Шешендік сөздердің көркемдік сипаты

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3

1. Бастауыш сыныптарда шешендік сөздерді
оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. .. 4
1.1 Шешендіктану негіздеріне оқытудың әдістері мен амалдары ... ... . 5
1.2 Қазақ тарихындағы ұлы
шешендер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10

2. Шешендік сөздердің көркемдік
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 19
2.1 Шешендік сөздердің бейнелілік
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .. 19
2.2 Шешендік сөздердегі тапқырлық пен
ұтқырлық ... ... ... ... ... ... ... ... 25

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 29

Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 30

КІРІСПЕ

Шешен сөз бастар,

Батыр қол бастар. ( Мақал)

Шешендік өнерді ұстанған адамдарды шешен деп атаған. Шешендер –
ұлттың салт – дәстүрлерін жетік білетін, тарихқа, халық шежіресіне жетік,
сауатты да білімді, ең бастысы, ойын көркем де ұтымды айта білетін адамдар.
Олар – сонымен қатар, керемет дипломат әрі қоғам қайраткерлері. Шешен
адамдар ел ішіндегі дау шараға араласып, шешімін таппай жатқан әр түрлі
жанжалдарды, ру, жүз арасындағы қиын мәселелерді шешіп отырған. Шешендер
көп жағдайда қазылық, билік еткен. Тарихта өткен атақты билердің барлығы –
осы шешендік өнерді жетік меңгерген, біртуар , дарынды жандар.
Шешендер билік айтқан кезде қарасөзбен емес, тақпақтап, мақалдап
сөйлейтін болған. Әрі ақын, әрі шежіреші, тарихшы, жыршы –жыраулық
қасиеттерге бай би шешендер хандардың ақылшы кеңесшілері ретінде
мемлекеттік мәселелерге араласып отырған.
Мысалы: әз Жәнібек ханның кеңесшісі – Жиренше шешен, Асанқайғы, ал әз
Тәуке, Қасым хан, Абылай хандардың кеңесшісі –Төле би, Қазыбек би, Әйтеке
би, Бұқар жыраулар болған.
Бастауыш сыныпта шешендік сөздерді оқытуда жасөспірімдер сүйіп
оқитын басылым Ұлан газетінің пайдасы мол. Есімдері осы күнге дейін
аталмай келген би –шешендердің өсиет сөздерін осы басылымнан табуға болады.
Сондай-ақ, бастауыш сынып оқушыларын шешендік өнермен жете таныстыру үшін
көркемсөз оқу, сөз сайысы, мың бір мақал, айтыс, сөз додасын ұйымдастырып
немесе Жас тілшілер, Дарын сияқты шағын үйірмелер ашып, оқушылардың
ақындық өнерлерін шыңдап, сөздік қорларын молайтуға болады.
Жалпы халық арасындағы шешендікке, ақындыққа байланысты айтылған:
Шебердің қолы ортақ,
Шешеннің сөзі ортақ.
Өнер алды –қызыл тіл.
Сөз тапқанға қолқа жоқ
деген сияқты өсиет сөздері текке айтылмаса керек.
Қиналғанда тапқырлықпен жауап айтқан шешендер мен билердің түйінді
сөздері осының айқын көрінісі. Шешендік сөздерді Тоқсан ауыз сөздің
тобықтай түйіні деп айтуы да осыдан болса керек.

1. Бастауыш сыныптарда шешендік сөздерді оқыту

Бастауыш сыныптарда шешендік өнерге оқушыларды баулу бағытында би-
шешендердің қысқаша өмірбаяндары мен ел аузында қалған өсиет сөздері
берілген. Шешендік өнер тарихы халық арасында ауыз әдебиеті үлгісінде дамып
келген болса, бұл күнде мектеп бағдарламасына арнайы енгізіліп, оқушылардың
жас ерекшелігіне, білім деңгейіне сәйкес шешендік сөздер оқулық беттерінен
көрініс тапқан. Шешендік сөздер сынып жоғарылаған сайын күрделеніп, көлемі
ұлғая түскен.
Мысалы 1- сыныптың ана тілі оқулығы интегративті оқулық болғандықтан,
қазақ тіліне байланысты Қанша? Неше? Нешінші? Сұрақтарына жауап беретін
ссөздер деген тақырыпқа Н.Оразалиннің Үш би өлеңі берілген. Осы
сабақтың барысында мақал-мәтел ненендік өнердің қайнар көзі болғандықтан,
сан есімдерді қайталау жұмыстарына мынадай ұсынбалар қолдануға болады:

1. Жеті атасын білген ұл, Жеті жұрттың қамын жер.
2. Батыр біл өледі, қорқақ мың өледі.
3. Жаңбыр бір жауса, терек екі жауады.
4. Еңбек - адамның екінші анасы

2 сынып оқулығында шешендік сөздер, жұмбақ, жаңылтпаш, мақал-мәтел,
аңыз, ертегілермен ұжымдастырылып берілген. Мысалы: Төле бидің Ана арқасы
мамықтай, Жақсы жігіт белгісі, Қазыбектің Төле бимен кездесуі, Әйтеке
бидің Жігіттің жақсысы сияқты шешендік сөздері. Әйтеке бидің Бай
болсаң, халқыңа пайдаң тисің, батыр болсаң, жауыңа найзаң тисін, Қазыбек
бидің Не қымбат? өлеңі оқушыларға жаттығу жұмысын орындауға берілген.

3 сыныптың оқулығында шешендік сөздер Сарқылмас қазына деп аталатын
үлкен бөлімге енгізілген. Бұл жолы шешендік сөздер қазақ халқының ұмытылмас
асыл мұрасы айтыс және аңыз әңгімелерімен байланыстырылып берілген. 3
сыныпта шешендік өнер саз пәнімен пәнаралық байланыста беріліп, балаларды
ән күй сабақтарында поэзиялық шығармалармен (жыр, терме, айтыс) таныстыру
барысында оқушылар шығармашылық-тың бір –бірінен ажырамас біртұтас дүние
екенін жөнінде түсінік алады. Сондай – ақ, кейбір тақырыптар айтыс өнеріне
арналған. Мұндағы негізгі мақсат оқушыларға қазақ халқының шығармашылығы
жөнінде кеңінен білім ғана емес, ұсынылған шығарманың тәрбиелік мәнімен
танымдық жағына көңіл бөліп, халықтың поэтикалық шығармасы, толғау, айтыс,
күй тартыс өнері тәрізді тәрбиелік мәні зор дүниелер туралы түсінік беру.
Бұл туындылар баланың бойына адамгершіліктің ізгі қасиеттерін дамытып,
рухын көтереді.
4 сыныпта шешендік сөздер кең ауқымды, күрделі түрде берілген. Олар 1-3
сыныптағы шешендік сөздерді толық қайталап өтеді. Бастауыш сынып
оқулықтарындағы шешендік сөздер 4 сыныптың бірінші сыныбында қорытындалады
.

