Жазушы қолданған бейнелеу-мәнерлеу тәсілдері

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

1. Кіріспе
1-бөлім. Сәкен жүнісов өмірі мен шығармашылығы ... ... ... ... ... .. ... ..
2-бөлім. Негізгі бөлім Сәкен Жүнісовтің Заманай мен Аманай
повесінің жазушы шеберлігі
2.1 Заманай мен Аманай - сезім тереңдігімен суреттелген соны
туынды ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .. 7-8
2.2 Жазушы қолданған бейнелеу-мәнерлеу тәсілдері ... ... ... ... . 8-18
2.3 Заманай мен Аманай повесіндегі образдар әлемі ... ... ... ... ... ..
18-19

Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 21

Кіріспе
Көкше жері өзінің сұлу табиғатымен ғана емес, дарынды азаматтарымен де
әйгілі екені аян. Соның бірі әрі бірегейі - әдебиетке өзіндік үні , айшықты
кестелі тілі, ауқымды тақырыбымен әдебиет сүйер қауымды елеңдете келген
салиқалы қаламгерлердің шоқ жұлдызында жарқырай танылған Сәкен Нұрмақұлы
Жүнісов.
Қазақ әдебиетінің қос тізгіні – проза мен драматургияны қатар ұстаған
талғампаз суреткер Сәкен Жүнісовтің шығармашылық болмысы туған мекені
Көкшетаудай асқақ, Оқжетпестей дара оқшау көзге шалынады. Есімі де ,
шығармалары да халық арасында аңызға айнала бастаған текті де мінезді
жазушы өмір сырын тереңнен қамтитын зерделі суреткер.
Жазушы өзінің шығармашылық алғашқы қадамдарын балалар жазушысы болып
бастап , бұл тараптпа өнімді еңбек етті. Атап айтар болсақ жазушының
қаламынан Сонарда , Әжем мен емші және дәрігер ( 1961 ж) Кімнің мекені
жақсы (1962 ж) , Алдыңғы вагон (1984 ж), Сақау бәтеңке (1983 ж)
сияқты көркем дүниелер туып , балар жүрегінен кеңінен жол тапты.
Кемелденген қазақ прозасының маңдайалды шығармаларының қатарындағы
жазушының Жапандағы жалғыз үй романы , Ақан сері роман-дилогиясы ,
Заманай мен Аманай хикаяты оқырман қауымының ортасынан жылы орын тауып,
үлкен әсерге бөлеген шынайы халықтық туындыларға айналды.
Жазушының шығармашылық тұрғыдағы үлкен құнарлы өрісі – драмалық
шығармалары деп білеміз.
Драмалық жанрдың сыр-сипатын, ішкі динамикасын, композициялық
құрылымын, драмалық тартысы мен шиеленісін шебер сомдаған драмарург
қаламынан туған Ажар мен ажал , Тұтқындар , Жаралы гүлдер , Әр үйдің
еркесі , Қызым , саган айтам , Өліара , Қысылғаннан қыз болдық ,
Махамбет секілді драмалық шығармалары еліміздің театр сахналарынан ұзақ
жылдар түспей келе жатқан қойылымдар.
Қазақ халқының өнер тарихында өшпес із қалдырған дара тұлғалардың
бірі, әйгілі әнші, композитор Ақан серінің аңызға бара-бар қым-қуыт тағдыры
Сәкен Серіні о бастан-ақ қызықтырған. Сөйтіп жазушы ізденісінің,
зерттеулерінің өзекті арнасына айналған, өзі де сал-серіге тән қадір-
қасиетті бар бойына құйған Сәкен сері Жүнісовтің қаламынан оқырмандары
күткендей, қазақ әдебиетінің қорына інжу маржан болып қосылған Ақан сері
атты дилогиясы осынау көп ізденіс, көз майын тауыса, шабыт қиялын шарықтата
төккен тердің жемісі. Әнімен, жырымен адамдарды ғасырлар бойы әсемдік
әсеріне, сұлулық шұғыласына бөлеп, халқымызға рухани қызмет етіп келе
жатқан мұзбалақ Ақан серінің бейнесі көркем әдебиеттен сүбелі орын алуы
кездейсоқ емес. Бұған дейін де ірі ақын Ілияс Жансүгіровтің Құлагер
дастанын, аса көрнекті жазушы, драматург Ғабит Мүсіреповтің Ақан сері -
Ақтоқты трагедиясын жазғанын білеміз. Сәкен Жүнісов Ақан сері образын
эпикалық планда, сол өзі өмір сүрген дәуірдің тарихи-әлеуметтік қат-қабат
оқиғалардың аясында алып көрсеткен. Ақанның жеке басындағы қызығы мен
қиыншылығы, қуанышы мен қайғысы жеке-дара суреттелмей, күрес пен тартыстың
бел ортасында, сол дәуірдің ақиқат шындығымен астаса суреттеледі. Ақан сері
образы арқылы әнді, күйді, жырды болмысынан жақсы көретін халқымыздың
сұлулыққа деген іңкәрлігі, азаматтық тіршілік-тынысы суреткерлік барлау
негізінде шынайы көрініс тапқан. Сөйтіп, сол заманның әлеуметтік болмысын
суреттеу арқылы бүгінгі күннің тұрғысынан алып қарағанда, сан алуан
салиқалы ойлары түйінделген. Өнер адамы мен кертартпа қоғам арасындағы
қайшылықты қарым-қатынастарды жазушы роман желісінде шебер өрген.
Жазушының ұлттық әдебиет әлемінде үлкен із қалдырған туындылардың
бірі Жапандағы жалғыз үй романы. Роман қазақтың сайын даласына тың игеру
сынды ұлы дүбір, қызу науқанның келген тұстарын суреттейді. Ғасырлар бойы
тылсым тыныштықта жатқан жер-ананың құйқалы қыртысына ұстара түскен, кең
даланың еркесі ақбөкен мен киікті үркітіп, мөлдір айна көлдерді қанатымен
аялаған аққу-қазды бездіріп жіберген. Даланың айбарлы сақшысы ит-құсты
бездіруге мәжбүр еткен, ал адамдардың санасында түбегейлі өзгерістер жасап,
жазира келбетін түбірімен өзгерткен тыңның мәні мен мағынасын әркім әрқилы
бағамдайды. Қаламгер Сәкен Жүнісов те уақыт шындығын суреткерлік таразының
ақиқат безбені тұрғысынан келістіре таразылаған. Басты тұлға Қарасай
бейнесі кезінде талай қызу әңгімеге арқау болғаны аян. Жан-жақты сурет
тапқан бұл образдан қазақ шаруасы өз арасында жүрген тағдыр-талайы қиын
замандастарын көрді. Тың көтеруге келдік дегенді желеу етіп, жергілікті
халық арасында сойқанын салып баққан кейбір бас-бұзар, бұзақылардың
бейнесін романға кіргізіп, ащы шындықты алғаш айтқан да қарымды қаламгер
Сәкен Жүнісов болды.
Жазушының көптеген шығармалары ТМД елдері халықтарының және шет ел
тілдеріне аударылғанын білеміз. Орыс әдебиетінің алыбы Л.Н.Толстойдың,
Стефан Цвейгтің бірқатар әңгімелерін, украин жазушысы О.Гончардың Көк
адыр романдарын қазақша сөйлетіп қалың қауымға тарту еткен көсемсөздің
көксемсері - Сәкен Жүнісов еді.

І-бөлім. Сәкен Жүнісовтің өмірі мен шығармашлығы

Әдбиетке өзіндік үні, айшықты кестелі тілі, ауқымды тақырыбымен
әдебиет сүйер қауымды елеңдете келген салиқалы қаламгерлердің шоқ
жұлдызында жарқырай танылған таланттардың бірі Сәкен Жүнісов.
Сәкен Жүнісов қазақ әдебиетінің қос тізгіні-проза мен драматургияны
қатар ұстап, бұл орайда қапталына жанды ертпей келе жатқан кең тыныстыдуаты
мол, қарымды, дарынды қаламгер.
Халқы сүйіп Сәкен сері деп еркелеткен дарын иесі Қызылту ауданының
орталығында 1934 жылы 1 ақпанда өмірге келген. Зиялы отбасында дүниеге
келіп, әдебиетке, өнерге ерте бейімділік аңғартқан Сәкен 1957 жылы Қазақ
мемлекеттік университетін тәмәмдады. Республикадағы ордалы шаңырақта алған
тағылым-тәрбиесі,талантты ортаның ұлағаты, ұлы Мұхтар Әуезов сынды
тұлғалардан алған үлгі-өнегесі оның бойындағы таланттың қайнар көзін ашып,
құтты сапарға жетелеген. Университетті бітіргеннен кейін қолына қалам алып,
өмір шындығын көңіл көзімен саралап-салмақтауға, сөйтіп қағаз бетіне
түсіруге тырысты. Жас жазушының "Сонарда" деп аталатын балаларға арнап
жазған алғашқы кітабы 1959 жылы жарық көрді. Бүдан соң жас жеткіншектер
үшін жазған "Әжем мен емші және дәрігер" (1961 жыл ), "Кімнің мекені жақсы"
(1962 жыл ),"Сақау бәтеңке" (1983 жыл), "Алдыңғы вагон" (1984 жыл) тағы
басқа кітаптары жарық көрді.. Ал 1968 жылы бүгінгі өмір тынысын өзек
еткен "Өшпейтін іздер" атты повесі жарияланды..
Қазақ халқының өнер тарихында өшпес із қалдырған дара тұлғалардың
бірі, әйгілі әнші, композитор Ақан серінің аңызға пара-пар, әрі қиын
тағдыры Сәкен серіні о бастан-ақ қызықтырған. Сөйтіп жазушы ізденісінің,
зерттеулерінің өзекті арнасына айналған. Өзі де сал-серіге тән қадір-
қасиетті бір бойына құйып алған. Сәкен сері Жүнісовтің қаламынан
оқырмандары күткендей, қазақ әдебиетінің қорына інжу маржан болып қосылған
"Ақан сері" атты дилогиясы - осынау көп ізденіс, көз майын тауыса, шабыт
қиялын шарықтата төккен тердің жемісі іспетті. Енді осы дилогияның жарық
көрген басылымдары туралы айта кетейік. Ақан сері: Роман. -Алматы: Жазушы,
1971,1977,1981, 2002 ж.ж. Орыс тілінде 1979 жылы жарық көрген. Әнімен,
жырымен адамдарды ғасырлар бойы әсемдік әсеріне, сұлулық шұғыласына бөлеп,
халқымызға рухани қызмет етіп келе жатқан мұзбалақ Ақан серінің бейнесі
көркем әдебеттен сүбелі орын алуы кездейсоқ емес. Бұған дейін де ірі ақын
Ілияс Жансүгіровтың "Құлагер"дастанын, аса көрнекті жазушы, драматург Ғабит
Мүсіреповтің "Ақан сері-Ақтоқты" трагедиясын жазғанын білеміз. Сәкен
Жүнісов Ақан сері образын эпикалық планда, сол өзі өмір сүрген дәуірдің
тарихи-әлеуметтік қат-қабат оқиғалардың аясында алып көрсеткен. Ақанның
жеке басындағы қызығы мен қиыншылығы, қуанышы мен қайғысы жеке-дара
суреттемей, күрес пен тартыстың бел ортасында, сол дәуірдің ақиқат
шындығымен астаса суреттеледі. Ақан сері образы арқылы әнді, күйді, жырды
болмысынан жақсы көретін халқымыздың сұлулыққа деген іңкәрлігі, азаматтық
тіршілік-тынысы суреткерлік барлау негізінде шынайы көрніс тапқан. Сөйтіп
сол заманның әлеуметтік болмысын суреттеу арқылы, бүгінгі күннің тұрғысынан
алып қарағанда, саналуан салиқалы ойлары түйінделген. Өнер адамы мен
керітартпа қоғам арасындағы қайшылықты қарым-қатынастарды жазушы роман
желісінде шебер көрсете білген.
Сәкен Жүнісовтің ұлттық әдебиет әлемінде үлкен із қалдырған
туындыларының бірі "Жапандағы жалғыз үй" романы (Алматы:Жазушы,1973,1990
ж.) Роман қазақтың сайын даласына тың игеру сынды ұлы дүбір, қызу науқанның
келген тұстарын суреттейді. Ғасырлар бойы тылсым тыныштықта жатқан жер-
ананың қүйқалы қыртысына ұстара түскен, кең даланың еркесі ақбөкен мен
киікті үркітіп, мөлдір айна көлдерді қанатымен аялаған аққу қазды бездіріп
жіберген, даланың айбарлы сақшысы, топ-тобыменен жан иесін тегіс үркіткен,
ит, құсты бездіруге мәжбүр еткен, ал адамдардың санасында түбегейлі
өзгерістер жасап, жазираның өмірін түбірінен өзгерткен тыңның мәні менен
мағынасын әркім әрқилы бағамдайды. Қаламгер Сәкен Жүнісов те уақыт шындығын
суреткерлік таразының ақиқат безбені тұрғысынан келістіре бейнелеген. Басты
кейіпкер Қарасай бейнесі кезінде талай талас-әңгімеге арқау болғаны аян.
Жан-жақты сурет тапқан бұл образдан қазақ шаруасы өз арасында жүрген тағдыр
талайы қиын замандастарын көрді. Тың көтеруге келдік дегенді желеу етіп,
жергілікті халық арасында сойқанын салып баққан кейбір басбұзар,
бұзақылардың бейнесін романға кіргізіп шынайы суреттеген.
Сәкен Жүнісовтің "Заманай мен Аманай" повесі (Алматы: Жазушы, 1985 )
коллективтендіру дәуірінің қилы кезеңдері жайында әңгімелейді.1928 жылғы
ұлы кәмпескеден қалған азын-аулақ малды талғажау етіп отырған ауылына
Голощекиннің әйгілі ("Асыра сілтеу болмасын, аша тұяқ қалмасын") ұранымен
келген дүрбелеңнің таяп қалған кезі. Бұл тықырдың аяғы ушығып, кейін зор-
зобалаңға ұрындыратынын сезе бастаған Жоңғар Алатауының етегіндегі біраз ел
қалған-құтқан малын айдап, бала-шағасын, кәрілерін түйеге, ат-арбаға
отырғызып, шекарадан аспақ болады. Бірақ Атымтай бастаған ГПУ адамдары,
шекарашылар мылтықпен, қылыштың күшімен бәрін кейін қайтарады. Сол жолғы
жол-жөнекей атыста талай адам қаза табады. Олардың ішінде повестің басты
кейіпкері Балзияның әкесі Сәлімгерей де бар. Бұл қорлыққа шыдай алмаған
байдың жалғыз қызы Балзия өз ішіндегі Есет сияқты азғыннан амалын асырып,
елді қайта көтереді де, арғы бетке өтіп кетеді. Осы орайда басты кейіпкер
Балзияны әдебиетімізге келген тың тұлға деп бағалайды. Ақыл мен айланы,
намыс пен ерлікті бір басына тағдыр үйіп-төгіп берген қазақ әйелінің
трагедиясы оның сұлу жан-дүниесінің жарқырай танылуына себеп болғандай.
Басын бәйгеге тіксе де, қазақ қызы зерек ой, жүйрік көңілімен ақ-адал
ізгіліктің бүгін болмаса да ертең жеңіп шығатындығына кәміл сенеді. Туған
елге қарғыс тілемеген тек, немересі Аманайды Отанына аманат етуді ғана
көксеген Балзия ана ақтық сапар үстінде ұрпағы үшін өз жанын қиюға барады.
С. Жүнісовтің "Заманай мен Аманай" повесі өмір құбылыстарын ой-сана
батылдығымен, сезім тереңдігімен суреттеуде соны шығармашылық серпінін,
қажырлы ізденісін танытқан туындысы болып табылады.
С.Жүнісовтің драматургиясы тақырыбының сонылығымен, көтерген
мәселелерінің оқиға байлығымен, шұрайлы тілімен ерекшеленеді. "Ажар мен
ажал" (1967), "Тұтқындар"(1970), "Қызым, саған айтам" (1972),"Жаралы
гүлдер" (1973),"Қос анар"(1974), "Әр үйдің еркесі"(1975), "Қысылғаннан қыз
болдық" (1976), "Кроссворд немесе масханадағы маскарад" (1981) тағы басқа
пьесалары облыстық, республикалық театрлардың репертуарларынан берік орын
алған.1986 жылы "Өліара" пьесасы үшін Сәкен Жүнісов Қазақ ССР Мемлекеттік
Абай атындағы сыйлығының лауреаты атанды. Мұнда Петропавл-Көкшетау-
"Петрокок" теміржол тармағын салған жұмысшылардың жан қиярлық еңбегі
суреттеледі. Ал "Кемеңгерлер мен көлеңкелер" драмасында әдебиетіміздің
алыптары М. Әуезов, Ғ. Мүсірепов, С. Мұқанов тұлғаларын сомдай отырып,
олардың пендешілік, кейде қызық кезеңдерін қаз- қалпында суреттеген.
"Молодая гвардия" журналының 1990 жылғы бірінші санында В.Солоухиннің
аударуымен жарияланған "Заманай мен Аманай" романы қазақ әдебиетіндегі
елеулі құбылысқа айналды. Ол роман- әлем әдебиетінің бар құнарын бойына
сіңіре білген, озық үлгідегі шығарма. Жазушының 65 жасқа келуіне,
творчестволық қызметінің 45 жылдығына орай "Сәкен Сері-Ел жайында, Ел Сәкен
Сері жайында. Көркемсөз, ой толғаныстар мен арнау өлендері. - (Алматы:
ҒОПбк "САUНАR", 2000.- 460 б.) жарыққа шықты.

ІІ. Негізгі бөлім. Сәкен Жүнісовтің Заманай мен Аманай повесіндегі жазушы
шебері.
2.1. Заманай мен Аманай сезім тереңділігімен муреттелген соны туынды
Сәкен Жүнісовтің Заманай мен Аманай повесі (Алматы: Жазушы, 1985)
коллективтендіру дәуірінің қилы кезеңдері жайында әңгімелейді.
1928 жылғы ұлы кәмпескеден қалған азын-аулақ малды талғажау етіп
отырған ауылына Голощекиннің әйгілі Асыра сілтеу болмасын, аша тұяқ
қалмасын ұранымен келген дүрбелеңнің таяп қалған кезі. Бұл тықырдың аяғы
ушығып, кейін зор-зобалаңға ұрындыратынын сезе бастаған Жоңғар Алатауының
етегіндегі біраз ел қалған-құтқан малын айдап, бала-шағасын, кәрілерін
түйеге, ат-арбаға отырғызып, шекерадан аспақшы. Бірақ Атымтай бастаған ГПУ
адамдары, шекарашылар мылтықпен, қылыштың күшімен бәрін кейін қайтарады.
Сол жолғы жол-жөнекей атыста талай адам қаза табады. Олардың ішінде
повестің басты кейіпкері Балзияның әкесі Сәлімгерей де бар. Бұл қорлыққа
шыдай алмаған байдың жалғыз қызы Балзия өз ішіндегі Есет сияқты азғыннан
амалын асырып, елді қайта көтереді де, арғы бетке өтіп кетеді.
Өрлігі мен ерлігі арқасында басты кейіпкерге айналған Балзияны
әдебиетімізге келген тың тұлға деп бағалау керек. Ақыл мен айланы, намыс
пен ерлікті бір басына тағдыр үйіп-төгіп берген қазақ әйелінің трагедиясы
оның сұлу жан-дүниесінің жарқырай танылуына себеп болғандай. Басын бәйгеге
тіксе де, қазақ қызы зерек ой, жүйрік көңілімен ақ-адал ізгіліктің бүгін
болмаса да ертең жеңіп шығатынына кәміл сенеді. Туған елге қарғыс тілемеген
тек немересі Аманайды Отанына аманат етуді көксеген Балзия-ана ақтық сапар
үстінде ұрпағы үшін өз жанын қиюға барады.
Сәкен Жүнісовтің Заманай мен Аманай повесі - өмір құбылыстарын ой-
сана батылдығы, сезім тереңдігімен суреттеуде сонылық танытқан туындысы.
Жерлес жазушы, қарымды қаламгер, көсемсөздің көксемсері Сәкен сері
Жүнісовтің Заманай мен Аманай повесінің көркемдік тілі, ондағы бейнелеу-
мәнерлеу тәсілдері, лексикалық қат-қабаттары, грамматикалық формалардың
қолданылу еркешеліктерін жан-жақты зерттеуді курстық жұмысты жазуда өзіме
мақсат етіп қойдым.

2.2. Жазушы қолданған бейнелеу – мәнерлеу тәсілдері
Атқаратын қызметі жағынан алғанда, тіл-адамдарды бір-бірімен
байланыстыратын қатынас құралы, адамзат қажетінің бірі.
Көркем әдебиет те тіл арқылы ғана жүзеге асады, тіл әдебиеттің
бірінші элементі -дейтініміз сондықтан. Автор көздеген мақсатын, айтар ойы
мен берер сезімін лайықты образ арқылы бейнелеуі тиіс. Сондықтан көркем
тілмен жазылған әдебиет қана көркем дүние болып табылады. Шығарма тілінің
көркемдігі суреткердің сөзді аз-көп қолдануында емес, әр сөздің көркемдік
сырын тауып жұмсай білуінде. Демек, жазушы сөздің қиюын тауып қиыстырып,
тиісті жеріне тетігін тауып қолдана білуі керек, осы ретте ойдың
түсініктілігін, айқындығын дәлдей түсу үшін, сөз мағынасын сан саққа
құбылтып жұмсайды.
Шығармаларын жазу үстінде Сәкен Жүнісов те сөз аясын кеңітіп, әр-түрлі
эмоционалды – экспрессивтік бояу, бейнелеу-мәнерлеу сияқты стильдік,
шеберлік тәсілдерін ұтымды пайдаланады.
Жазушы шығармасында өз ойын барынша көрнекті, мейлінше мәнерлі түрде
беруді көздейді, сондықтан да ол шығармаларында көркемдеудің ең кең тараған
түрі - теңеу, салыстыру құралдарын көп қолданады. Теңеу – ауыз әдебиетінде
де, Сәкенге дейінгі ақын-жазушылар шығармаларында да кеңінен тараған әдіс
болып саналатыны белгілі. Сондықтан оның шығармаларында теңеудің жиі
кездесуі де заңды болса керек. Бірақ, басын ашып айтуға тиісті нәрсе -
Сәкеннің бұл тәсілді өмір шындығына сәйкес келетіндей етіп дұрыс
қолдануында.
Мысалы : Ерте-ерте ертеде осы өңірде ғаламат өнерімен атақтары бүкіл
елге жайылған екі ұста өмір сүріпті. Ағаш пен ағашты бір-біріне кендірдей
матап, арқандай күрмеп, түймедей түйетін, білектей темірді сағыздай
созатын, ағаштың да, темірдің де асқан шеберлері, қайрақ тасты қамырдай
илейтін мүсінші, шыныдан меруерт, қайыршақтан ақық жасайтын зергер
өнерпаздар екен. Біреуінің аты Сәннат та, екіншісінің аты Зеннәт екен (
С.Жүнісов Заманай мен Аманай, 11-бет).
Бұрын күлімсірей қарағанда, жадыраған жүзінен мейірбан жылы леп есетін
Балзияның көзі қазір шарасынан шығып, лезде мөлтілдеп келе қалған жастан
ба, әлде булыққан ашудан ба, шам жарығында тура сілеусіннің айбарлы
көзіндей жалтылдап, тұла бойы қалтырап, дір-дір етеді (58-бет). Көзін
кеңірек ашып, жан – жағына қарайын деп еді, басынан құйқа тамырынан жыланша
жыбырлап, ирелеңдей сорғалаған жылы су көзіне құйылған ащы тер болса керек
(171-бет).
Жетісу өңірі жер жәннаты десе дегендей – Жетісу алқабының түгел
гүлденіп, түрленіп, масатыдай құлпырып, үлде мен бүлдеге оранған ұзатылатын
қалыңдықтай жастығымен, сұлулығымен малынып тұрған кезі (30-бет).
Алып жартастың бетіне үймелеп қонған мың атбас шегірткедей құжынаған
ғаскер күні-түні шақылдатып, шыңдап ғаламат шебер қолдан шыққан ғажайып
мүсіннің бетін шұрқ-шұрқ тесіп, айғыздай береді. (14-бет)
Осы жоғарыда келтірілген мысалдардан көріп отырғанымыздай, Сәкен
ертеден келе жатқан әдіс-теңеу арқылы өзінің айтпақ ойын заттың не
құбылыстың бойындағы қасиеті арқылы екінші бір затты не құбылысты образды,
әсерлі етіп бере білген.
Сөз алды-артында анықтайтын, айқындайтын сөздермен келіп те, жеке
тұрып та образ жасай алады. Демек, образды айқындап, оны әр қырынан танытар
өрісін кеңейтетін көріктеу құралын әдебиеттану ілімінде эпитет деп
атайтынын білеміз.
Эпитет – адамның, заттың, құбылыстың бір белгісін: сырын, сипатын,
қасиетін атап көрсететін сөз, бірақ осы қызметте келетін жай анықтауыш
заттың, құбылыстың, адамның өзіне тән қалыпты сынын (белгісін, қасиетін,
түрін, түсін т.б.) білдірсе, эпитет өзі анықтайтын белгіні бейнелеп
(образдап) көрсетеді, өйткені бұл белгі сол заттың, адамның, құбылыстың
табиғи, қалыпты белгісі емес.
Эпиттер тұрақты, тұрақсыз немесе тавтологиялық (үйреншікті, көп
қайталанатын) және метафоралық, синкреттік болып бөлінетіндігі белгілі.
Тілдердің қай-қайсысында да бір нәрсенің (адамның, заттың, құбылыстың,
ұғымның) белгілерін бейнелеп, әсерлі түрде атайтын әрі сол атаумен үнемі
бірге қолданылатын эпитеттер болады. Олардың көбі өздерінің тура
мағынасында келеді, бірақ анықтап тұрған сөзімен тіркесіп, белгілі бір
образ үшін жұмсалады. Бұлар тұрақты, тавтологиялық эпитеттер болып
саналады.
Мысалы : Келесі жылы, жаздың бір шуақты күні, Мидің жаршыларынан
құлақтанған дәмелілер жан-жақтан ағылып, тау бөктеріндегі ат шаптырым кең
алаңға жиналыпты. Көктемдегі қара қарғаларша, өлімтікке жиналар құзғындарша
қаптаған өңкей әумесер байлар мен саудагерлер, төрелер мен әкімдер алқа-
қотан отырғанда жер қайысыпты. Тап ортада, биік сәкіде, қабығы аршылған
тұттай жанды қуыршақ Тәтәй. Тал шыбықтай бұралған мүсініне көз тоймайтын,
сұлулығынан көз ұялатын Гүлсәнәның ... . (18-бет)
Бұл арадағы Жат жерге дегенді бұрынғы ұзатылатын қалыңдыққа
айтылатын жат жұртқа дейтін сөздей емес, екеуі де қаз қалпында түсінді
(125-бет).
Түгін тартсаң майы шығатын даланың балауса шөбі белуардан келіп,
майысып, сол далада жарыса аққан өзендер арнасына сыймай, кемеріне дейін
шүпілдеп, тоғайда бұлбұлдар сайрап, көкектер шақырып, көлдерде құстар
шулап, бүкіл жан-жануарлар масайрап, көгілдір аспанда ақша бұлттар
мамырлап, мейірлене төгілген күн шуағына қара жер бусанып, бүкіл табиғаттың
маужырап тұрған мамыржай, әрі шат-шадыман шағы еді (30-бет).
Сеніңше жау адам тек қолына мылтық алып, атысып-шабысқан адам (58-
бет).
Келесі күні, талмау түсте, ауыл үстін үрген ит, шұрқыраған жылқы,
азынаған мал, шулаған, жылаған адам үні басты (61-бет).
Ал кейде анықтауыштар өзінің тура мағыналарында емес, ауыспалы мәнде
келіп, тұрақсыз эпитеттер болады.
Мысалы : Миге жалт қараған барша жұрт жылан көргендей шошына,
жиіркене, тітіркене қалыпты. Мұны аңғарған ханның түсі өзгеріп, сирек,
сойдақ тістері ақсиып, жылан көзі қанталап ғаскерлеріне әмір етеді. Бүкіл
елден мың қашау, мың балға жинатып, мың ғаскерге ұстатып, мың арқанмен,
белдерін байлап, жартастың үстіне салбырата түсіріп, жәй жасаған қос
сәбидің мүсіндерін бұздырады (14-бет).
Бұл ғаламаттың сырын хан таба алмапты. Жартастың айналасына терең ұра
қаздырғанмен, жүрек тасты орнынан қозғап, жүрек соғысын тоқтатуға ханның
әмірі жетпепті (15-бет).
Міне, осы тұрғыдан келгенде, жазушының қай-қайсысы да эпитетті
көркемдік белгілердің тұрақты жиынын да, өз қаламынан туған авторлы
түрлерінен де пайдаланады. Сәкеннің көркем тілінде тұрақты эпитеттер
қаншама молынан кездессе, өзі келтірген авторлық түрлері де аз емес. Соны
эпитеттер ұсыну үшін жазушы синкреттік амалды кеңінен пайдаланған, яғни
семантикалық жағынан бір-бірімен үйлеспейтін сөздерді тіркестіруді жүйеге
айналдырған.
Мысалы : Күн қайтып, кеш түсе бергенде барып Ғиззат пен Гүлсәнә тауға
жетеді (20-бет).
Әже мен немере ескі сүрлеумен әудем жер ұзап шыққан соң, арттарынан
қызыл ай туды. Ол да: бейуақта қайда сапар шектіңдер, о-о, бейбақтар,
қараңғыда адаспайсыңдар ма, жарайды, жол көрсетейін дегендей, көкжиектен
қылт етіп шығысымен көк мақпал аспанға өрмелеп, биіктей берді. Биіктеген
сайын самалдай жайнаған жұлдыздардың оты өлеусіреп, қызыл ай ағарып,
жарықтана түседі. Төңірек енді анық көріне бастады (23-бет).
Қанипа жасынан мәпелеумен ерке өскен, Ережеп байдың соңғы үшінші
тоқалынан туған сүт кенжесі еді. Жаратылысында тікбақай, адуынды, бірбет
келіншек, қазақ рәсімінен ата–ененің алдынан кесе көлденең өтпей, қанша
әдеп сақтағанмен, шынтуайтқа келгенде бар сыпайылықты ұмытып, ойранды салды
деймісің (132-бет).
Ойды бейнелей, образды жеткізудің бір тәсілі – сөзді ауыспалы мағынада
қолдану, яғни метафора. Бұл негізінен, сыртқы формасының не ішкі бір белгі,
қасиетінің ұқсастығына қарап, бір нәрсені не бір құбылысты екінші нәрсеге,
не құбылысқа ұқсату негізінде балап сөйлеу. Шығармада метафорамен баяндау
да кезігеді.
Мысалы : Бақырға салған құс еті қашан қайнап, піскенше бір-бірінен
көңілі қалып, сөзге келіп, түс шайысқан адамдарға тоңтеріс отырған екеуі
ауылдан әдейі алып шыққан бақыр ішіндегі ораулы тостақандарға, қанжығада
байланған торсыққа шайқалып әбден өлген, балдай түнемелді құйып отырып
тілге келген (33-бет).
Етектегі ауылмен екі ортада ағынды өзендерді жалғастырар ені тар,
табаны терең көк өзек жатыр. Көктемде өткел бермей шүпілдеп толатын көк
өзек күзге қарай мүлдем тартылып, құрғап қалатын (80-бет)
Бір кезде дүйім елді бастап, көсемдегі аттай алдына түсіп кеткен
Балзия, енді қаршадай баланы әрең ұрлап әкетсең, таусыншақтай әбден
жұқарып, жетесіне дейін жіңішкерген пышақтай мұқалып біткен екенсің, ел
алдындағы баяғы беделіңнен жұрдай болған екенсің (155-бет).
Бұл мысалдардан сөздің ауыс мағынада қолданылуы арқылы ойдың айқын
көрнекті болуын қамтамасыз ететін метафораларды аңғарамыз.
Жазушы сөздерді ауыс мағынада қолданудың метонимия тәсілін де ұтымды
қолданады. Мысалы: Аманай әже бауырында суықтан қалшылдап, дірілдеп жатып,
ақыры бір уыс болып бүрісіп, бұйығып ұйықтап кетті (186-бет).
Романда көркем ойды неше түрлі құбылтып беру мақсатында қолданған
негізгі амал - синоним. Жазушы синоним сөздерді, бір жағынан, шығарманың
көркемдігін сақтау үшін, әрбір сөздің бірнеше рет қайталанбау жағын
көздесе, енді бірде белгілі бір ойды толықтыра түсу үшін де осы тәсілге
жүгінеді.
Мысалы : Жасыған мүләйім өңдерінде амалсыздық, шарасыздық бар (69-бет
).
Әкеге тартпаған безбүйрек, қайырымсыз қыздан зұлымдық қана күтіп, қол
қусырып ләббай дегеннен басқа не шара (69-бет).
Аманай әже бауырында суықтан қалшылдап, дірілдеп жатып, ақыры бір уыс
болып бүрісіп, бұйығып ұйықтап кетті (186 бет).
Айырмасы – бұрын қашан көрсе де ләм деп тіл қатпай, не өкпелегенін, не
ренжігенін сездіргені белгісіз, көзбен ғана сөйлесіп, ұнатпай қараған қалпы
ғайып болатын (151 бет).
Екеуінің де өнерлері бір-біріне парапар, екеуінің де мінездері ұқсас
болыпты. Өнері мен өнері, атағы мен атағы тең түсер пенде бұл фәни
жалғанда, ежелден, біріне-бірі қас, реті келсе, бірінің аяғынан бірі
шалатын күншіл, орайы келсе, қапысын тауып бірін-бірі жардан итеріп, терең
құзға құлататын дұшпан болары хақ. Бұлар ондай қаскөйлік пен зұлымдықтан,
залымдық пен зымияндықтан аулақ, біреуінің өнеріне екіншісі қуанатын,
ерекше жаратылған жандар екен (11-бет).
Осы сияқты Сәкеннің синонимдік сөздерді қолданудағы стильдік тәсілін
аша түсетін дәлелдер толып жатыр.
Фразеологизмдер – сандаған жылдар мен ғасырлардың қазынасы, бұл бір
жағынан, екінші жағынан, ол – жеке қаламгердің табысы, еңбегі, ізденісі.
Фразеологиялық тіркестер – семантикалық шоғырлар, яғни жеке сөз
мағыналарының бір-бірімен түйісуінен туған жаңа мағыналық дүниеліктер.
Демек, белгілі бір қаламгердің тілдік қазынасын және көркемдік байлығын
зерттеуде оның фразеологиясын тауып тану ерекше орын алады.
Жалпы фразеологизмдер әдеби шығарманың табиғатын ашу, оларды өзге
бейнелі штамптардан ажырататын межелерін көрсету мақсатында жұмсалады.
Бұл зерттеуде Сәкен қолданған фразеологизмдердің лексика –
семантикалық және құрылымдық сипаттамасына тоқталатын болсақ, образды
тіркестерді мағынасы жағынан яғни лексика – семантикалық тұрғыдан адамды
сипаттайтын, адамның ішкі жан дүниесін танытатын, адамның іс-әрекет,
қимылын суреттейтін, сол қимыл іс-әрекеттің орындалу амалын бейнелейтін,
өмірді, өлімді, адамның жас жағын астарлап атайтын, табиғат құбылыстарын
бейнелейтін фразеологизмдер деп қарастыруға болады. Мәселен, ажал жету,
күні біту, дерт алу, көз жұму тіркестерін өлім тақырыбын ашу мақсатында
қолданғанына көз жеткізуімізге болады.
Мысалы: Олар да әлгі аш қасқырдай жаланған таяқ – қалпақтардың тұқымы
емес пе? Ол тұқымыңды ұрайындарды, өзім қуып жетіп, көк желкелерін қимасам,
атым өшсін! (129 бет).
Араларынан қыл өтпейтін достықтары сонша, бірінсіз бірі ас ішпейтін,
бірінсіз бірі іс қылмайтын. Екеуінің діні де бір, тіпті екі ұстаны бір ұста
соққандай түрі де бір. Бар айырмашылығы – Сәннәт дүңген де, Зеннәт ұйғыр
екен. Сәннәттің жеті қызы, Зеннәттің жеті ұлы болыпты (11-бет).
Атымтайдың әкесі Сейітбаттал аса сымбатты, екі иығына екі кісі
мінгендей, денелі, тіпті алып адам десе болғандай еді (45-бет).
Иә, айту керек еді... уақытында, ертеде өткен қайғылы уақиғаны айтып,
баланың жүрегіне жара салмайын дедім. Және де, ол айтылса, сол тұста аяқ
астынан тұтанып сөнген оттың қоламтасы тағы да бықси ма деген қауып те бар
еді... . (49, 50-бет).
Ертең көзіңе көк шыбын үймелегенде өзің келіп, қызыңды өз қолыңмен
өткізбесең, шолақ мұрнымды кесіп берейін деп, тағы да аузынан ақ ит кіріп,
көк ит шығып бара жатқан жерінен, бас салып жағадан алып, арқасынан таспа
тілейін деп оқталсам да, үлкенге қол көтеріп көрмеген басым, өлсем сенен
өлімтігім артық, жыланның үш кессе де кесірткедей әлі бар, құдай күнімді
салмасын, сасық саудагер, жаман мәлішші деп, не керек, менде айтпағанды
айтып, жер-жебіріне жетіп, қуып салғам (53-бет).
Малымызды бергеніміз ләпбай болмайын деп тұр, қызым. Хүкіметке біздің
жанымыз да керек екен. Малымызды сыпырып-сиырып алады екен де, өзімізді ит
жеккенге ме, әйтеуір бір жаққа аударып, сол арада шірітіп өлтіреді екен.
Ақыры, өлгенде де туған жердің топырағы бұйырмаған соң қайтерсің (42-бет).
Мысалдардан көргеніміздей, автордың қолдануында фразеологизмдер
шығарма тіліне стилистикалық ажар, ойды жан-жағынан сипаттау мәнін береді.

2.3 Заманай мен Аманай повесіндегі образдар әлемі.

Қазақ эдебиетінде сөзбен сурет сала білген, жансызға жан бітірген,
эрбір сөзіне салмақ сала, ой-өрнегін жіпке тізген маржандай өрнектей білген
жазушының бірі Сәкен Жүнісов. Курстық жұмысымдағы сөз болмақ келесі мәселе
Заманай мен Аманай повесіндегі жазушының образ сомдаудағы характерлерді
суреттеудегі кейбір шеберлігі мен эдіс-тэсілдері туралы болмак.Сэкен
Жүнісовтің повесіндегі характерлерін сомдауда образдың реалистік,
трагедиялық түрлерін, портрет жасау тэсілдерін, кейіпкерлерінің мінезінің
тура жэне жанама түрлері арқылы, сондай-ак диалог пен монолог, көзге
көрінбейтін бүтіннің бөлшегі детальмен шебер де, шынайы жеткізе білген.Енді
эрқайсысына жеке-жеке тоқталсақ. Заманай мен Аманай повесіндегі образдар
элемі реалистік образдармен оқырман көңілінен кең орын алған .
Образ - қазақша көркем бейне. Бүл кеңірек үғым. Ең қарапайым
мағынасында образ - суретті сөз. эр сөздің түп төркіні - зат, сурет, образ.
Көркем эдебиеттегі жинақтау - типке әкелсе, даралау - мінезге экеледі.
Образ осылай туады. Мүның өзі шын мэніндегі өнер адамы үшін эрі эдемі,
қызық эрекет те, эрі инемен құдық қазғандай қиын әрекет. Суреткерлік
шеберлік те осы эрекет үстінде көрінбек. Әсіресе қаламгер еңбегі шетсіз,
шексіз сөз өнеріне түңғыш ден қою сәтінен соңғы демі таусылғанға дейін,
оның барлық ғүмырының өн бойында толассыз созылып жатпақ. Шеберлік тағы да
шексіз. Қаламгер шеберлігінің түпкі түйіні - жазушының өз жан-жүрегіндегі
сезім мен сырды өзгенің ой санасына мейлінше эсерлі жэне сүлу жеткізу,
ұтымды жэне дәл дарыту. Бұл үшін В. Инбердің айтуы бойынша Тіл дэлдік жэне
қысқа жазу - шеберлік материгі осынау үш үш киттің үстінде түр. Нағыз образ
- бедерлі бейне тірі кісі дедік. Өз образының тірі кісі екенін ең алдымен
автордың өзі түсінуі тиіс. Әдеби образдың тірі адамға айналу процесі - адам
айтып алмас үзақ әңгіме.
Балзия. Балзияның екі көзі үясына терең батып, шүңірейіп, терісі жүқа
кең маңдайына түскен қылдай эжім талшықтары біртүнде сүйегіне жеткендей
тілімдене қалыпты. Қанша дегенмен эйел заты емес пе?! Басқа ауыртпалықты
былай қойғанда түн қатып, тау өрлеп, үрдіс жүру жүкті адамға туымысында
алғаш рет аягы ауырлаған жас келіншекке оңай ма? Осы жүрістің, осы
қиындықтың бар зардабын іштегі нэресте тартпаса игі еді?! (101-бет)
Осы үзіндіде автор бас кейіпкер Балзияның образын бір қырынан
көрсетеді. Ер мінезді Балзияның кең маңдайына түскен қылдай эжімдерінің
талшықтарын бейнелей отырып, сол келбетінің бір түнде сүйегіне
жеткендігін көрсетеді. Үзіндінің соңгы сөйлеміне назар аударсақ, бас
кейіпкер Балзияның осы эрекеті оның болашақта үрығы осы көштің зардабын
көрмесе игі деп автор үлкен ой тастайды. Уақыт өте Балзия өзінің осы
эрекетіне өкінбей ме деген сүрақ қалдырады. Романның бүл сүраққа жауап алу
үшін алысқа барудың қажеті жоқ. Кейіннен автор бас кейіпкердің іс-эрекеті
аркылы бүл сүракка жауапты өз алдына экеледі. Мына детальға назар аударсақ
Сэукеленің арғы бетін айта бастаса-ақ эжесінің қызыл жиекті қартайған
көзінің түкпіріне жылт етіп бір түйір жас келе қалады. Кейін бір тағы да
сүрап, тағы да ежіктегенде, көңілі босаған әженің үнінде тұншығып жатқан
жасырын сиқырлы сырдың барын жай ғана жүрегі сезіп, байқағандай еді.(22-
бет) Міне, жетпістен асқан кемпір Балзияның уақыт өтіп үрпағының заманы
келген шағы осы еді... Сэукеленің арғы беті туған жерін еске алса болганы,
көзіне бір түйір жас өзі-ақ келеді.
Заманай мен Аманай повесіндегі образдар элемі реалистік
образдылығымен оқырман көңілінен кең орын алған. Ең алдымен, реалистік
образ дегенге келсек, реалистік образ - эдебиеттегі адам бейнесінің ең
сымбатты, шынайы түрі. Мүның сымбаттылығы да, шынайлылығы да шыншылдығында:
бүл - кәдімгі өмірде болған, бар жэне бола беретін, бірак кайталанбайтын,
эрқашан бүрын-соңды белгісіз тың қырынан көрініп, ылғи жаңарып отыратын
тип. Образ атаулының айрықша мағыналы, мэнді түрі де осы - реалистік образ.
Реалистік образ - нанымды образ. Оның мінез-қүлқы, іс-әрекеті оны
қоршаған орта, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.