Арпаның түр тармақтары, топтары және түршелері

Пән: Ауыл шаруашылығы
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 19 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:

1. Арпа дақылының тарихы.
2. Ауыспалы егістің ауыл шаруашылығындағы маңызы.
3. Морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері:
4. Жылуға және ылғалға қатынасы.
5. Арпаның түр тармақтары, топтары және түршелері.
6. Минералдық тыңайтқыштардың арпа өнімінің өсуіне және
дамуына әсері.
7. Арпаның аудандастырылған сорттары.
8. Қолданылған әдебиеттер.

Арпа дақылының өсірілу тарихы.

Халық шаруашылығында арпа кең қолданылады. Арпаның тұқымын азықтық,
малазықтық және техникалық бағытта қолданады. Арпадан ұн жасап, нан
пісіруге пайдаланады. Сонымен қатар сыра және спирт өнеркәсібінде қоданады.
өсудің бастапқы кезеңінде арпа малға жем ретінде пайдаланылады. Арпа
бұрыннан келе жатқан белгілі дақыл. Қазіргі кезде ал дүниежүзінде 70 млн.
га-дан астам жерлерге егіледі. Біздің елімізде 1974 жылдан бастап 29,6 млн-
га жерлерге егіледі.
Солтүстік Қазақстанда негізгі жем шөп дақылдарына арпа жатады. Оның
егіс көлемі соңғы жылдары 3,4 млн.га дан асты.ылғал жағы бойынша жақсы
аймақтарда арпа егістігі кеңейтілуге тиіс, сонымен қоса барлық аймақтарда
арпаның бұршақ - астық тұқымдас қоспаларымен мал азығының, өндірудің
конвеерлық жүйесінде айырбасқа жатпайтын бағылы дақыл деп қарастыру қажет,
сонымен қатар көк азық пен ас бұршақ, жаздық сиыр жоңышқа, чина
қоспаларымен шөп есебінде пайдаланылады. Арпа сүттеніп балауызданып піскен
кезде бүтін өсімдіктерін шауып монокорммен дәнді пішендеме дайындалатын
дақылдар.
Ол жыл сайын егілетін дақыл. Солтүстік және таулы аудандарда өте тез
піседі және жоғары мөлшеде өнім береді. Арпаның негізгі егілетін аудандары
- Украина, Солтүстік Кавказ, Белоруссия болып табылады.
Арпа - өнімділігі жоғары дақыл, алдыңғы қатарлы шаруашылықтарда І га-
нан 35-40 және сонымен қатар 60-70 ц; ал еліміз бойынша орташа көрсеткіш І
га-нан 18,0 ц. Арпа алынады.
Арпа - ең тез пісетін өсімдік, вегетациялық кезең ұзақтығы - 80-110
күн. Арпа жылуды аса қажет етпейді және сонымен қатар ыстыққа төзімді болып
келеді, бидаймен салыстырғанда ылғалды азырақ қажет етеді. Басқа астық
дақылдарымен салыстырғанда арпаның тамыр жүйесі онша дамымаған. Бидай мен
сұлумен салыстырғанда арпаның бұтақтануы биік болып келеді. Арпа -
өздігінен тозаңданатын өсімдік.
Екі қатарлы арпаның сорттар өндірісте қолданылады. Олардың ішіндегі ең
жақсы деген сорттарға мыналар жатады: Оңтүстік, Нутанс 187, Винер, Донецкий
4, Вольтицки, Московский 121, Омский 3709, Унион, Альза. Арпаны өңдеу
тәсілдері бидай агротехникасымен сәйкес болады. Орташа егу көрсеткіштері
мынандай: құрғақ далада - 3,5-4,5, Сібірде, Солтүстік Қазақстанда - 4,5-
6,5млн. Тұқым 1-га-на егіледі.

Ауыспалы егістің ауыл шаруашылығындағы маңызы.

Жемдік астық дақылдары сонымен бірге арпаға алғы дақыл ретінде пар,
таза пар, отамалы дәнді бұршақ, кең таралған астық дақылдары және бір
жылдық шөптер бола алады.
Ауыспалы eric дегеніміз жеріне қарай да немесе тек қана уақытына қарай
да ауыл шаруашылығы дақылдарын қажетті жағдайда, парда да ғылымға негіздеп
кезектестіріп егу болып табылады.
Дақылдарды кезектестіріп егу туралы мәліметтер, жазбаша түрде, бізге
рим жазушылары Аграрневтердің еңбегі арқылы жетті. Ертедегі агрономдар,
бұдан екі мың жылдан астам уақыт бұрын өндірілетін дақылдарды алмастырып
отырудың пайдасы туралы айтқан. Мәселен Варрон: " Кейбір өсімдіктерді тек
қана жоғарғы өнім алу үшін емес, сонымен қатар алдағы жылдан күтілетін
өнімді де молайту үшін себу қажет" деп пікір айтқан.
Басқа римдік агроном Катон егіншілерге "егіс үшін топырақты жыл
өткізуге қалдырып, мейлінше жеңіл егіске", яғни "шығынды аз алатын егіске"
айналдыру жайында кеңес берген. Дақылдарды кезектестірудің пайдасы туралы
Вергилий мейлінше нақты жазды : "Жемісін алмастырғанда танаптар тыныштық
құшагына енін кенеледі."
Ауыспалы eric туралы жартымсыз мәліметтердің өзі ұзақ уақыт бойы
болмайды. 13 ғасырда Петр Кресценцияның "Ауыл шаруашылығының пайдасы туралы
" кітабы көпшілікке кеңінен мәлім болды, бірақ ол өз еңбегінде жоғарыда
айтылған римдік авторларының мәліметтерін пайдаланған. Палладийге сүйене
отырып, ол танапқа бір дақылды қайталап себудің зияны туралы былай деп
жазады:
"... Егер бидай үш рет себілсе, онда үшіншіден кейін бидай қара
бидаймен алмасады... " Бір қызығы бұл кітап 14-16 ғасырларда еуропалық
тілде алпыс рет басылып шықты, ал 16 ғасырда орыс тіліне аударылып
"Надзиратель" деген атпен жарық көрді.
Сол дәуірдің ауыспалы егісі туралы бұл істің үлкен маманы С.А.Ермолов
жақсы айтты. Ол былай деп жазды:"Ауыспалы егістің дамуы шаруашылықтың
ертедегі экстенсивті формаларынан басталады, ал бұл жағдайда осы күнгі
ауыспалы eric әлі жоқ, тек қана шаруашылық иелерінің тәжірибесінен туған
дақылдардың бұрыннан белгілі кезектесулері еді."
Бастапқы кездері ауыл шаруашылығы дақылдары ұзақ уақыт тыңайған
жерлерге себілді, бірақ жердің тыңаю мерзімі қысқарып отырды. Екі жыл
тыңайған жер өзінің аты мен мақсатын жоғалтып, бастапқыда екі жылдық, одан
кейін бір жылдық парға айналды. Бұл жүйені былайша көрсетуге болады: тың
жерді игеру - пар-пар -астық -астық -пар -астық -астық -пар -астық -
астық ... .тыңайған жер. Тыңайтылған - парлы ауыспалы eric кейіннен астықты
үш танапқа айналды: пар-күздік -жаздық.
Еуропада астықты үш танапты егіс 8-18 ғасырда тұтас мың жыл бойы
қолданылып келді. Ресейде бұл әдіс 16 ғасырда пайда болып, бірқатар
аймақтарда 20 ғасырға дейін пайдаланылды.
Жеміс кезектестіру ауыспалы егісінде пар жоқ, бұршақ тепті шөп беде,
тамыр жеміс немесе картоп енгізілді, астықтың қайталап орналастырылуына жол
берілмеді, олардың үлесіне ауыспалы алқабының елу пайызы тиді.
Астықты, бедені, картопты кезектестірудің тиімділігін Ю.Либих атап
көрсетті. Ол жеміс кезектестіру нәтижесінде топырақтың құнарсыздану мерзімі
кешеуілдейді деп есептеді.
Ж.Б.Буссенгоның ауыспалы егісті зерттеуі оның теориясы мен
практикасында үлкен рол атқарды. Өнімдегі жәнге топырақтағы көміртегі мен
азоттың жинақталуы мен шығын болуына жүргізген есебі өнімде көміртегінің
жинақталуы оның көңдегі мөлшерінен бірнеше есе көп екеннін, барлық ауыспалы
eric кезінде өнім құрамындағы азот мөлшері, оларға көң түрінде берілетін
мөлшерінен артық екенін көрсетті. Зерттелген ауыспалы егістегі беде немесе
жоңышқа көп болса, өнімдегі азоттың артықтығы жоғары болады. Буссенго
азоттың артықтығы аудан пайда болады деген пікір айтты. Ол тіпті "Бар
қажетін негізінен ауадан алатын ауыспалы eric жақсы "деп атап көрсетті.
К.А.Тимирязев бедені насихаттап және оны практикаға енгізуді И.Х.Шубарттың
есімімен байланыстырмады. Ауыспалы егіске бұршақ тептес шөптерді енгізуге
К.А. Тимирязев айрықша мән берді. "Беде дақылының мәні ресми түрде
мойындалғанына жүз жыл толды, - деп жазды ол" 1893 жылы ауыл шаруашылығы
жетістігінің бәріне де бұл дақыл батыл енді, ауыспалы егіске бедені және
жалпы бұршақ тектес өсімдіктерді енгізу секілді адамзатқа шапағатын
тигізетін мұндай жаңалықтар тарихта көп емес.
Ресейде 18 ғасырда ауыспалы eric жайлы И.М Комов, А.Т. Болотов қызықты
пікір білдірді. И.М.Комов ауыспалы eric туралы былай жазды: "Басты онер
түрлі өсімдіктердің eric айналымын топырақты тоздыратын емес, қалайда
өнімді мол алатындай етіп құруда болып отыр. Бұған көкөністі, астықты,
шөпті кезектестіріп сепкенде ғана қол жеткізуге болады. Бұдан кейінгі
уақытта ауыспалы eric туралы ілімнің дамуы А.В. Советов, А.С.Ермолов, В.Р.
Вильямс, Д.Н. Прянишников және М.Н.Тулайковтың есімдерімен байланысты.
Ауыспалы eric туралы ілімнің дамуына акдемик В.Р. Вильямс айтарлықтай
ықпал етті. Егіншіліктегі алға басуды ол, өндіріске тек қана кемінде 2-3
жыл пайдаланылытын, негізін дәнді өсімдіктермен бұршақ тептес көп жылдық
екпе шөптер қоспасы құрайтын, шөп танапты ауыспалы егісті өндіріске
енгізумен байланыстырды.
Ауыспалы егісте шөпті пайдалануда ол бірқатар қатаң шектеулермен
байланыстырды: көктемде шөпті тырмалау зиян пройес пайда болады, шөпті
алқапты тек күздің соңғы күндері жыртуға болады аэробты процесті тоқтату
үшін күздік бидай мен отамалы дақылдарды шөпті қыртысқа орналастыруға
болмайды. Бірақ бұл шектеулер өздерін ақтамады, ал күздік дақылдарды көп
жылдық екпе шөптерден орналастыруды бас тарту топырақ қыртысын кеш
жыртқанда елімізде астықтың жетпей қалуына әкелді.
К.С.Мальцев 1953 жылы он танапты шөпті ауыспалы егістен бас тартып
мейлінше тиімді бес танапты астықты пралы ауыспалы егіске көшуге мәжбүр
болды, ол В.Р.Вильямсқа қарама қарсы жылдағы күзгі жер жыртудан бас
тартқанда және парлы алқап айналымын бір рет қайырмасыз құралдармен өндеуге
көшкенде ғана бір жылдық дақылдар үшін топырақ құрылымын жасау
мүмкіндігінің негізін қалады.
Тек қана шөп танапты ауыспалы егісті мойындаған вильямсқа қарама қарсы
Д.Н. Прянишников жеміс кезектесетін ауыспалы егістің алуан түрлі формаларын
қолдануды люпин жасыл тыңайтқышын өсіру үшін орналастырылатын екпелі парлы
ауыспалы егісті, парлы жеміс кезектесуін қолдануды ұсынды.
Құрғақ аймақтағы астық шаруашылығының егіс айналымы туралы академик
М.Н. Тулайков тамаша пікірлер айтты. "Біздегі мамандандырылған
шаруашылықтың негізінде бір жағдай бар, ол біздің негізгі өсімдіктерді өмір
сүрудің мейлінше қолайлы жағдайына қою және мүмкіндігі болса, мұны дара
дақыл негізінде жасау. Мұның өзі ауыспалы егістің нағыз бізге қажет түрі
екендігін мен қайталап айтамын... Егер мұны жүз пайыз жасауға болмаса онда
не 95 пайыз немесе 90 пайыз т.с.с. жасауға болады ғой".
Белгілі бір дәрежеде оның айтқаны дұрыс болып шықты. Мәселен Ростов
облысында 80 пайызына дәнді дақылдар орналастыратын ауыспалы егістер
қолданылады, ал Солтүстік Қазақстан жағдайында 87 пайызды астықты, алты
танапты ауыспалы eric қолданылады. Қазіргі уақытта егіншілікті
интенсивтендіру процессі жүргізіледі. Оған жетекші немесе негізгі дақылы
жеткілікті мамандандырылған ауыспалы eric тән.
Ауыспалы егісте дақылдарды кезектестіріп егудің тиімділігін алуан
түрлі себептері бар. Академик Д.Н.Прянишников оларды төрт топқа бөлді:
1) Химиялық себептер
2) Физикалық себептер
3) Биологиялық себептер
4) Экономикалық себептер
1. Химиялық себептерге ең алдымен өсімдіктің азотпен бірге күл
заттарымен қоректену ерекшеліктері жатады. Химиялық себептер негізінде ауыл
шаруашылығы дақылдарын кезектестерудің қажеттілігін Ю.Либих көрсетті. Ол
тек қана өсімдік қорегінің күлді элементтеріне ғана тоқталды. Ол былай деп
жазды: "Масақты дәнді дақылды картоппен және бедемен кезектестіру жолымен,
яғни қоректік заттардың өзгеше қарым қатынасын қажет ететін және өздеріне
қажетті қоретік заттарды масақтылардың тамыры жетпейтін топырақ қыртысынан
ала білетін өсімдіктермен кезектестіргенде біз өзімізге бір алқаптың өзінен
ғана өсімдіктің органикалық заттарын көп мөлшерде жинауды қамтамасыз
етеміз."
Ж.Б.Буссенго осы уақыт шамасында көптеген өсімдіктердің топырақтағы
азотты азайтатындығын, азотты өздері ауадан алатын тек қана бұршақ тектес
өсімдіктердің топырақтағы азотты көбейтетіндігін тәжірибе жүзінде дәлелдеп
берді.
Ю.Либих топырақтан қоректік заттарды алу негізінде өсімдіктерді
жіктеуді ұсынды, мәселен, ол калийді көп алатын өсімдіктерге қант
қызылшасын, жүгеріні жатқызды. Әк көп алатын өсімдіктерге беде, бұршақ
жатқызылады. Дегенмен де ол өсімдіктер тобының арасында айтарлықтай қатаң
шектеу, кедергі қоймайды.
Шын мәнісінде қоректік заттарды топырақтан алуына қарай өсімдіктер
арасындағы айырмашылықтар әр түрлі. Бұл туралы кезінде С.А Ермолов жазды.
Мұны қазіргі мәліметтер бойынша былай көрсетуге болады.

Морфологиялық ерекшеліктері.

Арпа шашақты тамыр жүйесінен тұрады, ұрық тамыршалар саны 6-8. Ол түп
және екінші тамырларды біріктіреді. Бастапқы тамырлар бидай мен сұлыға
қарағанда алғашқы кезенінде тезірек өседі, олай кіруі 100-120 см.
өсімдіктің қоректенуіне олар құрғақшылық жағдайында ерекше маңызға не
болады. Құрғақшылыққа төзімді сорттарында бастапқы ұрық тамырлардың саны
көп болады. Екінші тамырдың қалыптасуы, дамуы және топыраққа бойлап енуі
топырақтың беткі қабатының ылғалдылыңы мен түптену қарқындылығына
байланысты. Бірінші топқа жататын дақылдармен салыстырғанда әлсіз дамыған
және сіңіру күші азырақ болады. Қоректік заттар мен ылғалмен жақсы
қамтымасыз етілген егістігінде 3-5 түптену өркені пайда болады. Арпаның
өнімді түптенуі 1, 5- 2,5- ке тең.
Сабағы сабан. Арпа сабаны әсіресе булап пісіргенде татымды жақсы ірі
азық. Жағдайға байланысты ол 40-160 см. биіктікке дейін өседі. Ол бидай
сабағынан әлсіз, сабаны жұмсақ болғандықтан мал азығына қолданылады.
Гүлшоғыры масақ, бірақ соңғы жеміс беретін масақшасы жоқ. Әр бір
масақшасы жалғыз ғана гүлді дәнді түзейді.
Көп қатарлы арпада әдетте әр бір масақ ретінде үш жемісті масақша
орналасқан. Қос қатарлыда бір масақша дамып дән береді, қалғаны екі шеткі
жемісі. Сабағы, жапырағы, гүлшоғыры балауызды қаблетті болады.

Биологиялық ерекшеліктері.

Арпаның вегетация кезеңі 75- 90 күнге созылады.
Арпаның тұқымы мнимум -1-2° С-та өне бастайды. Ал оған максимальды
температура +4-5°С, оптимальды температура +12-15°С
Ең қолайлы + 15-20 бұл уақытта болса егін көгі бесінші, алтыншы күнде
егін шығады. Өсіп өну кезінде жарамды астық алуға қажетті белсенді
температура жиынтығы орта мерзімде пісетін сорттарға 1300-1400°С, және кеш
пісетін сорттарға 1600-1800°С
Егін көгі 4- 5 °С алуға болады. Түтікке шығу. масақтану кезеңіндегі ең
қолайлы ауа температурасы 20-25°С, ал дәннің пісу кезінде 23-24°С атмосфера
ылғалдығы 60-70 % болу керек.
Арпа көктемгі -6- 8°С бозқырауды зиянсыз көтереді (егін көгі кезеңі).
Гүлдену кезеңінде -1-2, сүттене пісуде -2 -4, бозқырауды көтереді.
Арпа 38-40° С ыстықты жеңіл көтереді, бидай жіне сұлымен
салыстырғанда. Өздігінен тозаңданады.
Арпа бидай мен сұлыға қарағанда құрғақшылыққа төзімдірек.
Трансперациондық коэффициенті 300-450 Дәніне бүрту үшін 60-65% ылғал
қажет, ол көрсеткіштер дәннің ірілігіне, қабықтылығына байланысты. Арпаның
ылғалға максимум қажетсінуі түтікке шығу - масақтану кезеніне түседі. Арпа
топырақ құнарлығына айтарлықтай талап қояды, өйткені тамыры әлсіз. Арпа
тамырының сіңіру қабілеті де әлсіздеу. Сондықтан ол сіңімді қоректік
заттарды қажетсінеді.
Арпаның қышқыл топырақтарда нашар өседі, алайда тұзды топырақтарға
айтарлықтай төзімділігінің нәтижесінде сорттарды таңдау топырақтарға
бидайға қарағанда жақсы өнім береді.. Кәдімгі арпаның топыраққа қатынасы
бидайдікіндей болады.
Рн 6,5- 7,7. Гүлдену мен ұрықтану жиі түрде масақ жапырақ қабатында
тұрғанда байқалады. Арпа ұзын күнді өсімдікке жатады, ол күннің көзіне
талап қояды.
Арпа - өздігінен тозанданатын өсімдік. Арпа - тез пісетін дақыл.
Кейбір кездері жағдайларға байланысты вегетациялық кезең ұзақтығы 60-110
күн болады.

Жылуға қатынасы.
Арпаның жылуға сұранымы төмен. Тұқымының өну температурасы 1-2°С, ерте
өскіндері пайда болуы үшін қажет температура +5-7°С. Оптимальді температура
20-22°. Өскіндері -7-8°С суыққа төзімді болып келеді. Гүлдеу кезеңінде 1,5-
2°С температура қауіпті. Бидаймен салыстырғанда арпа жоғары температураға
төзімді болып келеді.

Ылғалға қатынасы.
Арпа - ең құрғақшылыққа төзімді дақыл. Транспирациялық коэффициенті
400. Арпа құрғақ аудандарда жоғары өнім береді, бірақ өну кезінде ылғалды
көбірек қажет етеді. Арпа топырақтың әр түрлі түрлерінде отырғызылады,
бірақ ең жақсысы - топырақ ерітіндісінің нейтральді реакциясы бар топырақ.
(рН=6,7-7,5).

Арпа туысы (Ячмень - Hordeum).
Арпа бір жылдық және көпжылдық (жабайы қысқа қылтанақты арпа)
өсімдіктер. Арпаның белгілі болған 26 түрінің 10 ТМД елдерінің жерінде
өседі. Жабайы түрлері Европаның оңтүстік бөлігінде, Кавказ, Орта Азияда
таралған. Сабан сабақты, қысқа тілшелі және құлақшалы ұзынша тегіс
жапырақты, қысыңқы келген күрделі масақты, көбінесе жаздық дақыл. Масақ
өзегінің әрбір кертпесінің екі жағында бір гүлді 3 масақшадан орналасуына
қарай бидайдан, қарабидайдан айырымда болып келеді. Масақшаның қабыршақтары
жіңішке, енсіз, қысқа қылтанақты. Төменгі гүл қабыршақтары ұзын қылтанақты.
Түйінінің жоғарғы жағын түк басқан. Өздігінен тозанданады (айқас
тозандануыда мүмкін). Маусым-шілде айларында гүлдейді. Арпаның үлкен
шаруашылық маңызы бар. Сыра қайнатуда қолданылады, арпа жармасы жасалынады.
Бағалы мал азығы, оның дәнін құстарды, ірі қара малдарды, әсіресе жылқыны
семіртуге пайдаланады. Арпа берсең атқа бер, қатыр-құтыр шайнасын, Арпа-
бидай ас екен деген ұғымдар бекер айтылмаса керек.

Арпаның түр тармақтарын және түршелерін ажырау.

Қазақстанда арпаның екі мәдени түрлері егіледі. Қосқатар арпа, кәдімгі
арпа.
Барлық мәдени арпалар бір түрге егістік арпаға (Hordeum sativum
Lessen) жатады.
Масақ білігінің кемеріңдегі масақшалардың жеміс санын Қалыптастыруына
қарай егістік арпа үш түр тармақтарына бөлінеді.
1. Көпқатарлы арпа — H.s. vulgare L. — білік кемерінде үш жемісті
масақша орналасқан.
2. Қос қатарлы арпа — Н. s. Distichum L. — білік кемерінде жемісті
масақша біреу.
3. Аралық арпа — Н. s. Intermedium L. — білік кемерінде 1-3 жемісті
масақша болады.
Көпқатарлы арпада дұрыс алты қатарлы, немесе алты қырлы (hexastichum
тобы) және бұрыс алты қатарлы, немесе төрт қырлы (tetrastichum тобы)
ажыратылады.
Масақтың көлденең қимасында дұрыс алты қатарлы арпалар дұрыс алты
сәулелі жұлдыз, ал бұрыс алты қатарлы-төрт бұрышты кескін (фигура) ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.