Бастауыш сыныпта шешендік өнерді оқыту ол оқушының дұрыс сөйлеуін, сөз
байланыстарын, сөз қорын молайту болып табылады. Шешендік сөздер – терең
оймен, шебер тілмен айтылған халық шығармасы. Ол тапқырлық пен шешендікке
үйрететін көркем сөз үлгісі. Шешендік сөзде сөйлеу айшықтары мол
қолданылады. Сөйлеу айшықтарына қайталау, риторикалық сұрақ, дауыс ырғағы
жатады. Сөйлеу – адамның тіл амалдарын пайдалану арқылы пікір, ой білдіру
әрекеті. Сөйлеу үшін жұмсалатын тілдік амалдар – сөз тудыру, сөз
тіркестері, сөйлем құру ережелері – ұзақ ғасырлар бойында адамдардың пікір
алмасу тәжірибесі үстінде қалыптасқан, көпшілікке орақ категориялар.
Шешендік сөз алуан түрлі амал тәсілдерге бай. Шешендік сөз сырты қандай
сұлу болса, ішкі мазмұны да терең мағынаны білдіреді.
Шешендік өнер тарихы оқушылардың жас ерекшелігіне, білім деңгейіне
сәйкес бастауыш мектеп бағдарламасына арнайы енгізілген. Шешендік өнерге
оқушыларды баулу бағытында би шешендердің қысқаша өмірбаяндары мен ел
аузында қалған өсиет сөздері көркем шығармалардың түрлі жанрлары арқылы
берілген

1.1 Шешендіктану негіздеріне оқытудың әдістері мен амалдары.

кесте
Негізгілері Сөйлеу Сөйлеу Шаршы топ Көмекші
мәдениетін техникасы, алдында
қалыптастыру жұмыс сөйлеу
әдістері мен әдістері дағдыларын
амалдары мен қалыптастыру
амалдары әдістері мен
амалдары
Коммуникативтік 1. Сөздікпен 1. Тыныс 1.Өзіндік 1.
мүмкіндіктерді жұмыс жасауға алу тұсаукесер Анкеталау
даму әдістері мен үйрету және сөйлеурәсімі.
амалдары ( лексикология,
( тілдік
орфоэпия, тренинг)
стилистика
бойынша
жаттығулар
1. Мәтінге 2. Мәтінді 2. Жаттығу 2. Баяндама 2. Жазбаша
логикалық – редакциялау сұрау салу
композициялық
талдау жасау.
2. Оқылған 3. Тірек сөздер3. Өлең мен3. 3. Тестілеу
мәтінді арқылы мәтін Бейнетаспаға
магнитофонға құрастыру прозалық жаза отырып,
жазу арқылы мәтіндерді таңдалған
әңгімелеу мәнерлеп тақырып
( ақпаратты оқу бойынша сөз.
трансформациялау)
3. Тірек сөздер 4. Тапсырылған 4.
арқылы мәтін тақырып бойынша Бейнетаспаға
құрастыру сөз, баяндама жазылған сөзге
өзіндік
жазбаша талдау
4.Коммуника- 5. Басқы тұсы 5. Басқы тұсы
тивтік ойын тапсырылған тапсырылған
тақырып бойынша тақырып
бойынша
суырып салма әзірленген
сөз сөз.
(импровизация) 6. Тапсырылған
тақырып
бойынша суырып
салма сөз.
7. Сөйлем мен
сөзге ауызша
талдау жасау

Шешендік сөз

Шешендік сөзді дайындау барысында, сөйлеу кезінде пайда болатын үлкен
қайшылық – кітаби тіл нормасы мен сөйлеу тілі нормаларының тайталаса келуі,
өйткені шешендік сөз жазба (кітаби) тіл негізінде “әзірленеді”, ал
сөйлегенде, яғни ауызша сөзге айналғанда сөйлеу тілінің тәсілдерін
пайдаланады. Ауызша сөзде, шаршытоп алдындағы сөздің баяндау мәнерінде
шешен қатаңдығы басым кітабилыққа бой ұрмауға, еркіндігі басым сөйлеу
тілінің жетегінде кетпеуге тырысады. Шешен кітабилыққа бой ұрса, сөзі
қасаң, таптаурын тартып, аудиторияға әсер-ықпалы төмен болады, ал сөйлеу
тілінің элементі басым болса, тұрмыстық деңгейдегі сөзге айналады, ондай
сөздің қоғамдық-әлеуметтік мәні жоғары болмайды. Шешеннің сөзі оқушыға
емес, тыңдаушыға арналады, сондықтан шаршы сөзде кітаби элементтер мен
сөйлеу тілі элементтерінің арасалмағын теңгеріп отыру қажет.
Шешендік сөзде сөздің мағыналық типтерінің баяндау, сипаттау, байыптау
контаминациясы кездесіп отырады. Мұндайда контаминацияланған сөз жаңаша
реңк алады. Сөздің мағыналық реңктерінің бір-бірімен өзара жақындығы,
ұқсастығы бар. Сондықтан баяндау сөз сипаттауға, ал сипаттау сөз байыптауға
ұласып отырады.
Сөз типтері бір-бірімен ұласып, алмасып келеді де мәтіннің
композициялық, стилистикалық құрылымы өрбіп, дамып отырады. Сөздің
функционалдық-стильдік салаларымен сөздің мағыналық типтері іштей
байланысты. Мысалы, академиялық шешендікте байыптау басым болады да,
соттағы шешендікте сипаттау мен байыптау жағы басым түсіп жатады.
Сөздің белгілі бір мағыналық-функционалдық типін таңдау ең алдымен
сөздің объектісіне, мақсатына тәуелді. Сырттай қарағанда шаршысөз сөзжарыс
тәрізді көрінеді, ал шынында шаршысөз табиғаты жағынан ойжарыс болып
табылады.
Ойжарыстың импилицитті және экспилицитті түрлері бар. Шешеннің өз
пікірін, тұжырымын ашық қорғауы, оппоненттеріне қарсы шығып, келіспеуі
ойталастың эксплицитті түрі. Ойталастың имплицитті түрінде оппоненттер
қарсы шығу, айтқандарымен келіспеу ашық түрде айтылмайды. Оппонент реалды
немесе ирреалды болуы мүмкін.
Пікірталас шешендіктің белгілі бір мәселе жөнінде шаршытоп алдындағы ой
жарысы мен сөз жарысы. Шешен шаршытопта факт, аргумент, эмоция арқылы
аудиторияға әсер етіп, иландыруды көздейді. Ал пікірталастың тілдік
құралдар мен амал-тәсілдеріне жақаурату, әзіл, сықақ, кекесін, үзілді-
кесілді баға беру, антитеза, теңеу, ремарка, сөздің суреттілігі, мақал-
мәтелдер т.б. классикалық тәсілдер жатады.
Шаршысөз мақсаты мен мазмұнына қарай белгілі бір құрылымда айтылады.
Сөз материалы осы мақсат пен мазмұнға қарай белгілі бір жүйе бойынша
орналасады. Шаршысөздің классикалық схемасы, зерттеушілердің көрсетуінше,
бес бөліктен тұрады: 1) басталуы, 2) кіріспе, 3) негізгі бөлік, 4)
қорытынды, 5) аяқталуы.
Сөз ситуациясымен байланысты немесе шешеннің белгілі бір мақсатына
қарай кейбір бөліктердің болмауы да мүмкін. Ал негізгі бөліктің болуы
міндетті.
Сөздің басталу бөлігіне сөйлеуші ерекше мән береді. Бұл бөліктің
мақсаты бірден аудитория назарын өзіне аудару. Бұл бөлікте дәстүр бойынша
этикеттік формулалар мен этикеттік қаратпа атауыштардың қолданылуы шешендік
сөзге тән этикеттік норма. Сөздің басталуында этикеттік формулалардан басқа
мазмұнды білдіретін тілдік бірліктер болады.
Сөздің ұзына бойында аудитория назарын ұстап тұру сөздің басталуына
байланысты. Бұл тұста тәжірибелі шешендер тапқырлық танытып, сөзді жұрт
күтпеген жайдан бастайды. Ондай жайт көбіне әркімді қызықтыратын, әркімнің
басында бар, әркімнің басынан өткерген мәселеге қатысты болуы мүмкін.
Сөздің кіріспе бөлігігінде сөйлеуші аудиторияны психологиялық жақтан
айтылар сөздің негізгі бөлігін ұғынуға дайындап, қабылдауға икемдейді.
Сөздің басталуындағы байланысты әрі қарай күшейте түседі; аудиторияның
назарын бір арнаға бұрады. Бұл бөлікте тыңдаушылар сөздің негізгі
тақырыбынан хабардар болады. Сөздің композициялық негізгі бөлігінде шешен
айтылмақ басты мәселелерді санамалап көрсете келе оларға қысқаша талдау
жасайды. Сөйтіп, мәселенің өзектілігін, қоғамдық, әлеуметтік мәнін ашады.
Негізгі бөлікте ең басты деп танылатын материалдар талданып, сараланады.
Шешен аса қажетті фактілерге сүйеніп, қисынды дәлелдер келтіреді. Әртүрлі
аргументтерді пайдаланып, мысалдарға нақты талдау жасайды. Оппоненттермен
пікірталас өрбітеді.
Сөздің қорытынды бөлімінде жоғарыда айтылғандарға қорытынды жасалады.
Басты, негізгі ой баса айтылады. Негізгі идея айқындалып, белгіленеді,
аудиторияның алдында белгілі бір шешімдерді қажет ететін міндеттер
көрсетіледі.
Сөздің аяқталуында этикеттік формулалар қолданылады. Сөздің мазмұнына
тікелей қатысты болмаса да, тілек айтылуы мүмкін. Сондай-ақ кейде шешеннің
сөзі іс-қимылға шақыратын сөзбен де аяқталып жатады. Жалпы алғанда шаршысөз
өзінің жанрлық түрлерімен байланысты. Мысалы, жоғары мектептердегі
дәрістер, митингідегі сөз, саяси сөз т.б. әртүрлі аяқталуы мүмкін.
Шаршысөздің жанрлық түрлеріне қарай мәтінде кездесетін сөздің лексикалық
типтері әртүрлі болып келеді. Мысалы, ғылыми дәрістерде интелектуалдық
лексика, саяси дискурста қоғамдық-саяси атаулар, митинг, жиналыстарда
эмоционалды лексиканың үлес салмағы басым болады. Мұның өзі шешеннің алға
қойған мақсатына байланысты: шешен интелектуалдық тұрғыдан әсер етуді
көздей ме, әлде эмоционалды тұрғыдан әсер етуді көздей ме, болмаса
жұртшылықты белгілі бір іс-қимылға жұмылдыруды мақсат ете ме мәселе осыған
байланысты.
Аудиториямен байланысқа сөйлеуші ерекше көңіл бөлуі шарт.
Тыңдаушылармен байланыс күшті болған сайын сөздің тиімділігі де арта
түседі. Тәжірибелі шешеннің назары үнемі тыңдаушыда болады да, олардың
“жауап” реакциясын бақылап отырады. Сөйлеуші аудиторияның жетегінде кетпей,
тыңдаушыларды өзіне тарта біледі. Сонымен жұрт алдына шығып сөйлеуді әрбір
шешен өзінің кәсіби қызметі деп түсінеді.
Аудиториямен байланыс орнатуда арнайы тілдік бірліктер жүйесінің ішінен
шешен сәлемдесу, қаратпа атауыштар, комплимент, қоштасу тәрізді этикет
сөздердің әртүрлі нұсқаларын, аудиторияның алдына шығарға дейін
коммуникативтік ситуацияға олардың қайсы сәйкес келетінін, “кім, қай жерде,
кіммен, қай кезде” деген формулаға сәйкес іштей, алдын-ала “даярлап” қояды.
Күнделікті өтіп жататын кеңес, мәжілістерде, отырыстарда басқалармен
салыстырғанда, байланыс құралдарын қолдану мүмкіндігі сәл шектеулі болады.
Аудитория мен шешен бірін-бірі жаңа көргендей қауышып жатпайды.
Шешендік сөзде қолданылатын метамәтіндердің тыңдаушыларға бағыт-бағдар
беріп отыратындықтан қызметі ерекше. Метамәтін тыңдаушыға сөзді жүйе-
жүйесімен қабылдауға жәрдемдеседі. Мысалы, Сіздердің назарларыңызды мына
мәселеге аударғым келеді; біз сөзіміздің басында...; енді келесі мәселеге
көшейік; біріншіден, екіншіден, үшіншіден, қайталап айтсақ, сөзімнің
аяғында т.б. метамәтін сөйлеушінің мәтінін бір жағынан дұрыс ұғынуға
жәрдемдессе, екінші жағынан, мәтін бөліктерін өзара байланыстыруды
қамтамасыз етеді.
Шаршысөзде коммуникативтік байланыс жасау мен байланысты күшейтудің
тілдік тәсілдері әр алуан. Сөйлеуші мен тыңдаушылар арасындағы байланысты
жүзеге асыруда “біз” – “сіздер” есімдігі ерекше қызмет атқарады. Біз
сіздермен біріге отырып, өздеріңізбен ойласа келе, өздеріңіз көз
жеткізгендей, бірге ойласып көрейік т.б. тәрізді есімдікті құрамалар
белгілі бір мәселені бірлесіп ойластыру сияқты эффект туғызады. Бұл тәсіл
(“біз – сіз”) сөйлеуші мен аудитория арасындағы “қашықтықты” жақындастыра
түседі.
Өздеріңіз байқағандай, өздеріңізге мәлім, өздеріңіз айтқандай,
өздеріңіз көз жеткізгендей т.б. тәрізді қыстырма құрамалар сөйлеуші мен
тыңдаушылар арасындағы байланысты жүзеге асыруға, әрі қарай күшейте түсуге
қызмет етеді. Еске түсіріңіздер, оқып көріңіздер, ой жіберіп байқаңыздар,
өздеріңіз шешіңіздер т.б. тәрізді бұйрық тұлғалы етістік құрамалар белгілі
бір ой-пікірге тыңдаушыларын “авторластыру” тәрізді эффект тудырады.
Сөзді диалогтендіру шешеннің аудиториямен байланысын өрістете түседі.
Адамның әуел бастан ойлау табиғаты диалог іспеттес. Диалог – болмысында,
жаратылысында табиғи құбылыс, ал монолог – болмысында қолтума құбылыс.
Монолог қолтума дүние болғандықтан, сөйлеуші оған біраз жаттығуы керек.
Тыңдаушы тарапынан монолог сөз түрін, диалогке қарағанда, қабылдау, түсіну
“күшке” түседі. Тыңдаушы монологке біраз ден қойып, азды-көпті ойға салмақ
салуы қажет. Тыңдаушы үшін осындай біршама қиындықты тәжірибелі шешен
жеңілдету үшін дискурсқа диалог элементтерін ендіру тәсілін қолданады, яғни
сөзді диалогтендіреді. Мысалы, қандай қиындық? сіздер мен біз ойланып
көрейік; – жауабын айта аласыздар ма? Әрине, жоқ тәрізді “сұрақ – жауап”
тәсілі сөзді диалогтендірудің ерекше тиімді тәсілі. Сөйлеуші бұл жерде
аудиториядан жауап күту үшін сұрақ қойып отырған жоқ, сөзге диалогтік сипат
беріп тыңдаушылардың “жай-күйін” жеңілдетіп отыр.
Сөзді диалогтендірудің тағы бір тиімді тәсілі – сөйлеуші өзін қарсы
жақтың, оппоненттің, тыңдаушылардың орнына қойып сөйлейді. Бұл жерде қарсы
жақтың, оппоненттердің ойын, тыңдаушылардың ойында тұрған нәрсені жұртшылық
айқын аңғаратындай етіп беру керек. Бұл, әрине, шеберлікті қажет етеді.
Шешен сөзге төселудің нәтижесінде шеберлікке қол жеткізеді.
Шаршысөздің ритуалдық қырлары – сөйлеушіні аудиториямен байланыстыруға
қажетті, сөзге құрметтеу реңін беретін, тұрақты әрі арнайы қолданылатын
қарым-қатынас орнатудың тілдік бірліктері. Бұларға құрметті қауым, ардақты
әлеумет, құрметті ханымдар мен мырзалар, жолдастар, қадірлі ағайын, қадірлі
бауырлар, қымбатты достар т.б. тәрізді атауыш қаратпалар жатады.
Шешендік сөзде ситуацияға қарай этикет формалардың ресми, бейтарап,
эмоционалды түрлері қолданылады. Ресми формаларға жолдастар, ханымдар мен
мырзалар; эмоционалды формаларға қымбатты достар, қадірлі бауырлар, қадірлі
ағайын т.б., ал бейресми формаларға әріптестер, халайық, әлеумет т.б.
тәрізді қаратпалар жатады.
Сөздің басталуында этикеттік қаратпалардың қандай мәні болса, назар
салып тыңдағандарыңызға рахмет, ден қойып тыңдағандарыңызға рахмет деп
сөзді аяқтаудың да соншалықты мәні бар. Бұлай деу бір жағынан этикеттік
норма болса, екінші жағынан, аудиториямен коммуникативтік байланыстың
аяқталғанын байқататын белгі болып табылады.
Тілдік қарым-қатынас әңгімелесу, пікірлесу, сұхбаттасу тәрізді жеке
коммуникация жағдайында, шаршытоп сондай-ақ талас-тартыс, ой-пікір
қақтығыстары, сөз жарыстыру, ой жарыстыру жағдайында да жүзеге асатын
ұжымдық, коммуникация немесе, газет, журнал, радио, телеарналар тәрізді
құралдар арқылы жүзеге асатын бұқаралық коммуникацияда.
Өркениетті адам тілдік қарым-қатынастың әртүрлі формаларын жете
меңгеруі керек. Бұл – нарық пен демократияға бет бұрған заманның талабы.
Әсіресе нарық заманының адамы тілдік қатынаста тек өз саласымен шектеліп
қалмай, шаршытоп алдында айтыс-тартысқа түсудің логикалық, әлеуметтік,
психологиялық жақтарынан хабардар болуға тиіс. Ал тілдік құралдарды талғау,
саралау айтыс-тартыстың логикалық, әлеуметтік, психологиялық жайттарына
тәуелді. Осы жайттарды дұрыс аңғарғанда ғана тілдік құралдарды, стильдік
амал-тәсілдерді мүмкіндігінше тиімді пайдалануға зор жәрдемі тиеді. Әрине
коммуникацияның біз айтыс-тартыс мәселесінің мәніне егжей-тегжейлі тоқталу
зерттеудің тікелей міндетіне жатпайды. Сондықтан бұл тараушада күнделікті
өмір тәжірибесінде жеке коммуникацияда, ұжымдық коммуникацияда, бұқаралық
коммуникацияда жиі байқалатын жайттардың сөз мәдениетіне қатысты қырларына
тоқталдық.

