықпен келу керектігін жастарға түсіндіріп кетті. Газет
очеркі дегенді қарапайым тілмен айтсақ қызықты материал, өмірді салқын
қанмен, шаблонмен үстірт баяндау емес, қызыға жанын сала жазған, адамның
ішкі дүниесін, сырын айтатын материал [3, 215 б.], - деп жазды ол.
Сонымен, 50-ші жылдардағы қазақ публицистикасы негізінен очерк түрінде
дамыды.
Тек 50-ші жылдардың екінші жартысынан бастап Кеңес елінің шет
мемлекеттермен байланысы қауырт нығайды. Кеңес елі делегациясының құрамында
біздің белгілі қалам қайраткерлеріміз шет елдерге шығып, соның нәтижесінде
баспасөз бетінде көптеген жолсапар очерктері дүиеге келді. Олар: М.
Әуезовтің Индия очерктері, Америка әсерлері, С. Мұқановтың Адам ата
шоқысында, Халықтық Германияда, Ғ. Мүсіреповтің Кездесулер, Х.
Есенжановтың Париж көріністері, Б. Момышұлының Куба әсерлері, М.
Қаратаевтың Мысыр сапары, С. Қирабаевтың Италия әсерлері, С. Шәріповтің
Мынау тұрған Монғолия, Ж. Молдағалиевтің Ежелгі елдің жігіт шағы,
Ә.Әлімжановтың Елу миль сумен, құрлықпен т.б. очерктері [3, 215 б.].
Сөйтіп 50-ші жылдардағы публицистиканың тағы бір ерекшелігі қазақ
көсемсөзінде жолсапар очерктері шоғырының жарқырап туғандығы. Жалпы
сапарнама оқырманның жан дүниесін байытып, ой-өрісін өсіретін, дүниеге
көзқарасын кеңейтетін, шет елдердің тұрмыс-тіршілігі, салт-сана, әдет-
ғұрпымен, мәдениетімен егжей-тегжейлі таныстыратын ерекше жанр. Шет елдің
жерлерін жазушымен бірге оқушы да қоса аралағандай күй кешеді.
Жалпы, 50, 60-жылдары қазақ әдебиетінде ағыл-тегіл өлеңдей жазылатын,
патетикалық пафос та, еркін толғау, шабытты шалқу да бар сөзге айналды. Сөз
болғанда да, қазақ тілінің бүкіл бояу-айшығын, мақам, екпінін, әуез,
сымбатын бойына тоғыстырған асыл сөз.
Ғафу Қайырбеков публицистикасы жанрлық жағынан екі түрлі: мақала мен
очерк. Автор шығармаларында осы екі жанрға тән талап түгел сақталған. Ғ.
Қайырбеков очерктері өзіндік ерекше композициялық құрылымымен ерекшеленеді.
Алдымен автор шығарма тақырыбын тауып қояды: Дән сабағы - ән сабағы,
Қарақазан Қарсақпай, Ер мен Есіл, Ақтеректер аясында, Құтты жыл
құшағында т.б.
Ғафу Қарқаралы басында атты көлемді очеркінде еңбек адамдарының
бейнесін жасайды. Ақын өз ісіне шын берілген қарапайым жандарды көргенде
дегбірінен айрылған тұлпардай өлең тілмен сөйлейді, поэтикалық шарықтауға,
шалқуға ерік береді.
60, 70-жылдардағы қазақ әдебиеті шұрайлы тілмен көркейе түсті. Бұл
әсіресе сол кездері мол жазылған лепті мақалалар мен көркем очерктерде
көрініс тапты. Осы кезең туралы сөз еткенде, профессор С. Қирабаев:
Қазақтың көркем әңгімелерімен жалғас, көсемсөз, очерк, ой толғанысы,
өмірді бейнелі жолмен тануға ұмтылған публицистика да бұл дәуірде едәуір
өркендеді. Бұған Ғ. Мүсірепов, Ә. Әлімжанов, С. Жүнісов, С. Бақбергенов, Ә.
Нұршайықов, Ә. Шәріпов т.б. қатысты [3, 218 б.]. Республика
еңбеккерлерінің өмірінен Ә. Нұрпейісовтің Ақбидай туралы аңыз (1965), Ж.
Ысмағұловтың Адам мерейі (1968) атты очерктер кітаптары жарияланды. Ә.
әлімжановтың орыс тілінде шыққан Ғасырлар мен континенттерден асып
(1973), Ә. Шәріповтің Алыс жағалаулар атты кітаптары олардың шетел
сапарларынан алған әсеріне құрылды. Сол жылдарда жарық көрген Кәкімжан
Қазыбаевтың Рейхстагқа ту тіккен жігіт, Әнуар Әлімжановтың Диқан туралы
аңыз, Сырбай Мәуленовтің Шыңдағы шұғыла, Диқан мерейі, Ұзақ Бағаевтың
Жаңа арна, Жұмағали Ысмағұловтың Адам мерейі, Астана, алтын үзік ақ
отаулар, Өркенді қала – Өскемен, Нарғазы Шәкеевтің Менің таныстарым
очерктерінің көркемдік, түрлік, композициялық, тілдік тұрғыдан қазақ
публицистикасының дамуындағы жаңа парақтарды ашқандығын айту абзал.
