Қазақтың халық педагогикасының даму кезеңдері
Мазмұны:
1. Алғашқы қауымдық құрылыс кезiндегi тәрбие.
2. Сақтар мен ғұндар империяларының мәдени.жауынгерлiк тәрбие дәстүрлерi.
3. Ұлы Түркi қағанаты және оның тәлiмдiлiк.танымдық мұрагерлерi (VI.IХ ғ. ғ.).
4. Араб.шығыс мәдениетiнiң қазақ даласына тарауы, Орта ғасыр оқымыстыларының тәлiмгерлiк ой.пiкiрлерi (X.XV ғ.ғ.).
5. Қазақ хандығы тұсындағы ұлттық тәлiм.тәрбие (Жыраулар поэзиясындағы тәлiмдiк ойлар).
6. Ресей отаршылдығына қарсы қазақ даласындағы ұлт.азаттық қозғалыстар және ағартушылық.демократиялық идеялардың өркен жаюы
7. Кеңестiк дәуiрдегi қазақ педагогикасының ғылым ретiнде дамып қалыптасуы
8. Ресей империясының құрамына кірген Қазақстанның білім жүйесі.
9. Халық педагогикасы жөніндегі ғылыми.зерттеулер.
Әдебиеттер
1. Алғашқы қауымдық құрылыс кезiндегi тәрбие.
2. Сақтар мен ғұндар империяларының мәдени.жауынгерлiк тәрбие дәстүрлерi.
3. Ұлы Түркi қағанаты және оның тәлiмдiлiк.танымдық мұрагерлерi (VI.IХ ғ. ғ.).
4. Араб.шығыс мәдениетiнiң қазақ даласына тарауы, Орта ғасыр оқымыстыларының тәлiмгерлiк ой.пiкiрлерi (X.XV ғ.ғ.).
5. Қазақ хандығы тұсындағы ұлттық тәлiм.тәрбие (Жыраулар поэзиясындағы тәлiмдiк ойлар).
6. Ресей отаршылдығына қарсы қазақ даласындағы ұлт.азаттық қозғалыстар және ағартушылық.демократиялық идеялардың өркен жаюы
7. Кеңестiк дәуiрдегi қазақ педагогикасының ғылым ретiнде дамып қалыптасуы
8. Ресей империясының құрамына кірген Қазақстанның білім жүйесі.
9. Халық педагогикасы жөніндегі ғылыми.зерттеулер.
Әдебиеттер
Қазақ халқының ұрпақ тәрбиелеу жөнiндегi сонау көне ғасырлардан келе жатқан тәжiрибесiн, қазақ хандығы құрылған кезеңнен (ХIҮ-ХҮғ.ғ.) бастап қарастыру, тарихи-әлеуметтiк тұрғыдан алып қарағанда дұрыс емес. Өйткенi кешегi өткен тарих беттерi — Шығыс мәдениетiнiң қайнар көзi болып саналатын ұлы Даланы мекендеген түркi тектес (тiлдес) халықтардың, одан әрi ғұндар мен сақтардың бiр елдi, бiр жердi мекендеп, оны сыртқы жаулардан қорғап, бiр тiлде сөйлеп, бiр дiнге сенiп, әлем мәдениетiнiң қалыптасуына тендесi жоқ үлес қосып, бүгiнгi түркi халықтарына ортақ мәдениет пен тарихтың көне бастауы болғанын бүгiнгi ұрпақ өмiр тәжiрибелерiнен көрiп отыр.
Зерттеушi ғалымдар А Қасымжанов, Ж.Алтаевтың: “Бiз тарихқа ХIҮ-ғасырдың басынан бастап “қазақ” деген атпен енсек те, мыңжылдық мәдениетi, философиясы, әдебиетi, тарихы бар халықпыз...” деген ғылыми тұжырымдары жоғарыда айтылып кеткен ойларымызға дәлел болып тұр.
Ғылыми тұрғыда жан-жақты зерттелiп, жазылған бұл тарихи деректер бiздiң қарастырып отырған мәселелерiмiзге тарихи-әлеуметтiк тұрғыда кеңiрек үңiлуiмiзге мүмкiндiк туғызады.
Қазақ халық педагогикасының тарихын адамзат дамуының коғамдық құрылыс кезеңдерiне сай, бiздiң ойымызша, 8 кезеңге бөлiп карастыру кажет демекпiз.
Алғашқы қауымдық құрылыс кезеңi тапсыз қоғам болды. Адамдар өздерiнiң iс-әрекеттерiн көпшiлiк болып топтасып, бiрге атқарып отырған. Мұндағы тәрбие жас пен жыныс ерекшелiктерiне қарай қоғамдық сипат алды. Ұл балалар садақ тарта бiлдi, аң аулауға көмектестi, қыз балалар үй жұмыстарына араласты, киiм пiштi, тұрмыстық салт-дәстүрлердiң рәсiмдерiне қатысты.
Алғашқы адамдар Қазақстан территориясының Арпаөзен, Қаратау,
Зерттеушi ғалымдар А Қасымжанов, Ж.Алтаевтың: “Бiз тарихқа ХIҮ-ғасырдың басынан бастап “қазақ” деген атпен енсек те, мыңжылдық мәдениетi, философиясы, әдебиетi, тарихы бар халықпыз...” деген ғылыми тұжырымдары жоғарыда айтылып кеткен ойларымызға дәлел болып тұр.
Ғылыми тұрғыда жан-жақты зерттелiп, жазылған бұл тарихи деректер бiздiң қарастырып отырған мәселелерiмiзге тарихи-әлеуметтiк тұрғыда кеңiрек үңiлуiмiзге мүмкiндiк туғызады.
Қазақ халық педагогикасының тарихын адамзат дамуының коғамдық құрылыс кезеңдерiне сай, бiздiң ойымызша, 8 кезеңге бөлiп карастыру кажет демекпiз.
Алғашқы қауымдық құрылыс кезеңi тапсыз қоғам болды. Адамдар өздерiнiң iс-әрекеттерiн көпшiлiк болып топтасып, бiрге атқарып отырған. Мұндағы тәрбие жас пен жыныс ерекшелiктерiне қарай қоғамдық сипат алды. Ұл балалар садақ тарта бiлдi, аң аулауға көмектестi, қыз балалар үй жұмыстарына араласты, киiм пiштi, тұрмыстық салт-дәстүрлердiң рәсiмдерiне қатысты.
Алғашқы адамдар Қазақстан территориясының Арпаөзен, Қаратау,
Қазақтың халық педагогикасының даму кезеңдері
Мазмұны:
1. Алғашқы қауымдық құрылыс кезiндегi тәрбие.
2. Сақтар мен ғұндар империяларының мәдени-жауынгерлiк тәрбие
дәстүрлерi.
3. Ұлы Түркi қағанаты және оның тәлiмдiлiк-танымдық мұрагерлерi (VI-IХ
ғ. ғ.).
4. Араб-шығыс мәдениетiнiң қазақ даласына тарауы, Орта ғасыр
оқымыстыларының тәлiмгерлiк ой-пiкiрлерi (X-XV ғ.ғ.).
5. Қазақ хандығы тұсындағы ұлттық тәлiм-тәрбие (Жыраулар поэзиясындағы
тәлiмдiк ойлар).
6. Ресей отаршылдығына қарсы қазақ даласындағы ұлт-азаттық қозғалыстар
және ағартушылық-демократиялық идеялардың өркен жаюы
7. Кеңестiк дәуiрдегi қазақ педагогикасының ғылым ретiнде дамып
қалыптасуы
8. Ресей империясының құрамына кірген Қазақстанның білім жүйесі.
9. Халық педагогикасы жөніндегі ғылыми-зерттеулер.
Әдебиеттер
Қазақ халқының ұрпақ тәрбиелеу жөнiндегi сонау көне ғасырлардан келе
жатқан тәжiрибесiн, қазақ хандығы құрылған кезеңнен (ХIҮ-ХҮғ.ғ.) бастап
қарастыру, тарихи-әлеуметтiк тұрғыдан алып қарағанда дұрыс емес. Өйткенi
кешегi өткен тарих беттерi — Шығыс мәдениетiнiң қайнар көзi болып саналатын
ұлы Даланы мекендеген түркi тектес (тiлдес) халықтардың, одан әрi ғұндар
мен сақтардың бiр елдi, бiр жердi мекендеп, оны сыртқы жаулардан қорғап,
бiр тiлде сөйлеп, бiр дiнге сенiп, әлем мәдениетiнiң қалыптасуына тендесi
жоқ үлес қосып, бүгiнгi түркi халықтарына ортақ мәдениет пен тарихтың көне
бастауы болғанын бүгiнгi ұрпақ өмiр тәжiрибелерiнен көрiп отыр.
Зерттеушi ғалымдар А Қасымжанов, Ж.Алтаевтың: “Бiз тарихқа ХIҮ-ғасырдың
басынан бастап “қазақ” деген атпен енсек те, мыңжылдық мәдениетi,
философиясы, әдебиетi, тарихы бар халықпыз...” деген ғылыми тұжырымдары
жоғарыда айтылып кеткен ойларымызға дәлел болып тұр.
Ғылыми тұрғыда жан-жақты зерттелiп, жазылған бұл тарихи деректер бiздiң
қарастырып отырған мәселелерiмiзге тарихи-әлеуметтiк тұрғыда кеңiрек
үңiлуiмiзге мүмкiндiк туғызады.
Қазақ халық педагогикасының тарихын адамзат дамуының коғамдық құрылыс
кезеңдерiне сай, бiздiң ойымызша, 8 кезеңге бөлiп карастыру кажет демекпiз.
Алғашқы қауымдық құрылыс кезеңi тапсыз қоғам болды. Адамдар өздерiнiң
iс-әрекеттерiн көпшiлiк болып топтасып, бiрге атқарып отырған. Мұндағы
тәрбие жас пен жыныс ерекшелiктерiне қарай қоғамдық сипат алды. Ұл балалар
садақ тарта бiлдi, аң аулауға көмектестi, қыз балалар үй жұмыстарына
араласты, киiм пiштi, тұрмыстық салт-дәстүрлердiң рәсiмдерiне қатысты.
Алғашқы адамдар Қазақстан территориясының Арпаөзен, Қаратау,
Тәңiрқазған, Шарбақты және Ұлытау өңiрлерiн мекен еткен.
Сақтар империясы, шамамен, бiздiң жыл санау дәуiрiмiзге дейiнгi VII-III
ғасырлар аралығында, қазiргi Орта Азия мен Қазақстан территориясын
мекендедi.
Қазақтың халықтық педагогикасының даму кезеңдерi (шартты түрде)
Бiрiншi дәуiр Б.д.д. Екiншi
дәуiр
Б.д.д. Үшiншi
дәуiр
Төртiншi дәуiр Бесiншi дәуiр Алтыншы
дәуiр Жетiншi дәуiр Сегiзiншi
дәуiр тас, қола
заманда-ры
ҮII-IIIғғ. Б.д. Ү ғ. дейiн ҮI-IХғғ. аралығы Х-ХҮғғ. Аралы-ғы ХҮ-
ХҮIIIғғ ара-лығы ХҮIIIғ.-дан
ХХ ғ. 20 ж дейiн 1920-1990
жж
аралығы 1991жкейiн-гi еге-мендi ел Алғашқы қауымдық құрылыс кезiндегi
тәрбие
Сақтар мен ғұндардың жауынгерлiк тәрбиесi Ұлы Түрiк қағанаты кезiндегi
тәлiм-тәрбие Араб Шығыс мәдениетi, орта ғасыр ойшылдары-ның тәлiм-герлiк
ой-пiкiрлерi Қазақ хандығы кезiндегi ұлттық тәлiм-тәрбие көрiнiстерi
(жыраулар поэзиясын-дағы тәлiмдiк ойлар) Қазақ-стан Ресейге қосылу
кезiндегi
ұлт-азаттық қозғалысымен ағарту
шылық-демократиялық
бағыттағы тәлiм-
тәрбие Кеңестiк дәуiрдегi ғылыми педаго-гиканың қалып-тасуы Тәуелсiз
Қазақ
стандағы ұлттық
тәлiмтәр-биенiң өркен жаюы
Сақтар империясының құрамына массагет, исседон, савромат, аримаспы,
дайлар, турлар, арийлер және басқа да тайпалар кiрген. Сақтардың көсемдерi
Африсиап, Томирис сол кездегi iрi мемлекет Парсы империясының патшалары
Кирге, Дайриге, Александр Македонскийге қарсы күрес жүргiзу барысында
әскери-көшпелi тұрмысты қалыптастырған.
Металл өңдеп, әлемдiк маңызы зор “скифский зверийный стиль” атты
зергерлiк бұйымдар, қару-жарақтар мен киiмдер жасай бiлген. Жылқы жануарын
өте қатты қадiрлеген, мал баққан. Осы тұрмыс-тiршiлiктерге байланысты,
сақтар өз ұрпақтарын дене, еңбек және эстетикалық тәрбие принциптерi
негiзiнде тәрбиелеп өсiрген. Сол замандарда өмiр сүрген, Тәңiр дiнiнiң
негiзiн салған данышпан Заратуштра сақтар мен парсыларға ортақ әлемдегi
тұңғыш “Авеста” кiтабын жазған. Заратуштра сол кездiң өзiнде (Аристотельдiң
замандасы) рухани-танымдық, тәлiм-тәрбиелiк мәндi ойлар айтқан. Сақтардың
қайратты, жауынгер халық екенiн атақты тарихшы Ксенофонт (б. д. д. 434-355
ж. ж.) былай деп суреттейдi: “Персидский царь устроил конные ристалища для
всадников, представляющих разные народы. Когда начались бега, то какой-то
молодой сак вырвался вперед и достиг финиша.
Персидский царь предложил царю царство в обмен на коня, но тот
отказался заявив, что отдал бы коня лишь в обмен на благодарность храброго
человека...”, — деген екен (61, 27).
Ғұндар б. д. д. III ғасыр мен бiздiң дәуiрiмiздiң I-II ғасырлары
аралығында сақ тайпалары мекендеген территорияның мұрагерлерi болды. Сол
кезеңдердегi үйсiн, қаңлы, жу-жу, дунку тайпалары ғұн империясының құрамына
кiрдi, ғұндар металл игердi, мал шаруашылығымен айналысты. Бiрақ олардың ең
негiзгi кәсiбi әскери-жауынгерлiк өнер едi. Олар өздерiнiң ұрпақтарын ер
жүрек, алғыр, ептi болуға және зергерлiк бұйымдар жасауға тәрбиеледi.
Ғұндардың Еуропаға жасаған жорығы Шығыс пен Батыс халықтары арасындағы
этнолингвистика мен ассимиляцияның үлкен өзгерiстерге ұшырауына негiз
болып, дүние жүзi тарихында Шығыс халықтарының Батысқа жасаған ұлы қоныс
аударуы (Великое переселение с востока) атты тарихи оқиға тудырды. Ғұн
көсемi Атилла (Едiл) бастаған халың қол ұлы Рим империясына қауiп төндiрiп,
ақыры құлауына әкеп соқтырды.
V ғасырда өмiр сүрген атақты тарихшы-географ Аммиян Марцеллин әскери-
көшпелi тұрмысты былай суреттеген: “...кочуя по горам и лесам они с
колыбели приучаются переносить холод, голод и жажду. Они плохо действуют в
пеших стычках, зато... сидя на коне они исполняют все обычные свои дела и
сокрушают все, что попадается на пути...” (50).
Ұлы Түркi қағанаты орта ғасырларда адамзат өркениетiнiң қалыптасуына
аса зор үлес қосқан, сол дәуiрлердегi дамыған мемлекет болған.
Қағанаттың пайда болуы бiр-бiрiнен ыдырап, бөлшектенiп кеткен дала
халықтарының, тайпалардың бастарын қосты, тұрақты мәдениетi мен ғылымы
дамыған бүгiнгi түркi тектес халықтарға ортақ мәдениеттiң қалыптасуы мен
жасалуына, сонымен қатар әлемдегi аса қуатты, саяси империяның қалыптасуына
ықпалын тигiздi.
Қағанат сол кездегi өркениеттi Византия, Араб Халифаты жөне Қытай
империяларымен дипломатиялық қарым-қатынас жасап отырды. Ұлы Түркi қағанаты
бүгiнде Түркия, Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түрiкменстан, Ресейдегi —
Татарстан, Башқұртстан, Якутия (Саха), Чувашия т. б. Қытайдағы Шығыс
Түркiстан (Шынжаң өлкесi), Еуропадағы Венгрия, басқа да Шығыс Еуропа
территориясын мекендеген халықтардың бастарын қосып, шығысында Алтай
таулары, батысында Карпат таулары, солтүстiгiнде Сiбiр жондары, ал
оңтүстiгiнде бүгiнгi Қытай қамалына (Темiр қақпа) дейiнгi орасан зор
территорияны иеленген.
Бiздiң ойымызды Әзiрбайжанның белгiлi түрiктанушы-ғалымы 3.Наджип:
“...түркi тiлдес халықтардың көне жазба әдебиетiн қалыптастыруда бүгiнгi
татар, башқұрт, өзбек, қазақ, қарақалпақ, түрiкмен, әзiрбайжан халықтарының
ата-бабалары белгiлi дәрежеде үлес қосты”,— деп, дәлелдей түседi (56). Ал
белгiлi ғалым Айдаров: “...Орхон ескерткiштерiнен түркi тайпаларының
тарихы, мәдениетi, тiлi мен әдебиетi, әдет-ғұрпы, салт-санасы жөнiнде толып
жатқан деректер табылады...”,— деп, ұлттық салт-дәстүр мен тәлiм-тәрбие
жөнiнде маңызды пiкiрлер тұжырымдайды (1, 7).
Көне мұралардың iшiндегi бiзге кеңiрек мәлiм болғандары Орхон-Енисей
бойынан табылған, тасқа қашап жазылған VI-VIII ғ.ғ. ескерткiштер: түркi
көсемi Бiлге қаған, Күлтегiн батыр мен ақылгөй Тоныкөк құрметiне қойылған
құлпытастар. Оларда ұлы Түркi қағанаты халықтарының тұрмысы мен салты,
мәдениетi мен жауынгерлiк жортуылдары айшықты да мәнерлi тiлмен өсиет сөз
үлгiсiнде баяндалады. Бұларда қазiргi қазақтардың сөз саптау үлгiсiне жақын
шешендiк өнердiң дәстүрлi формалары айқын байқалады. Орта ғасырлық түркi
тiлдi әдебиеттiң таңдаулы туындыларынан да ұшыраспайтын бұл жазуларда
тәңiрiнiң “Жарлығымен” болатын бектер мен қара халықтың қағанға адал
берiлгендiгi, қағандардың қараларды билеп-төстеуi жайында сөз қозғалады.
Мәселен, “Егер сен, түркi халқы, өз қағаныңнан, өз бектерiңнен, өз
отаныңнан жырақ кетпей, бiрге жүрсең, сен өзiң де бақытты өмiр сүресiң,
өзiңнiң отбасыңда болсаң, ешнәрседен мұқтаждық көрмейсiң...” деп, бек пен
қара халықты бiрлiкке шақырады. Түркi халқына қамқорлық жасау мәселесi де
тас жазулардың өзектi арқауы (“Ер жұрек халық, күштi халық”, “Бiзге жеңiс
әперген жер-суымыз (Отанымыз)) деп бiлу керек” т. б.
Тәлiмдiк тұрғыдан, “құлақ қойып тыңдаңыздар, тереңнен ойланып,
толғаныңыздар, өлiмнен ұят күштi... Адам ұлының бәрi де өлмек үшiн туады...
Менiң ағам менi адам еттi” дейтiн жолдар көңiл аударарлықтай (29, 18).
Ежелгi түркiлердiң ауызекi поэзия дәстүрi бiзге IX ғасырда ғұмыр кешкен
әншi, әрi сазгер небiр тамаша күй шығарған Қорқыт атаның есiмiн жеткiздi.
Ол адамзат өмiрiнiң соншалықты қысқалығына наразы болып, пенде атаулыны
ажал кұрығынан құтқармақ болды. Қорқыт өзiнiң жанын жегiдей жеген ой-
сезiмдерiн қазалы жанның үрейiн, өлiмнен қашып құтылудың амалын қобыздың
азалы кұйiмен, поэзиялық көркем тiлмен баяндайды. Ол эпос үлгiсiндегi
поэзиялық мұра ретiнде бiздiң дәуiрлерiмiзге жеттi. Онда Сыр бойын
мекендеген көшпелi тайпалардың тұрмысы мен әдет-ғұрпын, дiни наным-
сенiмдерiн бейнелейтiн мәлiметтер көптеп кездеседi. Олар тәлiмдiк жағынан
да аса қызықты дерек болып табылады. Мәселен, “Анадан өнеге көрмеген қыз
жаман, атадан тағылым алмаған ұл жаман... Менмен, тәкаппар адамды тәңiрi
сүймейдi... Ақылсыз балаға ата дәулетiнен қайран жоқ... қонағы жоқ, қараша
үйден құлазыған тұз артық.. Әйелдiң төрт түрi болады: оның бiрi ниетi қара
әйел, екiншiсi — нысапсыз әйел, үшiншiсi - үйдiң құты болған әйел,
төртiншiсi – кесiрлi әйел...” деп келетiн Қорқыттың нақыл сөздерi өз мәнiн
күнi бүгiнге дейiн жоймай келедi (51, 7—9).
IX—X ғасырларда ұлы Түркi қағанаты бiрнеше мемлекеттерге (қарлұқ,
Түркеш, Қарахан, Қыпшақ, Ұйғыр, Хазар, Қимақ т.б.) бөлiнiп, Араб Халифаты
империясының Орта Азия мен Қазақстан территорияларына үстемдiк
жүргiзулерiне әкелiп соқты. Арабтар ислам дiнiн уағыздаумен бiрге ғылым мен
бiлiм де әкелдi. Нәтижесiнде түркi халықтарының ұлы ғалымдары: Фараби,
Фердоуси, Авиценна, Бируни, Низами, Науаи, Қашқари, Яссауи, Баласағұн және
басқалары араб тiлi мен мәдениетiн меңгердi. Оның үлкен прогрессивтiк
маңызы болды. Көптеген шаһарларда дiни медреселер ашылды, ғылым мен бiлiм
деңгейi артты. Медреселер дiни iлiмдермен ғана шектелiп қалмай, арифметика,
медицина, жақаннама (философия), дiнтану, астрология сияқты әлемдiк маңызы
зор дәрiснама берудi басты мақсат еттi. Бұл жерде қазақ топырағындағы
Отырар қаласында дүниеге келген, Шығыстың екiншi Аристотелi атанған ғұлама
ғалым Әбу Насыр әл-Фарабидiң (870-950) еңбегiне ерекше болды. Ол
математика, музыка, логика, философия, психлогия ғылымдарының негiзiн
салды. Өмiр бойы ғылым жолына берiлiп өмiрiнiң көбiн Сирия, Дамаскiде
өткiздi. Ол бiрнеше ұлттардың тiлiн бiлген, ғылым-бiлiм жолында бар өмiрiн
сарп еткен ғалым.
Адамгершiлiк, азаматтық жолды, ғылым-бiлiмдi мақсат тұтқан ғалым шетте
жүрсе де атамекенiн бiр сәт естен шығармаған шынайы патриот азамат болды.
Iзгiлiк, имандылық, адамгершiлiк қасиеттердi паш еткен Жүсiп
Баласағұнидың “Құтты бiлiк”, Ахмет Жүинекидiң “Ақиқат сыйы”, Махмұт
Қашқаридiң “Түркi сөздерiнiң түсiндiрмесi”, Қожа Ахмет Яссауидiң “Диуани
хикмет” атты еңбектерiнiң ХI-ХII ғ.ғ этикалық-педагогикалық мән-мағынасының
зор болғаны, бұл еңбектердiң он ғасыр өтсе де өзiнiң тағылымдық қадiр-
қасиетiнiң бiр сәт төмендетпейтiнi сөзсiз.
Қазақстан мен Орта Азия елдерiн ХIII ғ. басында Шыңғыс ханның жаулап
алуы мәдениеттiң тоқырауын тудырды.
Көне мәдениет көздерi – Отырар, Сығанақ, Исфиджаб қалалары жалынға
оранды. Қалалар қиратылып, мешiт, медiреселер, сауда дүкендерi, кiтапхана
қорлары талқандалып жоқ болды.
Алтын Орда ыдырап, қазақ даласы Ресей қол астына қарағанға дейiн (1731)
қазақ жерi кескiлескен шайқастардың, қанды майданның аренасына айналды.
Моңғол шапқыншылығына Алтын орданың ыдырауына дейiнгi аралықта (ХIII-ХҮ
ғ.ғ.) түркi тiлдерiнде едәуiр жазба мұралар жасалды. Мәселен Р.Хорезмидiң
“Махаббатнама” поэмасы, ақын Сайф Сарайдың “Гүлстан” аты дастаны атты
еңбектер адалдықты, әдiлдiктi, махаббаты марапаттады.
Дiни медреселерде Шығыс халықтарына ортақ “Чөр кiтаб” атты тәлiмдiк-
танымдық педагогикалық туынды дүниеге келдi.
Атақты астроном Ұлықбектiң әлемде тендесi жоқ обсерваториясы
ортағасырлық үлкен ғылыми жетiстiк болып саналды.
Алтын Орда мемлекетiнiң кезiнде пайда болған “Бабырнама” (“Бабыр
дастаны”), ал Хорезмидiң “Мухаббатнама”, Саиф Сарайдың “Қырық бiр батыр
жыры”, “Гулстан бит турки”, Құтыптың “Хусрау Шырын” сияқты туындылары
сөзсiз жас ұрпақтарға тәлiм-тәрбиелiк ықпалын тигiздi. Бұл кезеңдердегi
тәлiм-тәрбие көрiнiстерi негiзiнен әскери-жауынгерлiк бағытта өрбiдi. Ел
қорғау мәселелерi ұлы ойшылдар мен ақындар шығармаларының өзегi болды. Ата-
аналар ұрпақтарының ең алдымен қайратты, ептi және намысқой, өнерлi болып
өсулерiн талап етiп отырды.
Қазақ хандығының құрылуы — ХIҮ-ХҮ-ғасырларда, Алтын Орда мемлекетi мен
Ақсақ Темiр империясының өзара бақталастықтарының нәтижесiнде әлсiреп,
ыдырай бастаған кезеңдерге тура келедi. Қазақ хандығы — сөзсiз кешегi ата-
бабаларымыз сақтар мен ғұндардың, ежелгi түркiлердiң, Шыңғыс хан мен Алтын
Орда империяларының заңды мұрагерлерi болып саналады.
Алтын Орда империясының ыдырауы — Русь мемлекетiнiң отаршылдық бұғаудан
босанып, өз тәуелсiздiгiн алуына әкелiп соқты. Шыңғысхан мен Алтын Орда
империяларынан саяси тәжiрибе жинақтаған Русь мемлекетiнiң тәуелсiздiк алуы
— қайта өрлеу дәуiрiне (14—16 ғ.ғ.) дөп келдi.
Тарихтың бұл бетi — Шыңғысхан империясының тарихымен бiрге өрбидi. Бiр
кезде Шыңғысхан, Бату, Жошы, Тоқтамыс, Ақсақ Темiр империясының отар елi
болған Ресей, кейiн сол империядан ыдырап, бөлiнiп шыққан халықтарды
(өзбек, татар, ноғай, Сiбiр (Көшiм), Қырым, Астрахан хандықтарын) өз
империясының отар елiне айналдырды.
Қазақ хандығы жаңа мемлекет болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны:
1. Алғашқы қауымдық құрылыс кезiндегi тәрбие.
2. Сақтар мен ғұндар империяларының мәдени-жауынгерлiк тәрбие
дәстүрлерi.
3. Ұлы Түркi қағанаты және оның тәлiмдiлiк-танымдық мұрагерлерi (VI-IХ
ғ. ғ.).
4. Араб-шығыс мәдениетiнiң қазақ даласына тарауы, Орта ғасыр
оқымыстыларының тәлiмгерлiк ой-пiкiрлерi (X-XV ғ.ғ.).
5. Қазақ хандығы тұсындағы ұлттық тәлiм-тәрбие (Жыраулар поэзиясындағы
тәлiмдiк ойлар).
6. Ресей отаршылдығына қарсы қазақ даласындағы ұлт-азаттық қозғалыстар
және ағартушылық-демократиялық идеялардың өркен жаюы
7. Кеңестiк дәуiрдегi қазақ педагогикасының ғылым ретiнде дамып
қалыптасуы
8. Ресей империясының құрамына кірген Қазақстанның білім жүйесі.
9. Халық педагогикасы жөніндегі ғылыми-зерттеулер.
Әдебиеттер
Қазақ халқының ұрпақ тәрбиелеу жөнiндегi сонау көне ғасырлардан келе
жатқан тәжiрибесiн, қазақ хандығы құрылған кезеңнен (ХIҮ-ХҮғ.ғ.) бастап
қарастыру, тарихи-әлеуметтiк тұрғыдан алып қарағанда дұрыс емес. Өйткенi
кешегi өткен тарих беттерi — Шығыс мәдениетiнiң қайнар көзi болып саналатын
ұлы Даланы мекендеген түркi тектес (тiлдес) халықтардың, одан әрi ғұндар
мен сақтардың бiр елдi, бiр жердi мекендеп, оны сыртқы жаулардан қорғап,
бiр тiлде сөйлеп, бiр дiнге сенiп, әлем мәдениетiнiң қалыптасуына тендесi
жоқ үлес қосып, бүгiнгi түркi халықтарына ортақ мәдениет пен тарихтың көне
бастауы болғанын бүгiнгi ұрпақ өмiр тәжiрибелерiнен көрiп отыр.
Зерттеушi ғалымдар А Қасымжанов, Ж.Алтаевтың: “Бiз тарихқа ХIҮ-ғасырдың
басынан бастап “қазақ” деген атпен енсек те, мыңжылдық мәдениетi,
философиясы, әдебиетi, тарихы бар халықпыз...” деген ғылыми тұжырымдары
жоғарыда айтылып кеткен ойларымызға дәлел болып тұр.
Ғылыми тұрғыда жан-жақты зерттелiп, жазылған бұл тарихи деректер бiздiң
қарастырып отырған мәселелерiмiзге тарихи-әлеуметтiк тұрғыда кеңiрек
үңiлуiмiзге мүмкiндiк туғызады.
Қазақ халық педагогикасының тарихын адамзат дамуының коғамдық құрылыс
кезеңдерiне сай, бiздiң ойымызша, 8 кезеңге бөлiп карастыру кажет демекпiз.
Алғашқы қауымдық құрылыс кезеңi тапсыз қоғам болды. Адамдар өздерiнiң
iс-әрекеттерiн көпшiлiк болып топтасып, бiрге атқарып отырған. Мұндағы
тәрбие жас пен жыныс ерекшелiктерiне қарай қоғамдық сипат алды. Ұл балалар
садақ тарта бiлдi, аң аулауға көмектестi, қыз балалар үй жұмыстарына
араласты, киiм пiштi, тұрмыстық салт-дәстүрлердiң рәсiмдерiне қатысты.
Алғашқы адамдар Қазақстан территориясының Арпаөзен, Қаратау,
Тәңiрқазған, Шарбақты және Ұлытау өңiрлерiн мекен еткен.
Сақтар империясы, шамамен, бiздiң жыл санау дәуiрiмiзге дейiнгi VII-III
ғасырлар аралығында, қазiргi Орта Азия мен Қазақстан территориясын
мекендедi.
Қазақтың халықтық педагогикасының даму кезеңдерi (шартты түрде)
Бiрiншi дәуiр Б.д.д. Екiншi
дәуiр
Б.д.д. Үшiншi
дәуiр
Төртiншi дәуiр Бесiншi дәуiр Алтыншы
дәуiр Жетiншi дәуiр Сегiзiншi
дәуiр тас, қола
заманда-ры
ҮII-IIIғғ. Б.д. Ү ғ. дейiн ҮI-IХғғ. аралығы Х-ХҮғғ. Аралы-ғы ХҮ-
ХҮIIIғғ ара-лығы ХҮIIIғ.-дан
ХХ ғ. 20 ж дейiн 1920-1990
жж
аралығы 1991жкейiн-гi еге-мендi ел Алғашқы қауымдық құрылыс кезiндегi
тәрбие
Сақтар мен ғұндардың жауынгерлiк тәрбиесi Ұлы Түрiк қағанаты кезiндегi
тәлiм-тәрбие Араб Шығыс мәдениетi, орта ғасыр ойшылдары-ның тәлiм-герлiк
ой-пiкiрлерi Қазақ хандығы кезiндегi ұлттық тәлiм-тәрбие көрiнiстерi
(жыраулар поэзиясын-дағы тәлiмдiк ойлар) Қазақ-стан Ресейге қосылу
кезiндегi
ұлт-азаттық қозғалысымен ағарту
шылық-демократиялық
бағыттағы тәлiм-
тәрбие Кеңестiк дәуiрдегi ғылыми педаго-гиканың қалып-тасуы Тәуелсiз
Қазақ
стандағы ұлттық
тәлiмтәр-биенiң өркен жаюы
Сақтар империясының құрамына массагет, исседон, савромат, аримаспы,
дайлар, турлар, арийлер және басқа да тайпалар кiрген. Сақтардың көсемдерi
Африсиап, Томирис сол кездегi iрi мемлекет Парсы империясының патшалары
Кирге, Дайриге, Александр Македонскийге қарсы күрес жүргiзу барысында
әскери-көшпелi тұрмысты қалыптастырған.
Металл өңдеп, әлемдiк маңызы зор “скифский зверийный стиль” атты
зергерлiк бұйымдар, қару-жарақтар мен киiмдер жасай бiлген. Жылқы жануарын
өте қатты қадiрлеген, мал баққан. Осы тұрмыс-тiршiлiктерге байланысты,
сақтар өз ұрпақтарын дене, еңбек және эстетикалық тәрбие принциптерi
негiзiнде тәрбиелеп өсiрген. Сол замандарда өмiр сүрген, Тәңiр дiнiнiң
негiзiн салған данышпан Заратуштра сақтар мен парсыларға ортақ әлемдегi
тұңғыш “Авеста” кiтабын жазған. Заратуштра сол кездiң өзiнде (Аристотельдiң
замандасы) рухани-танымдық, тәлiм-тәрбиелiк мәндi ойлар айтқан. Сақтардың
қайратты, жауынгер халық екенiн атақты тарихшы Ксенофонт (б. д. д. 434-355
ж. ж.) былай деп суреттейдi: “Персидский царь устроил конные ристалища для
всадников, представляющих разные народы. Когда начались бега, то какой-то
молодой сак вырвался вперед и достиг финиша.
Персидский царь предложил царю царство в обмен на коня, но тот
отказался заявив, что отдал бы коня лишь в обмен на благодарность храброго
человека...”, — деген екен (61, 27).
Ғұндар б. д. д. III ғасыр мен бiздiң дәуiрiмiздiң I-II ғасырлары
аралығында сақ тайпалары мекендеген территорияның мұрагерлерi болды. Сол
кезеңдердегi үйсiн, қаңлы, жу-жу, дунку тайпалары ғұн империясының құрамына
кiрдi, ғұндар металл игердi, мал шаруашылығымен айналысты. Бiрақ олардың ең
негiзгi кәсiбi әскери-жауынгерлiк өнер едi. Олар өздерiнiң ұрпақтарын ер
жүрек, алғыр, ептi болуға және зергерлiк бұйымдар жасауға тәрбиеледi.
Ғұндардың Еуропаға жасаған жорығы Шығыс пен Батыс халықтары арасындағы
этнолингвистика мен ассимиляцияның үлкен өзгерiстерге ұшырауына негiз
болып, дүние жүзi тарихында Шығыс халықтарының Батысқа жасаған ұлы қоныс
аударуы (Великое переселение с востока) атты тарихи оқиға тудырды. Ғұн
көсемi Атилла (Едiл) бастаған халың қол ұлы Рим империясына қауiп төндiрiп,
ақыры құлауына әкеп соқтырды.
V ғасырда өмiр сүрген атақты тарихшы-географ Аммиян Марцеллин әскери-
көшпелi тұрмысты былай суреттеген: “...кочуя по горам и лесам они с
колыбели приучаются переносить холод, голод и жажду. Они плохо действуют в
пеших стычках, зато... сидя на коне они исполняют все обычные свои дела и
сокрушают все, что попадается на пути...” (50).
Ұлы Түркi қағанаты орта ғасырларда адамзат өркениетiнiң қалыптасуына
аса зор үлес қосқан, сол дәуiрлердегi дамыған мемлекет болған.
Қағанаттың пайда болуы бiр-бiрiнен ыдырап, бөлшектенiп кеткен дала
халықтарының, тайпалардың бастарын қосты, тұрақты мәдениетi мен ғылымы
дамыған бүгiнгi түркi тектес халықтарға ортақ мәдениеттiң қалыптасуы мен
жасалуына, сонымен қатар әлемдегi аса қуатты, саяси империяның қалыптасуына
ықпалын тигiздi.
Қағанат сол кездегi өркениеттi Византия, Араб Халифаты жөне Қытай
империяларымен дипломатиялық қарым-қатынас жасап отырды. Ұлы Түркi қағанаты
бүгiнде Түркия, Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түрiкменстан, Ресейдегi —
Татарстан, Башқұртстан, Якутия (Саха), Чувашия т. б. Қытайдағы Шығыс
Түркiстан (Шынжаң өлкесi), Еуропадағы Венгрия, басқа да Шығыс Еуропа
территориясын мекендеген халықтардың бастарын қосып, шығысында Алтай
таулары, батысында Карпат таулары, солтүстiгiнде Сiбiр жондары, ал
оңтүстiгiнде бүгiнгi Қытай қамалына (Темiр қақпа) дейiнгi орасан зор
территорияны иеленген.
Бiздiң ойымызды Әзiрбайжанның белгiлi түрiктанушы-ғалымы 3.Наджип:
“...түркi тiлдес халықтардың көне жазба әдебиетiн қалыптастыруда бүгiнгi
татар, башқұрт, өзбек, қазақ, қарақалпақ, түрiкмен, әзiрбайжан халықтарының
ата-бабалары белгiлi дәрежеде үлес қосты”,— деп, дәлелдей түседi (56). Ал
белгiлi ғалым Айдаров: “...Орхон ескерткiштерiнен түркi тайпаларының
тарихы, мәдениетi, тiлi мен әдебиетi, әдет-ғұрпы, салт-санасы жөнiнде толып
жатқан деректер табылады...”,— деп, ұлттық салт-дәстүр мен тәлiм-тәрбие
жөнiнде маңызды пiкiрлер тұжырымдайды (1, 7).
Көне мұралардың iшiндегi бiзге кеңiрек мәлiм болғандары Орхон-Енисей
бойынан табылған, тасқа қашап жазылған VI-VIII ғ.ғ. ескерткiштер: түркi
көсемi Бiлге қаған, Күлтегiн батыр мен ақылгөй Тоныкөк құрметiне қойылған
құлпытастар. Оларда ұлы Түркi қағанаты халықтарының тұрмысы мен салты,
мәдениетi мен жауынгерлiк жортуылдары айшықты да мәнерлi тiлмен өсиет сөз
үлгiсiнде баяндалады. Бұларда қазiргi қазақтардың сөз саптау үлгiсiне жақын
шешендiк өнердiң дәстүрлi формалары айқын байқалады. Орта ғасырлық түркi
тiлдi әдебиеттiң таңдаулы туындыларынан да ұшыраспайтын бұл жазуларда
тәңiрiнiң “Жарлығымен” болатын бектер мен қара халықтың қағанға адал
берiлгендiгi, қағандардың қараларды билеп-төстеуi жайында сөз қозғалады.
Мәселен, “Егер сен, түркi халқы, өз қағаныңнан, өз бектерiңнен, өз
отаныңнан жырақ кетпей, бiрге жүрсең, сен өзiң де бақытты өмiр сүресiң,
өзiңнiң отбасыңда болсаң, ешнәрседен мұқтаждық көрмейсiң...” деп, бек пен
қара халықты бiрлiкке шақырады. Түркi халқына қамқорлық жасау мәселесi де
тас жазулардың өзектi арқауы (“Ер жұрек халық, күштi халық”, “Бiзге жеңiс
әперген жер-суымыз (Отанымыз)) деп бiлу керек” т. б.
Тәлiмдiк тұрғыдан, “құлақ қойып тыңдаңыздар, тереңнен ойланып,
толғаныңыздар, өлiмнен ұят күштi... Адам ұлының бәрi де өлмек үшiн туады...
Менiң ағам менi адам еттi” дейтiн жолдар көңiл аударарлықтай (29, 18).
Ежелгi түркiлердiң ауызекi поэзия дәстүрi бiзге IX ғасырда ғұмыр кешкен
әншi, әрi сазгер небiр тамаша күй шығарған Қорқыт атаның есiмiн жеткiздi.
Ол адамзат өмiрiнiң соншалықты қысқалығына наразы болып, пенде атаулыны
ажал кұрығынан құтқармақ болды. Қорқыт өзiнiң жанын жегiдей жеген ой-
сезiмдерiн қазалы жанның үрейiн, өлiмнен қашып құтылудың амалын қобыздың
азалы кұйiмен, поэзиялық көркем тiлмен баяндайды. Ол эпос үлгiсiндегi
поэзиялық мұра ретiнде бiздiң дәуiрлерiмiзге жеттi. Онда Сыр бойын
мекендеген көшпелi тайпалардың тұрмысы мен әдет-ғұрпын, дiни наным-
сенiмдерiн бейнелейтiн мәлiметтер көптеп кездеседi. Олар тәлiмдiк жағынан
да аса қызықты дерек болып табылады. Мәселен, “Анадан өнеге көрмеген қыз
жаман, атадан тағылым алмаған ұл жаман... Менмен, тәкаппар адамды тәңiрi
сүймейдi... Ақылсыз балаға ата дәулетiнен қайран жоқ... қонағы жоқ, қараша
үйден құлазыған тұз артық.. Әйелдiң төрт түрi болады: оның бiрi ниетi қара
әйел, екiншiсi — нысапсыз әйел, үшiншiсi - үйдiң құты болған әйел,
төртiншiсi – кесiрлi әйел...” деп келетiн Қорқыттың нақыл сөздерi өз мәнiн
күнi бүгiнге дейiн жоймай келедi (51, 7—9).
IX—X ғасырларда ұлы Түркi қағанаты бiрнеше мемлекеттерге (қарлұқ,
Түркеш, Қарахан, Қыпшақ, Ұйғыр, Хазар, Қимақ т.б.) бөлiнiп, Араб Халифаты
империясының Орта Азия мен Қазақстан территорияларына үстемдiк
жүргiзулерiне әкелiп соқты. Арабтар ислам дiнiн уағыздаумен бiрге ғылым мен
бiлiм де әкелдi. Нәтижесiнде түркi халықтарының ұлы ғалымдары: Фараби,
Фердоуси, Авиценна, Бируни, Низами, Науаи, Қашқари, Яссауи, Баласағұн және
басқалары араб тiлi мен мәдениетiн меңгердi. Оның үлкен прогрессивтiк
маңызы болды. Көптеген шаһарларда дiни медреселер ашылды, ғылым мен бiлiм
деңгейi артты. Медреселер дiни iлiмдермен ғана шектелiп қалмай, арифметика,
медицина, жақаннама (философия), дiнтану, астрология сияқты әлемдiк маңызы
зор дәрiснама берудi басты мақсат еттi. Бұл жерде қазақ топырағындағы
Отырар қаласында дүниеге келген, Шығыстың екiншi Аристотелi атанған ғұлама
ғалым Әбу Насыр әл-Фарабидiң (870-950) еңбегiне ерекше болды. Ол
математика, музыка, логика, философия, психлогия ғылымдарының негiзiн
салды. Өмiр бойы ғылым жолына берiлiп өмiрiнiң көбiн Сирия, Дамаскiде
өткiздi. Ол бiрнеше ұлттардың тiлiн бiлген, ғылым-бiлiм жолында бар өмiрiн
сарп еткен ғалым.
Адамгершiлiк, азаматтық жолды, ғылым-бiлiмдi мақсат тұтқан ғалым шетте
жүрсе де атамекенiн бiр сәт естен шығармаған шынайы патриот азамат болды.
Iзгiлiк, имандылық, адамгершiлiк қасиеттердi паш еткен Жүсiп
Баласағұнидың “Құтты бiлiк”, Ахмет Жүинекидiң “Ақиқат сыйы”, Махмұт
Қашқаридiң “Түркi сөздерiнiң түсiндiрмесi”, Қожа Ахмет Яссауидiң “Диуани
хикмет” атты еңбектерiнiң ХI-ХII ғ.ғ этикалық-педагогикалық мән-мағынасының
зор болғаны, бұл еңбектердiң он ғасыр өтсе де өзiнiң тағылымдық қадiр-
қасиетiнiң бiр сәт төмендетпейтiнi сөзсiз.
Қазақстан мен Орта Азия елдерiн ХIII ғ. басында Шыңғыс ханның жаулап
алуы мәдениеттiң тоқырауын тудырды.
Көне мәдениет көздерi – Отырар, Сығанақ, Исфиджаб қалалары жалынға
оранды. Қалалар қиратылып, мешiт, медiреселер, сауда дүкендерi, кiтапхана
қорлары талқандалып жоқ болды.
Алтын Орда ыдырап, қазақ даласы Ресей қол астына қарағанға дейiн (1731)
қазақ жерi кескiлескен шайқастардың, қанды майданның аренасына айналды.
Моңғол шапқыншылығына Алтын орданың ыдырауына дейiнгi аралықта (ХIII-ХҮ
ғ.ғ.) түркi тiлдерiнде едәуiр жазба мұралар жасалды. Мәселен Р.Хорезмидiң
“Махаббатнама” поэмасы, ақын Сайф Сарайдың “Гүлстан” аты дастаны атты
еңбектер адалдықты, әдiлдiктi, махаббаты марапаттады.
Дiни медреселерде Шығыс халықтарына ортақ “Чөр кiтаб” атты тәлiмдiк-
танымдық педагогикалық туынды дүниеге келдi.
Атақты астроном Ұлықбектiң әлемде тендесi жоқ обсерваториясы
ортағасырлық үлкен ғылыми жетiстiк болып саналды.
Алтын Орда мемлекетiнiң кезiнде пайда болған “Бабырнама” (“Бабыр
дастаны”), ал Хорезмидiң “Мухаббатнама”, Саиф Сарайдың “Қырық бiр батыр
жыры”, “Гулстан бит турки”, Құтыптың “Хусрау Шырын” сияқты туындылары
сөзсiз жас ұрпақтарға тәлiм-тәрбиелiк ықпалын тигiздi. Бұл кезеңдердегi
тәлiм-тәрбие көрiнiстерi негiзiнен әскери-жауынгерлiк бағытта өрбiдi. Ел
қорғау мәселелерi ұлы ойшылдар мен ақындар шығармаларының өзегi болды. Ата-
аналар ұрпақтарының ең алдымен қайратты, ептi және намысқой, өнерлi болып
өсулерiн талап етiп отырды.
Қазақ хандығының құрылуы — ХIҮ-ХҮ-ғасырларда, Алтын Орда мемлекетi мен
Ақсақ Темiр империясының өзара бақталастықтарының нәтижесiнде әлсiреп,
ыдырай бастаған кезеңдерге тура келедi. Қазақ хандығы — сөзсiз кешегi ата-
бабаларымыз сақтар мен ғұндардың, ежелгi түркiлердiң, Шыңғыс хан мен Алтын
Орда империяларының заңды мұрагерлерi болып саналады.
Алтын Орда империясының ыдырауы — Русь мемлекетiнiң отаршылдық бұғаудан
босанып, өз тәуелсiздiгiн алуына әкелiп соқты. Шыңғысхан мен Алтын Орда
империяларынан саяси тәжiрибе жинақтаған Русь мемлекетiнiң тәуелсiздiк алуы
— қайта өрлеу дәуiрiне (14—16 ғ.ғ.) дөп келдi.
Тарихтың бұл бетi — Шыңғысхан империясының тарихымен бiрге өрбидi. Бiр
кезде Шыңғысхан, Бату, Жошы, Тоқтамыс, Ақсақ Темiр империясының отар елi
болған Ресей, кейiн сол империядан ыдырап, бөлiнiп шыққан халықтарды
(өзбек, татар, ноғай, Сiбiр (Көшiм), Қырым, Астрахан хандықтарын) өз
империясының отар елiне айналдырды.
Қазақ хандығы жаңа мемлекет болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz