Бюджет тапшылығы және мемлекеттік қарыз туралы

Пән: Қаржы
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Тақырыбы:Бюджет тапшылығы және мемлекеттік қарыз

МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3

1 Мемлекеттік
бюджет ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . 5
1.1 Мемлекеттік бюджеттің мазмұны, әлеуметтік-экономикалық
мәні және
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 5
1.2 Бюджет жүйесі және бюджет құрылысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1.3 Бюджет тапшылығы және оның сыныптамасы. Бюджет
тапшылығының тұжырымдамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 13

2 Мемлекеттік
кредит ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 19
2.1 Мемлекеттік кредиттің мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2 Мемлекеттік кредиттің нысандары және әдістері ... ... ... ... ... 22

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 26

Пайдаланған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
27

КІРІСПЕ
Үкіметтің таңдап алған эконмикалық саясаты негізінде жасалынатын
әрбір дамып жатқан қоғамның экономикалық құрылымның құрылуына және
дамуындағы алдыңғы, аңықтаушы рөлді мемлекеттік реттеу алады. Соның ішінде
мемлекетке өзінің экономиалық және әлеуметтік реттеуін жүзеге асыруға
беретін аса маңызды механизмдердің бірі - қоғамның қаржы жүйесі.
Осы қаржы жүйесінің ең маңызды саласы — мемлекеттік бюджет. Осы қаржы
жүйесі арқылы мемлекет мемлекет органдарына жүктелген қызметтерін орындауға
мүмкіндік беріп, орталықтанған және орталықтанбаған қаржы қорларының
құрылуына ықпал етеді.
Бюджеттің рөлі, мәні және процедуралық аспектілері экономикада нарықтық
қатынастардың белсеңді өзгеруі жағдайында түбегейлі өзгереді. Бюджет
мемлекеттің саясатын жүзеге асыру бойынша негізгі құрал болып табылады.
Сапалы мемлекеттік қызмет көрсету, ұлттық қауіпсіздік және қоғамдық
тәртіпті қамтамасыз ету, денсаулық сақтау және білім сферасын дамыту,
әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамтамасыздандыруды көрсету. және де
экономиканың нақты секторының дамуын қолдау сұрақтарын шешу бюджетке
негізделеді. Нарықтық экономикасы бар мемлекеттің институционалды негізінің
элементі болып бюджет табылады. Бюджеттің бағытын анықтаған кезде бюджеттік
саясаттың барлық аспектілерімен тығыз байланыстағы мемлекеттің экономикалық
қауіпсіздігінің мүдделерін ескеру керек.
Мемлекттiк бюджет кез-келген мемлекеттiң өмiр сүруiнiң мiндеттi
шарты болып табылатын ақша қаражаттарын қалыптастыруды, бөлудi және
пайдалануды ұйымдастыруды қамтамасыз ететiн, мемлекеттiң негiзгi қаржылық
заңы болып табылады. Мемлекеттiк бюджет мемлекеттiк органдарға өз
функцияларын орындауды қамтамасыз етедi. Бюджет мемлекеттiң iшкi және
сыртқы саясатын жүргiзу үшiн экономиканың барлық секторларының қаржаттарын
жинақтау құралы ретiнде қолданылады. Бюджеттiң көмегiмен ұлттық табысты
сектораралық, салааралық, территорияаралық қайтабөлу, экономиканы
мемлекеттiк реттеу және ынталандыру, әлеуметтiк саясатты қаржыландыру
жүзеге асырылады.
Бюджетке ақша қаражаттарын жинақтай отырып, мемлекет өзiнiң алдындағы
әртүрлi саяси, әлеуметтiк, мәдени бағдарламаларын жүзеге асырып,
экономикалық, тұрғын үй, құрылыс, денсаулық сақтауды қамтамасыз ету, бiлiм
беру, еңбекпен қамтамасыз ету, т.б. сұрақтарын шешедi.
Бюджет мемлекеттiң және мемлекеттегi барлық мемлекеттiк органдардың өмiр
сүруiнiң қаржылық базасын құрайды. Мемлекеттiк аппарат, құқық қорғау
органдары, атқару органдары, мемлекеттiк мекемелер, бюджет есебiнен
қаржыландырылатын ұйымдар сәйкес бюджет есебiнен өмiр сүредi. Бюджетке
жинақталған қаржылар мемлекеттiк әлеуметтiк-экономикалық саясатты жүргiзу
үшiн, қорғанысты, мемлекеттiң қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету үшiн
пайдаланылады. Бюджет мемлекеттiң қолындағы мықты басқарушы механизм болып
табылады. Ол мемлекеттiң қаржылық саясатын жүргiзiудегi жолсапаршысы.
Экономикадағы кризистiк жағдайлар және қаржылық жүйедегi ауытқушылық бюджет
алдындағы тұрған мiндеттердiң толық көлемде орындалуына кедергi жасайды.
Сондықтан, мемлекет бюджеттегi келеңсiз оқиға – бюджет тапшылығының болуына
жол бермеу шараларын, оның зиянды салдарларын болдырмаудағы мүмкiн деген
шараларын жасап отырады.
Бюжетті дұрыс пайдалану - қайта өндіру процесінің жүзеге
асырылуының аса маңызды құралы. Оның көмегімен әлеуметтік бағдарламаның
орындалуына, қоршаған аймақты қорғауды камтамасыз етілуіне, ғылыми -
техникалық процесті жетілдіруге, қорғаныс саласының дамуына және басқа да
мемлекеттік қызметтерді орындауға шарттар жасалынады. Сондықтан шаруашылық
механизмінің бюджеттік қаты-настарды дамытпай, ғылыми жетілген бюджетті
саясат орындалмай. бюджеттік процесті басқаруының эффективті жүйесі болмай
дұрыс жұмыс істеуі болмайды. Сол сияқты, біздің еліздегі эконмикалық
реформалауы қоғамдық қаржы жүйесінің қайта құрылуы қай бағыттарда
болтынына, мемлекеттің бюджеттік саясаты заман талаптарына сәйкестігіне
тәуелді.
Қаржылық баланс жүйесінде мемлекеттік бюджет басты орынды алуда. Ол жыл
сайын заң түрінде нақтыланып отырады және мемлекеттің ақша қаражатының
орталықтандырылған қорын дұрыс қолдану және құру бойынша экономикалық
қатынастардың жүйесі болып табылады.
Қалыптастыру өз кезегінде мақсаттардың, приоритеттердің жолдарын және
оларға жету құралдарын анықтаудың ғылыми негізделген процессі.
Тәжірибеде ол жоспар құру арқылы жүзеге асады. Оның негізгі ерекшелігі
көрсеткіштердің нақтылығы, олардың сандық және уақыт бойынша анықталғандығы
болып табылады.

1 Мемлекеттік бюджет
1.1 Мемлекеттік бюджеттің мазмұны, әлеуметтік-экономикалық
мәні және рөлі
Жалпы қоғамдық өнімді құндық бөлудің айрықша саласын мемлекеттің
шаруашылық жүргізуші субъектілермен және халықпен қалыптасатын каржылық
қатынастары құрады. Бұл қатынастарға олардың мемлекет бірден бір қатысушысы
болып табылатын бөлгіштік үдерісте пайда болатыны және қоғамдық
қажеттіліктерді канағаттандыруға арналған ақшалай қаражаттардың
орталықтандырылған қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты екені
жалпы тиісті (тән) болып келеді. Қаржылық қатынастардың бұл жиынтығы
мемлекеттік бюджет ұғымының экономикалық мазмұнын құрады.
Бюджет-мемлекеттің қажетті атрибуты және оның егемендігінің
негізі. Бюджеттің көмегімен тиісті мемлекеттік және
муниципалдық құрылымдардың ақшалай қаражаттарының қорлары құрылады, бұл
қорлар олардың жалпы маңызды міндеттерін орындауды қамтамасыз етеді,
мемлекеттік билік пен жергілікті өзін-өзі басқару орғандарының функцияларын
жүзеге асырудың қаржылық негізін жасайды. Бюджеттерде мемлекеттің қаржылық
ресурстарының аса ірі бөлігі шоғырландырылады, бұл мемлекеттің қаржылық
саясатын ойдағыдай жүзеге асыру үшін қажет.
Экономикалық қатынастардың жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджеттің объективті сипаты болады. Мемлекеттік бюджеттің болуы мүлдем
адамдардың субъективті қалауының (еркінің) нәтижесі емес, ұлғаймалы
ұдайы өндірістің мұқтаждарымен, мемлекеттің табиғатымен және
функцияларымен шарттасылған объективті қажеттігі.
Экономика дамуының қазіргі кезеңінде орталықтандырылған
қаржылық ресурстар мемлекетке қоғам дық өндірістің қажетті қарқындары мен
үйлесімдерін қамтамасыз етуге,оның салалық және аумақтық құрылымдарын
жетілдіруге жетуге, экономика салаларын дамытудың бірінші кезектегі
бағдарламалары үшін қажетті мөлшерлерде қаражаттарды қалыптастыруға, ірі
әлеуметтік өзгертулер жүргізуге жағдай жасайды.