ХХ ғасырдың 60-шы жылдарында халқымыз Ұлы Отан соғысының
ауыртпалықтарынан, сталиндік әкімшілік-әміршілік жүйе кесапаттарынан арыла
бастады, саяси дамуда жылымық шақ туғаны белгілі. Бұл уақытта адамзат
тарихында тұңғыш рет адам баласы ғарыш кеңістігіне ұшты, көптеген жаңа
қалалар бой көтерді, зауыт-фабрикалар іске қосылды. Тың жерлерді игерудің
алғашқы жемістері көрініс тапты. Осындай дүбірлі оқиғалардың шежіресі
баспасөз бетінде жазылды. Әсіресе Лениншіл жас газетіндегі очерктер мен
проблемалық мақалалардан жалпы қазақ публицистикасының даму белестерін
айқын аңғаруға болады [3, 219 б.].
Сол кезде суреткердің еркін көсілуіне, өз қарым-қабілетін байқатуға
ыңғайлы жанр – очерк болды. Жазушы Шерхан Мұртаза очеркті өзгеше жазудың
түрлі формасын көрсете білді. Композициялық ізденістерге барды. Бұрын-соңды
кездеспейтін жаңаша бастау, өзгеше оқиға өрбіту, тың тақырыпты қою, соны
соқпақтар іздеу талаптарын Шерхан өзіне де, өзін қоршаған басқа
қаламгерлерге де қоя білді.
Шерханның Ұзақ түндегі қысқа ұйқы, Шахтер үні, Ел сенімі – ерге
серт, Жауқазын, Қаздар қайтқанда очерктерінен байқаған өзгешеліктер –
бас-аяғы жұп-жұмыр оқиғалар желісіне құрылуы, қысқалық пен дәлдік. Оның
очерк жазудағы тағы бір қыры – шығарманың тың композициялық формасын таба
білетіндігі. Бұлттар көшіп барады очеркі, Династияның тууы, Инсаровтың
ұрпағы, Өзін-өзі жеңген адам, Кран үстіндегі қыран, Жарыс бақталастық
емес, Арманда шек жоқ екен, Отан оттан ыстық, Тас қақыратқан күш,
Болат буын, Бұлттар көшіп барады деген бірнеше тақырыпшаларға бөлінген.
Олардың әрқайсысында Теміртау қаласындағы зауытта жұмыс істейтін әр түрлі
ұлт өкілдері Дәку Әбдиев, Николай Бенинский, Рахима, Михаил Булыгин, Назар
Шалқаров, Бекен Дүйсенбаев, Владимир Конев, Еламан Байғазиев сынды
кейіпкерлер бейнесі сомдалады [3, 220 б.].
Ш. Мұртазаның Араб елдеріне барған сапарынан жазған жолсапар
очерктерінен де жаңалық лебін сеземіз. Бұрын-соңды қазақ әдебиетіндегі
жолжазбаларда көрген-білген оқиғалар автордың өз атынан баяндалатын. Ал
Сфинк сөйлейді, Ніл сөйлейді деген жолсапар очерктерінде Ш. Мұртаза
басқаша тәсіл қолданады.
Шерхан Мұртаза ел ішінен өмірі өнеге боларлық қаһарманды іздеп тауып,
елді елең еткізетін тың да тосын тақырыптарға баруға жол ашты. Бір ғана
мысал: 1963 жылғы 23 мамырдағы газет санында автор Амантай Сағындықов
Суарылған болаттай деген материалында: Біз бірінші домна пешінің алып
құрылысына кіргенде Нұрсұлтан мың градустық қызуға балқыған шойыңды отша
көсеп жатыр екен ... (ЛЖ. 1963, 23 май), - деп жазыпты [3, 221 б]. ... Бұл
– бүгінгі елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев туралы жазылған алғашқы
очерктердің бірі болатын.
Оралхан Бөкеев өзінің алғашқы очерктерімен бөлек тыныс ала келді.
Оралханның Рахмет, Жүке атты диқаншы Жүнісбек Аусарбаев жайлы портреттік
очеркі жарық көрді. Автор өз кейіпкерінің өмір жолын төрт кезеңге бөліп,
өзгеше сюжеттік-композициялық құрылымын түзеді.
Оралхан шығармашылығының ішкі қуат әлеуеті бұрынғыдан да ашыла түсті.
Оның шығармашылығы тар қыспақты жарып, арна бұзған, бұғаудағы қазақ
халқының еркіндікке құлаш ұрған жан дауысы еді. Ол енді шығуға болмайтын
Кеңестік шеңбердің ауқымынан да асып кетті. Оны тіпті біреу байқап, біреу
байқамай да қалды.
1. 2 Ғабит Мүсіреповтің көркем очерктері
Шеберліктің қыры мен сыры, әдісі көп қырлылықты талап етеді. Сюжеттік
желі, композициялық бітім, образ, деталь, тіл мен стиль ерекшеліктері
шеберлік сырын қамтиды, бұл компоненттер бір-бірімен жымдасқанда ғана
шығарманың тынысы кеңеймек.
