Әдебиеттік оқу сабақтарында ертегілерді оқыту жолдары және Әдіс- тәсілдері

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3

І. Ертегілер туралы түсінік және зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... 4
1. Ертегілер түрлері және оларды оқыту
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2.Ертегілердің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 9

ІІ. Әдебиеттік оқу сабақтарында ертегілерді оқыту
жолдары және Әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
11
2.1. Ертегілердің дамыту
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
11
2.2. Ертегілердің оқытылу жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 13
2.3. Ертегілерді оқыту әдіс
тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.. 15
2.4 Әдебиеттік оқу сабақтарында ертегілерді оқыту барысында
оқушыларды қайырымдылыққа
тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 16

Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 30

Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 33

Кіріспе

Халықтардың ежелгі педагогикасы мен бала тәрбиелеу дәстүрі олардың
ауыз әдебиетінен айқын көрініп тұрады. Қай ұлт болмасын, халық ауыз
әдебиетінде ең алғаш пайда болған, ең тұңғыш айтылған өлең, жыр, ертегілер,
әңгімелер балаларға, тәрбие мәселесіне арналған. Өйткені, баланы өз
өмірінің жалғасы деп ұққан.
Ерте кезде қазақ халқында бала тәрбиелеуге арналған қоғамдық орын:
балалар бақшасы, мектеп болмасада, тәрбиені балаларына бесікте жатқан
кезінен бастапақ халықтық жырлар мен әңгімелер, ертегілер арқылы бере
бастаған. Олар өскен соң, өздерін қоршаған жаратылыстың ішкі құпиясын ғылым
жолымен сезініп білмесе де, жапан дүзде жолсыз жерлермен жұлдыздарға, түрлі
белгілерге қарап жол тауып, адаспай кете беретін болған. Жастайынан-ақ
есту, көру сезімдері шынығып, алыстағыны болжайтын, табатын ізшіл де,
құралайды көзге атып түсіретін мерген де болған.
Оқу, сызу өнеріне машықтанбаса да, бір естігенін қалтқысыз есте
сақтайтын қабілеттілігі де күшті болған. Олар сондықтан да қызық-қызық
ертегілерді, ұзақ-ұзақ жырларды жатқа айтатын болған. Бесік жыры,
хайуанаттар айтысы, жұмбақтар мен жаңылтпаш сөздер, өтірік өлеңдер,
ертегілер бәрі де баланы қызықтырып, мәз-мейрам етеді. Сонымен қатар көркем
шығармалар ішіндегі әр-жақты айқын образ, оқиға барысының қызықты бола
беруі, әдемі қисын, жақсы ұйқас бәрі де балаларды қуантып, әсер беріп, ойын
шыңдап отырады.
Тақырыптың өзектілігі: Ертегілерді оқыту жолдары және әдіс тәсілдері.
Бұларға ертегі желісі бойынша салынған суретті қорғау. Мұнда әр оқушы
салған суреті бойынша сөйлеп, ертегі мазмұнын айтады.Ертегілер бойынша
қойылымдарды сахыналау, ертегілерден үзінді жатқа айту, ертегі құрастыру,
ертегілер еліне саяхат ұйымдастыру.
Зерттеудің мақсаты: Ертегілерді оқытудың негізгі әдіс-тәсілдері,
жолдары арқылы оқушыларға жалпы ертегі туралы кеңінен мағлұмат беру.
Бастауыш сынып оқушыларына ертегілерді қызықтыра оқыту.
Зерттеудің әдістері: жинақтау, топтастыру, түсіндіру, бақылау
әдістері.
Курстық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен ол екі
бөлімнен, қорытындыдан, әдебиет тізімінен тұрады.

І. Ертегілер туралы түсінік және зерттелу тарихы

1. Ертегілер түрлері және оларды оқыту әдістемесі

Алғашқы рулық қоғам ыдырай бастаған кезде туған қиял-ғажайып, батырлық
ертегілер көне болып есептеледі. Адам баласы білім - жүзінде өнер болған
уақытта маңайындағы дүниені жан сырын білмегендіктен, өзіне белгісіз заттың
барлығына "құдай" деп табынған. Сол табынған нәрселері көп болғандықтан
әрқайсысы туралы арнаулы әңгімелер болған, осындай құдайлар әңгімелері ескі
грек халқында көп болады.
Заман өткен сайын, ақыл - білім өткен сайын олар табиғат нәрселерінің
құдай емес екенін білген. Сондықтан олар жойылып, бұрынғы мағыналарынан
айырылып, кейінгі айтушының аузында ертегі болып кеткен.
Ертегілі сөздің белгісі болады. Бірақ, барлық ертегі сөзін түгелімен
ойдан шыққан деп есептеуге келмейді. Оның ішінде белгілі бір шындық болған.
Кейбір ертегілер ескілікті дүниені түсінуін білдіретін болып сол ескі
замандағы ұғымның сақтап қалғаны бар. Ондай ертегілерді, ескілік әңгімесін
- "әуез" дейді.
Екінші бір түрі: сол ескілікті ұғымды білдірумен бірге елдің ескі салт
әдетін де білдіретін болады. Белгілі үлгі өсиет шығаратын да ертегілер бар.
Бұларды салт ертегісі, яки үлгілі ертегі дейді.
Қазақтағы "Құла Мерген" сондай салт пен үлгі ертегісі деп саналауға
болады. "Құла мергеннің аңшылық кәсібі, өзге елден бөлек жалғыз өмір сүріп,
ылғи мергендікпен күн көруі оның салтын білдіреді. Құла мергенге қас болған
жалмауыз кемпір барлығы да адам баласының өміріне қастық қылатын қараңғы
сырлы заттар болады. Құла мергеннің кегін алушы баласы Шүйе мерген
мергеннің ісі ақ, сондықтан ол жеңді. Қас болған қатыннан кек алды.
Жалмауызды өлтіреді. Бұл яғни "аққа зауал жоқ", "қараның ісі оңға баспайды"
деген ұғымның белгісі. [19.98]
Қазақ ертегілерін тақырыбына қарай бірнеше топқа бөлуге болады. Олар:
1) мифологиялық ( қиял - ғажайып) ертегілер
2) хайуанаттар ( жан - жануарлар) жайындағы ертегілер
3) реалистік (тұрмыс-салт) ертегілер.
Енді осы ертегілер түрлеріне кеңірек тоқталсақ:
Мифологиялық ертегілер. Бұл ертегілер тым ерте замандарда, адам
табиғат сырын толық түсініп болмаған кезде туған. Мұнда өмір көрінісі аздау
болады. Ол дәуірдегі адамдардың топ-топ болып орман, тау-тастықта жүрген
кезеңнен бастап туса да ғажап емес. Ол дәуірдегі адамдардың нанымдары,
ойлау дәрежесі өте анайы болған. Күн, ай, от, судың жойқын күштерінің сырын
түсінбеген алғашқы қауым адамдары табиғатқа сиынып, табынған: бірінен
қорықса, бірін қастерлеген. Оларды адамша ойлап, әрекет жасайтын құбылыстар
деп ұққан. Мұндай сәби мифология тарихы үнді, грек, араб елдерінде көбірек
сақталған. Кейбір елдерде киелі аңдарға сиыну дәстүрі де болған.
Қазақтың мифологиялық ертегілері бұдан кештеу, матриархат пен
патриархат дәуірінің ауысу кезеңдерінде туса керек. Аңшылық салты өмір
сахнасынан шыққан кезде адамдар аң, құстардың сырын танып біліп, олар
жайында сан-салалы образдар тудырған. Жалмауыз, мыстан кемпір, жезтырнақтар
матриархат дәуірінің ұғым - нанымдары болмақ.
Патриархат дәуірінде адамды ең басты киелі күш деп ұғыну үстем болған.
Табиғаттың тілсіз күштерін мифтік ойлаумен образдап, соған адам әрекетін
қарсы қоятын қиял-ғажайып ертегілері осы ізде туған. Мұндай ертегілерде
реальдық адам образдары мен мифтік образдар қаз-қатар суреттеледі. Ондай
сюжеттердің қазақ ертегілеріндегі үлгілері "Ер Төстік", "Еділ - Жайық",
"Құла мерген", "Аламан мен Жоламан", "Күн астындағы Күнекей қыз", "Алтын
сақа", "Керқұла атты Кендебай" т.б.
Қазақтың қиял-ғажайып ертегілерінде адамға жамандық ойлап жүретін
мифтік образдардың бірі - жалмауыз кемпір. Сонымен, мифтік образдар
табиғатында адам ойының сәби, жетілмеген кезіндегі ой - нанымдарының
таңбасы басым дейміз. Оны бірде ертегі мазмұндағы қайшылық десек, бірде
образдық ойдың фольклорға тән желісі деп білеміз. М. Горький сөзімен айтар
болсақ, халық қиялы сан-алуан мифтік образдарды ойлап шығарып, солар арқылы
табиғат сырын өмір мақсатын танып білуге тырысқан.
Матриархат пен патриархат арасындағы қайшылықты білдіретін қазақтың
мифтік (қиял-ғажайып) ертегілеріне: "Алтын сақа", Күн астындағы Күнекей
қыз", "Жерден шыққан Желім батыр", "Ұшар ханның баласы", "Аламан мен
Жоламан" т.б. жатады. [20.97]
Хайуанаттар туралы ертегілер: Хайуанаттар туралы ертегілер өте ерте
кезде туындаған. Бастапқыда олар алғашқы қауым адамдарының бүкіл өмірі мен
тағдыры өзінің аң аулаудан тапқан олжасына тәуелді балықшылар мен
аңшылардың қам қаракетіне байланысты болды. Мұндай ертегілердің
қаһармандары - хайуанаттар еді, ал ертегілердің өзінде алғашқы қауымдық
сенімдердің іздері, атап айтқанда, адам мен хайуанаттардың етене
байланыстарына сенімге негізделген тотоизм іздері сақталып қалды. Алғашқы
адам төңірегіндегінің бәрін рухтандырып, өзінің қабілеті мен қасиеттерін
бірдей бөліскен, аңдарды "адам" еткен. Сөйтіп, олар ертегілерде өзара бір-