Қаржыны орталықтандырудың аркасында ақшалай қаражаттар
мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік саясатын табысты іске асыру үшін
жағдайлар жасай отырып, экономикалық және әлеуметтік дамудың шешуші
учаскелеріне шоғырландырылады. Сөйтіп, құндық бөліністің айрықша бөлігі
ретінде мемлекеттік бюджет аирықшалықты арналымды орындайды - жалпы
коғамдық қажеттіліктерді канағаттандыруға қызмет етеді.Объективтік үдайы
өндірістік қатынастардың өмір сүруінің экономикалық нысаны бола отырып,
айрықшалықты қоғамдық арналымды орындай отырып, мемлекеттік бюджет
экономикалық қосалқы категория ретінде болады.
Қаржылық қатынастардың белгілі бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке ең алдымен оны жалпы қаржылық категориядан ажырататын өзгеше
белгілер тән: бюджеттік қатынастардың ұдайыөндірістік сипаты бар, әркашан
ақшалай нысанда жүзеге асырылады, мақсатты ақиіалай қорларды
қалыптастырумен және пайдаланумен косарлана жүреді. Сонымен бірге,
бюджеттік қатынастарга белгілі бір өзіндік ерекшелік тән, алайда ол
қаржымен ортак өзгеше белгілердің шеңберінен шықпайды. Құндық бөліністің
айрықшалықты сферасы ретінде мемлекеттік бюджет мына өзгеше белгілермен
сипатталады:
1) мемлекеттен жалпы коғамдық өнімнің бір бөлігін окшауландырумен және
оны коғамдық қажеттіліктерді қанагаттандыруга пайдаланумен байланысты
бөлгіштік қатынастардың айрықша экономикалық нысаны болып табылады;
2) құнды жасау және оны тұтыну үдерісін шарттастыратын материалдық
өндіріс қаржысынан және құнды түтынуга қызмет ететін өндірістік емес
сфера қаржысынан мемлекеттік бюджеттің айырмашылығы ол ұлттық
шаруашылықтың салалары, аумактар, экономиканың секторлары, қоғамдық
қызметтің сфералары арасында құнды қайта бөлуге арналған;
3) қоғамдық өнімнің оның тауар нысанындағы козгалысымен тікелей
байланысты емес құндық бөліністің стадиясын білдіреді және одан
белгілі үзілісте жүзеге асырылады, ал қаржылық қатынастар материалдық
өндірісте де, материалдық емес сферада да тауар-ақшалай қатынастармен
тығыз тоқайласып жатады.
Мемлекеттік бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты,
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін материалдың-
заттай іске асырылуы болады: бюджеттік қатынастар мемлекеттің
орталықтандырылған ақшалай қорында - бюджеттік қорда затталынады. Мұның
нәтижесінде коғамда болып жатқан нақты экономикалық (бөлгіштік) үдерістер
мемлекеттің жұмылдыратын және пайдаланатын ақша ағынында өзінің көріні- сін
табады. Бюджеттік қор - бұл құндық бөліністің белгілі стадияларынан өткен
және ұлғаймалы ұдайы өндіріс, халықка әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету,
қорғаныс және басқару бойынша қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін
мемлекетке түскен коғамдық өнім мен ұлттық табыстың бір бөлігі қозғалысының
объективті түрде шарттасылған экономикалық нысаны. Бюджеттік қорды
қалыптастыру мен пайдалану құнды бөлумен және қайта бөлумен байланысты құн
қозғалысының үдерісін білдіреді.
Мемлекеттік бюджет экономикалық қосалқы категория ретінде
мемлекеттік бюджет мемлекеттің ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған
қорын жасау және оны ұлгаймалы ұдайы өндіріспен қогамдық қажеттіліктерді
қанагаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен қоғамдық өнімнің құнын бөлу
және қайта бөлу үдерісінде мемлекетпен қоғамдық өндірістің басқа
қатысуиіылары арасында пайда болатын ақшалай қатынастарды білдіреді.
Мемлекеттік бюджет жалпы мемлекет қаржысының функцияларына сәйкес
функцияларды - бөлу және бақылау функцияларын қаржылардын ұдайыөндірістік
тұжырымдаманың шеңберінде орындайды. Бұл функциялардың іс-әрекеті, мазмұны,
мәні мен маңызы бюджеттік қатынастардың қаралған өзіндік айрықшалығымен
айқындалды. Сонымен бірге қаржының және мемлекет қаржысының негізгі буыны
ретінде мемлекеттік бюджет бөлгіштік функция шеңберінде: мемлекет
қаржысының орналастыру (ресурстарды), қайта бөлу, тұрақтандыру қосалқы
функцияларын орындауды қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік бюджеітің сан қырлы маңызын ескере отырып, оны тек
экономикалық категория және мемлекеттің ақшалай қаражаттарының
орталықтандырылған қоры ретінде ғана емес, сонымен бірге негізгі қаржы
жоспары, әлеуметтік-экономикалық үдерістерді реттеу механизмінің жиынтық
ұғым ретінде қарау керек. Мәселен, мемлекеттік бюджетте коғамдағы барлық
экономикалық үдерістер бейнеленетіндіктен, сондай-ак барлық негізгі қаржы
институттары - салықтар, мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит,
мемлекеттің қарыздары және т.б. өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан
бюджет мемлереттің негізгі қаржы жоспары ретінде сипатталады. Онда
бюджеттің экономикалық мазмұнын құрайтын қайта бөлгіштік үдерістер
қарастырылады; негізгі қаржы жоспарының кірістері мен шығыстарының
айрықшалықты баптары мемлекеттің ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған
қорын қалыптастырудың көздері мен қорды пайдалану бағыттарын көрсетеді.
Елдің негізгі қаржы жоспары мемлекеттің жоспарлы қызметінің жемісі болып
табылады; онда қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін бейнелеп көрсететін
мемлекеттің еркі білдірілген. Бюджет нақты кезеңге (әдетте, бір қаржы
жылына жасалатын, ал 2009 жылдың 1 каңтарынан бастап бюджет үш жылға
жасалады) бюджеттің кірістерін, шығыстарын, орталықтандырылған қаржылық
ресурстардың шешуші бөлігінің козғалысын анықтайды. Елдің негізгі қаржы
жоспарының көрсеткіштері Парламенттің жыл сайын қабылдайтын республикалық
бюджет туралы заңына сәйкес сөзсіз орындауға жатады.
Мемлекеттік бюджет - ұлттық экономиканы басқарудың басты меха-
низмдерінің бірі. Бюджетке тән құндылықтардың көрінуі, оны бөлу мен
бақылаудың құралы ретінде пайдалану мемлекет жасайтын
бюджеттік механизмде бейнеленеді. Экономиканы реттеу үшін бюджеттік
механизмді пайдалану қоғамдық өндірісті дамытудың карқындары мен
үйлесімдеріне эсер ете отырып, мемлекеттің қарамағына түсетін ақшаны
оңтайландыру арқылы жүзеге асырылады. Шығындар мен салықтар арқылы бюджет
эконо.микамен инвестицияларды реттеудің және ынталандырудың, өндіріс
тиімділігін арттырудың маңызды құралы болып табылады. Жалпы экономикаға
ықпал етудің құралы ретіндегі бюджеттің рөлі осында көрінеді.
Қоғамдық ұдайы өндірісте мемлекеттік бюджеттің рөлі ең алдымен
мемлекеттік бюджеттің (шығыс бөлігінің) көмегімен ұлттық табыстың 31%, шикі
жалпы өнімнің 22%, жалпы қоғамдық өнімнің 11% бөлінетіндігімен және қайта
бөлінетіндігімен анықталады. Ол ақшалай қаражаттарды ұлгтық шаруашылықты н
әр түрлі салалары, өндіріс секторлары, коғамдық қызметтің сфералары, елдің
экономикалық аудандары мен аумақтары арасында бөледі.
Бүкіл ұлттық шаруашылықтың бюджеті ретінде болатындықтан
мемлекеттік бюджет жалпы экономикаға белсенді ықпал етеді. Материалдық
өндірістің стимуляторы ретінде бола отырығі, мемлекеттік бюджет бұл сферада
үлкен рөл атқарады. Бюджеттік қаражаттар қорлардық дара (жекелеген
кәсіпорындардың шеңберінде) толық айналымында да, сондай-ак олардың
коғамдық (бүкіл ұлттық шаруашылық ауқымында) толық айналымында да
пайдаланылады. Жұмыс істеп тұрған және жаңадан іске қосылатын
кәсіпорындарда күрделі жұмсалымдар мен айналым қаражаттарын бюджеттен
қаржыландыру, басқа шығыстарды қамтамасыз ету бюджетке жекелеген
кәсіпорындарда қорлардың уздіксіздігі мен бірқалыптылығын ынталандыра
отырып, олардың дара толық айналымына қосылуына жағдай жасайды.
Бюджеттік қаржыландыру материалдық емес сферада оның жұмыс істеуі
мен одан ары дамуының негізгі көзі болып табылады. Бұл сфера мекемелері мен
ұйымдарынын негізгі бөлігінің кірістерінің меншікті көздері болмайды.
Ағартуга және денсаулықты сактауға, әлеуметтік сақтандыру мен әлеуметтік
қамсыздандыруга, ғылымға, мәдениет пен өнерге жумсалатын мемлекеттің
шығыстары қаржы базасы болып табылады, онсыз жалпы мемлекеттік аумактың
әлеуметтік-мәдени шараларын жүргізу мүмкін емес. Материалдық емес сфера
салаларының ұтымды құрылымын қалыптастыруда бюджеттің үлкен маңызы бар.
Материалдық емес сфераның жұмыс істеуін қаржылық ресурстармен қамтамасыз
ете отырып, мемлекет бюджет арқылы тутыну қорының түпкілікті мөлшерлерін
қалыптастыра алады.

1.2 Бюджет жүйесі және бюджет құрылысы
Бюджет жүйесі дегеніміз экономикалық қатынастар мен заңды
нормаларға негізделген бюджеттердің барлық түрлерінің жиынтығы Қазақстан
Республикасының Бюджеттік кодексінде бюджет жүйесі Қазақстан
Республикасының Ұлтық қорын кіріктірумен түсіндіріледі.
Бюджет құрылысы - бұл бюджет жүйесін құрудың кағидаттары, оның буындарының
өзара байланысының ұйымдық нысандары. Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық-
мемлекеттік құрылымымен анықталады. Мемлекеттің федеративтік
және унитарлық құрылымы болуы мүмкін. Федеративтік мемлекеттерде бюджет
жүйесі үш буыннан тұрады:
мемлекеттік бюджет немесе федералдық бюджет немесе мемлекеттің
орталық бюджеті;
федерация мүшелерінің бюджеттері (АҚШ-та штаттардың, ГФР-
да жерлердің (ландтардың), Канадада -провинцияла рдың, Ресейде -
федерация субъектілерінің бюджеттері);
жергілікті бюджеттер. Унитарлың (біркелкі) мемлекеттерде екі
буынды бюджет жүйесі қолданылады: орталық (республикалық) бюджет және толып
жатқан жергілікті бюджеттер.
Екі жағдайда да бюджеттердін оқшаулануы мен дербестігінің түрлі
дэрежесі болуы мүмкін, бірақ, әдеттегідей, әлеуметтік-экономикалық
үдерістерді басқаруды орталықтандыру деңгейіне байланысты төменгі
бюджеттерге қатынасы жөнінен белгілі бір реттеуші рөл орталық бюджетте
сакталады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі бюджет
құрылымының унитарлық типімен анықталады, өйткені Қазақстан -
федералдық емес, басқарудың Президенттік-парламенттік нысаны және
сайланатын Парламенті бар унитарлық мемлекет.
Қазақстан Республикасында мынадай деңгейдегі бюджеттер:
республикалық бюджет; облыстық бюджет; республикалық маңызы бар қала,
астана бюджеті; ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті бекітіледі,
атқарылады және дербес болып табылады.
Қазақстан Республикасында талдамалық ақпарат ретінде
пайдаланылатын және бекітуге жатпайтын мемлекеттік және шоғырландырылған
бюджеттер, облыс бюджеті жасалады.
Мемлекеттік бюджет өз араларында өзара өтелетін операциялар
ескерілместен, республикалық және жергілікті бюджеттерді біріктіретін
мемлекеттің ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қоры болып табылады.
Бюджеттік практикада шоғырландырылған бюджет үғымы
қолданылады. Шоғырландырылған бюджет өз араларында өзара өтелетін
операциялар ескерілместен, республикалық бюджетті, облыстардың,
республикалық маңызы бар қала, астана бюджеттерін және Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорынабағытталатын түсімдерді біріктіретін
мемлекеттің ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қоры болып табылады.
Шоғырландырылған бюджет те мемлекеттік бюджет сияқты талдамалық
ақпарат ретінде пайдаланылатын және бекітілуге жатпайтын бюджеттік
түсімдерден құралған бюджет болып табылады.
Қазақстандағы шоғырландырылған бюджеттің ерекшелігі оның
құрылымының мынадай бөлімдерден тұратындығы:
1.Республикалық бюджет;
2.Облыс бюджеті, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеті
3.ҚР Ұлттық қорына жіберілетін бюджеттін түсімдер және оларды
Ұлттық қорға Үкіметтің Ұлттық банктегі шоттарына аударымдар.
Облыс бюджеті - өз араларында өзара өтелетін операциялар
ескерілместен, облыстық бюджетті, аудандар (облыстық маңызы бар қалалар)
бюджеттерін біріктіретін ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қоры.
Мемлекеттік және жергілікті бюджеттер кез келген басқа
мемелекеттердегідей ҚР қаржы жүйесінің орталық буыны болып табылады.
ҚР мемлекеттік бюджетінің басты бөлігі республикалық бюджетте
шоғырланған.
Төтенше мемлекеттік бюджет республикалық және жергілікті бюджеттер
негізінде қалыптастырылады және Қазақстан Республикасында төтенше немесе
соғыс жағдайларында енгізіледі және осы мерзім ішінде қолданыста болады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қабылданғаны туралы Қазақстан
Республикасынын, Парламенті дереу хабардар етіледі.
Төтенше мемлекеттік бюджетгің қолданылуы тоқтатылысымен
республикалық және жергілікті бюджеттерді нақтылау жүргізіледі.
Бюджет іске асатындай болуы тиіс , нақты экономикалық саяси
ахуалды, өндірістің даму үрдісін, жалпымемлекеттік қажеттілікті есепке алу
қажет. Әлемдік практикада бұл кағидат оны дэл қолдану бюджетке кірістерінің
дербес көздері бар автономды түрде бөліп көрсетуге болатын аса кеп
шығыстарды жүктейтіндіктен казіргі кезде орынды деп есептелмейді.
Қазақстанда мемлекеттік қаражаттарды қалыптастырудың орталықтандырылған
әдісі кабылданған, сондықтан 1998 жылдан бастап мемлекеттік бюджетке
бюджеттен тыс қорлардың - зейнетақы, әлеуметтік сактандыру, жол, халықтың
жұмыспен камтылуына жәрдемдесу және т.б. қорлардың қаражаттары
кіріктірілген.
Реалистік қағидаты - бекітілген (нақтыланған, түзетілген)
бюджеттік көрсеткіштердің әлеуметтік-экономик алық дамудың және бюджеттік,
параметрлеріне бекітілген (түзетілген), мемлекеттік орғандардың
стратегиялық жоспарлары параметрлеріне болжамдарының бағыттарына
сәйкестігі. Реалистік қағидатына ең алдымен жеке қаржы жоспарларын және
жалпы тиісті деңгейдің бюджет жобасын жасау үдерісінде кол жетеді.

Транспаренттілік қағидаты мемлекеттік немесе заңмен қорғалатын
өзге құпия болып табылатын мәліметтерді, сондай-ак коғам мен бұқаралық
акпарат құралдары үшін бюджеттік үдерістін міндетті ашықтығын қоспағанда,
бюджет заңнамасы саласындағы нормативтік құқықтық актілерді, бекітілген,
нактыланған (түзетілген) бюджеттерді және олардың атқарылуы туралы
есептерді, стратегиялық жоспарлар мен олардың іске асырылуы туралы
есептерді, Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын қалыптастыру және
пайдалану туралы ақпаратты міндетті түрде жариялау.
Дәйектілік қағидаты деп мемлекеттік орғандардың бюджеттік
қатынастар сферасында бұрын кабылдаған шешімдерді сақтауын айтады.

Нәтижелтік қағидаты мемлекеттік орғандардың стратегиялық
жоспарларында көзделген тура және түпкілікті нәтижелерге кол жеткізуге
бағдарланған бюджетті әзірлеу және атқару.
Сабақтастық қағидаты - өткен кезендерде бекітілген әлеуметтік-
эконо-микалық даму мен бюджеттік параметрлер, базапық шығыстар,
болжамдарына, бюджеттік мониторинг қорытындыларына, нәтижелерді бағалауға
негізделген республикалық және жергілікті бюджеттерді жоспарлау.
Негізділік қағидаты - бюджет жобасына кандай да болсын
түсімдерді немесе шығыстарды кіріктіру қажеттігін айқындайтын нормативтік
құқықтық актілердің және басқа құжаттардың негізінде бюджетті жоспарлау.

Касса бірлігінің қағидаты - бюджеттке түсетін барлық түсімдерді
бірыңғай казынашылық шотқа есептеу және бірыңғай казынашылық шоттан барлық
көзделген шығыстарды ұлттық валютада жүзеге асыру.
Уақтылық қиғидаты - республикалық және жергілікті
бюджеттерге, Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының колма-қол ақшаның
бақылау шотына түсімдерді есептеу және олардыҰлттық банктегі Үкімет шотына
аудару, міндеттемелер бойынша қаржыландырудың дара жоспарларына сәйкес
мемлекеттік мекемелердік міндеттеме лер кабылдауы, төлемдер бойынша
қаржыландырудың дара жоспарларына сәйкес төлемдер жасау және тиісті
нормативтік құқықтық актілерде белгіленген тәртіпті сактай отырып,
мерзімінде бюджеттік қаражаттарды алушылар шоттарына аудару.
Тиімділік қағидаты - бюджеттік қаражаттардың бекітілген көлемін
пайдаланып, ең үздік тура нәтижелерге кол жеткізу қажеттігін негізге ала
отырып, бюджеттерді әзірлеу және атқару немесе бюджеттік қаражаттардың аз
көлемін пайдаланып тура нәтижеге кол жеткізу.
Жауапкершілік қағидаты - тура және түпкілікті нәтижелерге
колжетімділікке және бюджеттік бағдарламапар әкімшілері мен мемлекеттік
мекемелер басшыларының Қазақстан Республикасы заңнамасына сәйкес келмейтін
шешімдер қабылдағаны үшін жауапкершілігін қамтамасыз етуге бағытталған
қажетті әкімшілік және басқару шешімдерінін қабылдануы.
Бюджеттік қаражаттардың атаулық және нысаналық сипаты қағидаты -
бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінін Қазақстан Республикасы заңнамасын
сақтай отырып, бюджеттік қаражаттарды мемлекеттік орғандардың стратегиялық
жоспарларымен көзделген нәтижелер көрсеткіштеріне кол жеткізуге бағыттауы
және пайдалануы.
Бюджет жүйесін құрудың барлық қағидаттары өзара үйлестірілген
және бірін-бірі толықтырып отырады, олар егеменді еліміздің
Конституциясында және Бюджеттік кодексте, Жергілікті өкілді және атқарушы
орғандар туралы, Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару
туралы арнайы заңдарында және басқа заңнамалық актілерінде көрсетілген.
Бюджет жүйесі реттеуші кіріс көздерін пайдалану, мақсатты және
өңірлік бюджет қорларын құру, оларды ішінара қайта бөлу арқылы жүзеге
асырылатын барлық деңгейлер бюджеттерінің өзара іс-әрекеттеріне
негізделген.

1.3 Бюджет тапшылығы және оның сыныптамасы. Бюджет тапшылығының
тұжырымдамалары
Бюджет тапшылығы инфляция басылғаннан кейін ел экономикасының
шешуші проблемалары бола бастайды. Бюджет тапшылығы сөз жок, инфляция,
дағдарыс, жұмыссыздық сияқты жағымсыз экономикалық категориялар деп
аталатындарға жатады, алайда олар экономикалық жүйенің ажырағысыз
элементтері болып табылады. Бюджетті әзірлеу кезінде негізгі мәселе
мемлекеттің ақшалай түсімдері мен шығыстарының балансына тепе-теңдігіне
жету болып табылады. Әр бюджетте оның кіріс және шығыс бөлігін теңестірген,
яғни баланстаған дұрыс.
Жалпы түсінікте кірістердің шығыстардан асып түсуі бюджет
артығын - профицитті, ал шығыстардың кірістерден асып түсуі мемлекеттік
бюджеттің тапшылығын құрайды. Қазақстанда Бюджеттік кодекске сәйкес, бұл
ұғымдарға нактыланған түсінік берілген: бекітілген, нактыланған және
түзетілген республикалық және жергілікті бюджеттердің тапшылығы (профициті)
олардың борышының негізгі сомасын өтеу сомасынан шегеріп тастағандағы қарыз
алу сомасына тең. Теріс белгімен алынған шама республикалық және
жергілікті бюджеттердің тапшылығы, оң белгімен алынған шама - профициті
болып табылады.
Бекітілген, нактыланған және түзетілген республикалық бюджеттің
мұнайлық емес тапшылығы (профициті), Ұлттық қордың түсімдерінен басқа
республикалық бюджет шығыстарын шегеріп тастағандағы республикалық бюджет
түсімдерінің сомасына тең. Бесжылдық кезеңде республикалық бюджеттің
тапшылығы кепілдік берілген трансферт мөлшерін алып тастап, Ұлттық қорға
түсетін жалпы түсімдер ретінде есептелетін Ұлттық қордың орташа жылдық
өсімінен аспауға тиіс.
Профициттің сомасы мемлекеттік борышты өтеуге бағытталады немесе
республикалық және жергілікті бюджеттердегі қаражаттардың бос қалдықтарын
құрауы мүмкін.
Уақытша бос бюджеттік ақша - белгілі бір уақыт кезең ішінде
пайдаланылмаған, бірыңғай қазынашылық шотта жатқан бюджеттік қаражаттар.
Республикалық және жергілікті бюджеттердің уақытша бос бюджеттік ақшасын
бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орған Ұлттық банктегі
депозиттерге орналастыра алады. Уақытша бос бюджеттік ақшаны депозитке
орналастыру тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.
Тапшылықтың едәуір әрі тұрақты болуы қаржының дағдарыстық жай-
күйін сипаттайды. Тапшылықтың ұйғарымды деңгейі деп елдің жалпы ішкі өнімге
қатысты 2-3% мөлшері саналады. Мұндай жағдайда тапшылық мемлекеттік
қарыздар шығарудың немесе кағаз ақшалар эмиссиясының көмегімен біршама
женіл жабылуы мүмкін. Бюджеттің едәуір және созылмалы тапшылығы кезінде
қарыздар мемлекеттің қажеттіліктерін жаппайды, олар ақшаның қосымша (яғни
тауар айналымының қажеттіліктерінен тыс) эмиссиясымен қамтамасыз етіледі,
бұл инфляцияның дамуына, ақша айналысы заңының бұзылуына, ақшаның
құнсыздануына, нактылы табыстардың және халықтың тұрмыс деңгейінің
төмендеуіне апарыпсоғады.
Бюджет тапшылығы экономиканың жай-күйін бейнелеп көрсетеді, ал
оның болуы мына себептерге байланысты:
1) елдің экономикасында өндірістің жалпы құлдырауы;
2) қоғамдық өндіріс шығындарынық өсуі;
3) айналысқа тауар жиынымен жабылмайтын ақшаны шектен тыс шығару;
4) бюджеттің шығыстарында экономиканың даму деңгейіне сәйкес келмейтін
едәуір әлеуметтік шығыстардың басымдығы;
5) әскери-өнеркәсіп кешенін ұстауга жұмсалатын әскери шығыстарды,
басқару шығыстарын қаржыландырудын комақты ауқымы;
6) көлеңкелі экономиканың ірі ауқымды айналымы;
7) ұлттық шаруашылықтағы өнімсіз шығыстар мен ысыраптар.
Ақша эмиссиясы есебінен бюджет тапшылығын жабуға
болмайды. Бюджет тапшылығын жабудың негізгі нысандары мыналар болып
табылады:
мемлекеттік қарыздар шығару;
кредиттік ресурстарды пайдалану.
Тапшылықты азайту немесе оны жою мақсатымен секвестр - ағымдағы
қаржы жылының қалған уақыты ішінде барлық баптар бойынша (қорғаландарынан
басқа) белгілі бір пайызға мемлекеттің шығыстарын үйлесімді қысқарту
пайдаланылады. Қорғалған баптардың құрамын республика Парламенті мен
биліктің жергілікті орғандары анықтайды.
Бюджет тапшылығын төмендетудін мынандай әдістері болады:
1)шығыстар тұракты, кірістер өседі;
2)кірістер тұрақты, шығыстар азаяды;
3)кірістер өседі, шығыстар азаяды (тапшылық 2 еседен жылдамырак
төмендейді).
Тапшылықты қаржыландыру - оны жабу үшін қосымша ақшалай
қаражаттарды іздестіру.Бюджет тапшылығын қаржыландырудың жолдары:
1. Ақша белгілерін шығару. Бұл жол теріс әлуметтік-экономикалық
салдарлары болатын инфляцияға жеткізеді. Өз кезегінде ақша эмиссиясы
айналысқа ақша белгілерін тікелей шығаруда да, жанама түрде
мемлекеттік бағалы кағаздар шығару және оларды коммерциялық банктерге
өткізу арқылы да тұлғалануы мүмкін, коммерциялық банктер өзінің
резервтерін көбейтеді және банктік мультипликатордың аркасында
айналыстағы ақшаның санын көбейтеді.
2. Мемлекеттік қарыздар. Бұл жағдайда қаржыландыруға бос ақшалай
қаражаттары бар компаниялар, банктер және т.б. қатысады.
3. Шетелдікқарыздар.Оларды Дүниежүзілік валюта қорық басқа халықаралық
қаржы ұйымдары, үкіметтер, банктер береді.
4. Ұлттық байлықты пайдалану. Бұл ретте мемлекет басқа субъектілерге
өзінің активтерін сатады.
Мемлекет жүргізетін қаржылық (фискалдық) саясаттың тұрпатына
қарай бюджет тапшылықтарының сыныптамасын бірқатар америкалық экономистер
(Р. Кэмбелл, Макконелл, Стенли Л. Брю, Э.Дж.Доллон, С. Фишер, Р. Домбуш
және басқалары)
Бюджет тапшылығының өзінің сапасы әр түрлі болуы мүмкін және оны
пайда болуының саналуан себептеріне қарай сыныптайды. Елдің бюджет
құрылысына қарай республикалың (өңірлік) және жергілікті бюджеттердің
тапшылықтарын ажыратады. Биліктің жергілікті орғандары үшін бұл проблеманың
маңызы зор, өйткені орталық үкіметке қарағанда оны шешу үшін олардың
қаржылық ресурстары шектеулі болады. Бюджет тапшылығының пайда болу
себептері заңды түрде төтенше тапшылықты, дағдарыска қарсы тапшылықты,
дағдарыстан кейінгі тапшылықты бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.
Тапшылықтың бірінші түрінің негізінде төтенше жағдайлар (соғыстар, дүлей
апаттар және т.б.) жатыр, олардан сактану қиын әрі мүмкін емес. Бұл
жағдайда мемлекеттің кәдуілгі резервтері көтірілген зиянның салдарларын
жоюга жетпейді, сондықтан ерекше көздерге жүгіруге тура келеді. Дағдарысқа
қарсы тапшылық экономика дамуына ірі мемлекеттік жұмсалымдарды жүзеге асыру
қажеттігімен байланысты, ол экономиканы мемлекеттік реттеу үдерістерін,
қоғамдықөндіріс құрылымында прогресті ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.