1976 жылдың екінші сәуірінде Алматы қаласы шығармашылық одақтар
басқармаларының біріккен пленумын ашар алдындағы сөйлеген сөзін Ғ.
Мүсірепов: Очерк көркем шығармадай болсын деп атапты. Әрбір өнер
туындысына идеялық-көркемдік жағынан биік талап қоятын кез жетті.
Сонымен біздің жазып жүрген очерктеріміз көркем шығармадай болсын, ал
көркем шығармамыз очеркке ұқсап кетпесін деп қатал талап қоятын кез жетті,
- деп өзіне де, өзге очерк жазушыларға да биік талап қояды. Көркем очерк
жазуда басқаларға үлгі-өнеге болғандығы туралы ғалым А. Нарымбетов Очерк
жанрының шебері атты мақаласында былай дейді: Ғ. Мүсіреповтің очерктерін
оқығанда негізінен жақсы әсер аламыз. Оның әрбір очеркі көркемдік
шеберлігімен, идеялық ой-пікірінің салмақты да маңыздылығымен есте қалады.
Қазіргі қазақ әдебиетіндегі очерк жанрын жетілдіріп, кемелдендіре түсу
бағытында жазушының творчестволық көп еңбек сіңіргенін айрықша атаған жөн
[4, 120 б.], - дейді.
Жалпы 30-жылдардың бас кезінде қазақ совет әдебиет тақырыптық жағынан
да, жанрлық жағынан да аса жедел дамыған. Сол кезде бұрын әдебиетімізде жоқ
бірталай жанрлар қатарға қосылды. Бұрын жекелеген үлгілері болғанымен
дамымаған жанрлар қалыптаса түсті. Соның бірі – көркем очерктер деуге
болады. Жазушылар өмірден күнделікті байқаған шындықтарын жауынгер жанр
очерк арқылы халыққа таратып отырады. Сондықтан да очерк жанры Қазқстанда
социалистік өнеркәсіп көріне бастап еді. Көптеген очерктер өзінің ішкі
мазмұны, құрылысы жағынан қызғылықты әңгімені еске салады. Кейібір
шығармаларда очерктің де, әңгіменің де элементтері қатар табылады. Алғашқы
бірнеше шығармасын осындай очер, әңгіме үлгісінде жазған Ғабит мүсірепов
бірте-бірте әдебиеттің үлкен жанрына – повестерге де қол арта бастайды.
Тамаша талант иесі – Ғабит Оңтүстік Қазақстанға Асқар Тоқмағамбетовпен
бірге барған. Қазақстанның қырық жылдығы қарсаңында екі қаламгерге Оңтүстік
Қазақстан облысының еңбек ерлері жайлы жазу жүктеледі. Бұл міндетті
орындап, Қорғасын, Мақталы өңір атты очерктерді мерзімді баспасөз
беттеріне жариялайды. Сол кездің қоғамдық-саяси жағдайы елді еңбекке
жұмылдыру екені бесенеден белгілі. Сондықтан біз талдағалы отырған
очерктерде стахановшы жастардың еңбектегі ерліктері сөз етіледі. Оның
тақырыбынан гөрі көркемдік ерекшелігіне басты назар аударуымыздың да себебі
осы.
Очерк – көркем-публицистикалық жанр. Сондықтан оны көркем тілмен,
нақты дәлелдермен жазу керек. Жалпы очерк жанры туралы айтылған пікірлер аз
емес. Осы жанрды зерттеген бірқатар ғалымдар ойлары оның жан-жақты қырын
аша түседі. Очерк – эпикалық, суретшілік әдебиеттің бір түрі, ол басқа
түрлерден (роман, повесть, әңгіме) айқн мағлұматтылығымен ерекшеленеді,
яғни очеркте оқиға белгілі дәрежеде дәлірек бейнеленеді, оған қатысушылар
өмірде болғандан [5, 102 б.]. Көркем-публицистикалық жанрлардың бір түрі
– көркем очерк. Бұл жанр өмір шындығының құбылыстары мен оқиғаларын батыл
да терең талдап, тартымды тілмен шағын сурет салып береді [6, 241 б.].
Очерк-газет жанрларының композициялық, стилистикалық құрылымдық
заңдылықтарына бағына бермейді. Онда газет жанрларының барлық белгілері
кездеседі. Айтылған пікірлерден очерк жанрының көркем әдебиетке де,
публицистикаға да жақындығы байқалады.