бірімен әңгімелесіп, адамның сөйлеген сөздерін түсінеді.
Көптеген аңыз-әңгіме желісіндегі ертегілер де сақталған. Олар әрине
ертегі түрінде аңдармен ұрыс-жанжалды және достасуды, сан алуан жайларды,
қызықты оқиғаларды - хайуанаттар денесінің кейбір мүшелерінің неліктен
жоқтығын, мысалы олардың құйрығының, танауының формасы неліктен өзгеше
болатындығын, олардың неліктен соншалық боялатынын және т.с.с. түсіндіреді.
Көптеген ертегілерде үлкен де күштірек хайуанаттар мен кішкентай,
әлсіздеу жануарлардың арасындағы ұрыс-керіс пен жарыстар туралы баяндалады.
Мұндай ертегілер, әлбетте әлеуметтік әділетке талпынысты өзек етеді.
Хайуанаттар туралы кейбір ертегілерге адам образы қосыла бастайды.
Мысалға: "Мақта қыз бен мысық" пен "Қотыр торғай" оқиғалары
еңбек процесімен тікелей байланысын жатыр. Қотырын ауыртқан шеңгелді торғай
ешкіге шығады, шеңгелді ешкі жейді. Тілін алмаған ешкі қасқырға шағады,
сөйтіп торғай екеш торғай да өзінің кегін жоқтайды. Мұның айтары - нашарға
қиянат жасама, өзіңнен зор шықса, көзің шығар деген әділет иесі болмақ.
Әрине, хайуанаттар да ертегі кейіпкерлері - өздерінің сөзімен де
тәртібімен де осы ертегілер өмір сүріп отырған елдің адамдарын еске
түсіреді. Өйтпеске амалы жоқ, өйткені ертегі халық тіршілігінің серпінідегі
оның әрдайым бейнесі, халықтың сана-сезімнің өзіндік айнасы болады.
Халықтың меңзеп отырғаны бір ғана аңдар арасындағы жайлар емес,
әлеумет өміріндегі теңсіздіктер, содан құтылу - күнкөріс, өмір сүрудің
шарты дейтін мәжбүр болмақ . [21.8]
Реалистік (тұрмыс-салт) ертегілер. Бұл ертегілер - өмір шындығына
жақын, ішінде реалдық адам бейнелері басым. Олар кейде өмір шындығынан
алынып, бас қаһармандары патша, уәзір, хан болып келеді. Ал, қазақ халқының
шыншыл - реалистік ертегілердің қазақ өмірінен алынған нұсқалары мәндірек.
Мұндай ертегілердің бас қаһармандары ақылды қарт, тапқыр жігіт, қаңбақ шал.
Көптеген ертегілердің рухани сын-сықақ сарыны бар. Олардағы жамандық пен
жақсылықтың аңғарғанын біз түрліше реалдық адам мінездерін ғана емес, қоғам
өміріндегі теңсіздік суретін, халықтың әділет, жақсы өмірді іздеген арман-
мүдделерін де жақсы байқаймыз.
"Жақсылық пен жамандық" "Үш ауыз сөз" ертегілері мінез, мораль
тақырыптарына құралған жамандық жаяу келе жатып, жақсылықтың атын мініп
өзін жаяу қалдырып кетеді. Бірақ табиғатынан ақылды Жақсылық бай қызын
иемденіп, мұратына жетсе, ал ақылсыз жамандық қасқыр мен арыстанға жем
болады.
Шыншыл - реалистік ертегілерде ең әділ, ең ақылды адам халық ортасынан
шығады. Мұның ғажап үлгісі - Аяз би.
Салт ертегісінің бір түрі - мысқыл, мазақ ертегілер. Бұдан да ұрыстық
пен терістіктің тартысы көрсетілетін болады. Бірақ жамандық иесі мазақ,
күлкі болып көрсетіледі. Мысалы: қу шал мен жалмауыз диюлар әңгімелері
бұлай болғанда ертегі деп баяғы замандағы елдің көз қарасын білдіретін, я
сол көз қарастың белгілі бір ізін көрсететін, онан соң белгілі бір елдің
салтын білдіріп, арнаулы үлгі айтатын, жамандықты жерлеп, жақсылықты
көтеріп айтатын, ойдан шығарған көтерме әңгімені айтады.
Тұрмыс-салт ертегілерінен басқа кейде өзінің сипаты жөнінен ертегіге;
жақындай түсетін новеллалық ертегілер, авантюристік ертегілер (оқиғалар
туралы) және авантюристік - новеллалық ертегілер түрлері де болады.
Негізінен ертегіде сюжет жұмыр болады. Оның мәнісі - ертегі әңгімелеп
айтуға негізделген эпикалық жанрдың бірінен саналады. Қазақ фольклорындағы
эпизм формаларында ертегі, аңыз, эпос, ал лиро-эпостық үлгілерге ғашықтық
жырлары жатады. Ертегі образдары мифтік, аллегориялық және реалистік болып
келеді. Ертегіде типтендіру жоқ. Образдары өзгермейді. Мысалы: біреу туа
батыр, біреу туа жауыз, біреу туа қу. Олардың кәсібі, жас ерекшеліктері де
өзгермейді. [22.3]
А.Кенжеғұлованың "Қазақ балалар әдебиеті" деген әдістемелік еңбегінде
осы ертегілердің түрлеріне кеңірек тоқталған.
Енді, осы ертегілердің түрлеріндегі ерекшелікке мән беретін болсақ,
қиял-ғажайып ертегілерді ертекші айтқан кезде мына ерекшеліктерді сақтап
айту керек.
Бірінші ерекшелік: Ертектің басталуы, яғни құлағы. "Ерте, ерте, ерте
екен, ешкі жүні бөрте екен", " Қырғауылы қызыл екен, құйрық жүні ұзын
екен", "Баяғы ерте заманда, дін мұсылман аманда" немесе "Есте жоқ, ескі
заманда" деп келеді.
Екінші ерекшелік: Ертегі ортасында құбыжық пішінді жат жандар туралы
айтарда "Абалақтай анам-ай, қайдан келдің балам-ай?" немесе "Адамзат иесі
шығады!" деген сөздер айтылады.
Үшінші ерекшелік: Ерте бітер кезде "Барша мұрат басына жетіп, сақалы,
сирағына жетіп, бір жан өтіпті" деген тәрізді сөздермен аяқталады.
Хайуанаттар жайындағы ертегілердің екі түрі бар. Бірінде хайуан мінез
-құлықтарын дәл хайуанның өзін суреттеу үшін айтпай, адамдағы мінез-құлыққа
мысқыл ретінде қолданған. Екінішісінде хайуанды анық хайуанның өзі ретінде
суреттейді.

Хайуанаттар жайындағы
ертегілер

Заттарды адамдарда кездесетін
мінез-құлықтарды сынап,
мысқылдап, әжуа ету үшін
қолданады.

Хайуанаттарды анық хайуан-ның
тіршілігін, өмірін сурет-теу
үшін қолданатын ертегілер

Қиял-ғажайып ертегілері мен хайуанаттар жайындағы ертегілерден
шыншыл ертегілер мүлде басқаша, ерекше болып келеді.
Бұл ертегілерді оқи отырып, пайдалы өсиет, ақыл үйренесің.
Кейіпкерлерді ақылды жігіт, асыл қыз, елін асырайтын шебер, әке мен бала
болып келеді.
Сонымен қатар батырлық ертегілер бар. Ол ертегілер екі топқа бөлінеді:
Көне заманда пайда болған ертегілер. Мысалы, ондай ертегілерге "Ер Төстік",
"Керқұла атты Кендебай" ертегілері жатады.
Батырлар жырларынан туған ертегілер. Мұндай ертегілерге "Қамбар батыр",
"Алпамыс батыр" туралы жырлардан шыққан ертегілер жатады. [23.23]
Осы ертегілер арқылы адам өзінің әрбір ойына, әрбір ісіне баға беріп
отырады. Ізгі ойы, ізгі ісі адамды жағымды мінез тудырады. Адам осы сезімі
арқылы жауыздықтан безу, қайырымдылыққа, кішіпейілділікке, ізгілікке ұмтылу
керек екенін түсінеді. [24. 134]
Халық әдептілік пен адамгершілікті, ақылдылық пен батырлықты ертеден-
ақ өте жоғары бағалап, әңгімеге, ән жырға арқау етіп отырған. Халықтың
ауыздан-ауызға тарап, бізге жеткен ертегі, аңыз әңгімелерінің барлығында
ақылдылық пен ақымақтық, арамзалық пен адалдық, жақсылық пен жауыздық қатар
көрсетіледі.
Ертегілердің тәрбиелік маңызы өте зор. Ертегілерді оқу арқылы балалар
қарапайымдылық, кішіпейілділік, қайырымдылық, адалдық сияқты қасиеттерді
бойына сіңіреді. Ертегінің тілі түсінікті, қанатты сөздер мен бейнелі
тіркестерге бай болып келеді. К.Д.Ушинскийдің сөзімен айтқанда, ертегі
оқушыны халық қазынасына ендіреді, халық рухымен араластырады. Ертегілерді
оқуда мыналар ескерілуі керек:
Ертегіні оқу барысында "бұл ойдан шығарылған, өмірде кездеспейді" деудің
қажеті жоқ, балықтың жан-жануарлардың сөйлемейтінін балалардың өздері де
біледі, бірақ ертегіде кездесетіндерді қиялдау оларды көңілдендіреді,
армандауға үйретеді.
Оқушыларды кейіпкерлерге қарапайым мінездеме үйретудің пайдасы мол. Ертегі
кейіпкерлеріне берілетін мінездеме әдетте бір екі айқын белгілерді
көрсетіп, айқын түсінікті болып келеді.
Қара сөзбен жазылған ертегілер текстке жақын үлгімен мазмұндалады. Кейде
ертегіні оқымай-ақ, мұғалім оның мазмұнын қызықты етіп айтып береді.
Ертегі балаларға жоспар жасау үшінде өте қолайлы. Оларды бөлімдерге
бөлу, ат қою, қандай суреттер салуға болатынын анықтау т.б осындай
жұмыстарды 2-3 сынып оқушылары орындай алады. Ал, 4 сыныпта, ертегіге өз
беттерімен жоспар жасауға тапсырылады.
Жануарлар туралы ертегілерді оқығанда дайындықтың онша керегі жоқ.
Кейбір ертегілерді пьесаға айналдырып, қуыршақ жасатып, сыныптан
тыс сабақтарда балаларға орындауға болады.
Ертегілерді балалар қызыға оқиды, олардың мазмұнын бір оқығанда-ақ
игереді. Сондықтан бір қатар ертегілерді жалпы оқығанда идеясын ғана
әңгімелеп, мазмұнын үйден оқуға тапсыруға болады. [25.73]
Негізінен оқулықтарда ертегілердің қара сөзбен жазылған түрлерінде
берілген. Ертегілерді оқытуда ең басты мына мәселелерге көңіл бөлу керек:
ертегілердің жанрлық ерекшелігін таныту, яғни әдеби-теориялық ұғымдар
бермеу.
Сюжет пен композициядағы ұжымдастық, тұтастық, өзіндік ерекшеліктерін
білдіру.
Тіл құрылысы ұйқаспен, тақырыппен келуі, баяндау, суреттеу, портреттеу
шеберлігі, бейнелі сөздердің мол келуі, оқиғалардың қызықтығы, тілінің
жатықтығы. Ертегінің бай тілі-халқымыздың ғасырдан-ғасырға келе
жатқан байырғы тарихи тілі екендігі. Қай ертегі болмасын халық
арманына, тілегіне сай тек жақсылықпен бақытқа жетумен аяқталады.
Ертегілерді оқытуда қандай әдіс-тәсілде, оқу формалары, сабақ типтері
тиімді саналады?
Ең алдымен оқушыларға ертегіні оқыту, мазмұнын толық меңгерту
мәселесін ойластыру керек.
Мазмұнын меңгерте отырып, оның негізіндегі идея, айтайын
деген ой туралы сөз қозғау.
Мазмұнын меңгертуде мәнерлеп оқу, әңгімелеу, баяндау, мазмұны толық
сақталынған толық жоспар, ең басты оқиғаларға негізделген тұжырымды жоспар,
эпизодтарға бөлу, әр эпизодқа ат қою, сұрақтар, тапсырма жүйесін ойластыру,
оқушылардың қабілеті, икем дағдысын арттыруға байланысты жұмыс түрлерін
жүргізу. [26. 114]

1.2.Ертегілердің зерттелуі.

Бертін келе, экономиканың ілгері дамуы, қоғамдық қарым қатынастардың
алға басуы, адам баласының дүние танымының, ой-өрісінің, сана-сезімінің
ұлғайып өсуі жалпы халық шығармаларына, соның ішінде ертегілерге көп әсер
еткен. Осы негізде ертегілердің алғашқы үлгілері әр түрлі өзгерістерге
ұшырап, жаңа ертегілер туа бастаған және онда адам баласының арман-мүддесі,
ой-санасы, болашақтан күтетін үміті суреттелген. Осы ретте туған
ертегілерден адам баласының тұрмыс-тіршілігі, өмірі, ісі басты орын алады,
қоғамдық мәні бар мәселелер көтеріледі. Бұлардың бәрін халық ертегілері
көркемдеп суреттеу, образдар арқылы бейнеленген.
Бұл секілді жағдайларды қазақ ертегілері де басынан кешірген деуге
болады. Алайда, қазақ ертегілерін сөз еткенде, біз оның ең алғашқы
үлгілері, олардың мазмұны, көркемдік дәрежесі қандай болғандығы жайын
анықтап айта алмаймыз. Өйткені ол ертегілер алғашқы айтылу қалпын сақтай
отырып, біздің дәуірімізге жеткен емес. Ауыз әдебиетінің басқа түрі
секілді, ертегілер де ауызша тарағандықтан әр түрлі өзгерістерге ұшыраған,
бір ертегіге бірнеше ертегінің әңгімесі енгізілген болуы мүмкін.
Ертегілердің құрылысы. Ауыз әдебиетінің басқа эпостық түрлері секілді,
ертегілердің де өзіндік құрылысы, көркемдік ерекшеліктері бар. Қандай
ертегіні алсақ та, ол белгілі бір сюжетке құрылады, өзінше басталуы,
аяқталуы болады.
Ертегілер ауызша айтылатын көркем әңгіме болғандықтан, оған әрбір
ертекші айрықша мән береді, әңгімесін мәнерлеп айту, тыңдаушыны қызықтыра
түсу жағын ойлайды, кейде ертекші әңгімесін:

Ертек ертек ерте екен,
Ешкі жүні бөрте екен,
Қырғауылы қызыл екен,
Құйрық жүні ұзын екен,
Мұзға жығылған екен,
Сирағы сынған екен, -деп, немесе:
Бар екен, жоқ екен,
Бөрі бөкеуіл екен,
Түлкі жасауыл екен...-
деп тақпақтай жөнеледі. Осыдан әрі қарай негізі әңгіме оқиғасына
кіріседі.Ал кейде ертекшілер айтатын әңгімесіне бірден кіріседі, ертегіге
қатысатын басты кейіпкерлермен бірден таныстырады (Баяғыда бір кедей
болыпты, оның үш баласы болыпты... т.б.). Ертегілерде айтылатын оқиғаларды
осы негізде баяндау-ертегінің құрылысына тән басты ерекшелігі болып
табылады.

ІІ. Әдебиеттік оқу сабақтарында ертегілерді оқыту жолдары және
оқушыларды қайырымдылыққа тәрбиелеу

2.1.Ертегілердің дамыту функциялары

Ертегілердің бала дамуындағы танымдық-адамгершілік және эстетикалық
міндеттерінің маңызы жоғары, олар бір-бірімен өте тығыз байланысты.
Ертегілердің танымдық -адамгершілік қызметіне бала қиялын дамыту және оны
белсенді етуге, көркем бейнелі ойлау әрекетіне әсерін, әлемдік ұғымдарын
кеңейту дүниені қабылдау қатарында, құбылыстар арасындағы уақыт және себеп-
салдарлық байланыстарды ұғынуды, түрлі жағдайлардағы адамдардың
әрекеттерін, шынайы жағдайларға орай қалыптасқан эмоционалды құнды бағыт-
бағдарды үйретуді айтуға болады.
Ертегінің қанша деп сұрағанда керектігіне қарай жауап беріледі.
Ертегінің керек орындары: 1. Халықтың ұмытылған сөздері ертегіден табылмақ.
Олай болса, ертегі тіл жағынан керек нәрсе. 2. Бала әдебиеті жоқ жерде
ертегі баланың рухын, қиялын тәжірибелеуге зор керегі бар нәрсе. Баланы
қиялдандыруға, сөйлеуге үйретеді. 3. Бұрынғылардың сана-саңылау, қалпы-
салты жағынан дерек берумен керегі бар нәрсе.
Ертегіден халықтың әр кездегі тұрмыс-тіршілігі, қоғамдық өмір, ой-
арманы, дүние танымы мен көзқарасы т.б. көрініп отырады. Сондаықтан да
Белинский мұны Халық жанының айнасы деген болатын. Добролюбов пен Горький
халық ертегілерін аса жоғары бағалай келіп, ертегілер халықтың өмірін,
тұрмыс күйін, мінез-әрекеттерін білу үшін аса керекті материал екендігін
айтады, ертегілерді тудырушы да, сақтаушы да халық екендігін дәлелдейді.
Халық өзінің ертегілерінде, қиял түрінде болса да, қоғам өмірінің
көптеген мәселелерін қамтиды. Оларды халық тілегі, көпшілік мүддесі
тұрғысынан әңгімелейді. Ертегілерде айтылатын әңгімелердің қайсысына болса
да халық өзінше қорытынды жасан, әділ бағасын беріп отырады; нені
ұнататындығынын, нені жек көретіндігін суреттейді. Мысалыға қазақ халқының
тұрмыс-салтына байланысты туған ертегілерін алайық. Бұл тақырыптағы
ертегілерде ұшан-теңіз мәселелер көтерілді; үй ішіндік әңгімелерден бастап,
қоғамдық мәні бар жайларды баяндауға дейін барады. Солардың бәрінде
халықтың сыны да, міні де, қостауы мен құптауы да т.б айтылады. Неше түрлі
жауыздық, зұлымдық істер және оны жасаушылар, ел арасын бүлдіріп түрде орын
алады. Оларға халық өз арасынан шыққан қарапайым адамның ақылы мен
қайратын, көпшілік үшін жасаған адал еңбегін қарама-қарсы қояды да, үлгі
етеді. Мұндай адамдардың атқарған қызметіне, ерлік ісіне сүйсінетіндігін
аңғартады.
Әрине, ел арасында айтылып, сақталып келген ертегілердің барлығын
халық тудырған және олардың бәрі халық тілегіне сай туған шығармалар деуге
болмайды. Халық мүддесіне қайшы келетін, үстем таптың идеясын білдіретін
ертегілер де бар. Оларды халық ертегілеріне айыру үшін екі мәдениет туралы
лениндік ілімге, В.И.Лениннің Ертегіні қоғамдық-саяси тұрғыдан қарап,
халықтық арманы мен мүддесі тұрғысынан зерттеу, жазу керек, - деген
даналық пікіріне сүйенуге тиістіміз. Сонда ғана ертегілерді халықтық сипаты
немесе халық тілегіне жат жайлары айқындала, ашыла түседі.
Эстетикалық қызметте түрлі мазмұндағы өнер түрімен танытуды, ауызекі
сөйлеу тілін дамытуды, баланың дербес сөздік шығармашылығын дамытуды
тәрбиелеуге ықпалын айту. Ертегінің дамытушылық функцияларын көркем мәтін
мазмұны мағынасы бай, құрылымы дұрыс және бала қиялына қорғау салатындай
шынайы болмысты бейнелеу әдісі қуатты болған жағдайда жүзеге асыруға
болады.
- Мәтінді түсініп саналы түрде оқу.
- Халық ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеті шығармаларынан жанырына қарай
(өлең, әңгіме, ертегі, аңыз) ажырата алады.
- Өз ана тілін жетік білуіне, меңгеруіне, тіл тазалығы, мәдениетін
сақтауға, білуге үйретеді.
- Оқушылардың ойлай, қиялдай, армандай білуіне, танымдық қасиетін,
шығармашылық қабілетін дамытады және сөздік қорларын байытады.
- Диологтық, монологтық сөйлеу дағдыларын, өз сөзін, ойының дұрыс және
орынды айтылуын өзі бақылау машығын дамытады.
- Әдебиеттік оқумен байланысты болып, оқу жылдамдықтарын арттырады,
әрі әдеби тілдерін машықтандырады.
- Мәтін мазмұнын өз көзқарастарымен пікірін білдіруге әңгімелей біле
алады.
- Ертегілер мазмұнымен танысып, қойылымдар қойылу арқылы көркемдік
кейіптендіру, әртістік шеберлігін арттырып шешендік қабілеттерін
дамытады.
Қазақ балалар поэзиясының ұлттық көркемдік дәстүр мен өзге халықтар
ертегілеріндегі жаңашыл құбылыстарды қаншалықты деңгейде игеріп, өз
тарапынан қаншалықты жаңарта қолданып, көркемдік-шығармашылық кәдеге асыра
алғанын пайымдау үшін екі тұрғыдан назар салып, соған сәйкес ой тиянақтамақ
жөн. Оның біріншісі - ертегі мазмұны да, екіншісі көркемдік пішін мәселесі.
Ал өз кезегінде аталмыш екі мәселе өзара ұштасып келіп, әдебиеттегі
ертегілердің түр, жанр ұғымдарына айқындайтыны мәлім. Бұл жағдайда
ертегілердегі мазмұн мен пішін мәселелерін тұтастықта ала отырып, түрлі
кезеңдер еншісіндегі түрлі ертегілерде көрініс тапқан ортақ сипаттарды
айқындауға және оларды тақырып, проблема, мазмұн, идеялық үндестігі
тұрғысынан жинақтай топтастыруға, соның нәтижесінде бүгінгі балалар
ертегілерінің өзін ішкі түрлерге жіктей тануға мүмкіндік береді.
Қазақ балалар поэзиясын құрайтын үлкенді-кішілі ертегілерді мазмұны
мен тақырыптық-идеялық ұқсастықтары бойынша топтастырып, олардың әрқайсысын
жекелей талдай тану арқылы бүгінгі балалар ертегісінің даму эволюциясын,
қол жеткізіп үлгергені мен алда игерілуге тиісті ертегілер биіктіктерін
айқындай бағалауға болады.
Қазақ балалар ертегілерінің көркемдік-эстетикалық және тәрбиелеушілік
деңгейін айқындайтын ертегілерді тақырып, проблема, көркемдік мазмұн, идея
жағынан бірнеше ішкі түрлерге топтастыра қарастыруға болады: 1)қаһармандық
(патриоттық) ертегілер; 2)дәстүрлі немесе тұрмыстық ертегілер; 3)тағылымдық
(дидактикалық) ертегілер; 4)қиял-ғажайып ертегілер; 5)танымдық ертегілері ;
6)юморлық ертегілер.
Ішкі түрге бөле қарастыру қазіргі балалар ертегілерінің біртұтас
мазмұнын құрайтын тақырып, проблема, идея мәселелерімен қатар әрқилы
көркемдік элементтері мен құбылыстардың пайда болу, даму немесе жаңғыру,
жаңару себептері мен уақыттық кезеңдерін де мүмкіншілігінше дұрыс
бағамдауға септеседі. Сондай-ақ бұл түрлердің бір –бірінен мүлдем бөле-
жарылып кетпейтінін де көңілде ұстау қажет. Өйткені қандай да бір ертегі
мазмұнында бірнеше мәселе қамтыла көрініп жататынын ескерсек, негізгі
мазмұнына сәйкес аталған түрлердің біріне жатқызылған ертегіде өзге түрдің
немесе түрлердің элементтері кезігуі де заңды құбылыс.

2.2. Ертегілердің оқытылу жолдары

Ертегінің әсерін тыңдап, эмоционалды тұрғыда қабылдап және
кейіпкерлердің ұстанымдарын ұғыну барысында бала көңілі шаттанып қуанышқа
кенеледі.
Ертегіні мәдени шикізат ретінде қолдану арқылы мұғалім балаларды
таңғажайып әлемге, көшбасшы ретінде жетелеумен қатар, жалаң техникалық
орындаушы болумен шектелмей, кітаптағы мазмұнды баяндай отырып, балалармен
бірге таңғалып, мұңайып, шаттана білу керек.
Оқушылардың ертегілерге қызығушылықтарын шыңдау жалықтырып алмау үшін
жүргізілетін жұмыс түрлері былайша түрлендіріледі.
1. Ертегі желісі бойынша салынған суретті қорғау. Мұнда әр оқушы салған
суреті бойынша сөйлеп, ертегі мазмұнын айтады егер ертегі көлемі ұзақ
болса балалардың жас ерекшеліктерін ескере отырып оқушыларға бір эпизод
салдыртып сол бойынша да мазмұнын айтқызуға болады. Ертегіні оқушылар
түсінуі үшін мұғалім эпизодтарды рет-ретімен шығартып оқушыларды
сөйлетуі керек.
2. Ертегілер бойынша қойылымдарды сахыналау. Белгілі бір ертегіні орындау
рөлге бөліп, балалардың өзін қатыстыру арқылы жүрсе, баланың эстетикалық
талғам талабы ұшталады. Бала сахнада көргенін, адамдардың іс-әрекетін
өмірде болып жатқан шындық ретінде қабылдайды, олар тез әсерленеді,
еліктейді, сондықтанда олар сенгіш келеді. Бала өз сезімін ашық, тура
бірден білдіреді. Мұғалім оқушыларымен бірігіп шағын ертегіні өздері де
жасауға болады. Жұмыстың мұндай түрін барлық сынып жетекшілері кеңінен
қолданады.
3. Ертегілерден үзінді жатқа айту. Мұндай жұмыс түрлері белгілі бір
тақырыпты көздеп жүргізіледі. Мысалы кейіпкерлерді суреттеу немесе оның
мінез-құлқын көрсетуге байланысты қолданылады.
4. Ертегі құрастыру. Балалардың өз бетімен ертегі құрастыруға деген
қабілетін дамыту мақсатында жүргізілген бұл жұмыс түрі жан-жақты
жүргізіледі. Балалардың құрастырған ертегілері көпшілік назарына
ұсынылады.
5. Ертегілер еліне саяхат ұйымдастыру. Ертегілерді оқу арқасында оқушылар
тілдерінің тазарғанын, оларды қазір жүйелі түрде өз ойларын ана тілінде
таза жеткізе алатынын байқаймыз, көптеген оқушылардың оқу
жылдамдықтарының артқаны байқалады. Әртістік қабілеттері шыңдалып, рөлде
ойнау қабілеттері дамығанын, олардың ана тілі бойынша да білім сапасының
өскені анықталады. Мәнерлеп оқу шеберліктері дамып, ой өрістері,
адамгершілік қасиеттері молаяды, сурет салу өнері ұшталады, яғни жан
жақты дамыған мәдени тұлға қалыптаса бастады.
Ертегілердің дамытушылық мүмкіндіктерін жүзеге асыру үшін мұғалімнің
бірлескен әріптестік қызметі барысында оқуды дұрыс ұйымдастыруна тікелей
байланысты. Осыған орай, бірқатар жалпы әдістемелік талаптар:
- Ертегіні оқу барысында бұл ойдан шығарылған өмірде кездеспейді
деудің қажеті жоқ. Балықтың, құстың, жан жануарлардың сөйлемейтінін
балалардың өздері де біледі. Бірақ ертегіде кездесетіндерді қиялдау
оларды көңілдендіреді, армандауға үйретеді.
- Оқушыларды кейіпкерлерге қарапайым мінездеме беруге үйретуге
ертегілердің пайдасы мол. Ертегі кейіпкерлеріне берілетін мінездеме
әдетте бір екі айқын белгілерді көрсетіп анық түсінікті болып келеді.

- Қара сөзбен жазылған ертегілер текске жақын үлгімен мазмұндалады.
Кейде ертегіні оқымай ақ мұғалім оның мазмұнын қызықты етіп айтып
береді. Ертегі балаларды жоспар жасауға үйрету үшін де қолайлы. Оны
бөлімдерге бөлу, ат қою, қандай суреттер салуға болатынын анықтау.
- Жануарлар туралы ертегілерді оқығанда дайындықтың онша керегі жоқ.
- Баланың даму мүмкіндіктерін, жас ерекшелігін ескере отырып, баланың
көркем сөздерді қолдануы.
- Ертегі мәтінін қабылдауға мұғалім өзі тарапынан балалармен
әріптестік бағыт ұстанады. Ертегілерді бір сарынмен оқу баланы
қызықтырмайды, керісінше, жалықтырады.
- Сабақ барысында балалардың тыңдау еркі сақталып, ықтиярлы жағдайда
ұйымдастырылуы тиіс, балаға тыңдау еркі өз таңдауына беріледі.
- Екі көлемді ертегілер оқу аралығында шағын туындылар пайдалануға
болады. Бұл ретте, туындылар фольклорлық және авторлық ертегілерді,
шынайы болған әңгімелерді, өлеңдерді қолдануға болады.
- Ертегінің композициялық ерекшеліктеріне қарапайым түрде бақылау
жүргізіп үйрету керек.
- Ертегіні оқып болған соң, талдауды бастап кетуге болмайды. Ертегіні
талдау еркін жағдайда өткізіледі. Егер балалар түрлі сауалдар қойып,
- ықылас танытқан жағдайда мұғалім ертегі мазмұнын одан кейінгі
әрекетпен байланыстырғысы келсе немесе нақты бір оқиғамен
салыстырғысы келсе, ертегі мазмұнын бірден талдауға болады.
Бағдарлама бойынша Атамұра баспасынан шыққан бастауыш сынып
оқулықтарында ертегілердің мынадай түрлері мен тақырыптары берілген.
Сауат ашу кезеңі, әліппеден кейінгі кезең: Күншіл үйрек, Бір қазан
сүт, Мақта қызбен мысық.
1-сыныпта: Сауысқан мен көкек, Арыстан мен түлкі, Күшік пен
мысық, Ақымақ қасқыр.
3-сыныпта: Ажалдан құтқарған асыл сөз, Алтын балта, Құмырсқаның
қанағаты, Көпсек, Көктем сәні.
4-сыныпта: Ғайып бақ, Түс көрген патша, Екі дос, Өнеге, Ең
жақын кім адамға.

2.3. Ертегілерді оқыту әдіс тәсілдері

Оқулықтарда ертегілердің қара сөзбен жазылған түрлерімен қатар,
өлеңмен жазылған түрлері де берілген. Ертегілер бастауыш сыныптарда сауат
ашудың әліппеден кейінгі кезеңінен оқытылады. Қай жанрда жазылған ертегі
болмасын, балалар оны ерекше қызығушылықпен оқиды. Балаларды тартатын -
оның қиял-ғажайып оқиғалары, бас кейіпкерлердің басынан кешетін небір
қызықты істері, батырлығы, жүректілігі сияқты қасиеттері.
Ертегілерді оқытуда ең басты мына мәселелерге көңіл бөлу керек.
- Ертегілердің жанрлық ерекшелігін таныту яғни әдеби-теориялық ұғымдар
беру.
- Сюжет пен композициоясындағы жымдастық, тұтастық, өзіндік
ерекшеліктерді білдіру.
- Тіл құрылысы ұйқаспен, тақпақпен келуі, баяндау, суреттеу,
портреттеу шеберлігі, бейнелі сөздердің мол келуі, оқиғаларының қызықтығы,
жатықтығы. Ертегінің бай тілі-халқымыздың ғасырдан - ғасырға келе жатқан
байырғы, тарихи тілі екендігі.
- Ертегі негізінде халқымыздың асыл арманы, ұшқыр қиялы, гуманизмі,
адамдық биік мінез-құлқының, тыныс-тіршілігінің айнымай көрінуі. Қай ертегі
болмасын, халық арманына, тілегіне сай, тек жақсылықпен, бақытқа жетумен
аяқталады.
Ертегілерді оқытуда қандай әдіс-тәсілдер, оқу формалары, сабақ типтері
тиімді саналады?
Ең алдымен, оқушыларға ертегіне оқыту, мазмұнын толық меңгерту
мәселесін ойластыру керек. Мазмұнын меңгерте отырып, оның негізіндегі идея,
айтайын деген терең ой туралы сөз қозғау. Мазмұнын меңгертуде мәнерлеп оқу,
әңгімелеу, баяндау, мазмұны тұтас сақталынған толық жоспар, ең басты
оқиғаларға негізделген тұжырымды жоспар, эпизодтарға бөлу, әр эпизодқа ат
қою, сұрақтар, тапсырмалар жүйесін ойластыру, оқушылардың қабілеті, икем-
дағдысын арттыруға байланысты жұмыс түрлерін жүргізу, соның ішінде өтілгелі
отырған ертегіге сәйкес ертегілер құрастыруға баулу, пікір айта білу, өз
беттерімен талдауға дағдыландыру, мәтінге жуық мазмұндату мәселелерін
ойластыру.
Ертегі мазмұнын толық меңгерту, мәтінді оқыту мақсатында, әрі мұның
оқушылар оқығалы отырған тұңғыш көлемді ертегі екенін ескеріп, мұғалім оны
эпизодтарға бөліп, көрнекі етіп жазып қояды.
Оқу, талдау барысында сол бөліктерге оқушыларға ат қойғызады.
Ертегінің мәтінін оқу да бірнеше әдіс-тәсілмен жүргізіледі. Мұғалім
өзі мәнерлеп оқып, балаларды да қатыстырып отыруы керек. Бүкіл класс болып,
кезектесе оқуға немесе жекелеген балаларға оқытуға да болады. Соңғысында
балалар мәтінді үнемі іштей ілесе отырып оқиды, мәнерлеп оқуға дағдыланады,
мұғаліммен бірге бәрі де мәтінмен жұмыла жұмыс істейді.
Ертегі мәтінін мазмұндату жұмыстарының бірнеше әдіс-тәсілдермен
жүргізуге болады. Мысалы:
а) Мәтінге жуық толық мазмұндау;
ә) Эпизодтарға байланысты басты оқиғаларын теріп мазмұндау;
б) өздеріне ұнаған оқиғаларды ғана мазмұндау.
в) мұғалім сұрағына жауап-мазмұндау.
Мазмұнын толық меңгерткеннен кейін, ертегіге әдеби талдау жүргізіледі.
Әдеби талдауды түсіндірмелі әдіс, проблемалық баяндау, сұрақ-жауап,
практикалық тапсырмалар, пікірлесу т.б. әдіс-тәсілдер арқылы оқушылардың
өзің қатыстыра отырып, жүргізген дұрыс.
Бастауыш класс оқулығында бірнеше ертегі беріледі. Оларды оқып, талдап
болған соң, қорытынды сабақ ретінде салыстыру жұмыстарын жүргізудің маңызы
зор. Бұндай жұмыс оқушылардың ертегілерді жанырлық жағынан бір-біріне
ажырата білулерін, ортақ, ұқсас мәселелерін, үндестіктерін, өзіндік
ерекшеліктерді тереңірек түсінуге көмегін тигізеді. Бірнеше ертегіден шағын
көріністер көрсету, ертегіне ертекшіге бастау, ертегілер бойынша сүреттер
салғызып, сабақта оны пайдалану балалардың әдебиетті сүю, халық
туындыларына деген құрметін, қызығушылығын арттырады.
Халық ертегілерімен қоса, оқулықта әдеби ертегілерге де орын берілген.
Әдеби ертегілерді оқытқанда мына мәселелерге көңіл бөлу керек:
- Әдеби ертегінің халық ертегісінен басты – басты айырмашылығы
(авторының бар екені, кейде халық арасына тараған аңызға құрылатыны);
- Ұқсастық, үндестік жақтары;
- Көтеретін негізгі мәселелер;
- Көркем поэтикалық тілі;
- Ертегінің маңызды тәрбиелік мәні;

2.4 Көркем шығармалар арқылы бала бойындағы тәрбиені қалыптастыру.

Оқушылардың бойында еңбекке деген құрметі мен ілтипатын қалыптастыруда
Әдебиеттік оқу пәнінің ықпалы зор. Мұнда көркем шығарма түрлерін жүйелі
оқыта отырып, шығармашыл дара тұлға қалыптастырамыз. Дара тұлғаның
ерекшелігі - еңбекке икемделігі, еңбексүйгіштігі. Көркем шығармалар арқылы
бала бойында еңбек тәрбиесіне қатысты төмендегідей қасиеттер қалыптасады:
- еңбекке, үлкендердің еңбегіне құрметпен қарау;
- еңбекке қызығуға тәрбиелеу, еңбек тапсырмасын адал орындауға
қанағаттану;
ұжым еңбегіне сүйсіну, жолдасына көмектесу, ұжымда еңбек етуге
дағдылану;
еңбек тәртібіне тәрбиелеу, жолдастарын еңбекке жұмылдыра білу;
еңбек іс-әрекетінің барысында олардың дағдысы мен іскерлігін
қалыптастыру.
Халық өзінің ертегілерінде қиял түрінде болса да, қоғам өмірінің
көптеген мәселелері жайында ой қозғайды. Оларды халық тілегі, қоғам мүддесі
тұрғысынан сөз етеді. Халық нені ұнатып, нені ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.