Барсакелмес қорығындағы омыртқалылардың әртүрлілігі

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

Барсакелмес қорығындағы омыртқалылардың әртүрлілігі

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1Негізгі бөлім
1.1 Барсакелмес
қорығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...5
1.2 Барсакелмес қорығында кездесетін омыртқалылардың әр түрлілігі
1.2.1Құлан(Equushemionus) ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2.2
Қасқақұлан ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 1
1.2.3
Қарақұйрық ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.2.4 Ақбөкен (Saiga
tatarica) ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 13
1.2.5 Қазақ
жылқысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 15
1.2.6
Шиебөрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
1.2.7 Тоғай кермаралы(Cervus elaphus
bactrianus) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.2.8 Қарсақ(Vulpes
corsac) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..18
1.2.9 Қамыс мысығы(Felis
chaus) ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...18
1.2.10Батпақ тасбақасы(Emys
orbicularis) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
1.2.11
Балпақ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
1.2.12
Кесіртке(Saurіa) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 20
1.2.13 Көптісті жертесер(Suncus
etruscus) ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 22
1.2.14 Гептнер ергежейлі қосаяғы(Salpingotus
heptneri) ... ... ... ... ... ... .. ... ... . 23
1.2.15Ергежейлі боз қосаяқ(Salpingotus
pallidus) ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .24
1.2.16Егеуқұйрықтар
(Rattus) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...25
1.2.17Нағыз саламандралар
(Salamandridae) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 6
1.2.18 Құм қоян (Lepus
tolai) ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . 27
1.2.19 Қабыршақтылар
отряды ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 27
1.2.20
Балықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 29
1.2.21 Құстар
(Aves) ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 37
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
. 38

Кіріспе
Қорықтар – биосфера эталоны. Мұндағы орман-тоғай, жай алған жайылым
мен шабындық, аң-құс, айдын шалқар көлдер, ағыны қатты өзендер мүмкіндігіне
қарай сол ежелгі әсем қалпында сақталынуы тиіс. Қай заман болмасын,
қорықтарды ұйымдастыру күн тәртібінен ешқашан да түскен емес. Өйткені
биосфера байлықтарын қорғау, онда ғылыми - зерттеу жұмыстарын сондай - ақ,
биосфера компоненттерін қорғау жөніндегі үгіт - насихат экологиялық білім
және тәрбие беру жұмыстарын жүргізуде қорықтар өте маңызды роль атқаратыны
белгілі. Қазақстанның бірнеше табиғи - географиялық аймақтары -
солтүстігінен оңтүстігіне қарай орманды - дала, шөлейтті, шөлді өңірлерді
қамтиды. Қазақстан жерінде Д.И. Менделеев кестесіндегі химиялық
элементтердің бәрі дерлік кездесетін біздің республикамыз табиғи
ресурстарға аса бай өлке. Жоғары сатыдағы өсімдіктердің 5777 түрі, аңның
150, құстың 480, бауырымен жорғалаушылардың 150, қос мекенділердің 12 түрі
тіршілік ететін айтпай кетуге болмайды. Бұл бай өлкені шын мәнінде табиғи
байлықтың қайнар көзі деп ғалымдар бекерден - бекер айтпаған болар. Бірақ,
бұл інжу - маржандар қанша мол болғанымен, ол сарқылмайтын дүние емес екені
кейінгі кезде өзінен - өзі өне беретін зат емес. Сондықтан да оны
пайдаланумен бірге, ұқыпты түрде қорғап, байлығын молайта беруге барлық
мүмкіндікті жасау керек. Осы бағыттағы шаралардың бірі - Жер жанатты деп
орынды аталып кеткен небір тамаша аймақтарды, өлкелерді, өңірлерді қорыққа
айналдыру керек екенін өмір көрсетіп отыр. 1962 ж Қазақстан ССР Жоғары
Советінің биосфераны қорғау заңы шықты. Мұнда табиғи ортаны көркейтудің
бірнеше нақты шаралары анық көрсетілген. Олар - қорықтар, парктер,
заказниктер мен табиғат ескерткіштерді сақтау ережесі. Сонымен бірге 1972 ж
Қазақ ССР мемлекеттік қорықтарының ережесі жарық көрді. Міне, бұл
көрсетілген құжаттарда қорықтар мен табиғат ескерткіштерін ұйымдастырудың
мақсатымен міндеттері және биосфераны қорғау тәртібі айқын көрсетілген.

Жұмыс өзектілігі: Жануарлардың географиялық қабықтағы рөлі алуан
түрлі. Олардың тіршілік әрекеті бүкіл биосфера мен оның жеке экологиялық
жүйелерінің тіршілік етуі үшін ғана емес, сонымен қатар территориялық және
аквальдық комплекстердің қалыптасуы мен дамуы үшін де маңызды. Жануарлар
ландшафтардың ажырамастай бір бөлігі болып табылады. Сондықтан жануарлар
әлемін қорғау кез - келген ұрпақтың міндеті деп санаймын. Туған өлкенің
жануарлар әлемін зерттеу - кейінгі ұрпаққа туған жердің экологиясын қорғап
жүруге, ұмытпай жадында сақтап жүруге мүмкіндік береді және туған өлке
тарихы туралы деректердің қатарын толтырады деп ойлаймын.
Жұмыс мақсаты: Барсакелмес қорығында кездесетін омыртқалылар туралы
ақпарат беру, олардың түрлерін анықтау.

Жұмыс міндеті: Барсакелмес қорығындағы омыртқалылар түрлерін зерттеу,
оларға әсер ететін факторларды анықтау, оларды қорғау.

Негізгі бөлім
1.1 Барсакелмес қорығы

Барсакелмес қорығы

Орналасқан жері Үлгі:Қазақстан байрағы Қазақстан, Қызылорда облысы
Координаттары 45.635278, 59.90833345°38′07″ с. е. 59°54′30″
ш. б. 45.635278° с. е. 59.908333° ш. б. (G) (O)
Көлемі 160 826 га
Құрылған 1939 жылдың желтоқсанның 10
Уәкілетті орган Орман және аңшылық шаруашылығы комитеті

1- Кесте.

Біздің республикамыздағы табиғаттың Қызыл кітабына енген
жануарларды қамқорлыққа алып, олардың өсіп-өнуіне жағдай жасап отырған
қорықтың бірі – Арал теңізінің ортасында орналасқан Барсакелмес
аралығындағы қорық.
Арал теңізінің солтүстік батыс бөлігіне көлбей созылып жатқан аралды
жұрт ежелден Барсакелмес деп атаған. Жерінің аумағы 20 мың га. Қорықтың
мақсаты жануарлардың кейбір түрлерін сақтау және олардың өзін қоршаған
табиғатқа бейімделуін зерттеп, саны азайып бара жатқан ақ бөкен мен
қарақұйрықты қорғау болды. Қорық жерінің негізі — құммен қоршалған саз
топырақты сортаң шөл. 1830 жылға дейін мұндай аралдың бар –жоғын дүние
жүзіндегі ешбір географ білмеген және картаға да түсірілмеген.
Барсакелмеске ғылыми тұрғыда түбегейлі зерттеу ХIX ғасырдың тұсына қарай
басталды. Алғаш 1831 жылы орыс ғалымы Р. Левшин Арал теңізінде осындай
аралдың бар екендігін хабарлап, оны картаға түсіріп, жергілікті қазақтардың
айтуы бойынша Барсакелмес деп атапты. Патша үкіметі 1848 жылы Арал
теңізінің аумағын зерттеуге бірінші экспедиция шығарып оған басшы етіп
әскери теңізші Алексей Иванович Бутаковты тағайындайды. Сол жылғы мамырдың
ортасында Ор бекінісінен шыққан керуен айдан аса мерзімде Арал теңізінің
жағасына жетеді. Жаз ортасында теңізге бет қойған саяхатшылар әуелі
Көкаралға аялдап, содан соң оның арғы жағындағы Барсакелмеске жүзіп барады.
Ол аралдың табиғатын, өсімдіктерін, жан – жануарларын зерттеп, баға жетпес
мол мұра қалдырды. Бұдан кейін аралға 1900 жылы академик Л.С.Берг сапар
шекті. Берг экспедициясының құрамында ұлы ақын, әрі суретші Т.Г.Шевченко да
болып,ол Арал теңізінің жағалауын суретке салған. Айдынды арал
зерттеушілерді өзінің керемет табиғатымен таңғалдырады. Оның табанын түгел
жасыл желек жапқан. Тұщы суы бар көлдер көп. Мұндағы өсімдіктердің
көпшілігі басқа жерде мүлдем кездеспейді. Экспедиция жетекшісі аралда
құстардың 200 түрі бар екенін жазады. Жыландар мен кесірткелер, шаяндар мен
бүйілер өріп жүрген. Сексеуілді паналаған жайрандар мен ақбөкендер тіпті
адамнан үрікпейтін болған. Сол кездері бұл жер шынында таңғажайып қойнау
болғанға ұқсайды. Қорық ашылғанға дейінгі 10 жылдың ішінде, демек 1929 жылы
бұл аралда аңшылық шаруашылығы ұйымдастырылған болатын.Осы шаруашылыққа
1929-1931 жылдар арасында зорман, ор қоян, қырғауыл, сұр кекілік, ақбөкен,
және қарақұйрық әкеліп жіберген. Бұлардың ішінен қырғауыл, сұр кекілік және
ор қоян табиғаттың қолайсыз жағдайларына төзе алмай жойылып кетті де, ал
қалғандары жаңа жерге тез жерсініп, өсіп-өне бастады.
Барсакелмес қорығы Қызылорда Облысы Арал ауданының территориясында,
Арал теңізінің солтүстік бөлігіндегі Барсакелмес аралында орналасқан.
Оның негізгі мақсаты – жер бетінен құрып бара жатқан және халықаралық
табиғатты қорғаудың Қызы кітабына жазылған құланды, саны сиреп бара
жатқан қарақұйрықты сақтап, келешекте олардың санын көбейтіп, еліміздің
басқа жерлеріне кеңінен тарату және олардың табиғат комплексін терең
зерттеп білу. Ол 1929 жылы тапсырма беруші сияқты негiзделдi. Ал 1939 жылға
10 желтоқсан күні мемлекеттік қорықтың мәртебесiн алды. Теңіздің құрғауына
байланысты судың тұздылығы нормасынан шектен шықты. Тұщы судың жоқтығы
малдың өмір сүруін қиындатады. 1982-1991 жылдар аралығында 260 астам
құландар республиканың басқа қорықтарына ауыстырылған. 137 бастардағы
жемiсi қалған 50 ерекше қиырлар. Қазіргі таңда жылдық қорытынды бойынша
құлан саны 20-25 басқа көбейді. Барсакелмес қорығында флора және фаунаның
сирек кездесетін түрі бар. Балықтар саны жылдан жылға өсуде. Жуырда Қорқыт
ата атындағы мемлекеттік университеттің ғалымдары студенттермен бірлесіп
экономика,экология және ботаниканы жаңартуда. Қорық бай кітапхананы
арқасында өз оқырмандары және оны табады жануартану және өсiмдiктануды
табиғи лабораторияға айналып кетеді. Бүгінгі күннің басты мәселесі: 100-150
000 га. және 400 000 га. жерді сақтап, өсімдіктерді көбейту. Барсакелмес –
республикадағы 9 қорықтың ішіндегі ең ерекшесі және оның өркендеуіне барлық
қазақстандықтар қызығуы керек. Барсакелмес мемлекеттік табиғи қорығы Арал
теңізінің ортасындағы осы аттас жерде алғаш 1929 жылы қорғалым ретінде
пайда болса, 1939 жылдың 10 желтоқсанынан бері өзіне лайық статусқа ие. Сол
уақытта Қазақ КСР Халық Комиссарлары кеңесінің №973 қаулысы негізінде қаз
тұрған бұл құрылымның тұрақ тепкен жері өте қолайлы мекен болатын. Оның ең
биік бөлігі теңіз деңгейінен 100 метрге дейін баратын. Өткен ғасырдың
алпысыншы жылдарының басынан Сырдария және Әмудария өзендері арқылы Арал
теңізіне келіп құятын судың мөлшері күрт азая бастауына байланысты теңіздің
бірте-бірте тартыла түсуі мұндағы қорықтың да жағдайын нашарлата берді.
Ақырында мұндағы Барсакелместің “арал” атанғаны тарихтың тұнбасында қалды.
Өйткені, теңіздің шығыс жағалауы құрлықпен қосылып кетіп, қорықтың елден
ерек ерекшелігі естен шықты. Соған қарамастан осындағы өз істеріне ерекше
берілген жайсаң жандардың жанқиярлық еңбектерінің арқасында атақты қорық
жай тіршілік етіп қана қоймай, алғы күнге асқақ міндеттер тұрғысынан
қарауда. Жер бедері мен ауа райы.
Барсакелмес қорығы орналасқан ұзынша келген аралдың жағалауы аз
тілімденгендіктен, қолтық, қойнау шығанағы көп емес. Бұл арал - сазды,
тақырлы, ал қалған жері құмды келеді. Биіктігі 100 метрдей үстіртті келген
оңтүстігі теңізге тік жарқабақ болып тіреледі, солтүстік - батысы ойпаттау.
Жері көбіне белесті, сирегірек төбелер де кездеседі. Аралдағы құм төбелерде
көптеген өсімдіктер өседі. Мұнда өсетін өсімдіктердің көбі хайуанаттардың
сүйіп жейтін қорегі болып саналады. Төбелердің биіктігі 6-7 метрге жетеді.
Қыс айларында мұндай төбелердің арасы әр түрлі хайуанаттардың паналауына
қолайлы келеді. Бұл аралда тұщы су өте тапшы. Жер асты суы көбінесе ащы
келеді. Ауыз суды құдықтан алады. Сонымен бірге, аралдың тұрғындарын таза
сумен қамтамасыз ету үшін қыс айында теңіздің жоғарғы бетіндегі мұзы
дайындап, оларды арнайы қазылған шұңқырларда сақтайды. Ал жабайы тұяқты
аңдар жаз айында суды теңізден ішеді. Мұның өзі осы жердегі мекендейтін
жабайы жан-жануарлардың теңіздің ащы суын ішуге бейімделгенін көрсетеді.
Аралдың ауа райы республикамыздың солтүстігіндегі қоңыржай шөлді аймақтар
секілді. Жазы өте ыстық, қысы суық болады.мұндай қыс 2-2,5 айға
созылады.жылдық жауын-шашыны 100-200 мм мөлшерінде түседі. Қыста ауаның
жоғары температурасы – 300 болса, ең ыстық июль айында +380, +390 болады.
Қараша айынан бастап ауа райы суыта түседі де, ал ақпанның аяғында қар ери
бастайды. Мартта орташа температура – 3,50 болады. Қыс айында жауған қар
жерде көп жатпайды, оның себебі түскен қарды көбінесе солтүстік-шығыстан
соққан жел ұшырып алып кетеді. Қорыта айтқанда, Барсакелмес аралы - өзінің
жер бедері, климаты, топырағы жөнінен аймақтық ерекшелігі бар және
бүтіндей, тұтас бағалы объектілерді қорғауға және терең зерттеуге өте
қолайлы орын. Жануарлар
дүниесі. Жануарлар әлемінен құлан, ақбөкен, қарақұйрық, ор қоян сынды арал
табиғатына бейім хайуанаттар түрлері кездеседі. Заманында еліміздің жазық
даласында зыр қағып жүрген “қазақ құланы” деп аталған аң да болыпты. Оның
ең соңғы тұяғы 1936 жылы оспадар оқтың құрбаны болғанға ұқсайды. Сосын 1953
жылдың қысында Түркіменстанның Бадхыз мемлекеттік қорығынан 14 құлан
жеткізілді. Әкелінген жануарлар жаңа мекенді бірден жерсініп, ұрпақ жая
бастады. Қорықта ұлы көш басталған 1982 жылға дейін олардың саны 300-ге
жеткен екен. Сол уақыттан бастап бұл жерден ұзын саны 250 қаралы құлан
көшіріліп әкетіліп, негізгі бөлігі Алматы маңындағы Алтынемел ұлттық
паркіне жіберілсе, тағы бір тобы Маңғыстау маңындағы Үстірт жоталарына
аттандырылды. Ал қорықтың өз басында алыс жолға шығуға жарамайтын, кәрі-
құртаң елу шақты құлан алып қалынған еді. Аралдың шығыс бөлігінің үлкен
материкпен жалғасып жатуы бір жағынан жазықсыз жануарлардың аман қалуына
себепші болды. Барсакелмес қорығындағы хайуанаттардың тіршілік ету жағдайы
шөлді аймаққа ұқсас. Мұнда аңдардың 12, құстардың 200-ге жуық, жыландардың
8, қосмекенділердің 1 түрі кездеседі. Ал Арал теңізі жағасындағы шөлді
аймақтарды мекендейтін жануарлар дүниесімен салыстырғанда Барсакелмес
аралында бауырымен жорғалаушылардың 27, құстардың 95, сүтқоректілердің 30
проценті ғана кездеседі. Мұндағы шөлді өңірде кездесетін аңның бірі –
құлан. Бұл – сымбатты жануар. Құлан есектен үлкендеу, жылқыдан аздап
кішілеу келеді, салмағы 320 кг-ға дейін болады. Құланның биелері екі
жасында үйірге түсіп, жылына бір құлын туады.

1.2 Барсакелмес қорығында кездесетін омыртқалылардың әр түрлілігі

1.2.1Құлан(Equushemionus)

Құлан (лат. Equus hemionus) – тақтұяқтылар отрядына жататын жабайы
жылқы. Сыртынан қарағанда құланның есекке де (басы үлкен, құлағы ұзын,
құйрығы қысқа, кекілі жоқ, жалы тік), жылқыға да (жүріс-тұрысы ширақ, дене
бітімі сымбатты, сирақтары ұзын) ұқсайтын ерекшелігі бар [4]. ХТҚО және
КСРО Қызыл кітаптарына енгізілген [5]. Дене тұрқы 210 – 240 см, шоқтығының
биіктігі 112 – 126 см, салмағы 190 – 260 кг аралығында. Түсі сарғыштау,
жотасында қара қошқыл жолағы болады, құйрығының ұшы қара, бауыры мен
сирақтары ақшыл келеді. Жыныстық жағынан 2 – 3 жасында жетіледі. Маусым –
шілде айларында күйлеп, 11,0 – 11,5 айдай буаз болып, мамыр – маусым
айларында құлындайды[6]. 20 ғасырдың алғашқы жартысына дейін құлан
Қазақстанның жазық даласында үйір – үйірімен топтанып жүрген. Қыс
айларында Каспий теңізінен шығысқа Іле ойпатына дейін кең таралған. Жазда
Қарағанды Ақтөбе, Қостанай облыстарының жерін жайлаған. Құланды есепсіз
аулау – оның қазақ жерінде құрып кетуіне әкеліп соқты. Республикада Құланды
жерсіндіру жұмысы 1953 жылы басталды. 1953 – 1964 жылы Арал теңізінің
Барсакелмес қорығына Түрікменстаннан 19 құлан жерсіндірді. 1982 жылдан
бастап оны Алтынемел ұлттық табиғи саябағына, Андысай қорықшасына және
Маңғыстау облысы аумағына жерсіндіре бастады. Қазір Қазақстанда 2,0 мыңдай
құлан бар (2004). құланның саны дүниежүзінде жылдан-жылға азаюына
байланысты қорғауға алынып, Халықаралық табиғат қорғау одағының және
Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген[3].
Құлан – біздің елімізде кездесетін жабайы жылқының бір
түрі. Дәмді еті мен терісі үшін талан-таражға салып, аулаудың салдарынан
тұқымы азайып, саны кеміп кеткен. Қорықта құландар мекендейтін аймақтан
қарақұйрықты да кездестіруге болады. 1930 жылы қорыққа тоғыз қарақұйрық
жіберілген болатын. Олар жерсініп, өсіп-өніп көбейеді. 1976 жылы оның
қорықтағы саны 350-370-тей болды. Өткен ғасырда құлан Қазақстанның ұшы –
қиыры жоқ жазық даласында үйір – үйірімен топтанып жүрген. Аса сымбатты
жануарды Түркмениядағы Бадхыз қорығынан Барсакелмес аралына жерсіндіру
1953 жылы басталды. Қазірде онда жіберілген құландар жақсы өсіп келеді,
қоры 100-ге жетті. Жалпы дүние жүзінде соңғы жылдары саны азайып құрып бара
жатқандықтан құлан дереу қорғауға алынып, халықаралық Қызыл кітапқа
енгізілген. Қазірде бұл жылқы түрі сақталып қалған елдерде оның қоры
мынадай мөлшерде: Иранда – 2000, Индияда – 860, Батыс Пакистанда – 10-ға
жуық, Тибет тауында бірнеше мың, Монғолияда – бірнеше жүздейі ғана қалған.
Сөйтіп, соңғы уақыттағы бүкіл дүние жүзіндегі құлан саны шамамен 15 – 20
мыңнан аспайды.
Құлан шөл – шөлейтті аудандарда мекендейді. Қатты жел немесе қыста
боран болар алдында құландар ықтасын іздеп сай – жыра, қыраттар ығына, бұта
тасасына келіп қалады. Ауа райының бұзылатындығын олар 10 – 12 сағат бұран
біледі. Құлан да жылқы сияқты өсімдіктердің 100-ге тарта түрімен
азықтанады. Олардың ішінде әсіресе астық тұқымдас шөптер, жусан, және
күйреуікті ұнатады. Қыс айларында қар аз түсетін жерлерді тебіндеп
жайылады. Тәуілікті ішінде 13 – 15 сағатты құлан жайылуымен өткізсе, 2 – 5
сағатты жүруімен, 5 – 8 сағатты тұрып демалуымен өткізеді. Тіршілік етуіне
қолайлы жағдай болғанда, құлан 15 жасқа дейін құлындайды, құлындары ширақ
туып, 8 – 10 айдай енесінің сүтімен қоректенеді. Олар тәулігіне 5 – 7
литрдей сүт емеді. Дәмді ет, дәрі – дәрмектік шикізат беретін осы құланның
ғылыми, мәдени және шаруашылық маңызын есек алып отырып, оның бізді
республикамыздың шөл – шөлейтті аудандарына қайта жерсіндіру мәселесін
қолға алатын уақыт жеткен тәрізді. Барсакелмес қорығында бағылып жатқан
құлан қорына ондағы жемшөп қорының азаю да әсерін тигізіп отыр [2].

Құлан

Түрікмен Құланы
Амандық күйі

Endangered (IUCN) [1]
Ғылыми топтастыруы
Бөлімі:
Жануарлар

Тип:
Хордалылар

Класс:
Сүтқоректілер

Отряд:
Тақтұяқтылар

Тұқымдасы:
Equidae

Кіші тұқымдасы:
Equus

Туыс:
Asinus

Түрі:
E. hemionus

Екі-есімді атауы
Equus hemionus
Паллас, 1775

2 – кесте.
1.2.2 Қасқақұлан
Қасқақұлан – Арал теңізінің қазақстандық бөлігіндегі бұрынғы арал.
Теңіздің шығыс жағасындағы Жыңғылтүбек телімінен батысқа қарай 21 км жерде
орналасқан. Аумағы 0,93 мың га. Арал Үлкен тау және Кіші тау деп
аталатын екі қыр төбеден тұрады. Мұндағы байырғы шөгінділер олигоцендік
құмдақ, мергель, аздаған әктастан түзілген. Аралдың солтүстік жағындағы
жарқабақ мүжіліп, аласарған. Өсімдігінің басым көпшілігі жусан. Теңіз суы
бар кезінде тау етегі мен теңіздің жағасында жыңғыл, ақтікен қалың өскен.
Сиректеу сексеуіл болды. Бұрын Қасқақұланда балық ұжымшары, балық
қабылдайтын және өңдейтін зауыт, орта мектеп, клуб, кітапхана, фельдшер-
акушерлік пункт, пошта бөлімшесі, аэродром болды. Қазір Қасқақұланда халық
тұрмайды. Жағалауымен ұласып кеткен Қасқақұланда суы жылы, кермек татитын
екі ұңғыма ғана қалды [3].
1 – сурет. Қасқақұлан
1.2.3 Қарақұйрық
Қарақұйрық - Балқаш, Зайсан, Алакөл, Мойынқұм, Бетпақдала, Қызылқұм,
Арал, Үстірт, Маңғыстау аймағында таралған. Өте сымбатты аң, бірақ саны аз,
қорғауға алынып, Қазақстанның Қызыл кітабына тіркелген. Алтынемел ұлттық
табиғи саябағында, Үстірт, Барсакелмес қорықтарында, Андасай қорықшасында,
өзге де жерлерде қорғауға алынған. Өзбекстанда Бұқара маңында арнайы тәлім
бақта қарақұйрық қолдан өсіріледі. Сымбатты жіңішке аяқтары бар, әсем жұп
тұяқты жануар денесінің ұзындығы 1 м, шоқтығының биіктігі 60-75 см.
Аталығының басында ұзындығы 40 см жіңішке мүйізі болады, аналығы мүйізсіз.
Шөл өміріне жақсы бейімделген және ұзақ уақыт бойы су ішпей жүре береді,
бірақ түйемен салыстыруға болмайды. Көктемде және жаздың бірінші жартысында
аздаған топ болып жүреді, күзге жақын, қыста үлкен үйір бірнеше жүздеген
бас болып жиналады. 5-6 ай буаздықтан кейін, әдетте мамырдың басында,
аналығы 1-2 төлін дүниеге әкеледі. Төлі алғашқы күндері суық пен бөтен
көзден бұталардың ығы мен ой-шұңқырларға тығылады. Қарақұйрықтың жаулары –
қасқыр, түлкі, төлдерін кейде қыран, бүркіттер алады, дегенмен ең үлкен
қауіп – мылтықты адам. Әсіресе түнде машина жарығымен қарақұйрықты аулау,
кең таралған браконьерлік аң аулау әдісі, жарыққа көздері шағылысқан
жануарлар дәрменсіз болып, бір орнында тұрып қалады. Осылай қарақұйрықтың
саны күрт азайып, ұлттық қана емес, Халықаралық Қызыл кітапқа да енгізілді.
Соңғы
жылдары Қазақстанда бұл жануарлар саны жайлап өсіп келеді. Бұл 30 – 40 кг-
ға дейін сапалы ет беретін, қуыс мүйізді тұяқты жануар, Иран, Ауғанстан,
Батыс Пакистан, Оңтүстік Монғолия және солтүстік – батыс Қытайдың шөлді
аймақтарында таралған. Тәуелсіз Мемлекеттер достастығында Әзірбайжан,
Тәжікстан, Түркмения, Өзбекстан және Қазақстан шөлдерінде кездеседі. Осы
аталған аудандардың барлығында да қарақұйрықтың саны өте мардымсыз. Шөлді
аймақтың сәні – қарақұйрық топырағы сазды, ұсақ тасты, құмды жерлерді
мекендейді. Ол астық тұқымдас шөптер, жусан, сораң өскен далаларда
қоныстануды сүйеді. Құмда сексеуіл арасын паналайды. Қыс айларында суықтан
қорғану үшін және азық табуына қолайлы шөлейтті өзен, көлдегі бойындағы
бұталы тоғайларда жүреді.
Жазда ол құрамында ылғалы мол – итсигек, жуа, сасыр, селеу сияқты
шөптерді азық етеді. Сондықтан да қарақұйрық су ішуге бұл маусымда 3 – 7
күнде бір барады. Күзге қарай шөптері қурай бастағанда ол бұлақ, өзен
жағасында жайылады. Күз бен қыста қарақұйрық сораң, жусан, жантақ, қылша,
жүзгін мен сексеуіл өркендерімен қоректенеді. Үнемі адамның қуғынын көрген
ол сыбдыр естілсе болды, қаша жөнеледі. Жүгіргенде сағатына 55 – 62 шақырым
алады. Қарақұйрықтың күйлеуі кең – байтақ республикасының территориясында
қазанның аяғы мен қаңтарға дейін созылады. Олардың бұл кезеңінің басталар
алдында текелері тұяғымен жерден шұңқыр қазып соған құмалағын үйеді. Бұл
оның бұл территорияның иесі бар деген белгісі.Оған басқа текелерді
енгізбейді. Бұл уақытта қарақұйрық текелері аса қозғыш келеді, аз жайылып,
көп қимылдайды. Өзі 2 – 5-ке дейін ешкісіне иелік етіп, соларды
ұрықтандырады. Оларға басқа текелерді жібермейді. Ешкілер 18 - 1– айлығында
өніп – өсуге қатысады. Еркектерінің жыныс мүшелері осындай уақытта
жетіледі, бірақ әдетте өніп – өсуге күшті, 2,5 жастағы текелері қатысады.
Шағылысқаннан кейін ешкілері 5,5 – 6 айдан соң көбіне 2, 1 және 3-тен лақ
туады. Лақтар алдында ұрғашылары бұталы тегіс жерлерді таңдап алады.
Дүниеге келген жас қарақұйрықтардың түсі сол жердің түсіне өте ұқсас
келеді. Екі айдан кейін лақтар өз бетімен қоректенуге көшеді. Табиғат
жағдайында 6 – 7, қолда баққанда 8 -9 жыл өмір сүреді [7].
2 – сурет. Қарақұйрық

1.2.4 Ақбөкен (Saiga tatarica)

Ақбөкен

Еркек (Saiga tatarica)
Амандық күйі

Critically endangered (IUCN) [1]
Ғылыми топтастыруы
Бөлім:
Жануарлар

Тип:
Хордалылар

Класс:
Сүтқоректілер

Отряд:
Жұптұяқтылар

Тұқымдасы:
Қуысмүйізділер

Кіші тұқымдасы:
Antilopinae

Туыс:
Saiga

Түрі:
S. tatarica

Екі-есімді атауы
Saiga tatarica
(Linnaeus, 1766)

3 – кесте.
Ақбөкен – киік (лат. Saiga tatarica) – жұптұяқтылар отрядының
бөкендер туысына жататын, тұлғасы ірі, қойға ұқсас, дөңес тұмсықты, күйіс
қайыратын түз жануары. Ақбөкеннің қазба қалдықтары плейстоцен қабатынан
Батыс Англиядан Шығыс Аляскаға дейінгі аралықтан табылған. Ақбөкендер
Моңғолияда, Қалмақ даласы мен Қазақстанда ғана сақталған. Республикамызда
Ақбөкендердің бір-бірінен жеке дара бөлінген Бетпақдала – Арыс, Үстірт және
Еділ – Жайық деген топтары мекендейді. Текелерінің дене тұрқы 126 – 150 см,
салмағы 37 – 49 кг, ал ешкілері кішірек, дене тұрқы 109 – 127 см, салмағы
22 – 37 кг-дай болады. Үстіңгі ерні салбырап, етті тұмсыққа айналған.
Текесінің мүйізі қайқылау келеді, ешкісінде мүйіз болмайды. Жаз айларында
арқа түсі сарғыш тартады, қыста түсі ақшылданады. Ақбөкендер шөл, шөлейтті
және далалық аймақтарда тіршілік етуге бейімделген. Олардың қоныс өзгертуі
ауа райына, Ақбөкен жұп тұяқты жануарлардың ішіндегі ең өсімталы, жылына
бір рет төлдейді. Жаппай төлдеуі мамырдың 1-жартысында өтеді. көптеген
Қазақстан табиғатының белгісі болып табылады. Бұл кезде күн салқындап,
жауын-шашын көп болады да, оны қазақ халқы Құралайдың салқыны деп атайды.
Көбіне егізден, кейде 3 лақ та туады. Ақбөкендер өсімдіктердің 80-нен астам
түрімен қоректенеді. Олардың басты жауы – қасқыр, ал жас төлдеріне бүркіт,
дала қыраны мен қарақұстар да шабуыл жасайды. Ақбөкен аусыл, пастереллез
ауруларымен ауырады. Ақбөкен – дәмді еті, құнды мүйізі мен тұяғы, әдемі
терісі үшін ауланатын кәсіптік маңызы бар жануар. Қазақстанда 1921 ж.
Ақбөкенді аулауға тыйым салынған. 1957 – 58 ж. олардың жалпы саны 2 млн -
нан асқаннан кейін, кәсіптік жолмен аулауға рұқсат берілді. Оның мүйізінен
пантокрин дәрісі алынады, тұяғын күйдіріп, одан алынған күлді денедегі
теміреткіге жағады, сусамыр ауруына шалдыққандарды емдеу үшін пайдаланады
[8]. Жүздеген жыл бұрын Қазақстан жерінен Қара теңізге дейінгі қуаң
далаларды мекендеген. 60-70-ші жылдар ақбөкеннің саны кенеттен өсіп, бір
миллионға жеткен, дегенмен ХХ ғасырдың басында оның саны мен мекен ететін
жері күрт азайып, Каспий маңы мен Қазақстанның қуаң аймақтарында (100
мыңнан аз) сақталған. Төлдеу орны – Орталық Қазақстанда, ақбөкендер қыстау
үшін Бетпақдала шөлінен Арысқұм, Қарақұм, үстірт және Еділ-Жайық өзен –
аралық оңтүстік аймақтарына кетеді. Үйір болып тіршілік етеді, әр аталықта
бірнеше аналық болады. 10-12 жыл өмір сүреді, аталығы бір жарым, ал аналығы
жарты жылда жыныстық жағынан жетіледі. Аналығы бес айлық бұзаудықтан кейін
1-2 (сирек 3) төлін дүниеге әкеледі, шөлдің қатаң жағдайынан біреуі ғана
тірі қалады. Ақбөкен үшін жұт өте қауіпті – қалың қар мен көк мұздың
әсерінен қорексіз қалады. Көптеген аталықтар күздегі күйлеуден кейін
әлсірейді, көпшілігі жыртқыштарға жем болады. Ақбөкен үшін қауіпті жау –
қасқыр, оның саны Қазақстан шөлінде әлсін-әлсін өсіп отырады. Дегенмен,
ақбөкен санының күрт төмендеуіне адамның әсері өте көп. Тибет медицинасында
бағаланатын мүйізі үшін, еті үшін ешқандай шараға қарамай қырып жіберді.
Браконьерлер бір аулағанда 50-70 бөкенді алады. Қызылорда облысынан 200-250
ақбөкен тиеген жүк машинасын, аэропортта тонналаған ақбөкен мүйізі кеден
қызметкерлері ұстаған жағдайлар белгілі. Қазақстан фаунасындағы бұл керемет
аңды тек шұғыл шаралардың ғана құтқаруы мүмкін [3].
1.2.5 Қазақ жылқысы
Қазақ жылқысы– салт міну, жүк тасу, ет пен қымыз өндіру үшін
өсірілетін жергілікті жылқы тұқымы. Ауа райының қолайсыз жағдайына төзімді,
жемшөп талғамайтын, үнемі далада, тебіндеп жайылады. Қолдан сұрыптау
әдісімен шығарылған. Түрікмен, монғол, сол түстік аймақтардағы орман
жылқыларымен будандастыру нәтижесінде Қазақ жылқысы тұқымының бірнеше
тармақтары (адай жылқысы, көшім жылқысы, Қостанай жылқысы, жабы, т.б.)
алынған. Басы үлкен, кең сағақты, мойны жуандау, етті. Тұрқы ұзын, кеудесі
кең, жоны жалпақ, сауырлы. Аяқтары өте мықты, сүйекті. Жал-құйрығы қою, әрі
ұзын, денесі тығыз, етті келеді, күзде тез семіреді. Қазақ жылқысының түсі
көбінесе торы, жирен, сонымен қатар қара, құла, сұр, көк түстілері де жиі
кездеседі. Қазақ жылқысының айғырларының шоқтығының биіктігі 140,1 см,
тұрқының қиғаш ұзындығы 144,2 см, кеуде орамы 172,3 см, жіліншік орамы 18,4
см, ал биелерінде – тиісінше 138,6; 144,9; 169,1; 17,9 см. Айғыры 600,
биесі 550 кг тартады. Қазақ жылқысы ұшқыр, жүйрік болмағанымен, алыс жолға
өте төзімді. Олар тәулігіне 300 км-дей жол жүре алады, ал 100 км-ді 4 сағат
6 минутта шауып өтеді. Биелері тәулігіне 10 – 15 л - ге дейін сүт береді.
Әр 100 биеден 85 – 95 құлын алынады. Қазақ жылқысының таңдаулы үйірлері
Ақтөбе облысындағы Мұғалжар, Талды, Қызылорда облысындағы Құланды, Алматы
облысындағы Басши жылқы зауыттарында өсіріледі. Қазақ жылқысын одан әрі
жақсарту жұмысымен Қазақ қой шаруашылығы технологиялық ғылыми-зерттеу
институты шұғылданады [1].

1.2.6 Шиебөрі
Шиебөрі – дене пішіні кішілеу ұзындығы 80-90 см, салмағы 9-12 кг
қасқыр туысы, құйрығы қысқа, денесінің ұзындығының 13 бөлігіне зорға
жетеді. Орта Азияны түгел мекендейтін – Қазақстанның оңтүстік түрі, тек
Сырдария өзенінің алабы мен Арал теңізі жағалауларында кездеседі. Бірақ
соңғы 30 жылда ол Тянь – Шань таулары мен шөл өзендерінің тоғайларынан
Бетпақдала мен Оңтүстік Балқаш маңы шөлдеріне қоныстана бастады. Тоғайлы
ормандар мен ну қамыс ішінде тіршілік етеді. Ақпан-наурызда күйлейді, ал
сәуір – мамырда 4-7 күшігін дүниеге әкеледі. Негізінен түнде белсенді.
Қырғауыл, үйрек, ондатр, құм қояндарын ұстап, оларға біршама зиян
келтіреді.

1.2.7 Тоғай кермаралы(Cervus elaphus bactrianus)

Тоғай кермаралы

Ғылыми топтастыруы
Бөлім:
Жануарлар

Тип:
Хордалылар

Класс:
Сүтқоректілер

Отряд:
Жұптұяқтылар

Тұқымдасы:
Cervidae

Кіші тұқымдасы:
Cervinae

Туыс:
Cervus

Түрі:
C. elaphus

Кіші түрі:
C. e. bactrianus

Үш-есімді атауы
Cervus elaphus bactrianus

4 – кесте.
Тоғай кермаралы (лат. Cervus elaphus bactrianus) – жұптұяқтылар
отряды, бұғылар тұқымдасына жататын аң. Дене мөлшері шағын, шоқтығының
биіктігі 120 см-дей. Денесіндегі жүнінің түсі ақшыл - сарғыш, мүйіздері
әдетте бес тармақты. Өзен жайылмаларындағы қамыс, тоғайларды мекендейді.
Қазақстанда 19 ғасырдың аяғына дейін Сырдария өзеннің бойын, оның Қызылорда
қаласына құятын жеріне дейін, кейбір зерттеушілер оларды өзеннің жоғарғы
ағысына дейінгі жерлерді мекендеген деген пікір білдіреді. 20 ғасырдың
басында тоғай бұғысы республикамызда толықтай жойылды (соңғы тоғай бұғысы
Сыр бойында 1956 ж. атылған). Тоғай бұғысын Қазақстанда қайтадан көбейту
мақсатында 1981 жылы Іленің ортаңғы ағысында орналасқан Қарашеңгел
мемлекеттік аңшылық шаруашылығында жерсіндірілді. Жалпы саны – 210 – 250
бас (2005). Өсімдіктермен (жиде, сексеуіл, жыңғылдың бұтақтарымен)
қоректенеді, әсіресе, теректің жапырағын сүйсініп жейді. Негізінен, бір
жерде (тұрақты) тіршілік етеді, бірақ ормандарда өрт шықса не жазғытұрым
өзен тасқыны болса, қоныс аударады. 1,5 – 2,5 жасында жыныстық жағынан
жетіледі. Тамыздың аяғынан қыркүйекке (кейде қазан айына) дейін күйекке
түсіп, мамыр – маусымда төлдейді. Аналығы жалқы (өте сирек екі) бұзау
табады. Тоғай бұғысының жаулары – қасқыр мен жабайы иттер, ал жаңа туған
бұзауларына түлкілер үлкен қауіп төндіреді. Қазір тоғай бұғысы Арал -
Пайғамбар, Қызылқұм, Бадай - Тоғай қорықтарында (Өзбекстан) және Сарыхосор
қорықшасында (Тәжікстан) қорғалады. Саны өте аз, жойылған жануарлардың
қатарына жатады. Сондықтан Халықаралық табиғат қорғау одағының және
Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген [9].

1.2.8 Қарсақ(Vulpes corsac)
Қарсақ (лат. Vulpes corsac) – ит тұқымдасы, түлкі туысына жататын
жыртқыш аң. Өсімдікке бай ойпаң, аңғарлы сайларда, тау етегінде
қоныстанады. Дене тұрқы 46 – 56 см, құйрығының ұзындығы 25 – 35 см, терісі
бағалы аң. Қысқы жүні қалың, жұмсақ әрі жібектей болып келеді. Жазғы жүні
қысқа, ірі және түбітсіз келеді. Қарсақтың түлкіден айырмашылығы: құлағы
ақ, үлкен тұмсығы сүйір болады. Қарсақ жылына екі рет түлейді (көктемде
және күзде). Тереңдігі 1 – 2 м, ұзындығы 4 – 6 м ін қазып алып, сонда
тіршілік етеді. Кейде түлкі, борсық және суырлардың ескі індерін де
пайдаланады. Қарсақ қорек іздеуге таңертеңгі және кешкі мезгілде шығады.
Негізгі қорегі – тышқан, тоқалтіс, құмтышқан, саршұнақ, суыр, қоян, т.б.
Сондай-ақ, қарсақтар тасбақаны, құсты, жыланды, кесірткені де жейді. Қарсақ
жыныстық жағынан 9 – 10 айда жетіледі. Жылына 1 рет күшіктейді. 2-ден 16-ға
дейін, негізінде 3-6 күшік табады [10].Қазақстанның далалы аймағында
ақпанда, ал шөл – шөлейтті аймақтарында қаңтардың аяғында шағылысады. 52
күннен кейін 2 – 16, көбіне 3 – 6 күшік туады. Қарсақ – өте бағалы терісі
үшін ауланып келе жатқан кәсіптік маңызы бар аң. Қарсақ – құтыру мен оба
ауруларын таратушылар [11].

3 – сурет. Қарсақ(Vulpes corsac)

1.2.9 Қамыс мысығы(Felis chaus)
Қамыс мысығы (лат. Felis chaus), алаяқ мәлін – сүтқоректілер класы,
мысық тұқымдасына жататын аң. Дене тұрқы 56 – 94 см, салмағы 2,6 – 12 кг,
құйрығының ұзындығы 21 – 30 см-дей. Тік тұратын құлағының ұшында кішкентай
тұлымы немесе шашағы бар. Аяқтары мен құйрығында аздаған теңбілдері болады.
Қамыс мысығы Африканың солтүстік-шығысынан, Қытайдың оңтүстік-шығысына
дейінгі аймақта кездеседі. Қазақстанда қамыс мысығы Атырау облысы аумағы
мен Арал теңізінің жағалауында тіршілік еткен, қазір ол жерлерде
кездеспейді. Өзен-көл бойындағы қопалар мен тоғайларды мекендейді; құм
қояны, кеміргіштер, су құстарымен қоректенеді. Жемін көбіне түнде аулайды.
Жылына бір рет, қаңтар – сәуір айларында мауығып, 2 айдан соң, 3 – 5 мысық
табады. 1,5 жасында жыныстық жағынан жетіледі. Қамыс мысығының терісі аса
бағалы емес, сондықтан оның шаруашылық маңызы шамалы. Аң шаруашылықтарына
зиян келтіреді. Алдыңғы және Кіші Азиядан, Закавказьеден, Орта Азиядан,
Үндістан, Үндіқытай және оңтүстік – батыс Қытайға дейін таралған. Каспий
теңізінің батыс жағалауында және Орта Азия республикаларында кездеседі.
Қазақстанда бұл жабайы мысық тек Арал теңізінің оңтүстігінде
Қарақалпақстанмен шекаралас қамысты аралдарда кездеседі. Сырдария өзені
бойында бірен – саран қамыс мысығы мекендейді. Ең көп ұшырасатын жері –
Өзбекстанда Әмудария өзенінің бойы[12].

4 – сурет. Қамыс мысығы(Felis chaus)
1.2.10 Батпақ тасбақасы(Emys orbicularis)
Батпақ тасбақасы (лат. Emys orbicularis) - тұщы су тасбақалары
тұқымдасына жатады. Ол Қазақстанда Жайық өзенінің аңғарында, Арал
өңіріндегі, Ырғыз, Торғай өзендерінің жағалауларындағы батпақты жерлерде
таралған. Сауытының түсі жасыл көк, біртегіс, сарғыш дақтары, сызықтары
болады, ұзындығы 25 см. Басында, мойнында, аяғында да ұсақ сары дақтары
бар. Құйрығының ұзындығы сауытының жартысындай болады. Суда жақсы жүзеді
әрі сүңги алады, қауіп төнген кезде су түбіндегі лайға тығылады, кейде
құрлыққа да шығады. Батпақ тасбақасы су, құрлық жәндіктерімен, кейде
өсімдіктермен де қоректенеді. Ол 6 – 8 жылда жыныстық жағынан жетіледі.
Жылына 2 – 3 рет су түбіне шағын шұңқыр қазып, жұмыртқасын (5 – 10) сонда
салады. 2 – 3 айдан соң ұрпағы жұмыртқадан шығып, батпақ арасында қыстайды,
келесі жылы көктемде жер бетіне шығады. Батпақ тасбақасы кейбір елдерде
тағам ретінде пайдаланылады. Зиянды жәндіктермен қоректеніп пайда келтіреді
[1].

5 – сурет. Батпақ тасбақасы(Emys orbicularis)
1.2.11 Балпақ
Балпақ – қорықта кең таралған аңның бірі – балпақ немесе зорман.
Барсакелмес аралына құрлықтан 1929 және 1931 жылдары небары 4,5 мыңдай
балпақ әкеліп жіберілген болатын. Бұл жерге зорманды жерсіндіру жұмысы
ойдағыдай аяқталды. Ол жаңа қонысқа тез үйреніп, бейімделіп, көбейе
бастады. Бұл аңды аулау 1935 жылдан басталды. Соңғы қырық жылда небары 500
мыңнан аса балпақтың бағалы терісі дайындалып, мемлекетке тапсырылды. Қорық
территориясында балпақ мекендеуге қолайлы шамамен 12 мың гектар жер болса,
мұнда бір гектарда орташа есеппен 3 – 4 зорманнан кездеседі. Балпақ қорегі
жөнінде тұяқты аңдармен бәсекелес келеді. Негізгі шөлді және шөлейтті
аймақтарында кең тараған, терісі бағалы, аңдардың бірі. Зорманның кеміруші
басқа тышқандардан айырмашылығы – ол шөлді, құрғақшылық аймақта тіршілік
етуіне байланысты ол жердің ауа райының жағдайына сәйкес жер бетінде өте аз
уақыт, небары 3 – 4 ай ғана тіршілік етеді,қалған уақытын ұйқыда өткізді.
Балпақ күн жылынып, қар ери бастасымен інінен жер бетіне шығады да, осы
мерзімде күшіктеп, оларды өсіріп, жүні түлеп, денесіне қысқа азық
болатындай май жинап алып, жазғы ұйқыға кетеді, бұл жазғы ұйқысы қысқы
ұйқыға қосылып, ол 8 – 9 ай ұйықтайды. Балпақ қызғалдақ, раушан сияқты
өсімдіктермен азықтанады. Бұл аң көбінесе сусыз жерде тіршілік етеді.
Зорман жылына бірақ рет көбейеді. Балпақ орташа есеппен алғанда 8 күшік
туады. Негізгі жаулары – түлкі, көк – сары, кезқұйрық, өгіз шағала.

1.2.12 Кесіртке(Saurіa)
Кесіртке(Saurіa) – қабыршақтылардың бір отряд тармағы. Қазба
қалдықтары триас кезеңінен сақталған, жыландардың арғы тегі болып саналады.
Кесіртке Жер шарының суық аймақтарынан басқа жерінің бәріне дерлік
таралған. Бұлардың қазіргі кезде 20 тұқымдасқа, 350 туысқа бірігетін 4000-
нан астам түрі бар. Қазақстанда 6 тұқымдасы (жармасқы, ешкіемер, кесел,
ұршықсап, жабысқақ, кәдімгі кесіртке), 13 туысы, 30 түрі кең таралған.
Кәдімгі кесіртке тұқымдасының республикамызда 2 туысы бар:
1. кесіртке (Lacerta), оған тән белгі – құрсағындағы
қабыршақтар ұзынынан қатарласа орналасқан. Танау тесігінің қалқаны жоғары
көтерілмеген. Маңдай қалқанында ұзын, терең ойысы болмайды
2.
кесіртке (Eremіas), олардың құрсақ қабыршағы қиғаш қатпарласып орналасқан.
Танау тесігі жоғары көтеріңкі келеді, маңдай қалқанында ұзынша ойысы
болады. Бұлардың Қазақстанда 11 түрі кездеседі. Мысалы, секіргіш кесіртке
(Lacerta agіlіs, тұрқы 12 см-дей) республиканың солтүстік бөлігінде, Алтай,
Сауыр, Жетісу (Жоңғар) Алатауы, Тарбағатай, Күнгей Алатауында; тірі туатын
кесіртке ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.