Ғабит Мүсірепов саяси-әлеуметтік, қоғамдық өмір сатысында қиясы мен
қыспағы, қызығы мен қиындығы қос-қабат күрес жолынан өтті. Жазушының
өмірлік жолын сараласақ, оның баспа директоры, Қазақ әдебиеті,
Социалистік Қазақстан газеттері мен Ара журналының редакторы, Қазақстан
Компартиясы Орталық Комитетінің бөлім меңгерушісі, Қазақстанның өнер істері
басқармасының бастығы, көп жыл СССР және Қазақстан Жазушылар одағының
секретары, СССР және Қазақ СССР Жоғары Кеңесінің депутаты, Қазақстан
Компартиясы съездерінің делегаты, Орталық Комитетінің мүшесі, Қазақ ССР
Ғылым академиясының академигі, СССР Лениндік және Мемлекеттік сыйлықтар
Комитетінің мүшесі, Азия, Африка жазушыларымен байланыс комитетінің мүшесі
болды. Ташкент, Бейрут, Дели, Алматы қалаларында өткен халықаралық
конференциялардың белсенді қатысушысы болғанда, елді бейбітшілікке шақырған
ол халық алдында азаматтық борышын абыроймен атқарып кетті. Отаршылықтың
зұлым саясатына қарсы, тәуелсіздік, бейбітшілік күрес жолындағы Азия,
Африка жазушыларының прогрессивті, демократиялы қозғалысының кеңейе түсуіне
аянбай ат салысты. Оның Күресте туған ынтымақ, Каирдегі маңызды
кездесу, Азия-Африка жазушыларының қозғалысы жаңа белесте, Назым
Хикмет, Судан халқының ер ұлы, Хасан Таһир Заррух туралы екі ауыз сөз,
т.б. еңбектері әдебиеттер достастығының дамып, ынтымағының күшейуіне үлкен
қызмет атқарғаны белгілі [7, 341 б.].
Жазушының шығармашылық жолы өз алдына бір төбе де, әдебиеттану
ғылымына қосқан үлесі жеке алып қарастыратын зерттеу тақырыптарының бірі.
Жазушылық жолды алғаш бастаған тұста-ақ ол қазақ әдебиетінің өсіп-
өркендеуіне, әдебиет сынының дамып, қанат жаюына өз үлесін қосқан оның
Суреткер парызы (1970), Заман және әдебиет (1982), Дәуір дидары
(1986), Әдебиет кәсіп емес, өнер (1987) атты әдеби-сын еңбектері жеке
кітап болып шықты.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы әдеби айтыстардың келелі ой-
толғамдарын, байыпты пікірлерін ұсынып отырған. Әдебиет айтысына,
Әдебиеттегі жікшілдікке қарсы секілді мақалаларды қазақ әдебиетінің сол
тұстағы жай-күйін, міндеттерін пайымдаған еңбектері. Өсер әдебиетке өсер
сын керек деп жазушылар съезінде әдеби сынды өсіру бағытындағы өз
толғаныстарын білдірген. Өскен талаптар тұрғысынан, Қазақстандағы
әдебиет сынының жайы мен міндеттері туралы, Қазақ совет әдебиетінің
қазіргі жайы мен міндеттері туралы, Жазушылар және ұйым міндеттері және
ҚазАПП жұмысы туралы бірнеше әдеби-сын мақалаларын жазды. Жазушы
еңбектерінде әдебиеттің идеялық-көркемдік табыстарын, олқылықтарын сөз
етумен қатар, оның өсу жолындағы проблемаларын да үнемі қозғап отырады.
Майданнан ескен жел мақаласында алғашқылардың бірі болып Қасымның
Абдолласы мен Әбу Сәрсенбаевтың Ақша бұлты поэмаларына талдау жасады.
Бұл мақала Қасым ақынның талантын мезгілінде таныған, дарынның бұлақ көзін
ашуға септігін тигізген еңбек болды [7, 342 б.].
Ғабит Мүсірепов ХХ ғасырдағы қазақ ақын, жазушылар жөнінде де көптеген
пікір айтқан. Ғабит Мүсірепов Абай туралы, Жамбыл туралы, халық ақындары
туралы, ақындар айтысы туралы айтылған тұжырымды пікірлер ерекше атап
көрсетуді керек етеді. Солардың барлығында әдебиет тарихын әдейілеп
зерттемеген жазушының әр жайда айтып кеткен пікірлерінің тереңдігі, ғылыми
негізділігі бір болса, халық қазынасының әрбір ескерткішіне, тұлғасына
құрмет, сүйіспеншілік ішкі арқаудай астарлап қатар жүретіні және бар. Халық
ақындары жөнінде айтқан мына бір түйдекті сөздерді көп нүкте араластырып
болса да толығырақ келтірмеуге тіпті хақың жоқ сияқты.
Жазушының 1945 жылы Үлкен сарынның ақыны атты мақаласын жазып,
Абайтану ғылымына өз үлесін қосты. Бұл мақалада Абай өмірден жалпы
адамгершілік ұлы мағына іздеген деген ой түседі. Сол жылдарда жазылған бұл
пікірі Абайдың ақындық позициясының түп қазығы екенін сезе білуімен бағалы.
Келесі Қазақ әдебиетінің өркендеу жолындағы Абайдың тарихи орны
(1970) атты мақаласында Абай поэзиясындағы орыс классиктерінің
шығармаларымен үндестік сипатын ғылыми тереңдікпен ашып берген. Ұлы Абайдың
қазақтың жаңа әдебиетінің көш басшысы болуындағы заңдылықтардың тарам-тарам
көп саласының бірі орыс әдебиетінің классикалық өнегелі үлгілерін жете
игере білгендігінде жатқандығын зерек оймен тани білген. Өмірден жалпы
адамгершілік, ұлы мағына іздеген Абай, өмір жұмбақтарына шешу айтар, алға
бастар ойды орыстың класссиктерінен А.С. Пушкин, М.Ю. Лермонтов, В.Г.
Белинский, Н.Г. Чернышевский, Л.Н. Толстой, М.Е. Салтыков-Шедриннен
тапқандығы, жай ғана табу емес солармен ой жарыстыра отырып, көркемдік
деңгейге көтерілгендігі, қазақ әдебиетіне жаңа сапалық белгілер әкелгендігі
пайымдалады. Абай қазақ поэзиясына кіргізген толып жатқан түрлерге жан-
жақты тоқталады. Абайдың Жазы, Қысы, Пушкин, Некрасовта кездесетін
Жаз бен Қыстарға үндес екенін дәлелдейді. Сондай-ақ Абайдың бірнеше
өлеңдерін Лермонтовтың өлеңдеріндегі ойымен үндес келетініне назар
аударады. Абайдың әдебиеттегі өсиет – шындық, шеберлік, адам баласына ортақ
гуманизм деп саралайды. Абайды ғалым әрі ұлы, әрі ұлттық ақын деп
түйіндейді. Ғ. Мүсірепов Абайға алды-артын шолып, қазақ халқының жалғыз
әдебиеті емес, бүкіл рухани мәдениетінің келешегіне жөн сілтеп кетті. Абай
өз заманынан анағұрлым биік тұрған ақын еді.
Абай – қазақ халқының тарихындағы жаңа асудың тұсындағы ақын.
Мұхтар Әуезов шығармашылығы мен Абай жолы роман-эпопеясы жөнінде
жазушының әр жылдары айтқан пікірлері бар. Ол М. Әуезовтың шығармашылық өсу
жолындағы күрделі де соқтықпалы өсу жолын әділ көрсетті. Ғабиттің Әуезов
шығармаларының идеялық-көркемдік сапасын, қадыр-қасиетін білгірлікпен
танып, олардың мәдениет, әдебиет тарихындағы орнын анықтауда көп еңбек
сіңірді. Қазақ әдебиетінің өркендеу жолындағы Абайдың тарихи орны
мақаласында Абайдың ... қазақ халқының жалғыз әдебиеті емес, бүкіл рухани
мәдениетінің келешегіне жол сілтегенін [7, 342 б.], - айтады. Кезінде
роман туралы әртүрлі пікірлерге қарамастан Абайдай шығарма бұл күнге
дейінгі бүгінгі қазақ әдебиетінде болған емес... Бұл қазақ әдебиетінің жаңа
биігі, жаңа белі. ...Осында біраз сыншыларымыз Абай тарихи-салт ғұрыптың
романы ма, тарихи-қоғам құрылысының романы ма деген сұрау қойып, тарихи
салт ғұрыптың романы деген жауап береді. Оған байланысты романның аты
Құнанбай болу керек деді, - дейді де, романдағы оқиғалар желісін,
кейіпкерлер жүйесін талдай келе, Абай тарихи-қоғамдық тартыстарға
құрылған, шын мағынасындағы қазақ халқының бір дәуірдегі шын өмірін,
елдігін түгел көрсете алатын роман деп аяқтайды. Оның романды талдай келе
айтқан пікірлері, терең ойлары күні бүгінге дейін тың.
Очерктің публицистикалық идеясы мен кейіпкер мінез-құлқын көрсетудің
кең таралған тәсілі болып, кейіпкер өмір сүріп, еңбек етіп отырған
ортасының жағдайы мен тұрмысы болып табылады. Автордың алдында көргенінің
бәрін жазу міндеті тұрған жоқ, дегенмен ол кейіпкердің психологиясы мен
мінез-құлқын, шығарманың идеясын ашу үшін өзіне керек жерлерін ғана таңдап
алуы керек. Ғ.Мүсірепов Мұхтар Әуезовке арнаған очеркінде оның балалық
шағын суреттеу арқылы жазушының энциклопедиялық білімінің бастауын Абай
аулымен қысы-жазы көршілес отырғанда алғандығын баяндай келе былай дейді:
Мұхтардың балалық шағы қазақ даласында кездесіп көрмеген, батыс
елдерінде де сирек кездесетін өлең мен әнге, ертегі мен жырға, жұмбақ пен
жаңылтпашқа, шежіре мен шешендердің лұғатты сөздеріне күні-түні шомылатын
шығармашылық ерекше жағдайда өтеді. Ол Абай ауылы, Абай айналасы – Абайдың
ақын балалары, Абай аулына үсті-үстіне ағылып келіп жататын ақындар,
әншілер, домбырашы, қобызшы, күйшілер, бишілер, шешендер... Қазақ халқының
қалыптасқан әдептілігі, инабаттылығы, мінезділігі, адамгершілігі – бәрі осы
ауылда. Абай елегінен өтіп өңделгені де бар. Абай айналасында өрескел
мінез, ерсі сөздерге тиым салынған. Бұл ауылда кітап бар, кітап оқу бар.