1.2 Қазақ тарихындағы ұлы шешендер

1. Асанқайғы Сәбитұлы, Шалкиiз Тiленшiұлының этнопедагогикалық ой-
пікірлері.
2. Ақтамбердi Сарыұлы Бұхар Жыраудың тәлімдік ойлары.
3. Билердiң шешендiк сөз өнерiнiң үлгi-өнегесi.
Қазақ мемлекеттiгi құрыла бастаған заманда хандар мен сұлтандардың
өздерi iрiктеп алған жыраулары - хан мен қараның дәнекершiсi болды. Олар
ханның ел басқару жетiстiгiн мадақтап қана қоймай, сондай-ақ қалың жұрттың
мұң-мұқтажын және тiлегiн жеткiзетiн өрен ақындар едi. Жыраулардың
ақындардан ерекшелiгi сол, олар халық рухына, ел бiрлестiгiне, хандардың
билiк өнерiн жетiлдiруге белсене араласатын болды. Солардың бiрi – дала
философы атанған Асанқайғы Сәбитұлы (ХIV-ХV) халық есiнде абыз, философ,
ақын болып, мәңгi жатталып қалған. Оның бар ғұмыры халықпен бiте қайнасып
өткен. Ауызбiрлiгi жетiспеген ортада елiнiң ертеңiн, қамын ойлап, үнемi
мұңға батып жүретiндiктен замандастары оны “Асанқайғы” атап кеткен. Аңыз-
әңгiмелерде Асанқайғы жүзден асып көп жасаған, үнемi ел кезiп сыншыл
көзқарасты қалыптастырған Елдi ауызына қаратқан, көшпендiлердiң мiнез-
құлқын жетiк бiлген, дәстүрлерiн құрметтеген ақылды, дана, сәуегей баба
атанған.
Ол ХV ғ. Алтын Орда ханының, соның iшiнде ұлы Мұхамедтiң кеңесшiсi
болған. Қазан қаласынан Дештi Қыпшақ жерiне қайтып оралған Асанқайғы Алтын
Орданың орнында пайда болған ұсақ -хандықтардың өмiрi ұзаққа созылмайтынын
болжай бiлген. Асанқайғы, Керей, Жәнiбек сұлтандар бастаған қазақ руларының
Әбiлхайыр хандарынан бөлiнуiн жақтайды. Бiрақ сұлтандардың қазақтарды Жайық
пен Жем бойына қоныстандырмақ ниеттерiн де құптамайды. Асанқайғы өз
халқының “Жерұйығын” Шу, Сарысу бойынан, Ұлытау төңiрегiнен iздеуге тiкелей
араласады. Сондағы дiттегенi: ежелгi скиф, қыпшақ даласынан безбеу, ел
iргесiнiң берiк, ағайын ұжымының күштi болуы, “Ел бiрлiгiн нығайту, халық
ауызбiрлiктi болса, мемлекеттiк билiк те берiк болады, ондай ел ешкiмге есе
берiп, жеңiлмейдi” деген тоқтам.
Асанқайғы дүниетанымында адамгершiлiк мәселесi негiзгi орын алады.
Асанқайғы адамның өзiн-өзi танып бiлуiн, ашылып түсiнуiн, өмiрдегi орны мен
деңгейiн дұрыс бағалайтын, әрекет-қимылдарын сын тұрғысынан саралай алатын
қабiлетiн адамгершiлiктiң түпнұсқасына балайды. Оның өмiрге деген парасатты
көзқарасы, елiне деген бекем сүйiспеншiлiгi, адамдықты құрметтей бiлген
қабiлетi қазақ халқының сана-сезiмiн жаңа сатыға көтеруге зор ықпал еттi.
Күнiнде өзiм болдым деп,
Кең пейiлге таласпа.
Ғылымым жұрттан асты деп
Кеңессiз сөз бастама.
Жеңемiн деп бiреудi
Өтiрiк сөзбен қостама – деп,
Асанқайғы азаматтық мiндеттiң жүгiне, күнделiктi нақты түрiне көңiл
бөледi. Кiсiлiк қасиеттер - адамгершiлiк пен бiрлiктiң құт-берекесi.
Асанқайғының ұғымында, жұртты бай, кедей деп немесе үлкен-кiшi деп жiктеу,
бөлу жарамсыз. Ел-жұрт үшiн бәрiнiң де мiнез-құлқының жақсы болуы қажеттi,
өзара оңды қарым-қатынас жасауы орынды. Абыздың пайымдағаны: “Таза мiнсiз
асыл тас, су түбiнде жатады. Таза мiнсiз асыл сөз, ой түбiнде жатады”.
Асанқайғы сөздiң нарқы мен парқын бiлiп, қадiрiн түсiнген шешен. Ол кiмнен
болса да қасиеттiң рухын күттi. Өмiр сүрудiң негiзгi мәнi туралы айта
келiп, Асанқайғы жақсылардан үлгi алып, жамандардан бойды аулақ салудың
қажеттiлiгiн, жас ұрпақтың ата-анасын, үлкендердi сыйлап қастерлеуiн,
олардың ақылын тыңдап үнемi басшылыққа алуын, iзгi ниеттi жайсаң жан болып
өсу қажеттiгiн еске салады. Осыған орай жыраудың: “Арғымаққа мiндiм деп,
артқы топтан адаспа, артық үшiн айтысып, достарыңмен сынаспа” немесе
“Қарындасыңды жамандап, өзiңе туған табылмас” деген сөздерiнiң тәлiм-
тәрбиелiк мәнi зор. Оның толғауларында адамға деген мейiрiмдiлiк,
қайырымдылық, сұйiспеншiлiк қай жағынан болса да, бiрiн-бiрi толықтырып
жатады, туған-туыстармен тiл тигiзiп қырқыспайтын, бет жыртысып көңiл
қалдырмайтын татулық сезiмi айқын бiлiнедi.
“Мiнезi жаман адамға, ендi қайтiп жуыспа. Тәуiр көрер кiсiңмен, жалған
айтып суыспа”- деген өсиеттi ұстайды. Жырау бiрде: “Ғылымым жұрттан асты
деп, кеңессiз сөз бастама” дейдi. Сөз астарында өзiм болдымдыққа салынып
тоқмейiлсiме, жеңiл мiнездiлiкке ерме деген уағыз сарыны аңғарылады.
“Есенiңде, тiрiңде, бiр болыңыз бәрiңiз” деп халықты бiрлiкке шақырады.
Онсыз “Қилы-қилы заман болар, қарағай басын шортан шалар” деп ертеңгi күнге
бұлыңғырлық төнiп қалар деген болжамын еске салады. Адамдық ұстаным —
борышты мiндеттердiң жауапты саласы. Оны бұзушылық — ойшыл үшiн жат
құбылыс. Абыз әдептiлiк сұранысын былай түйiндейдi:
“Естi көрсең кем деме, бәрi тұйғын табылмас”;
“Нәпсi алдаушы дұспанның, насихатын алмағұл,
Бақыты оянған ерлердiң, әрбiр iсi оң болар”;
“Сөз сөйлесе жөн бiлiп, не десе де жарасар”;
“Ауылдағы жамандар, ел қадiрiн не бiлсiн!”.
Болатын адам, өсетiн ел тәуiр көретiнмен жалған айтып суыспайды,
болмайтын нәрсеге кiжiнесiп, желке құрыстырып ұрыспайды.
Әдептiлiктiң әр қыры мен сыры — бақыт көрiнiсiне лайық. Дегенмен бақыт
— адамға деген ерекше сыйласу мен махаббат сезiмнiң үйлесiмi мен иiрiмi.
Бақытты жандар ғана өзара түсiнiсе де, жақындаса да, бiрiге де алады.
Бақытқа кедергi - ағайын мен ел арасындары бiтiмсiздiк, ондағы мүдде
алшақтығы,   қасиет кенжелiгi, сөйлесу қағидасының бұзылуы. Сөйлесуде
өзара түсiнiк жетiспесе, онда үйлесiмдiлiктiң, ынтымақтың болуы   мүмкiн
еместiгiн, зияндық — күйзелiс көрiнiсi, адамгершiлiктегi ғарiптiк белгiсi.

Бұл заманда не ғарiп?
Ақ қалалы боз ғарiп,
Жақсыларға айтпаған
Асыл, шығын сөз ғарiп;
Замандасы болмаса,
Қариялар болар тез ғарiп;
Қадiрiн жеңге бiлмесе
Бойға жеткен қыз ғарiп;
Ел жағалай қонбаса,
Бетегелi бел ғарiп,
Қаз-үйрегi болмаса,
Айдын-шалқар көл ғарiп;
Ата жұрты бұқара
Өз қолыңда болмаса,
Қанша жақсы болса да,
Қайратты туған ер ғарiп.
Адамның iшкi дертi азғындаған уақытта, замандағы ғарiптiң түрi де,
зардабы да көбеймек. Ғарiптiк — заман ағысы адамзат тiршiлiгiне ыңғайсыз
жағдайда дерт болып асқындамақ. Бiрақ ақын заманды құрастырушы мен
билеушiлердiң мiнез-құлқын, iс-әрекетiн сынап мiнедi. Адамын тану арқылы
ақын заманды тануға, заманның ағымын пайымдауға талпынды. Мұраты биiк адам
мен ұрпақ қана заманды өз талаптарына сай дұрыстауға ықылас-ынта
бiлдiредi..
Асанқайғы — экологиялық тәрбие төңiрегiнде сөз қозғаған қазақтың тұңғыш
ойшылдарының бiрегейi. Оның толғауларында қазақ даласының сұлулығы, жер
байлығы, аң-құстар тыныс-тiршiлiгi, олардың географиялық мекен-жай күйi
тiлге тиек болады. “Аққу құстың төресi, ен жайлап көлде жүредi” деген
шумақтан, сұлулық сүйкiмдiлiктi ұштайтынын пайымдаймыз. Көркемдiктiң жан
семiртетiнiн, сүйкiмдiлiктiң тән тазалығына еритiнiн “Бұл заманда не ғарiп”
деген өлеңiнен аңғарамыз. Жыраудың “Иiс майын жамандап, жұпар қайдан
табасың? Көлдiң суын жамандап, Едiл қайдан табасың?” дегенi, атамекендi
ардақтай бiлуге шақырғанындай.
Жорықта айдынды аламан, ақындықта арқалы жырау атанған Шалкиiз
Тiленшiұлы (1465-1560) Дештi Қыпшақ өңiрiне ғана емес, Қырым, Терiстiк
Кавказ, Дон бойына да әйгiлi тұлға болған. Өз заманындағы Ноғайлы әмiршiсi
Темiр, Қазақ Ордасы, Кавказдықтар арасындағы саяси күрестердiң ешқайсысынан
сыртқары қалмаған. Жорықтың алдыңғы шебiнде, айтыс-тартыстың басы-қасында,
елдiң бел ортасында жүрген Шалкиiз елдiк пен ерлiк, жақсылық пен жамандық,
шеберлiк пен шикiлiк мәселелерiне баса көңiл аударған, кiсiлiк қасиеттерге
әр сақтан қайта-қайта оралған. Шамасы, Шалкиiздiң өзi “жаурынына қанды көбе
сыймаған, жағасына адам қолы тимеген” ержүрек, кеуделi батыр болғандай. Көп
оқығаны көзiмен көрген, көп нәрсенi тоқыған сынды да, сындарлы қайраткерлiк
деңгейге жеткен
Жорықта, соғыста, айтыс жанжалда ел мен ердiң құны қатар сынға түстi.
Ел ерлерсiз, ер өз елiнсiз бабына келмедi. Қысылтаяң кезде тума туыстан
сүйенiш iздедi, жұрттан суырылып шығар дарадан тiрегiн көздедi.
Ерлер кiмдер едi, нендей қасиетiмен үлгi едi? Ерлердiң “алдаспаннан игi
қолы”, “жеңсiзден игi тоны”, “арғымақтан игi малы болар ма” — дейдi Шалкиiз
жырау. Сондай ерлер жаудан да, сойдан да тартынбас, батырлығы басынан асқан
жiгерлi жандар. Елi қолдаған, арғымағын оңдаған ерен батырлар бабына келдi.
Осыдан: “Кенелейiн деген жiгiттiң, жылқы iшiнде екi арғымағы тел өсер.
Сүйiнейiн деген жiгiттiң, сүбеде алтау-жетеу ағайыны тең өсер!” деген өсиет
қалған.
Шалкиiз дүрлiккен, демiккен елге бас-көз болатын ханның бейнесiн
iздестiредi. Байсалды, батыл, ұстамды хан, сұлтан ол үшiн алдаспан, “бармай
тапқан қазбасы”. Пиғылы терiс хан iс етсе, ол “жиған малыңды тәрiк етер, ат-
тоныңды бұлды етер, өз басыңды олжа етер”. Хан ием Темiрдiң осындай
қиқарлығын көрген Шалкиiз одан алшақтайды. Қыр мен бөрiк астындағыны көре
алмаған сұлтандар туралы: “Жақсыңнан менi кем көрдiң, жаманыңмен тең
көрдiң. Жақсыңнан менi кем көрсең, жаманыңмен тең көрсең, ұлы берiкке қос
артып, сен есенде, мен сауға ырысымды сындайын. Сегiз қиыр шар тараптан
iздермiн!” — деп ойын ашық та, кесiп айтады.
Шалкиiз жырау жау жағадан алғанда,   ел бiрлiгiнен артық қорған
жоқтығын былай ескерттi:
Жоғары қарап оқ атпа,
Жуық түсер қасыңа.
Жаманға сырыңды қосып сөз айтпа,
Күндердiң күнi болғанда
Сол жаман айғақ болар басыңа.
Жемсаудан арылып, дұспан жауға қарсы бiрлесу, сүйтiп сәттiлiкке үлес
қосу — қажеттi үндер және керектi күндер едi. Сондай сындарлы кезеңде, тар
жерде кiмнiң кiм екенi бiлiне бастады.
Жақсының жақсылығы сол болар,
Жаманменен бас қосып.
Сөйлемекке ар етер,
Жаманның жамандығы сол болар.
Сөйлесе дәйiм қара етер,
Бiр жақсыға басың қосып сөз айтсаң,
Сол жақсы жаманлығың жақсылыққа жыр етер.
Жақсының тiлегi бiр, Тәңiрiмен ниеттестер дегендi айтады. Өзiне
тегеурiндi жандарды iздеген жерден табады, жат жерде өзiн танытады.
Жаманның жауы — тiлi мен пиғылында, икемсiз қылығында. Ерiккеннен қызыл
тiлiн тыймайды, жалғандықты жамылған сусыма сөзi аузына сыймайды. Қисынсыз
қылығымен көрiнгендi қинайды. Iске ебi жоқ, бос сөзi көп есiктен күле
кiрiп, күңiрене шығады. Терiс пиғылды iштегi дұшпан. Жамандар қоңқалап, бiр
жақсыны көре алмайды. Жаман ұшқан жапалақтай аяқ астынан табылады, жағасы
оның тайғақ, әркiмге ұрынады. Өз пиғылына тоқ, жақсылыққа жоқ. Сөз ұқпай,
ұлағат тұтпай, сырт айналып кетедi. Iштей менмен ел арасынан табылмайды,
кiсiден тартып алғанымен жарымайды. Туырлығы жоқтың, туғаны жоқ, тыраңдап
түзге де кетедi. Ниетi арам, өзiне жүк тиетпейдi. Жаманның жұғымсыздығынан
елдiң, әйелдiң, сәбидiң қанша көз жасы төгiлдi. Жыраудың тоқтамы:
“Күндердiң күнi болғанда, қырға шықпас жаманның барынан да жоғы игi!”.
Жақсы мен жаманды адамдық пен күрес өлшемiмен iспеттеген Шалкиiз жырау
тағлымы мол өсиеттер қалдырды. Солардың бiрi:
Атаның ұлы ерлерге,
Малыңды бер де басың қос,
Басыңды қос та бек сыйлас,
Күндердiң күнi болғанда,
Басың жауда қалар ма!
Бас қосқан ел болса, оның арғы тегiн ойлайтын би-бегi болса, болаттай
бекем батыры болса, ондай ел-жұртта арту-тарту тарылмақ, дұшпан тобы
тозбақ. “Ер болсаң бопсаға шыда” деген қағиданы қалыс қалдырмайтын ортада
ырыс мен ынтымақ, iс пен iзденiс артпақ.
Сырты құрыш, жүзi болат, ақыл-айласы көпке танымал, жанкештi ерлiгiмен
көзге түскен жырау Ақтамбердi Сарыұлы (1675-1768) тұлғалық пен жорық
тақырыбын жалғастырады. Адам бақытына жетсе, басына қондырса, жақсылармен
тең өсер. “Бiлiмдi туған жақсылар, аз да болса көппен тең”, ақ пейiлмен
сыйласар жолдаспен тең. Жақсылар елi үшiн батырларша жорықтайды,   қыңыр-
қисықтан   қорықпады.   Жақсылардың   жетегiнде кетерiн Ақтамбердi жырау
былайша жеткiзедi:
Әдiл туған жақсыға,
Екi даугер жүгiнсе,
Тiзесiн қисық бұрмаса,
Асылдығы бiлiнер. Ендi бiрде:
Орын тапқан ер жiгiт
Жерсiз болар деймiсiң,
Орда тiгiп орнаса
Төрсiз болар деймiсiң!
Ақтамбердi жырау өмiр ережесiн жақсыларды марапаттау арқылы ғана емес,
жамандықтың бастауын iреп, салдарын саралайды. Жамандық адамдардың бiрiн-
бiрi қорлаудан, зорлаудан басталады. Қорлау да, зорлау да — жендеттiк,
пенденiң бағын аштырмайтын жексұрындық. “Жаман болса жолдасың, астыңнан
өткен сызбен тең”, “Жаман туған жiгiтке, рақатты күн бар ма”. Жамандық —
жауың. Екеуiнiң де түрi көп. Сонда кiм жаман? Дәулетiн көтере алмай
желiккен, өз мiнiн бiлмеген, ата мен ананы сыйламаған, ертең не болатынын
бiлгiсi келмеген, күнде жанжалдың делебесiн қоздырған, жетiм мен жесiрге
қол ұшiн бермеген, жалаулы найзаны қолға алып, Жаманның көрiнiсi күңгiрт,
салмағы сұмдық, әсiресе қашқанда ақыл, сасқанда дегбiр қалдырмайды.
Себебi: ұрысқақ болса ұлың жау,
Керiскек болса келiнiң жау.
Үйiңдегi ұлың жаман болса,
Есiктегi құлмен тең,
Қойныңдағы қатының жаман болса,
Қаңтардағы мұзбен тең. (Үмбетей)
Ел амандығы, жұрт жарасымдылығы жамандықта емес, тыныстың тұнығында,
бiрлiктiң беделiнде едi. Есейгендер адамдық қасиеттiң құнын ертерек ұқты,
елдiктiң күретамырына ту тiктi. Жырау: “Сары аязда қата ма, қайнардың аққан
тұнығы. Қап түбiнде жата ма, болаттың асыл сынығы” немесе “татулықта
береке”, “бiрлiкте қасиет” деуi жаңа дәуiрдiң, жаңа қатынастардың талабына
меңзегендей. Ойы сезiмталдар мұны ұғар, онсыз адам үмiтiнен де, жақынынан
да ақсайды — деп көрегендiк танытады.
“Қалың қазақ елiм” деп үн қатқан, ұран тастаған жыраулар: “Ылайым, елiм
аман болсын” деген тоқтамды алға тартты. Ол шешендiгiмен, көрегендiгiмен,
қайырымдылығымен жамандықтан, жалғандықтан, жұғымсыздықтан, жауласудан
сақтандырды.
Асанқайғының жыраулық дәстүрi мен философиясын жалғастырған Бұқар жырау
(1693-1787) болды. Бұқар жыраудың бас тақырыбы: дүние көркi — адам, адам
көркi — оның жасар игiлiгi, белдi қасиеттерi; дүние - бай мен жарлы-
жақыбайға ортақ, алма-кезек, мұнда мәңгi байлық та, жарлық та, көптiк те,
жалғыздық та жоқ. Адамның табиғатынан белсендi тұлға екендiгiне жырау
айрықша мән бередi. “Адамзаттың баласы, атадан алтау тумас па? Атадан алтау
туғанмен, iшiнде оның бiрi арыстан болмас па? Арыстанның барында жорғасы
болса мiнiсiп, торқасы болса киiсiп, толғамалы қамшы алып, толағайда толғай
дәурен сүрмес пе” - деген толғауы осы ойдың айғағындай.
Абылай ханға арнаған: “Жұлдызың туды-ау оңыңнан, жан бiткен ерiп
соңыңнан. Он сан Алаш баласын, аузыңа құдай қаратып..” — деген толғауында
ханның мәртебесi, бiрiншiден, халықтың өзара бiрлiгiн сақтай бiлуiнде,
екiншiден, халыққа өз саясатын қолдатқыза алатын ептiлiгiнде екенiн алға
тартады. Осыдан: адамды адам ететiн — оның ортасы, нақты тәлiм-тәрбиесi
деген ұстанымды бекем ұстайды.
Нағыз ержетiп, азамат болу үшiн он бiр тiлектi орындауды ұсынады. Олар
“Тiлек” толғауында былайша келтiрiледi:
1. Аллаға адал бол. Алла — сенiң бүкiл өмiрiң мен тыныс-тiршiлiгiңнiң
негiзгi арнасы. Аллаға сыйынғанның адамдық дүниесi қай уақытта болмасын
тоқайласады.
2. Пасық, залым адамның тiлiне ерiп азба.     Қаскөйлерден ылғи
сақтанып жүру қажет.
3. Қыз-келiншектер, әйелдер үстi-басын таза ұстап, жарасты киiмiн
сәнiмен киiп, өзiн байыпты ұстай бiлуi жөн. Бүгiнгi қыз бала, жас келiн
өзiнiң байыпты жүрыс-тұрысымен ертең көрегендi бәйбiше, зерделi әже
боларлық рәсiммен iштесетiнiн ұмытпа.
4. Төсек тартып жатпағын. “Әуелгi байлық — денсаулық” екенiн жадыңнан
шығарма, сол үшiн белсендi әрекеттен тайынба.
5. Мұсылмандықтың белгiсi — бес парызды ұмытпа, парызды өтеуде
ұқыптылықты сақта.
6. Ардақтаған аяулың күннiң күнiнде бөтен бiреуге тегiннен-тегiн олжа
болмасын, көршi күштiлердiң қол астына қарап қалмасын. (Бұл арада орыспен,
қытайлықтармен бейбiтшiлiк саясатын ұштастыру жақтарын ескерткендей).
7. “Желкiлдеген ту келiп, жер қайысқан қол келiп, сонан сасып тұрмалық”
деп ел қорғау мәселелерiн алға тартады. Тағы бiр толғауда: “Батырлықтан
не пайда, халқыңа қайран   қылмаса, хандардан   пайда   жоқ,   қарашаны
жалмаса”   деп   ел мен жер қорғаудың өнегесiне меңзейдi.
8. Өз ұрпақтарын кездейсоқ, төтенше жағдайлардан сақтана бiлудi еске
салады. Табиғаттың дүлей күштерiнен сақтанып, қамсыз жүрмеу де — имандылық
нышаны.
9. “Төреңiз тақтан таймасын”. Елдiң бiрлiгi патшаның өз тағында нық
отыруына да байланысты. Ел басқару елеулiлердiң үлесi, “қырық адамның жаны
барлардың” тиесiсi. Хан бағдарламасын қолдау да — имандылық.
10. Бейбiт өмiр “тар құрсағын кеңейткен, тас емшегiн жiбiткен”
аналардың беделiн көтередi, оларды аңыратып қалдырмайды. Ананы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.