Науаи, Низами, Омар Һайям, Фирдоусилер аудармасыз өз тілінде оқылады. Абай
айналасында осындай жайлар болғанын Мұхтар өзі ұзақ жыр етіп айтатын еді.
Сол төңіректің барлық ішкі-сыртқы бейнесі зерек баланың балғын ойына
өшпестей болып орнап қалғанын сезінетін едік [8, 566 б.] - деген жолдардан
очеркші шығарманың идеясын кейіпкердің өскен ортасы мен өсу жолын көрсету
арқылы жеткізеді. Мұхтар Абайды босағадан сығалап көрмей, оның балаларымен,
немерелерімен қатар жүріп көргендігіне нақты дәлелдер келтіре отырып
бейнелейді: Кең маңдайлы, көзі бадырайған, жуан шал сегіз-тоғызға келген
жас баладан әлдеқайда өнер күткендей үмітті көздерінен мейірім төге жылы
қарайды екен. Абайдың өз шығармаларымен, Пушкиннен, Лермонтовтан, Крыловтан
жасаған аудармаларымен Мұхтар бала жасынан таныс [8, 567 б.]. Бұл очеркте
Мұхтар бейнесін ашуда автор сол ортаның жағдайын шеберлікпен кестелейді:
Жоғарыда біз Мұхтар Әуезов қазақ совет әдебиетінің айнымас іргесін қалаған
алыптар тобының ішіндегі ең кемеңгері болады дедік. Мұнымыз жәбірі жоқ
шындық қана барына бүгінгі оқушы жұрт сенуге тиісті. Өйткені бұл бір
кезеңнің ғана байламы емес, алпыс жыл ішінде екшелген, сараланған
еңбектердің өзінен туып жатқан байлам. Жас Мұхтардың бірінші тартылған
жолдарынан бастап атақты жазушы болған кезінде аяқталмай қалған жолдарына
дейін мен, ала-құласы жоқ, осыны көремін. Ұлы атамыз Абай өлмейтін сөз
қалдырған ақын-жазушыны өлді деуге болмайды десе, біз де осыған бірінші
болып, дәл келетін жазушының аты Мұхтар Омарханұлы Әуезов! Әр ақын, әр
жазушының өзі көтеріле алған биігі бар, орны бар. Мұхтардың орнына ешкім
таласа алмайды. Мұхтардан қалған сөз өлмейтін асыл сөз, жан сөзі [8, 569
б.], - деп Ғабит Мүсірепов сөз шеберінде оның кейіпкерінің тұрған ортасының
жағдайы оның мінезіне тікелей әсер етіп, психологиясын ашуда, өмірлік жолын
таңдауда өте маңызды рөл атқарғандығын нақты дәйектейді.
Кейіпкер портреті оның мінез-құлқы және іс-әрекетімен тығыз
байланысты. Осыдан барып толық картина туындай бастайды, кейіпкердің
психологиясы мен көзқарасы ашыла түседі. Бірақ, жазушы жеке адамдардың
портретін бейнелеумен ғана шектеліп қалмайды, ол кейіпкерлерін түрлі
қақтығыстарда, драмалық конфликтерде де көрсетеді. Басқа сөзбен айтқанда
оқырман санасына керекті идеяны кейіпкерлердің мінез-құлқын бейнелеу арқылы
жеткізуге тырысады.
Қазақстан жазушыларының пленумдарында, съездерінде жасаған
баяндамаларында қазақ әдебиетінің көркемдік табыстарын, даму деңгейін,
шығармалардың ерекшеліктерін ашып көрсетті. Жазушының баяндамаларында қазақ
әдебиетінің ұзақ жылдардағы тарихының көптеген мәселелері қамтылғанын
байқаймыз.
Жамбыл туралы Алып ақын атамыз атты мақаласында ... Жәкең қазақ
халқынан шыққан жаңа заманның Гомері дейміз. Жәкең шығармалары ғасырдан
ғасырға кетеді. Халық ақындарынан шыққан мұндай алып ақын болған емес. Еш
уақытта, ешбір тарихта жүз жасаған ақынның ең соңғы сағатына дейін ақындық
қуатының сарқылмағанын ешкім білген емес. Үздік дарын, сол үздік қалпынан
тынбастан жүзге шыға елімен қоштасты [7, 342 б.] дейді.
Жамбылдың ақындық ерекшелігін, өнерпаздық тұлғасын талдауға арналған
Феномен-Феникс очеркінде екі ұлы ақынның шығармашылық жолын салыстыра
зерттей келе, Абай ақындығының терең мағынасы мен күш-қуатына, әдебиеттегі
ерекше сипаты мен тарихи орнына үлкен баға береді. Бір мезгіл, бір тұста
қатар өмірге келген екі алыптың бір мақсатқа, бір тілекке ақындықтың екі
түрлі саласын бойлай келгендігін айтады. Яғни бірі жаңа әдебиет өнегесін
жазу арқылы, бірі – халықтың ежелден келе жатқан өнегесі суырып салма
ақындық жолы арқылы. Осы тұрғыда Ғ. Мүсірепов былай дейді: Ұлы Абай ХІХ
ғасырдың ақыны. Оның құрдасы Жамбыл ХХ ғасырдың ақыны, әсіресе өмірінің
соңғы он жылының ақыны. Абай қазақ халқының поэзиясын, тілін, жан-жақты
көркем өнерін оң жолға түсірген, тарихи еңбегі бар асқан дана, ұлы ұстаз,
қазақ халқының ойын өсіру, сезімін тереңдету, ар-намыс, адамгершілік
қасиеттерін шыңдау осы ұстазымыздың қолынан өтті. Қазақ ақын-жазушыларының
ана сүті мен қанына тараған деп айтарлық тәрбиесі Абайдан келеді [9, 98
б.].
Абай мен Жамбылдың қазақ әдебиетінен алатын орнына тоқталады. Сонымен
қорыта келгенде, ғұлама ғалым Ғ. Мүсірепов өзінің қомақты ғылыми мақалалары
арқылы абайтану ғылымына өз үлесін қосты. Ол әр кезде жазған Абай жайлы
мақалаларына Абайдың ақындығына оң баға берген.
Суреткер парызы атты әдеби-сын еңбегінде сөз болатын негізгі
мәселелердің бірі – ұлттар әдебиетінің бір-біріне тигізген әсері, рухани
қарым-қатынасы, ұлт әдебиеттерінің томаға-тұйық жағдайда дамуы мүмкін емес
екені айтылып, орыс жазушыларының шығармашылық жолдарын, образдар жасаудағы
табыстарына тоқталады. Әдебиетіміздің игі дәстүрі, Заманымыздың озық
жазушысында Александр Фадеев, Қайсар Виссарионда Виссарион Белинский,
Совет әдебиетінің ұлы атасыда - Алексей Горький, Орыстың ұлы ақыны М. Ю.
Лермонтов, Біздің классикте Михаил Шолохов туралы, Украина әдебиеті
туралы Үлкен әдебиет, Украинаның бәйтерегінде Тарас Шевченкоға
байланысты мақала, Тәжік исскуствосының өркендеу жолындағы кейбір
ерекшеліктер, қазақ-өзбек байланыстары жөнінде Өнер туыстығы, Қос
жұлдыз атты мақалалар жазып, баяндамалар оқыған [7, 343 б.].
Совет драмматургиясының кезекте тұрған кейбір мәселелері атты
мақаласында қазақ драмматургиясының шарықтап дамығаны, ұшан-теңіз
жетістіктерге ие болғаны, жанрлық жағынан кемелденіп биік асуға шыққаны
атап өтіледі. Драматургияның өзекті мәселелері: тартыс, адам образы,
сахнадағы қимыл-әрекет, тіл шеберлігі, композиция жөнінде өз ой-
толғаныстарын ортаға салады.
Ғабит Мүсіреповт3ң бірсыпыра мақалалары көркем өнер туралы. Драма,
опера, кино өнері туралы айтулы жетістіктерді көрсетумен қатар,
кемшіліктерді айта отырып, оны болдырмау жөнінде жанашырлықпен айтқан
пікірлерін көреміз. Жазушының Қазақ халқының атақты ері (Амангелді Иманов
туралы пьесса), Абай трагедиясы, Абай – қазақ операсының жаңа белі,
Абай Қарағанды театрының жаңа табысы, Жамбыл картинасы, Кино өнерінің
келелі мәселелері, Халық қазынасы, Әдебиет пен көркемөнер талапқа сай
болсын, Ахмет Жұбанов туралы Халықтың қадірменді ұлы секілді әр жылдарда
басылған мақалаларында өнердің халықтың рухани дамуына қосар үлесінің зор
екенін айта келе, көркем әдебиет пен өнердің ажырамас бірлігін, жазушының
әдебиеттің тәрбиелік, эстетикалық қызметі, ақын-жазушылардың халық алдында
парызы, жазушылық шеберлік туралы әр жылдарда атқан ой-пікірлері бүгінгі
әдебиетке толық қатысы бар құндылығын жоймаған пікірлер деп айтамыз. Көркем
әдебиет пен өнерге үлкен талап тұрғысынан қараған ол, шығармаларын жазуда
өзіне де сондай талап қоя білді.
2 ҒАБИТ МҮСІРЕПОВ – ҚАЗАҚ КӨРКЕМ ОЧЕРК ҰСТАСЫ
2. 1 Қазақ очеркінің қисындық мәселелері
Очерктің идеясын бейнемен үйлестіру, түрлі мәліметтерді шеберлікпен
қолдану шешілмейтін нәрсе емес. Мұны шеберлерден үйрену шарт. Көркем
шығарманың құралдары: бейнелік, бөлшек, портрет, тілдік характеристика,
пейзаж, жеке көзқарас, сюжет т.б. сияқты көркем-публицистикалық дүниелерге
тән жинақтауды пайдалану арқылы саралау мен пайымдау, дәлелдемелер, сан,
цитата, тарихи параллель, анология арқылы беріледі.
Типтік характердің өміршеңдігі мен тереңдігі очеркшінің өмірмен
байланысына, көзқарасы мен ой-танымына, шеберлігіне байланысты. Очерктегі
адам бейнесін жасаудағы маңызды шарт кейіпкердің мінез-құлқындағы
ерекшеліктері жақсы көрінетін жерлерін айқын бейнелеу болып табылады. Бұл
жерде типтік характерді ашуда кейіпкердің портреті мен оның көзге көрінер
ерекшеліктеріне оқырман назарын аудара білу маңызды рөл атқарады. Шебер
очеркшілердің портреттік сипаттамасында терең публицистикалық мағына
жатады. Очеркте бейнелеумен бірге пайымдау, бейнемен бірге ой жүреді.
Бейнелеудің басқа түрлері сияқты портреттің де негізін бөлшек (деталь)
құрайды.
Очеркист өмірдің барлық элементтерін бейнелей алмайды, өйткені, ол
шексіз. Сондықтан ең маңызды, ақпарат көзі мол мәліметтерді ғана топтайды.
Типизацияның ең шыншыл, маңызы бар құралы – бөлшек (деталь) екенінде
дау жоқ. Бөлшекті шеберлікпен қолдана білу өмірдегі шындықты бейнелеуге
мүмкіндік береді. Тұрақты бөлшектер өмірді абстрактылы емес жеке көрсетеді.
Ал, ұсақ, бірақ қызықты бақылауларды жинақтау (обобщение) күшін біріктірген
кезде ғана очеркте қызықты бөлшек орын алады. Бірақ кей кезде очеркшілер
басты мағынаны ашпайтын, бейнеден де, шығарманың идеясынан да алшақ жатқан
бөлшектермен әуестенеді. Мысалы, орта бойлы, бет-әлпеті кәдімгідей,
басында бөрік, ерекше белгілері жоқ, - деген сияқты бейнелеу нені бере
алады? Әңгімеге сияқты очеркке де ерекше белгілер мен маңызды бөлшектер
керек-ақ [10, 52 б.].
Өмір мен адамдарды маңызды бөлшектер арқылы олардың ішкі мазмұны,
болмысы, кейіпкерлердің көзқарастары мен психологиясының көрінуі үшін
қажет. Тұрақты бөлшек портреттің аяқталуына көмек береді, бейнені айқын,
сезімтал етіп көрсетеді.
Б. Майлиннің Жасасын Мұсабай! очеркіндегі Мұсабайды жазушы былай
суреттейді: Құрысқан қара жігіт. Сөзге жомарт, ертеден қара кешке дейін
сөйлесе шаршамайды, өз сөзінен басқаға құлақ салмайтын да мінезі бар [11,
224 б.]. Ал Ғ. Мұстафиннің Алыптың кереметтері очеркіндегі Нұртазаұлы
Жұмабек бейнесін сомдау барысында жазушы тұрақты бөлшектерді былай
пайдаланған: ... қара ағаштай қатыңқы, бурыл шаш, қара шұбар жігіт [12,
297 б.], - десе, М. Әуезовтің Жуалы колхозшысы очеркіндегі Ырысбекті ...
қызыл күрең, еңбекке піскен, ірі денелі, сан етті [13, 87 б.], - деп
суреттеген.
Міне, осындай бейнелерді сомдауда пайдаланылатын бөлшектер шығарманы
шыншыл, өміршең етеді. Очеркист кейіпкерлердің сөзінен, тұлғасы мен бет-
әлпетінен, күлкісі мен көздерінен, дене бітімінен бір ерекшелікті байқап,
оны атап көрсеткен кезде ғана тірі жанға айналады.
Шыншыл бөлшек әр нәрсені толығырақ бейнелеуге көмектеседі, шығарманың
көркемдігін арттырып, оны айқындай түседі. Бөлшектер елеулі және елеулі
емес болып екіге бөлінеді. Біріншісі де, екіншісі де біркелкі маңызды
рөлдер атқарады, бірақ елеулі емес бөлшектің маңыздылығы көңілде күмән
туғызады. Мысалы, мәтіндердегі Мұсабайдың сөзге жомарттығы, Нұртазаұлы
Жұмабектің бурыл шашы, Ырысбектің еңбекке піскендігі - елеулі бөлшек
емес, бірақ маңызы бар.
Бейнелейтін затқа немесе жағдайға айқындылық беру очеркші оқырманды
өзіне бірден тартып, сендіре алатын тұрақты бөлшектерді көрсетеді. Суретші
үшін маңызы бар бөлшек шеберлігі очеркшіні беллетристикамен жақындата
түседі. Және ол оқырманға дәлелдің мәнін, психологиялық және тарихи
атмосферасын сезіндіреді. Сонымен қатар очерктегі бөлшекті әлеуметтік-саяси
мағыналық пен құбылыстың өзектілігін айқындау үшін қолдануға да ерекше мән
береді.
Тұрақты бөлшектер мен толықтыруларды портрет пен басқа да бейнелер
туындайды. Портретпен жұмыс істей отырып очеркші тұрақты кейіпкердің сыртқы
бейнесін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz