Қазақстан Республикасындағы тұтынушылық несиелеудің дамуын талдау
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. Тұтынушылық несиенің теориялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Тұтынушылық несиенің экономикалық мазмұны, сыныптамасы мен түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
2. Қазақстандағы тұтынушылық несиелеу қатынастарының қалыптасуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3 Қазақстандық коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеу
процесін ұйымдастыруы және несиелеу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... .13
2 Қазақстан Республикасындағы тұтынушылық несиелеудің дамуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.1 Екінші деңгейлі банктердің жеке тұлғаларды несиелеудің қазіргі
кездегі жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 24
2.2 Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның негізгі қаржылық көрсеткіштерінің
мінездемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.3 Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның мысалында тұтынушылық несиелердің
дамуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .62
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..65
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .67
Кіріспе
Қазақстан Республикасының қазіргі таңдағы даму барысындағы өзекті
мәселелерінің бірі болып тұрақты әлеуметтік-экономикалық даму арқылы
халықтың тұрмыс деңгейінің сапасының артуын қамтамасыз ету табылады.
Қазақстан 2030 стратегиясы, 2015 жылға дейінгі индустриялдық-инновациялық
даму стратегиясы мен Елбасының Қазақстан халқына арналған жолдауында
халықтың әл-ауқатын нығайту мәселесіне жетекші орын беріліп отыр.
Халықтың өмір сүру деңгейін арттыруда несиелік қатынастардың атқаратын
рөлі өте зор. Тұтынушылық несие негізгі әлеуметтік мәселелерді шешуге әсер
етеді, нақтылап айтқанда индивидумдардың тұтынушылық мүмкіншіліктерін
арттыру арқылы халықтың өмір сүру деңгейін көтереді.
Тұтыну деңгейінің көтерілуі, өз кезегінде, келесі мәселелерді шешеді:
- Қоғамдағы тұрақтылықтың көтерілуі, себебі ондағы маржиналды
элементтердің болуы азаяды;
- Мәдениет, білім алу, денсаулық сақтау деңгейінің көтерілуіне
жәрдемдеседі;
- Қоғамның барлық мүшелеріне әлеуметтік мінездегі құндылықтарды
(тұрғын үй, білім алу, денсаулық сақтау қызметтері мен тұтынушылық
тауарлар) алуға мүмкіндік береді.
Осыдан 6-7 жыл бұрын кез-келгеннің уысына түсе бермейтін несие бүгінде
баршаға қол жетімді. Тұтынушылық несие қазіргі таңда қазақстандықтар үшін
ең өзекті банктік өнім болып отыр. Бұл халықтың әл-ауқатының артуы мен ел
экономикасының нарыққа бейімделе бастағандығының белгісі.
Ғылыми - зерттеу тақырыбының өзектілігі жыл сайын халықтық тауарлар мен
қызметтерді тұтыну көлемінің өсіп және содай-ақ, олардың баға дейгейі де
жылдан жылға артуы себебінен халықтың өз қажеттіліктері, яғни ұзақ мерзімді
қолданыстағы тауарлар мен медициналық, білім алу қызметтерін және тағы
басқа да қажетті мұқтаждықтарды қанағаттандыру үшін тұтынушылық несиенің
өзекті болып отырғандығында.
Дипломдық тақырыптың зерттелу дәрежесі. Тұтынушылық несиенің мәні мен
қажеттілігі, несиелеу әдістерін, түрлерін және проблемаларын зерттеу
Сейітқасымов Ғ.С., Мақыш С.Б., Қалқабаева Г.Н., Хамитова К.Н., Хамитов
Н.Н., Қонақбаев А.Г., Матайбаева Г. сияқты экономистердің еңбектерінде жан-
жақты қарастырылған, алайда жалпы тұтынушылық несие нарығының қазіргі
кездегі жағдайы, дағдарыстың әсері әлі толықтай зерттелмеген.
Ғылыми жаңашылдық. Берілген диплом жұмысының ғылыми жаңашылдығы
тұтынушылық несиелеу көлемінің динамикасына экономико-математикалық
әдістермен талдау жүргізу, облысымыздың банктерінің несиелеу ауқымын
зерттеу, шетелдік несиелеу тәжірибесін практикада қолдануды және
республикадағы экономикалық, әлеуметтік жағдайлардың өзгеруін ескере
отырып, ғылыми және практикалық ұсыныстарды жасауда шоғырланған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты нарықтық экономика шарттарына көшкен
Қазақстан Республикасының банк жүйесіндегі тұтынушылық несиелеуді
ұйымдастырудың теоретикалық және практикалық сұрақтарын зерттеу, атап
айтқанда, халықты несиелеудің деңгейі қандай, елімізде несие алу мүмкіндігі
қандай, халықтың несиелік қатынасқа қатысу деңгейінің қандай екенін
анықтау.
Қойылған мақсатқа байланысты дипломдық жұмыстың міндеттері келесідей:
1. ҚР-да тұтынушылық несиелеудің ерекшеліктерін теоретикалық жағынан
зерттеу;
2. Соңғы ресми ақпараттар негізінде Қазақстан Республикасындағы
тұтынушылық несиелеудің дамуын талдау;
3. Бір жеке банк негізінде еліміздегі тұтынушылық несиелеу процесін,
тәртібін, жағдайын зерттеу;
4. Жеке тұлғаларды несиелеудің шетелдік тәжірибесін елімізде қолданудың
мүмкіндіктері қарастыру;
5. Жасалған зерттеулер негізінде тұтынушылық несиенің даму мәселелерін
анықтап, оларды шешу бойынша ұсыныстар жасау.
Зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасының банк жүйесі және
Қазақстан Халық Банкі АҚ-ы табылады.
Жұмысты зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі ретінде танымның
диалектикалық тәсілі, жүйелі талдау, экономика-математикалық әдістер, атап
айтқанда, корреляциялық және дисперсиондық талдауларды қолдану болды.
Сондай-ақ, қаржылық талдау әдістері, яғни көлденең тәсіл, тік тәсіл,
коэффициенттер талдауы (салыстырмалы шамалардың), салыстырмалы талдау
әдістері қолданылды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан және қорытындыдан тұрады.
Дипломдық жұмыста қарастырылатын период 2006-2008 жылдар.
Жұмысты жазу барысында отандық және шетелдік авторлардың жұмыстары,
мерзімді басылым, нормативті-құқықытық актілер, ресми интернет сайттары
қолданылды.
1. Тұтынушылық несиенің теориялық аспектілері
1.1 Тұтынушылық несиенің экономикалық мазмұны, сыныптамасы мен түрлері
Жиһазды, тұрмыстық техниканы, машинаны, тұрғын үйді сатып алу немесе
үйді жөндеу жұмытарын жасау біржолғы шығындарды талап етеді, ал бұл
жанұялық бюджетке салмақ түсіреді. Ал тұтыну несиесін қолдану – шығыстарды
уақыт бойында тең бөлуге болады. Тұтыну несиесі халықтың әр түрлі
тұтынушылық қажетін қанағаттандырудың құралы ретінде қызмет етеді. Бұл
арада кәсіпкерлік кәсіпкерлік қызмет үшін жеке тұлғаларға берілетін ссуда
тұтыну несиесіне жатпайды.
Тұтыну несиесінде қарыз алушыға жеке тұлға, ал несие берушіге несие
мекемесі, сондай-ақ әр түрлі меншік формасындағы кәсіпорындар мен ұйымдар
жатады.
Нарықтық экономикалы елдерде халыққа қызмет көрсетудің қолайлы әрі
пайдалы формасы ретінде тұтыну несиесі экономикада үлкен рөл ойнайды,
сондықтан да ол мемлекет тарапынан белсенді түрде реттеледі. Реттеу несие
берудің және оны пайдаланудың деңгейінде жүзеге асырылады, әрі бұл реттеу
несиеленетін операцияға өзіндік қаражатпен бастапқы қатысу, несие мерзімі,
процент мөлшерлемесі арқылы түпкілікті тұтынушының несиелеуін мақұлдауда
немесе несиелеу режимін қатайтуда көрінеді.
Әр түрлі елдерде жеке қарыз алушыларды несиелеуге байланысты әр қилы
заңдар қолданылады, алайда олардың бәрін баршаға ортақ нұсқама біріктіреді:
тұтынушылардың өмір деңгейін арттыруға қажетті мөлшерінде несиеге қол
жеткізу.[1, б.68]
Қарыз алушылардың тұтынушылық қарыздары және несиелеу объектілерінің
сыныптамасы бірқатар белгілеріне байланысты жүргізіледі: қарыз алушылардың
типі, қамтамасыз ету түрі, өтеу мерзімі, өтеу әдісі, қолданудың мақсатты
бағыты, несиелеу объектілері, көлемі.
Қолдану бағыттары (несиелеу объектілері) бойынша тұтынушылық несие
Қазақстанда келесідей бөлінеді:
- Күттірмейтін мұқтаждыққа;
- Құрылысқа және тұрғын үй сатып алуға;
- Жеке тұрғын үйді күрделі жөндеуге.
Ауылды жерде тұратын азаматтарға, сондай-ақ, мал мен құс ұстайтын үй
алдындағы құрылысқа және жеке шаруашылықта қолданатын кіші механизация
сатып алу үшін беріледі.[2, б.85]
Бау-бақша кооперативтері мен серіктестіктеріне бақша үйлерін және бақша
телімдерін жақсылап жайландыру үшін қарыздар беріледі. Банктер, сондай-ақ,
автокөліктерге,ұзақ мерзімді қолданыстағы тауарларға, сиырлар мен
бұзауларды да сатып алуға несие береді.
Несиелік келісімнің субъектілері бойынша тұтынушылық несиелер келесідей
бөлінеді:
- Банктік тұтынушылық несиелер;
- Сауда ұйымдары ұсынатын қарыздар;
- Банктік емес типтегі несиелік ұйымдардың (ломбардтар, жалдау пунктері,
несиелік кооперативтер, т.б.);
- Жеке тұлғалар ұсынатын жеке меншік тұтынушылық қарыздары;
- Қарыз алушылардың өздері жұмыс істейтін ұйымдардың беретін тұтынушылық
қарыздары.
Несиелеу мерзіміне қарай тұтынушылық несиелер келесідей бөлінеді:
- Қысқа мерзімді (1 күннен 1 жылға дейін);
- Орта мерзімді (1 жылдан 3 жылға дейін);
- Ұзақ мерзімді (3 жылдан астам).
Мерзім бойынша тұтынушылық несиелердің бөлінуі шартты болып табылады.
Қазақстандық коммерциялық банктер қарыздарды ұсынғанда оларды, әдетте,
қысқа мерзімді (1жылға дейін) және ұзақ мерзімді (1 жылдан астам) деп
бөледі.[3, б.87]
Тұтынушылық несиені беру тәсіліне қарай мақсатты және мақсатты емес
(күттірмейтін мұқтаждықтарға, овердрафт, т.б.) деп бөледі.
Қамтамасыз ету бойынша қарыздарды қамтамасыз етілмеген (бланктік) және
қамтамасыз етілген (кепілмен, гарантпен, сақтандырумен) деп бөледі. Банктің
қамтамасыз ету талап етуінің басты себебі – қарыз алушының қарызды
мерзімінде және толықтай өтеуге қалауы немесе мүмкіндігі болмаған жағдайда
зиян шегу тәуекелдігі. Қамтамасыз ету қарыздың өтелуінің кепілі бола
алмайды, бірақ тәуекелді азайтады.
Өтеу әдісі бойынша біржолғы және бөлініп төленетін қарыздар болып
ажыратылады.
Бөлініп төленетін қарыздарға жатады: тең өтелетін қарыздар (ай сайын,
тоқсан сайын және т.с.с.); тең өтелмейтін қарыздар (өсіп отырады немесе
кеміп отырады) – белгілі бір факторларға тәуелді, мысалы, қарызды өтеудің
соңғы мерзімдері немесе несиелік келісім аяқталуы жақындағанда.
Бөлініп төленетін несиелер екі пішінде болуы мүмкін: тура және жанама.
Тура банктік несие кезінде несиелік келісім банк және қарыз алушы –несиені
қолданушы арасында бекітіледі. Жанама банктік несие кезінде банк пен
клиента арасында делдал болуды көздейді. Бұндай делдалдар ретінде жиі
жағдайларда жеке сауда-саттық кәсіпорындары болады. Бұл жағдайда несиелік
келісім клиент және сауда үйі арасында бекітіледі. Жанама банктік несие
пішіні шет елдерде жақсы дамыған. Мысалы, АҚШ-да автокөлік алуға берілетін
несиелердің 60%-ы жанама несие болып табылады екен.
Пайызды өндіріп алу бойынша қарыздар келесідей бөлінеді:
- Ұсынылған бетте пайыз ұсталатын қарыз;
- Қарызды толық өтеу сәтінде пайыз ұсталатын қарыз;
- Несиені қолданудың барлық мерзімінде пайыздар тең үлестермен төленетін
қарыз (тоқсан сайын, жарты жылда 1 рет немесе арнайы бекітілген
графикпен).
Аннуитеттік төлемдермен қарыз деген ұғым бар Бұл жағдайда төлемдермен
қоса, қарызды қолданған үшін пайыздар бір мерзімде төленеді.
Ақша құралдарының айналым мінезіне қарай біржолғы (разовый) және
жаңғырмалы (револьверді, ролловерді) болып бөлінеді. Револьверді несиелерге
несиелік карточкалар арқылы берілетін несиелерді немесе овердрафт түріндегі
несиелерді жатқызуға болады.[4, б.17-19]
Кезек күттірмейтін қажеттілік несиесін (орта мерзімді несие) екінші
деңгейлі банктер дербес табыс көзі бар азаматтарға (оның ішінде,
зейнеткерлерге де), олардың тұрғылықты жері бойынша бөлімшелері арқылы
береді.
Тұтыну несиесінің келесі түрі – капиталдық шығындарға аралған несие
(ұзақ мерзімді) – кезек күтткрмейтін қажеттіліктерге арналған несиеден
айырмашылығы – халықтан оны қалай пайдалнатыны жөнінде есеп беруді және
банктен алынған соманың мақсатты бағыты туралы құжаттарды талап етеді.
Азаматтардың құрылыс салуына (реконструкция) және тұрғын үй сатып
алуына көмек көрсету мақсатында банктер тұрғын үй несиесінің екі түрін
ұсынады:
- Тұрғын үй құрылысына (реконструкция) яғни, құрылыс жұмыстарын тікелей
қаржыландыруға арналған қысқа мерзімді несие (құрылыс несиесі);
- Тұрғын үй сатып алуға ұзақ мерзімді несие.
Тұрғын үй проблемасын шешуде халыққа көрсетілетін қаржылық несиелік
қолдау азаматтардың өз қаражатымен, сондай-ақ, құрылыс салуға немесе тұрғын
үй сатып алуға демеу қаржыны өтеусіз берідің негізінде жүзеге асырылады.
Несие алу үшін қарыз алушы банкке ссуданы беру туралы өтініш, оған
қоса, банкке белгіленген тәртіпте келісілген және бекітілген сматалық
жобалау құжаттамалары және клиенттің төлем қабілетін анықтауға қажетті
құжаттар (жұмыс орнынан берілетін анықтама), сонымен бірге, қамтамасыз
етілген міндеттеме берілуі тиіс.
Азаматтардың қамтамасыз етілген міндеттемесі ретінде жылжымайтын мүлік
кепілзаты келісімшартының, бір немесе одан көп азаматтардың, сақтандыру
компаниясының және өзге де заңды тұлғалардың кепілгерлігін (гарантия)
ұсынуға болады.
Кепілге салынатын затқа мыналар жатуы мүмкін:
- Қарыз алушының меншігіне жататын құрылыс салуға арнарған жер учаскесі
немесе осы учаскеге өзге де мүліктік құқықтар;
- Дайын тұрғын үй немесе аяқталмаған құрылыс, өзе де мүлік түрлері мен
кепілзат ретінде пайдалануға болатын ҚР- қолданыстағы заңына сәйкес
келетін мүліктік құқық.
Негізігі қарыздың сомасы және ссуда бойынша пайыз толық өтелмейінше
қарыз алушының жылжымайтын мүлікті үшінші тұлғаға сатуына немесе оның
мүліктік құқығын беруіне банктің жазбаша келісімінсіз құқығы болмайды.
Банк тұрғын үй несиесін несиелеудің, атап айтқанда, мақсатты
пайдаланылуы, қамтамасыз етілуі, мерзімділігі, қайтарылуы және ақылылығы
секілді негізгі принциптерін сақтай отырып береді. Құрылыс салу үшін немесе
тұрғын үй сатып алу үшін алынған ссуданың өз мақсатында пайдаланылмағаны
анықталған жағдайда банк берілген несиені мерзімінен бұрын өндіріп алуға
құқылы болады, ал қарыз алушы несиені қайтармаған жағдайда банк несиені
кепілге салынған түліктен немесе кепілгерден өндіріп алады.
Тұрғын несиесінің тағы бір түрі – құрылыс несиесі – қарыз алушы ашқан
несие желісінің негізінде беріледі. Әрі-беріден соң ссуда құрылыстық
монтаждау жұмысының аяқталған кезеңінің құнына сәйкес бөлектеп (біртіндеп)
беріледі. Банк кезеңдерді кейін инспекциялаумен құрылыс графигіне сәйкес
кезең сайын аванс беру арқылы жұмысты қаржыландыра алады.
Тауарларды несиеге сатуды барлық меншік формасындағы бөлшек сауда
кәсіпорындары сатылу күніндегі баға бойынша жүзеге асырады (баға кейі
өзгеретін болса да қайта есептелмейді).
Несиеге автокөлік, жиһаз, тоңазытқыш, мұздату камерасы, теледидар және
т.с.с. ұзақ уақыт пайдаланылатын тауарлар сатылады.
Несие алынатын тауарлардың қолма-қол ақшамен төленетін бастапқы
жарнасы, сондай-ақ, оны бөлктеп төлеудің мерзімі (несие мерзімі) тауардың
құнына және қарыз алушының табысына қарай анықталады.
Тауардың құны несиенің шекті сомасынан асып түсетін жағдайда тауар құны
мен несие сомасы арасындағы айырмашылық қолма-қол ақшамен немесе қролма-қол
ақшасыз есеп айырысу бойынша төленуі қажет.
Сатып алушыдан кәсіпорынның пайдасына несие сомасының пайызы өндіріліп
алынады. Бұл пайыздың мөлшерін сауда кәсіпорны банк несиесінің қолданыстағы
мөлшерлемесін ескере отырып белгілейді, берілген несие сомасындағы тауардың
құнын сатып алушы айына бір мәрте бірдей үлестермен өтейтін болады.
Тұрғын үйге арналмаған жеке тұлғалар ссудасының маңызды көзіне оны
қалыптастыратын, әрі ауыстыратын құралға несие карточкалары жатады.
Банк карточкалары үш тараптың қатысуын ұйғарады:
- Несие карточкасының эмитент-банкісі;
- Несие карточкасының иесі;
- Несие карточкасын тауарлар мен қызмет көрсетулердің төлем құралы
ретінде қабылдайтын сауда ұымдары.
Тауарлар мен көрсетілген қызметтердің ақысын несие карточкасымен клиент
шотында қаражат болмаған жағдайда да, яғни банк несиесінің есебінен төлеуге
болады. Банк өз қызметі үшін әрбір операцияның сомасынан белгілі бір
пайызды өндіріп алады. Төлем карточкасын пайдаланушылар, сонымен бірге, жыл
сайын белгілі бір соманы карточкаға қызмет көрсетуі үшін және оны жыл сайын
аударып отыруға міндетті.
Тұтыну несиесін тұрақты түрде берудің бұл тәсілі шетелдерде де кеңінен
тарап отыр. ВИЗА, Америкэн Экспресс, Мастер кард секілді халықаралық
қаржы ассоциациялары осы пластикалық карточканың кез-келген түрін
көрсетуде.
Тұтыну несиесіне, сондай-ақ, ломбард та жатады. Ломбардтар (несиені)
халыққа жеке пайдаланатын жеке үйде тұтынылатын заттың кепілдігімен береді.
Ссуданың мөлшері кепілге салынған заттың түріне,оның нарықтық құнына және
ломбард белгіленген кепілдікті қамтамасыз етідің шегіне қарай анықталады.
Бүгінгі таңда, әсіресе, жекеше ломбардтар кеңінен тараған. Сол себепті де
ломбард несиесінің пайыздық мөлшерлемелері жоғары болып келеді. Тіпті
банктік пайыздық мөлшерлемелерінен де асып түсетін кездері де болады.[1,
б.69-74]
Қазіргі кезде екінші деңгейдегі банктердің жеке тұлғаларға беретін
несиелеріне тұтыну және ипотекалық несиелер жатады. Тұтыну несиесінің
мынадай түрлері қолданылуда:
автомобилдік несие;
ұзак мерзімде пайдаланылатын тауарлар сатып алуға берілетін несие;
тұргын үйді жөндеу жүмыстарына берілетін несие;
аса қажеттіліктерге (оку, емделу, демалу жэне т.с.с.) берілетін несие.
Мұнда автомобильдік несие бойынша жаңа жэне жүрілген автомо-бильдерді
банк несиесі көмегімен алуға болады.
Ұзақ мерзімде пайдаланылатын тауарларға мыналар жатады:
- жиһаз;
- сантехника;
- аудио-видео және тұрмыстык техникалар;
- компьютер жэне оргтехника;
- басқа да тұтыну тауарлары.
Тұрғын үйді жөндеу жұмыстарына: үйдің ішінде және сыртында құрылыс және
баска да жөндеу жұмыстарын жүргізу жатады.[5, б.63]
Тұтыну несиесінің бір түріне жалақы несиесін жатқызуға болады. Жалақы
несиесі - карточкамен банктен жалақы алатын клиенттерге арналған ай сайын
жаңартылып отыратын қысқа мерзімді несие.
Жалақы несиесін банкке бармай-ақ банкомат арқылы алуға болады. Жалақы
несиесі сіздің карточкамен алатын жалакыңыздың 70%-ға,дейін мөлшерде (әр
банкте әр қалай) бекітілген лимит сомасында беріледі. Жалақы несиесін
пайдаланбасаңыз онда ешқандай пайыз төлемейсіз. Ал егер жалақы алғанга
дейінгі мерзім ішінде пайдалансаңыз сол пайдаланған сомаға жэне күнге
банкке пайыз төлеуге тиістісіз.
Мысал. Жалақы 30000 теңгені кұрайды, карточкаға 70% несиелік лимит
қойылған және ол 21000 теңгені кұрайды. Егер оның 15000 бір апта
пайдаланылса, ал жылдық мөлшерлеме 25%-ды құраса, пайдаланған мерзім ішінде
банкке төлейтін соманы томендегідей түрде анықтаймыз: 15000*25* 7360*100 =
72 тенге 91 тиын
Банкоматтан сіздің карточкалық шоттағы қалдығы туралы мындай мәлімет
беріледі: Меншікті қаражат - 30000 теңге. Несиелік лимит - 21000 теңге.
Қолжетімді қаражат - 51000 теңге.[6, б.286]
Халықтың өмір сүру деңгейін арттыруда несиелік қатынастардың атқаратын
рөлі өте зор. Тұтынушылық несие негізгі әлеуметтік мәселелерді шешуге әсер
етеді, нақтылап айтқанда индивидумдардың тұтынушылық мүмкіншіліктерін
арттыру арқылы халықтың өмір сүру деңгейін көтереді.
Тұтыну деңгейінің көтерілуі, өз кезегінде қоғамдағы тұрақтылықтың
көтерілуіне, мәдениет, білім алу, денсаулық сақтау деңгейінің көтерілуіне
жәрдемдеседі, қоғамның барлық мүшелеріне әлеуметтік мінездегі құндылықтарды
(тұрғын үй, білім алу, денсаулық сақтау қызметтері мен тұтынушылық
тауарлар) алуға мүмкіндік береді.[7, б.40]
2. Қазақстандағы тұтынушылық несиелеу қатынастарының қалыптасуы
Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алғанға дейін КСРО кезінде
тұтынушылық несие кең тараған болатын. Несие үшін жылдық пайыз 0,5%
болатын, ал мерзімі өтіп кеткен несиелер үшін 3% төленетін.[8] Біздің
елімізде қайта құру процесіне дейін (1987 жылға дейін) экономикада екі
түрлі тұтыну несиесі басымдыққа ие болды:
- Ұзақ уақыт пайдалануға жарамды тауарларды сатып алуға арналған
несие;
- Тұрғын үй құрылысының (жеке және кооперативтік)несиесі.
Ұзақ уақытқа пайдалануға жарамды тауарларды сатып алуға арналған несие
жанама сипатта болады, өйткені оны банкттердің делдалдығы арқылы әр түрлі
сауда ұйымдары беріп келді.
Тұрғын үй құрылысының (жеке кооперативтік) несиесінің несие мекемелері
(Мемлекттік банк және құрылыс банкі) тікелей берді.
Өндірістің құлдырауымен, соған орай тауар айналымының әлсіреуімен,
сондай-ақ, бөліп-бөліп төлеумен тауарларды сатып алу формасында халықты
несиелейтін жекеше коммерциялық құрылымдардың бөлшек саудада белсенді түрде
құрылуымен бірге шаруашылық жүргізудің нарықтық формасының қалыптасу
басталған кезде қолға алынған осы шаралардың нақты мәні болмай қалды.
Тұрғын үй несиесін, сонымен қатар, тұтыну несиесінің кейбір түрлерін
беру жүзеге асырылды. Мәселен, несиелер мыналарға:
- құрылысқа және бау учаскелерін көріктендіруге;
- ауылдық жерлердегі маусымдық тұруға арналған үйлердің құрылысына,
оларды сатып алу мен жөндеуге;
- мал төлдерін сатып алуға және саырауға берілді;
- 1987 жылы құрылған Қазақстан Жинақ банкісі тұрмысқа қажетті тұтыну
несиесін берді.
Тұрмысқа қажетті тұтыну несиесін ҚР Халық банкісі заңды тұлғаларды
несиелеуде қоданылатын, атап айтқанды, несиенің қайтарылуы, несие мерзімі,
несенің мақсатты бағыты, несиенің ақылылығы және қамтамасыз етілуі секілді
прмнциптерді сақтай отырып берді. Ссуданы беру кезінде басшылыққа алынатын
маңызды өлшемге қарыз алушының төлем қабілеттілігі жатады.[1, б.68-69]
Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алғаннан кейін тұтынушылық
несиелеу бірден дамып кете алмады, себебі бұл несие түрінің дамуы үшін елде
саяси және экономикалық тұрақтылық, заңнамалық негіздер керек болды.
1993 жылдан бастап Мемлекеттік тұрғын үй құрылыс банкі бекітілген
Мемлекеттік бағдарлама негізінде 30 жылға дейінгі мерзімге тұрғын үй салу
және сатып алуға несиелер берген. Бұл бағдарламаға сәйкес негізігі
қарызгерлер кезекте 10 немесе одан да көп жыл тұрған бюджеттік сала
жұмыскерлері болып табылды.[9, б.121]
Ипотекалық несиелеу жүйесінің дамуына келетін болсақ, Қазақстан өз
тәуелсіздіген алғанға дейін Кеңес Одағы құрамына кірген республикаларды
жылжымайтын мүлік нарығы болған жоқ, сәйкесінше ипотекалық несиелеу жүйесі
де болмады. Республикамыз тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін тұрғын ұй
және коммерциялық жылжымайтын мүліктің негізгі бөлігінің жекешелендіруі
болып, құқықтық база құрылып, жылжымайтын мұлік нарығы дами бастады және
сәйкесінше, ипотекалық несиелеу жүйесі дами бастады. 1995 жылы ҚР
Президентінің Заң күші бар Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы жарғысы
қабылданды. Алайда, инфляцияның жоғары қарқындарына байланысты, қаржылық
жағдайдың тұрақсыздығына байланысты ипотекалық несиелеу жүйесін қолдану
мүмкіндігін анықтайтын заң бөлігі 1999 жылға дейін тәжірибе жүзінде
қолданылмады. 2000 жылдан бастап Қазақстанда ипотекалық несиелеу жүйесінің
белсенді қалыптасу периоды басталды.[10, б.28] 2001 жылдан бастап
халықаралық стандарттарды ескере отырып жасалған ипотекалық несиелеу жүйесі
енгізілген.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында АҚШ, Германия және Малайзия
мемлекеттерінің тәжірибесін ескере отырып, жасалынған тұргын үй ипотекалық
несиелеу жүйесі қызмет етуде. Аталған жүйе бойынша тұрғын ипотекалық
несиелерін берушілер екі деңгейден тұрады:
- бірінші деңгейде - алгашқы тұргын үй ипотекалық несиесін берушілер,
соның ішінде: банктер мен банктік емес ұйымдар;
- екінші деңгейде-алғашқы тұрғын үй ипотекалық несиесін берушілерден
берген несиелері бойынша талаптарын және кепіл құқықтарын сатып алуды
жүзеге асыратын, қайта қаржыландырушы ұйымдар.
Мүндай тұрғын үйді ипотекалық несиелеу жүйесінің Қазақстандағы қызмет
етуі, өзге ТМД елдерінен ерекшеліндіріп тұрады.
Тұрғын үй ипотекалық несиесін беруші екінші деңгейіне банктер және
құрылған мамандандырылған Тұрғын үй құрылыс жинақ банкі АҚ және банктік
емес ұйымдарға банктердін құрылтайшылығымен ашылған ипотекалық компаниялар
жатады.
Қайта қаржыландырушыға Қазақстан ипотекалық компаниясы АҚ жатады.
Аталған компания тұрғын үй нарығын бюджеттен тыс қаражат көздері есебінен
қаржыландыруды жүзеге асыруда және ипотекалық несиелеуді енгізуге маңызды
рөл атқаруда.
Қазақстандағы тұрғын үйді ипотекалық несиелеу жүйесіндегі басты
ерекшелік мұндағы Қазақстан ипотекалық компаниясының қызмет етуімен
байланысты.
Қазақстан ипотекалык компаниясы (ҚИК) 2001 жылы ақпанда ҚР Ұлттық
банкінін ықпалымен құрылды. Оның қызметінің басты мақсаты еліміздегі
ипотекалық несиелеу жүйесін дамыту және тургын үй қурылысын узақ мерзімді
қаржыландыру тужырымдамасын іс жүзіне асыру болып табылады.
Компаниянын қызметі, сондай-ақ тургын үйді ұзақ мерзімді қаржыландырушы
банктер мен банктік емес уйымдардың активтері мен пас-сивтерінің қурылымы
сәйкес келмеген жагдайлардан туындайтын тәуекелдердің алдын алып,
өтімділігін арттыру, халықтың тұрғын үйге деген төлем қабілеттілік
сұранысының көлемін ұлғайтуға мүмкіндік жасауға бағытталады. ҚИК-ның рөлі
ипотекалық несиелер бойынша талап ету құқықтарын серіктес банктерден сатып
алу арқылы қайталама ипотека нарығын реттеу және сатып алынған талап ету
кұкықтармен қамтамасыз етілген ипотекалық бағалы қағаздарды шығарудан
тұрады. Сатып алған ипотекалық несиелерге әр түрлі қызмет көрсетуді
серіктес банктер жүзеге асырады. Қажетті несиелер портфелін
қалыптастырғаннан кейін Компания ипотекалық несиелерді кепілге алып
облигацияларды шығарады жэне оларды қор нарығында орналастыру арқылы
тартылған қаражаттарды серіктес банктерді қайта қаржыландыруға бағыттайды.
Сөйтіп, тұрғын үй секторын қаржыландыру үрдісі үздіксіз жалғасады.[11]
Қазіргі кезде екінші деңгейлі банктер және мамандандырылған банктік
емес қаржылық мекемелер тұрғын үй және коммерциялық жылжымайтын мүлікті
сатып алуға, жөндеуге ипотекалық несиелерді беру бойынша белсенді қызметін
жүргізуде.
1.3 Қазақстандық коммерциялық банктердегі жеке тұлғаларды несиелеу
процесін ұйымдастыруы және несиелеу ерекшеліктері
Коммерциялық банктер мен оның клиенттері арасындағы несиенің
қозғалысына байланысты несиелік қарым-қатынастардың пайда болу және даму
негізі болып несиелік процесс саналады. Несиелік процесс коммерциялық
банктің қарыз капиталының бүтіндей айналымдылығын және жеке банктік
қарыздың өміршеңдік циклін қамтиды.
Несиелік процесс өзіне келесілерді кіріктіреді:
1. Несиенің жобалануы;
2. Несиенің жүзеге асуы;
3. Несиенің талдануы.[12, б.182]
Несиелік процестің әр құрылымдық блогі кезеңдерден тұрады. Олар 1-
сызбада көрсетілген.
Қазақстандық коммерциялық банктердегі жеке тұлғаларды несиелеу
кезіндегі несиенің жүзеге асу процесін ұйымдастыруы кезеңдерін тереңірек
қарастырайық.
1-кезең. Қарыз алушымен сұхбаттасу және алдын ала квалификация. Жеке
тұлғамен сұхбаттасу және оған кеңес беруді банктің фронт-кеңсесінің
қызметкері – несие менеджері жүзеге асырады. Алдын ала сұхбаттасу барысында
несие менджері клиенттің қандай мақсатқа несиені алуды қалайтынын, қандай
сома сұрайтынын, қанша мерзімге алатынын және кепілге қандай мүлікті
ұсынатындығы туралы ақпараттарды біледі. Банк тарапынан клиентке берілетін
несиенің шарттарымен таныстырады.
Егер осы сияқты шарттармен клиент келіскен жағдайда несие менеджері
клиенттен қажетті құжаттар пакетін талап етеді де, несиелеу процесінің
келесі кезеңіне көшеді.
Сызба 1. Несиелік процесс кезеңдері[12, б.183]
2-кезең. Клиенттің құжаттарын қабылдау. Құжаттардың тізімі әдетте
келесідей болады:
- клиенттің қарыз алуға сауалнама-өтініші;
- жеке куәлігінің көшірмесі;
- СТТН көшірмесі;
- Соңғы 6 немесе 12 айға бөлініп көрсетілген жалақы және басқа табыстары
туралы жұмыстан берілетін анықтама;
- Жұмыс өтелі (стажы) туралы жұмыс орнынан анықтама,
- Үй кітабының көшірмесі;
- Кепілдік нысанына құқық беретін құжаттар;
- Кепілдік берушінің отбасылық жағдайын растайтын құжаттар (заңды некеде
тұрса, неке туралы куәліктің нотариалды түрде куәландырылған
көшірмесі, некедк тұрмаса, онда кепілге қойылатын мұлікті сатып алу
кезінде некеде тұрмағандығы туралы нотариалды түрде куәландырылған
мәлімдемесі (түпнұсқасы), кепілдік берушінің жұбайының және басқа
қосымша иегерлерінің нотариалды түрде куәландырылған келісімі
(түпнұсқасы)).
Қарыз алушы несие менеджерімен сұхбаттасқаннан кейін сауалнаманы
(қосымша1) толтырып, кейін оған қол қояды.
3-кезең. Несиелік бюродан алынған мәліметер негізінде өтініш берушінің
несиелік тарихын талдау.[13, б.96]
4-кезең. Өтінішкерге (егер болса, гарантқа) андеррайтинг жүргізу:
- Несиелік қабілетін талдау;
- Төлем қабілеттігін талдау;
- Жалақы түріндегі орташа айлық табысты есептеу;
- Басқа да орташа айлық табысты есептеу;
- Жоба бойынша резюмені дайындау.
Карыз алушынын несиелік кабілеті - қарыз беруші мен алушы арасында
жасалған келісім-шартқа сәйкес қарыз алушының өзінің қарыздық
міндеттемелерін толық көлемде жөне уақытылы өтей алу қабілеті. Несиелік
қабілетілікті талдау келесілерді қамтиды:
1. қарыз бойынша ұсынылып отырған кепілді бағалау;
2. Бас банк немесе банк филиалының қызметтерінің (заң қызметі, бөлшек
бизнесбойынша несиелік тәуекелдерді басқару қызметі, қамтамасыз етуді
(кепілді) бағалау қызметі, қауіпсіздік қызметі) жобаны экспертизадан
өткізуі;
3. Өтінішкердің (гаранттың) несиелік тарихын талдау.
Өтінішкердің төлем қабілеттілігін талдау кезінде өтінішкердің (тең
қарыз алушының, гаранттың) орташа айлық табысын және жоба бойынша ОД
коэффициентін (өтінішкердің ай сайынғы міндеттемелерінің жалпы сомасының
оның орташа айлық табысына (жиынтық табысына) қатынасы; О-қарыз алушының
(тең қарыз алушының) ай сайынғы міндеттемелерінің жалпы сомасы; Д-қарыз
алушының (тең қарыз алушының, гаранттың) орташа айлық табысы (жиынтық
табысы)) есептейді. Ал егер жоба бойынша LTV коэффициенті (Loan to Value –
сұралып отырған қарыз сомасының ол бойынша қойылған кепілдің нарықтық
құнына қатынасы) 50%, не одан да кем болса, төлем қабілеттілікті бағалау
өтінішкердің табысын құжатты түрдегі дәлелдеусіз, тек анкеталық мәліметтер
негізінде де жасалады.[14, б.144]
Банк қарыздың максималды мүмкін сомасын анықтаған кезде өтінішкердің
(тең қарыз алушының, гаранттың) табыс алу көздері ретінде келесілерді
есепке алады:
1. Салықтар төлегеннен кейін жалақы түріндегі табыскәсіпкерлік
қызметтен ресми түрде декларирленген табыс;
2. Қосымша табыс ретінде өтінішкердің (гаранттың) банктің филиалында
ашылған банктік шоттарға түсетін зейнетақы төлемдері;
3. Өзге де табыс (жылжымайтын мүлік үшін арендалық төлем түрінде және
т.с.с.).
Несиелік сарапшы есептеулердің нәтижелері негізінде Несиелік комитеттің
қарауына арналған несиелік сараптама қорытындысын жасайды.[15, б.98]
Несиелік құжаттарға заңи сараптаулар кезінде қарыз алушының аза-
маттығы, оның қркаттарының заңдылығы жэне кепіл затына құқық беретін
құжаттардың шынайылығы мен қарыз алушының меншікі құқығын тексереді.
Осы кезеңдегі келесі бір маңызды қадам кепілге қоятын затын бағалау.
Кепіл затын бағалауды тәуелсіз бағалау немесе банктің өзінің бағалаушылары
жүзеге асыруы мүмкін. Айталық, кепіл заты ретінде 2 бөлмелі пәтер
ұсыналады. Бағалаушы бағалау нәтижесі бойынша Несиелік комитетке есеп беру
құжатын даярлайды.
Жылжымайтын мүліктің қүнын бағалауда үш негізгі әдіс қолданылады:
1. Шығындық әдіс. Бұл әдіс 5 сатыдан тұрады:
* жердің қүнын бағалау;
* ғимараттың, қосымша қүрылыс объектілерінің ағымдағы қүнын бағалау;
* моральдық жэне заттай тозу шамасын бағалау;
* тозу күнын белгіленген қүнынан шегеріп тастау;
* жер күнын ғимараттың қүнына қосып, мүліктің жалпы құнын
бағалау.
2. Табыстық әдіс. Бұл әдіс күту принципіне негізделеді, яғни
жылжымайтын мүлікті сатып алушының алдағы уақытта табыс алатынын есепке
алып, мүлікті багалайды. Мұндай бағалау төмендегідей кезектілікпен
жүргізіледі:
* жыл сайынғы жалгерлік табысты бағалау;
* бос қалған орындарды ұстауға кететін жэне жалгерлік ақы жинауға
жүмсалатын шығындар шегеріліп тасталады;
* мүлікті пайдалануға жыл сайын жұмсалатын шығыстарды шегеріп тастап, таза
пайдалану табысын анықтайды;
* мүліктен алатын табысының бағасын анықтайды; Бүл капиталдану нормасы
таза пайдалану табысының мүлікті нарықта сату бағасына қатынасы арқылы
анықталады.
* Капиталдану нормасы жэне таза пайдалану табысы негізінде мүліктің қүны
мынадай формула бойынша есептеледі:
Мүлік құны = Таза пайдалану табысыКапиталдану
нормасы
3. Сатуды тікелей салыстырмалы талдау әдісі. Бұл әдіс нарықтағы
субъектілерінің жылжымайтын мүлікті сатып алу-сату мэмілесіне негізделеді.
Бағалау процедурасының негізгі кезеңдері төмендегідей:
* жылжымайтын мүлікті бағалауға, сатуға байланысты жасалған мэ-мілелер,
ұсыныстар туралы акпараттар жинау максатында нарықты зерттеу;
* ақпараттың шынайылығын растау максатында акпаратты таңдау;
* жылжымайтын мүлікті бағалауға сэйкес келетін өлшем бірлікті таңдау және
эр таңдалған өлшем бірлігі бойынша салыстырмалы талдау жүргізу;
* нарықта сатылатын сол типтес мүліктің жекелеген элементтерімен
бағаланатын объектіні салыстыру.
Жылжымайтын мүлікті бағалауда пайдаланылатын әрбір әдістердің
артықшылықтары мен кемшіліктерін мынадай критерийлерге байланысты
анықталады:
Талдау жасалатын ақпараттар түрі, сапасы жэне ауқымдылығы;
Мүліктің қүнына ықпал ететін ерекше факторлардың ескерілуі;
Жылжымайтын мүлік нарығындағы жалпы экономикалық жағдайды есепке алу;
Қарастырылатын аудандағы экономикалық, саяси және физикалық күштердің
ықпалын есепке алу.
5-кезең. Шешім қабылдау. Банктің несиелік комитеті клиентерді
топтастыруына байланысты шешім қабылдайды:
- Стандартты (біртекті) өтініштерді қарау бойынша базалық процедура;
- Банкпен ерекше қарым-қатынаста болып табылатын клиенттер бойынша шешім
қабылдау;
- VIP-клиенттердің өтініштерімен жұмыс жасау. [6, б.295-296]
6-кезең. Қарыз келісімін жазба түрінде дайындау (оформлять). Несиелік
комитеттің оң шешімінің шығаруына байланысты қарыз алушы мен банк арасында
несиелік жэне кепіл туралы келісімшарттар жасалады. Несиелік жэне кепіл
туралы келісімшарттарды банктің заңгерлері даярлайды. Онда қарыз беруші мен
қарыз алушылардың құқықтары мен міндеттері, жауапкершіліктері жэне өзге
мәселелер қамтылады. Қарыз алушы несиелік жэне кепіл туралы келісімшарттың
шартымен келіскен жағдайда оған қолын кояды. Мұндағы несиелік келісім шарт
2 данада, егер жылжымайтын мүлік кепілге алынған жағдайда кепіл туралы
келісімшарт үш данада жасалады. Несиелік келісімшарттың бір данасы қарыз
алушыға беріліп, бір данасы банктегі клиенттің іс-құжатында тіркеледі.
Кепіл туралы келісімшарттың бір данасы Жылжмайтын мүлікті тіркеу мекемесіне
кепіл затына арест қою үшін тапсырылады.[16, б.96]
7-кезең. Қарызды беру. Қарыз алушының атына ағымдық шот ашылып, ең
басты оған бастапқы жарна мөлшері салынғаннан кейін барып, банктің беретін
несие сомасы аударылады. Қарыз алушыға несиелік кызмет көрсеткені үшін банк
белгілі мөлшерде комиссия алады. Қарыз алушы шоттағы соманы қолма-қол
ақшаға айналдырған үшін банкке тиісті мөлшерде комиссия төлейді. Сонымен
катар, банк кепілге алынған мүлікті сақтандыруды талап етеді жэне егер
сақтандыру қызметі банк тарапынан көрсетілсе қарыз алушы тарапынан оған
қосымша сақтандыру жарнасы төленеді. Банк несиелеу кезінде аннуитеттік
төлемдер қолданады. Аннуитеттік есептеулер бойынша карыз алушы ай сайын
бірдей сомада төлемдер жасайды. Кейбір банктер ай сайын қысқарып отыратын
есептеу эдістемесін қолданады. Ол екеуінің кандай айырмашылығы бар
екендігін білу үшін мысал келтірейік.
Мысал. Қарыз алушы айталық 600 мың теңге сомасында 5 жылға, 13 пайыз
жылдык мелшерлемеде ипотекалық несие алсын.
Қарыз алушы ай сайын мынадай негізгі қарыз сомасын төлейді:
60000060= 10000 теңге.
Бірінші айдағы төленетін сыйақы мөлшерлемесі:
600000*13,0 100 *12 = 6500 теңге
Демек, қарыз алушы бірінші айда төмендегідей мөлшерде банкке төлем
жасайды:
10000+ 6500 = 16500 теңге
Екінші айдағы төленетін сыйакы сомасы негізгі қарыздың калган сомасына,
ягни 590000 теңгеге катысты есептеледі:
590000*13,0100*12 = 6391,67 теңге
Демек, қарыз алушы екінші айда төмендегідей мөлшерде банкке төлем
жасайды:
10000 + 6391,67 = 16391,67 теңге
Нәтижесінде, яғни ең соңғы айда қалатын негізгі карыз сомасы 10000
тенге десек, онда қарыз алушының төлейтін сыйакы мөлшерлемесінің сомасын
есептейік:
10000*13,0 100 *І2 = 108,33 тенге
Демек, қарыз алушы соңгы айда төмендегідей мөлшерде банкке төлем жа-
сайды:
10000 + 108,33 = 10 108,33 теңге
Ал енді аннуитеттік жүйе бойынша ай сайынғы төлемге келсек, оның
мөлшері 13 651,84 теңгені құрайды және ол сома барлық айда бірдей болады.
Бұл жерде бірінші қайтару жүйесіне қарағанда карыз алушы үшін екіншісі
қолайлы келеді.
8-кезең. Қарыз бойынша құжаттардың есебі.
9-кезең. Қарызды және сыйақыны өтеу процесі. Бұл кезеңде қарыздың
шарттарының өзгертілуі немесе қарызды алдын ала өтеуі мүмкін.[6, б.291-
295]
10-кезең. Несиенің қайтарылуына мониторинг жасалады. Несиелік
мониторинг - несиені берген күннен бастап, оны толық қайтарғанға дейін
бақылауды және қарыз алушының несиелік қабілетінің өзгерісін үнемі талдап
отыруды, несие сапасының төмендеуі немесе несиелік келісім-шарттың бұзылуы
анықталған жағдайларда тиісті шаралар қолданылуды қамтитын банктің
күнделікті жүмысы. [17, б.84] Несиелік мониторинг несиені кайтару кестесі
негізінде жүргізіледі. Несиені қайтару кестесі қарыз алушыға берілетін
несиелік келісімшартқа қосымша бет ретінде тіркеліп беріледі. Несиелік
мониторингті несиелік сарапшы жүргізеді. Несиелік мониторинг ағымдық жэне
тереңдетілген болып келеді. Ағымдығы мониторинг - ай сайын ағымдық
мониторинг есебін түрінде рәсімделетін, несиені қайтару кестесінің
орындалысы шегінде барлық несиелер бойынша жоспарлы түрде қарыз алушының
шаруашылық және қаржылық жағдайы туралы жалпы ақпараттарды алу негізінде
жүргізілетін тексеру. Ағымдық несиелік мониторинг әр ай сайын несие толық
қайтарылғанға дейін жасалады. Ағымдық несиелік мониторингтің мақсаты -
банктің барлық берген несиелер бойынша төлсмсіздіктің алдын алу. Мониторинг
жүргізуде несиені қайтару кестесі пайдаланылады және оның көшірмесі шот
менеджеріне беріледі. Ағымдағы мониторингтің негізгі қадамдарына мыналар
жатады:
- қарыз алушының шотындағы ақша қаражаттарының қозғалысына бақылау
жасау. Қарызды қайтару күнінде несиені қайтару кестесі бойынша қарыз
алушының негізгі қарыздың және пайыздың төленгендігі тексеріледі;
- клиентке ескертулер жасау (несиені төлеу мерзімінен екі үш күн бұрын
телефон арқылы ескерту, телефон болмаған жағдайда жазбаша түрде);
- клиенттің мекен-жайы бойынша орналасқан жеріне бару.
Егер қарыз алушының тексеріп бару барысында несиені қайтармауымен
байланысты мүмкін болар мәселелердің барлығын куәландыратын қауіпті
белгілер анықталса, онда тереңдетілген мониторинг жүргізіліп, оның
нәтижесінде мынадай сүрақтарға жауап ізделінеді:
- қарызды кешіктіру себептері;
- кешіктірілген қарызды қайтару мүмкіндігі;
- алдағы уақыттары қарызды қайтару кестесін орындау мүмкіндігі.[18,
б.104]
Несиелік мониторинг келесі бір түріне несиелік ресурстардың мақсаты
пайдалануын тексеру жатады. Несиелік ресурсты бергеннен кейін несие
менеджері келісімде көзделген жағдайда жобаның іске асырылатын жеріне барып
қарыз алушының несиелік ресурсты көздеген мақсатқа пайлану барысына тексеру
жасайды. Егер жоба бойынша несиелік ресурсты игеру кезең-кезеңімен жүзеге
асатын болса, онда жобаның әр кезеңінде игерілген несиелік ресурстың
көлеміне қарай, оның көздеген мақсатқа пайдалану барысына тексеру
жүргізіледі. Қарыз алушының несиелік ресурстарды көздеген мақсатқа
пайдаланбағаны анықталған жағдайда несие менеджері қарыз алушының
мәндеттемені орындамағаны туралы хабарлама даярлап және оны заң қызметкері
тексеріп куәландырады. Сөйтіп ол мәселені несиелік Комитеттің алдына
қарауына қояды. Несиелік комитет ондай проблемалық несиелер бойынша қарызы
туралы нақты шешім қабылдайды.[19, б.31-33]
Проблемалық несиелерге мыналар жатады:
-несиелік келісім-шартта көрсетілген уақытта қайтарылмаған, уақыты
кешіктірілген және қосымша келісім берілген несиелер;
сақтандыру, кепіл-хат немесе кепілдемемен қамтамасыз етілген несиелер
бойынша сақтандыру компанияларының, кепіл-хатты және кепілдеме берушілердің
банк алдындағы міндеттемелері орындалмағандар;
несиелерге есептелетін пайыздың несиелік келісім-шартта көрсетілген күннен
30 күн өткенге дейін қайтарылмаған несиелер. [20, б.31-33]
Сондай-ақ проблемалық несиелерге қарсы шараларға мыналар жатады:
- Мерзімі өткен берешекті өтеу бойынша мерзімін кейінге қалдыру;
- Айыппұл санкцияларын қолданбау (өсімпұл және банктің басқа
санкциялары);
- Кредиттің жалпы мерзімін ұзарту және төлем кестесін өзгерту;
- Заемшыға банк белгілеген мерзім ішінде банк алдында борышты қайта
қаржыландыруды жүзеге асыру мүмкіндігін беру (банктің заемшыдан
қосымша кепілді қамтамасыз етуді қабылдауы арқылы),оның ішінде
заемшының басқа банкке бару арқылы пайыз (сыйақы) төлеу тәртібін
өзгерту;
Өтеп алу туралы өтініш және заемшы міндеттемелерін бұзған жағдайда кепіл
мүлікті бұдан әрі іске асыру;
Сот арқылы банк алдында берешекті өндіріп алу.[19, б.33]
11 кезең. Несиені өтеу және несиелік істі жабу.
Несиелік қабілеті бағалауда отандық банктер тәжірибесінде мынадай
көрсеткіштер қолданылады:
Негізгі қарыз төлемінің айлық мөлшері (НҚАТ) = Несиенің мөлшері несиенің
мерзімі;
Сыйақы мөлшерлемесі бойынша төлемінің айлык мөлшері (СМАТ) = Несиенің
мөлшері * сыйақы мөлшерлемесі 12 ай;
Негізгі қарыз жэне сыйақы мөлшерлемесі бойынша төлемінің айлық мөлшері
(НҚСАТ) = НҚАТ + СМАТ;
Таза табыс (ТТ) * Жалпы табыс - салықтық жэне басқа да тө-лемдер;
Нақты несиелік қабілеті (ННҚ) - НҚСАТ ТТ.
Нақты несиелік қабілетінің мәні жобамен 35-45%-дан төмен болмауы тиіс.
Демек, осы көрсеткіштерді пайдаланып жэне несие алу үшін тапсырган
қркаттарды пайдаланып, қарыз алушының төлем қабілеттігін анықтау тә-
жірибесіне мысал келтірейік.
Ол үшін Б.Ж. Тасмаганбеттегі деген азаматтың айталық автомобиль
несиесін алуга берген сауалнамасын пайдалану қажет. Ондагы сұралатын несие
сомасы 2176000 теңге немесе 17000 АҚШ доллары (1 АҚШ доллары = 128 теңге),
мүндагы жаңа автомобильдің нарықтық құны - 2 560000 тең-гені (немесе 20000
АҚШ долларын) құрайды. Қарыз алушының қосатын бастапқы жарнасы 15%, яғни
384 000 теңге немесе 3000 АҚШ доллар. Автомобиль несиесін 60 айға, 18%
жылдық сыйақы мөлшерлемесінде сұрап отыр делік. Ол кісінің жапүялық айлық
табысы - 560 000 теңге жэне кепілге жылжымайтын мүлік қояды.
Жоғарыдағы көрсеткіштер көмегімен қарыз алушы Б.Ж. Тасмағанбет-тсгінің
төлем кабілетін бағалау нэтижесі мынадай:
Негізгі карыз төлемінің айлық мөлшері (ЛҚАТ) = - 2 176000 теңге : 60 ай
= 36267 теңге.
Сыйақы мөлшерлемесі бойынша төлемінің айлык мөлшері (СМАТ) = = 2 176000
теңге * 0,18 : 12 ай = 32640 доллары.
Негізгі қарыз және сыйақы мөлшерлемесі бойынша төлемінің айлық мөлшері
= 36267+ 32640 = 68907 теңге.
Таза табыс (ТТ) = 560 мың теңге - 300 мың теңге ~ 200 мың теңге.
Нақты несиелік қабілеті (ННҚ) = 68907 теңге : 200000 теңге = = 0,34
немесе 34%.
Сонымен, қарыз алушымыз төлем қабілеттігі жеткіліксіз, бірақ оған
кепілге қоятын мүлкін ескере отырып, несие беруге болады.
Қазақстанның банктік тәжірибиесінде ипотекалық несиелеуге байланысты
клиенттің төлем қабілетін анықтау өзінше ерекшеленеді. Қарыз алушының
табыстары мен шығыстарының қүрылымын анықтағаннан кейін оның нормативті
жэне нақты төлем қабілеті бағаланады.
Несие бойынша ай сайынғы төлем сомасының ең жогары шамасы карыз алушы
табысының 40%-нан аспауы көзделеді.
Ең жоғары төлем сомасы ~ Қарыз алушының табыстары 2
Мүнда табыс ретінде қарыз алушының жэне тең қарыз алушының негізгі
жүмысы бойынша жалақысы қарастырылады..
Несие бойынша төлеуте тиісті ең жоғары соманың есеп айырысу тө-
лемдеріне қатынасы қарыз алушының нормативтік төлем қабілетін си-паттайды.
Мүндай қатынас 1,0 (немесе 100%-дан) артық болуға тиіс.
Нормативтік төлем қабілеті = Төлеуге тиісті ең жоғары сомаЕсеп айырысу
төлемдері
Қарыз алушының ай сайынғы табыстары мен ай сайынгы шығыстарының
айырмасы, оның бос ақша қаражатын көрсетеді, яғни несиені қайтаруға оның
қанша мөлшерде каражатының барлығын сипаттайды.
Бос ақша қаражаттары = Қарыз алушыны отбасының ай сайынғы табыстары
Қарыз алушы отбасының ай сайынғы шығыстары
Бос ақша қаржаттарының есеп айырысу төлемдеріне қатынасы қарыз алушының
нақты тел ем кабілетін көрсетеді.[6, б.297-298]
АҚШ-та экономикалық өсудің бəсеңдеуіне ипотека дағдарысы жəне
нəтижесінде тұтынушылық сенімділіктің құлдырауы себепші болды. Бұл ретте
2007 жылғы тамызда АҚШ-та 2007 жылдың басында туындаған ипотекалық заемдар
нарығындағы дағдарыс жергіліктіден ғаламдыққа ауысты. Нəтижесінде қаржы
нарықтарындағы құбылмалылық артты. АҚШ-ғы ипотека нарығының құлдырауы,
сондай-ақ тəуекелдер жəне түпкілікті шығындар туралы екіұштылық əлемдік
қаржы нарықтарындағы өтімділіктің келесі дағдарысына алып келді.
Тəуекелдердің өсуі портфелдік инвесторлар капиталды дамушы нарықтардан
шығаруға алып келді. Нəтижесінде дамушы нарықтардың көпшілігі үшін сыртқы
нарықтарға жол түгелдей дерлік жабылды. Бірқатар орталық банктер, атап
айтқанда АҚШ Федералдық резервтік жүйесі, Еуропа орталық банкі өз
елдеріндегі банк жүйелерінің өтімділігін қолдау үшін кредит басымдылығын
жүргізу арқылы туындаған дағдарысқа жауап қатты. Осы жағдайларда əлемдік
нарықтардағы пайыздық ставкалардың құбылуы күшейді. 3 айлық долларлық
депозиттер бойынша Либор ставкасы 2007 жылғы шілденің аяғындағы жағдай
бойынша 5,36%-дан 2007 жылғы 7 қыркүйекте өзінің 2007 жылғы ең жоғары мəні
5,73%-ға жетті. Еуропа орталық банкі тарапынан 2007 жылғы желтоқсанда
өтімділік құйылғаннан кейін Либор ставкасы 4,73% дейін төмендеді (2007
жылғы 28 желтоқсандағы жағдай бойынша). Тұтастай алғанда, əлемдік экономика
негізгі көзі əлемдік қаржы нарықтарындағы құбылмалылық болып табылатын
жоғары айқындалмаушылық кезеңіне кірді. Соңғы айларда жағдайдың
тұрақтануына қарамастан, ірі банктер бағалы қағаздарға инвестицияланған,
сенімділігі төмен ипотекалық заемдарға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. Тұтынушылық несиенің теориялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Тұтынушылық несиенің экономикалық мазмұны, сыныптамасы мен түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
2. Қазақстандағы тұтынушылық несиелеу қатынастарының қалыптасуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3 Қазақстандық коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеу
процесін ұйымдастыруы және несиелеу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... .13
2 Қазақстан Республикасындағы тұтынушылық несиелеудің дамуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.1 Екінші деңгейлі банктердің жеке тұлғаларды несиелеудің қазіргі
кездегі жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 24
2.2 Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның негізгі қаржылық көрсеткіштерінің
мінездемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.3 Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның мысалында тұтынушылық несиелердің
дамуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .62
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..65
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .67
Кіріспе
Қазақстан Республикасының қазіргі таңдағы даму барысындағы өзекті
мәселелерінің бірі болып тұрақты әлеуметтік-экономикалық даму арқылы
халықтың тұрмыс деңгейінің сапасының артуын қамтамасыз ету табылады.
Қазақстан 2030 стратегиясы, 2015 жылға дейінгі индустриялдық-инновациялық
даму стратегиясы мен Елбасының Қазақстан халқына арналған жолдауында
халықтың әл-ауқатын нығайту мәселесіне жетекші орын беріліп отыр.
Халықтың өмір сүру деңгейін арттыруда несиелік қатынастардың атқаратын
рөлі өте зор. Тұтынушылық несие негізгі әлеуметтік мәселелерді шешуге әсер
етеді, нақтылап айтқанда индивидумдардың тұтынушылық мүмкіншіліктерін
арттыру арқылы халықтың өмір сүру деңгейін көтереді.
Тұтыну деңгейінің көтерілуі, өз кезегінде, келесі мәселелерді шешеді:
- Қоғамдағы тұрақтылықтың көтерілуі, себебі ондағы маржиналды
элементтердің болуы азаяды;
- Мәдениет, білім алу, денсаулық сақтау деңгейінің көтерілуіне
жәрдемдеседі;
- Қоғамның барлық мүшелеріне әлеуметтік мінездегі құндылықтарды
(тұрғын үй, білім алу, денсаулық сақтау қызметтері мен тұтынушылық
тауарлар) алуға мүмкіндік береді.
Осыдан 6-7 жыл бұрын кез-келгеннің уысына түсе бермейтін несие бүгінде
баршаға қол жетімді. Тұтынушылық несие қазіргі таңда қазақстандықтар үшін
ең өзекті банктік өнім болып отыр. Бұл халықтың әл-ауқатының артуы мен ел
экономикасының нарыққа бейімделе бастағандығының белгісі.
Ғылыми - зерттеу тақырыбының өзектілігі жыл сайын халықтық тауарлар мен
қызметтерді тұтыну көлемінің өсіп және содай-ақ, олардың баға дейгейі де
жылдан жылға артуы себебінен халықтың өз қажеттіліктері, яғни ұзақ мерзімді
қолданыстағы тауарлар мен медициналық, білім алу қызметтерін және тағы
басқа да қажетті мұқтаждықтарды қанағаттандыру үшін тұтынушылық несиенің
өзекті болып отырғандығында.
Дипломдық тақырыптың зерттелу дәрежесі. Тұтынушылық несиенің мәні мен
қажеттілігі, несиелеу әдістерін, түрлерін және проблемаларын зерттеу
Сейітқасымов Ғ.С., Мақыш С.Б., Қалқабаева Г.Н., Хамитова К.Н., Хамитов
Н.Н., Қонақбаев А.Г., Матайбаева Г. сияқты экономистердің еңбектерінде жан-
жақты қарастырылған, алайда жалпы тұтынушылық несие нарығының қазіргі
кездегі жағдайы, дағдарыстың әсері әлі толықтай зерттелмеген.
Ғылыми жаңашылдық. Берілген диплом жұмысының ғылыми жаңашылдығы
тұтынушылық несиелеу көлемінің динамикасына экономико-математикалық
әдістермен талдау жүргізу, облысымыздың банктерінің несиелеу ауқымын
зерттеу, шетелдік несиелеу тәжірибесін практикада қолдануды және
республикадағы экономикалық, әлеуметтік жағдайлардың өзгеруін ескере
отырып, ғылыми және практикалық ұсыныстарды жасауда шоғырланған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты нарықтық экономика шарттарына көшкен
Қазақстан Республикасының банк жүйесіндегі тұтынушылық несиелеуді
ұйымдастырудың теоретикалық және практикалық сұрақтарын зерттеу, атап
айтқанда, халықты несиелеудің деңгейі қандай, елімізде несие алу мүмкіндігі
қандай, халықтың несиелік қатынасқа қатысу деңгейінің қандай екенін
анықтау.
Қойылған мақсатқа байланысты дипломдық жұмыстың міндеттері келесідей:
1. ҚР-да тұтынушылық несиелеудің ерекшеліктерін теоретикалық жағынан
зерттеу;
2. Соңғы ресми ақпараттар негізінде Қазақстан Республикасындағы
тұтынушылық несиелеудің дамуын талдау;
3. Бір жеке банк негізінде еліміздегі тұтынушылық несиелеу процесін,
тәртібін, жағдайын зерттеу;
4. Жеке тұлғаларды несиелеудің шетелдік тәжірибесін елімізде қолданудың
мүмкіндіктері қарастыру;
5. Жасалған зерттеулер негізінде тұтынушылық несиенің даму мәселелерін
анықтап, оларды шешу бойынша ұсыныстар жасау.
Зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасының банк жүйесі және
Қазақстан Халық Банкі АҚ-ы табылады.
Жұмысты зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі ретінде танымның
диалектикалық тәсілі, жүйелі талдау, экономика-математикалық әдістер, атап
айтқанда, корреляциялық және дисперсиондық талдауларды қолдану болды.
Сондай-ақ, қаржылық талдау әдістері, яғни көлденең тәсіл, тік тәсіл,
коэффициенттер талдауы (салыстырмалы шамалардың), салыстырмалы талдау
әдістері қолданылды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан және қорытындыдан тұрады.
Дипломдық жұмыста қарастырылатын период 2006-2008 жылдар.
Жұмысты жазу барысында отандық және шетелдік авторлардың жұмыстары,
мерзімді басылым, нормативті-құқықытық актілер, ресми интернет сайттары
қолданылды.
1. Тұтынушылық несиенің теориялық аспектілері
1.1 Тұтынушылық несиенің экономикалық мазмұны, сыныптамасы мен түрлері
Жиһазды, тұрмыстық техниканы, машинаны, тұрғын үйді сатып алу немесе
үйді жөндеу жұмытарын жасау біржолғы шығындарды талап етеді, ал бұл
жанұялық бюджетке салмақ түсіреді. Ал тұтыну несиесін қолдану – шығыстарды
уақыт бойында тең бөлуге болады. Тұтыну несиесі халықтың әр түрлі
тұтынушылық қажетін қанағаттандырудың құралы ретінде қызмет етеді. Бұл
арада кәсіпкерлік кәсіпкерлік қызмет үшін жеке тұлғаларға берілетін ссуда
тұтыну несиесіне жатпайды.
Тұтыну несиесінде қарыз алушыға жеке тұлға, ал несие берушіге несие
мекемесі, сондай-ақ әр түрлі меншік формасындағы кәсіпорындар мен ұйымдар
жатады.
Нарықтық экономикалы елдерде халыққа қызмет көрсетудің қолайлы әрі
пайдалы формасы ретінде тұтыну несиесі экономикада үлкен рөл ойнайды,
сондықтан да ол мемлекет тарапынан белсенді түрде реттеледі. Реттеу несие
берудің және оны пайдаланудың деңгейінде жүзеге асырылады, әрі бұл реттеу
несиеленетін операцияға өзіндік қаражатпен бастапқы қатысу, несие мерзімі,
процент мөлшерлемесі арқылы түпкілікті тұтынушының несиелеуін мақұлдауда
немесе несиелеу режимін қатайтуда көрінеді.
Әр түрлі елдерде жеке қарыз алушыларды несиелеуге байланысты әр қилы
заңдар қолданылады, алайда олардың бәрін баршаға ортақ нұсқама біріктіреді:
тұтынушылардың өмір деңгейін арттыруға қажетті мөлшерінде несиеге қол
жеткізу.[1, б.68]
Қарыз алушылардың тұтынушылық қарыздары және несиелеу объектілерінің
сыныптамасы бірқатар белгілеріне байланысты жүргізіледі: қарыз алушылардың
типі, қамтамасыз ету түрі, өтеу мерзімі, өтеу әдісі, қолданудың мақсатты
бағыты, несиелеу объектілері, көлемі.
Қолдану бағыттары (несиелеу объектілері) бойынша тұтынушылық несие
Қазақстанда келесідей бөлінеді:
- Күттірмейтін мұқтаждыққа;
- Құрылысқа және тұрғын үй сатып алуға;
- Жеке тұрғын үйді күрделі жөндеуге.
Ауылды жерде тұратын азаматтарға, сондай-ақ, мал мен құс ұстайтын үй
алдындағы құрылысқа және жеке шаруашылықта қолданатын кіші механизация
сатып алу үшін беріледі.[2, б.85]
Бау-бақша кооперативтері мен серіктестіктеріне бақша үйлерін және бақша
телімдерін жақсылап жайландыру үшін қарыздар беріледі. Банктер, сондай-ақ,
автокөліктерге,ұзақ мерзімді қолданыстағы тауарларға, сиырлар мен
бұзауларды да сатып алуға несие береді.
Несиелік келісімнің субъектілері бойынша тұтынушылық несиелер келесідей
бөлінеді:
- Банктік тұтынушылық несиелер;
- Сауда ұйымдары ұсынатын қарыздар;
- Банктік емес типтегі несиелік ұйымдардың (ломбардтар, жалдау пунктері,
несиелік кооперативтер, т.б.);
- Жеке тұлғалар ұсынатын жеке меншік тұтынушылық қарыздары;
- Қарыз алушылардың өздері жұмыс істейтін ұйымдардың беретін тұтынушылық
қарыздары.
Несиелеу мерзіміне қарай тұтынушылық несиелер келесідей бөлінеді:
- Қысқа мерзімді (1 күннен 1 жылға дейін);
- Орта мерзімді (1 жылдан 3 жылға дейін);
- Ұзақ мерзімді (3 жылдан астам).
Мерзім бойынша тұтынушылық несиелердің бөлінуі шартты болып табылады.
Қазақстандық коммерциялық банктер қарыздарды ұсынғанда оларды, әдетте,
қысқа мерзімді (1жылға дейін) және ұзақ мерзімді (1 жылдан астам) деп
бөледі.[3, б.87]
Тұтынушылық несиені беру тәсіліне қарай мақсатты және мақсатты емес
(күттірмейтін мұқтаждықтарға, овердрафт, т.б.) деп бөледі.
Қамтамасыз ету бойынша қарыздарды қамтамасыз етілмеген (бланктік) және
қамтамасыз етілген (кепілмен, гарантпен, сақтандырумен) деп бөледі. Банктің
қамтамасыз ету талап етуінің басты себебі – қарыз алушының қарызды
мерзімінде және толықтай өтеуге қалауы немесе мүмкіндігі болмаған жағдайда
зиян шегу тәуекелдігі. Қамтамасыз ету қарыздың өтелуінің кепілі бола
алмайды, бірақ тәуекелді азайтады.
Өтеу әдісі бойынша біржолғы және бөлініп төленетін қарыздар болып
ажыратылады.
Бөлініп төленетін қарыздарға жатады: тең өтелетін қарыздар (ай сайын,
тоқсан сайын және т.с.с.); тең өтелмейтін қарыздар (өсіп отырады немесе
кеміп отырады) – белгілі бір факторларға тәуелді, мысалы, қарызды өтеудің
соңғы мерзімдері немесе несиелік келісім аяқталуы жақындағанда.
Бөлініп төленетін несиелер екі пішінде болуы мүмкін: тура және жанама.
Тура банктік несие кезінде несиелік келісім банк және қарыз алушы –несиені
қолданушы арасында бекітіледі. Жанама банктік несие кезінде банк пен
клиента арасында делдал болуды көздейді. Бұндай делдалдар ретінде жиі
жағдайларда жеке сауда-саттық кәсіпорындары болады. Бұл жағдайда несиелік
келісім клиент және сауда үйі арасында бекітіледі. Жанама банктік несие
пішіні шет елдерде жақсы дамыған. Мысалы, АҚШ-да автокөлік алуға берілетін
несиелердің 60%-ы жанама несие болып табылады екен.
Пайызды өндіріп алу бойынша қарыздар келесідей бөлінеді:
- Ұсынылған бетте пайыз ұсталатын қарыз;
- Қарызды толық өтеу сәтінде пайыз ұсталатын қарыз;
- Несиені қолданудың барлық мерзімінде пайыздар тең үлестермен төленетін
қарыз (тоқсан сайын, жарты жылда 1 рет немесе арнайы бекітілген
графикпен).
Аннуитеттік төлемдермен қарыз деген ұғым бар Бұл жағдайда төлемдермен
қоса, қарызды қолданған үшін пайыздар бір мерзімде төленеді.
Ақша құралдарының айналым мінезіне қарай біржолғы (разовый) және
жаңғырмалы (револьверді, ролловерді) болып бөлінеді. Револьверді несиелерге
несиелік карточкалар арқылы берілетін несиелерді немесе овердрафт түріндегі
несиелерді жатқызуға болады.[4, б.17-19]
Кезек күттірмейтін қажеттілік несиесін (орта мерзімді несие) екінші
деңгейлі банктер дербес табыс көзі бар азаматтарға (оның ішінде,
зейнеткерлерге де), олардың тұрғылықты жері бойынша бөлімшелері арқылы
береді.
Тұтыну несиесінің келесі түрі – капиталдық шығындарға аралған несие
(ұзақ мерзімді) – кезек күтткрмейтін қажеттіліктерге арналған несиеден
айырмашылығы – халықтан оны қалай пайдалнатыны жөнінде есеп беруді және
банктен алынған соманың мақсатты бағыты туралы құжаттарды талап етеді.
Азаматтардың құрылыс салуына (реконструкция) және тұрғын үй сатып
алуына көмек көрсету мақсатында банктер тұрғын үй несиесінің екі түрін
ұсынады:
- Тұрғын үй құрылысына (реконструкция) яғни, құрылыс жұмыстарын тікелей
қаржыландыруға арналған қысқа мерзімді несие (құрылыс несиесі);
- Тұрғын үй сатып алуға ұзақ мерзімді несие.
Тұрғын үй проблемасын шешуде халыққа көрсетілетін қаржылық несиелік
қолдау азаматтардың өз қаражатымен, сондай-ақ, құрылыс салуға немесе тұрғын
үй сатып алуға демеу қаржыны өтеусіз берідің негізінде жүзеге асырылады.
Несие алу үшін қарыз алушы банкке ссуданы беру туралы өтініш, оған
қоса, банкке белгіленген тәртіпте келісілген және бекітілген сматалық
жобалау құжаттамалары және клиенттің төлем қабілетін анықтауға қажетті
құжаттар (жұмыс орнынан берілетін анықтама), сонымен бірге, қамтамасыз
етілген міндеттеме берілуі тиіс.
Азаматтардың қамтамасыз етілген міндеттемесі ретінде жылжымайтын мүлік
кепілзаты келісімшартының, бір немесе одан көп азаматтардың, сақтандыру
компаниясының және өзге де заңды тұлғалардың кепілгерлігін (гарантия)
ұсынуға болады.
Кепілге салынатын затқа мыналар жатуы мүмкін:
- Қарыз алушының меншігіне жататын құрылыс салуға арнарған жер учаскесі
немесе осы учаскеге өзге де мүліктік құқықтар;
- Дайын тұрғын үй немесе аяқталмаған құрылыс, өзе де мүлік түрлері мен
кепілзат ретінде пайдалануға болатын ҚР- қолданыстағы заңына сәйкес
келетін мүліктік құқық.
Негізігі қарыздың сомасы және ссуда бойынша пайыз толық өтелмейінше
қарыз алушының жылжымайтын мүлікті үшінші тұлғаға сатуына немесе оның
мүліктік құқығын беруіне банктің жазбаша келісімінсіз құқығы болмайды.
Банк тұрғын үй несиесін несиелеудің, атап айтқанда, мақсатты
пайдаланылуы, қамтамасыз етілуі, мерзімділігі, қайтарылуы және ақылылығы
секілді негізгі принциптерін сақтай отырып береді. Құрылыс салу үшін немесе
тұрғын үй сатып алу үшін алынған ссуданың өз мақсатында пайдаланылмағаны
анықталған жағдайда банк берілген несиені мерзімінен бұрын өндіріп алуға
құқылы болады, ал қарыз алушы несиені қайтармаған жағдайда банк несиені
кепілге салынған түліктен немесе кепілгерден өндіріп алады.
Тұрғын несиесінің тағы бір түрі – құрылыс несиесі – қарыз алушы ашқан
несие желісінің негізінде беріледі. Әрі-беріден соң ссуда құрылыстық
монтаждау жұмысының аяқталған кезеңінің құнына сәйкес бөлектеп (біртіндеп)
беріледі. Банк кезеңдерді кейін инспекциялаумен құрылыс графигіне сәйкес
кезең сайын аванс беру арқылы жұмысты қаржыландыра алады.
Тауарларды несиеге сатуды барлық меншік формасындағы бөлшек сауда
кәсіпорындары сатылу күніндегі баға бойынша жүзеге асырады (баға кейі
өзгеретін болса да қайта есептелмейді).
Несиеге автокөлік, жиһаз, тоңазытқыш, мұздату камерасы, теледидар және
т.с.с. ұзақ уақыт пайдаланылатын тауарлар сатылады.
Несие алынатын тауарлардың қолма-қол ақшамен төленетін бастапқы
жарнасы, сондай-ақ, оны бөлктеп төлеудің мерзімі (несие мерзімі) тауардың
құнына және қарыз алушының табысына қарай анықталады.
Тауардың құны несиенің шекті сомасынан асып түсетін жағдайда тауар құны
мен несие сомасы арасындағы айырмашылық қолма-қол ақшамен немесе қролма-қол
ақшасыз есеп айырысу бойынша төленуі қажет.
Сатып алушыдан кәсіпорынның пайдасына несие сомасының пайызы өндіріліп
алынады. Бұл пайыздың мөлшерін сауда кәсіпорны банк несиесінің қолданыстағы
мөлшерлемесін ескере отырып белгілейді, берілген несие сомасындағы тауардың
құнын сатып алушы айына бір мәрте бірдей үлестермен өтейтін болады.
Тұрғын үйге арналмаған жеке тұлғалар ссудасының маңызды көзіне оны
қалыптастыратын, әрі ауыстыратын құралға несие карточкалары жатады.
Банк карточкалары үш тараптың қатысуын ұйғарады:
- Несие карточкасының эмитент-банкісі;
- Несие карточкасының иесі;
- Несие карточкасын тауарлар мен қызмет көрсетулердің төлем құралы
ретінде қабылдайтын сауда ұымдары.
Тауарлар мен көрсетілген қызметтердің ақысын несие карточкасымен клиент
шотында қаражат болмаған жағдайда да, яғни банк несиесінің есебінен төлеуге
болады. Банк өз қызметі үшін әрбір операцияның сомасынан белгілі бір
пайызды өндіріп алады. Төлем карточкасын пайдаланушылар, сонымен бірге, жыл
сайын белгілі бір соманы карточкаға қызмет көрсетуі үшін және оны жыл сайын
аударып отыруға міндетті.
Тұтыну несиесін тұрақты түрде берудің бұл тәсілі шетелдерде де кеңінен
тарап отыр. ВИЗА, Америкэн Экспресс, Мастер кард секілді халықаралық
қаржы ассоциациялары осы пластикалық карточканың кез-келген түрін
көрсетуде.
Тұтыну несиесіне, сондай-ақ, ломбард та жатады. Ломбардтар (несиені)
халыққа жеке пайдаланатын жеке үйде тұтынылатын заттың кепілдігімен береді.
Ссуданың мөлшері кепілге салынған заттың түріне,оның нарықтық құнына және
ломбард белгіленген кепілдікті қамтамасыз етідің шегіне қарай анықталады.
Бүгінгі таңда, әсіресе, жекеше ломбардтар кеңінен тараған. Сол себепті де
ломбард несиесінің пайыздық мөлшерлемелері жоғары болып келеді. Тіпті
банктік пайыздық мөлшерлемелерінен де асып түсетін кездері де болады.[1,
б.69-74]
Қазіргі кезде екінші деңгейдегі банктердің жеке тұлғаларға беретін
несиелеріне тұтыну және ипотекалық несиелер жатады. Тұтыну несиесінің
мынадай түрлері қолданылуда:
автомобилдік несие;
ұзак мерзімде пайдаланылатын тауарлар сатып алуға берілетін несие;
тұргын үйді жөндеу жүмыстарына берілетін несие;
аса қажеттіліктерге (оку, емделу, демалу жэне т.с.с.) берілетін несие.
Мұнда автомобильдік несие бойынша жаңа жэне жүрілген автомо-бильдерді
банк несиесі көмегімен алуға болады.
Ұзақ мерзімде пайдаланылатын тауарларға мыналар жатады:
- жиһаз;
- сантехника;
- аудио-видео және тұрмыстык техникалар;
- компьютер жэне оргтехника;
- басқа да тұтыну тауарлары.
Тұрғын үйді жөндеу жұмыстарына: үйдің ішінде және сыртында құрылыс және
баска да жөндеу жұмыстарын жүргізу жатады.[5, б.63]
Тұтыну несиесінің бір түріне жалақы несиесін жатқызуға болады. Жалақы
несиесі - карточкамен банктен жалақы алатын клиенттерге арналған ай сайын
жаңартылып отыратын қысқа мерзімді несие.
Жалақы несиесін банкке бармай-ақ банкомат арқылы алуға болады. Жалақы
несиесі сіздің карточкамен алатын жалакыңыздың 70%-ға,дейін мөлшерде (әр
банкте әр қалай) бекітілген лимит сомасында беріледі. Жалақы несиесін
пайдаланбасаңыз онда ешқандай пайыз төлемейсіз. Ал егер жалақы алғанга
дейінгі мерзім ішінде пайдалансаңыз сол пайдаланған сомаға жэне күнге
банкке пайыз төлеуге тиістісіз.
Мысал. Жалақы 30000 теңгені кұрайды, карточкаға 70% несиелік лимит
қойылған және ол 21000 теңгені кұрайды. Егер оның 15000 бір апта
пайдаланылса, ал жылдық мөлшерлеме 25%-ды құраса, пайдаланған мерзім ішінде
банкке төлейтін соманы томендегідей түрде анықтаймыз: 15000*25* 7360*100 =
72 тенге 91 тиын
Банкоматтан сіздің карточкалық шоттағы қалдығы туралы мындай мәлімет
беріледі: Меншікті қаражат - 30000 теңге. Несиелік лимит - 21000 теңге.
Қолжетімді қаражат - 51000 теңге.[6, б.286]
Халықтың өмір сүру деңгейін арттыруда несиелік қатынастардың атқаратын
рөлі өте зор. Тұтынушылық несие негізгі әлеуметтік мәселелерді шешуге әсер
етеді, нақтылап айтқанда индивидумдардың тұтынушылық мүмкіншіліктерін
арттыру арқылы халықтың өмір сүру деңгейін көтереді.
Тұтыну деңгейінің көтерілуі, өз кезегінде қоғамдағы тұрақтылықтың
көтерілуіне, мәдениет, білім алу, денсаулық сақтау деңгейінің көтерілуіне
жәрдемдеседі, қоғамның барлық мүшелеріне әлеуметтік мінездегі құндылықтарды
(тұрғын үй, білім алу, денсаулық сақтау қызметтері мен тұтынушылық
тауарлар) алуға мүмкіндік береді.[7, б.40]
2. Қазақстандағы тұтынушылық несиелеу қатынастарының қалыптасуы
Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алғанға дейін КСРО кезінде
тұтынушылық несие кең тараған болатын. Несие үшін жылдық пайыз 0,5%
болатын, ал мерзімі өтіп кеткен несиелер үшін 3% төленетін.[8] Біздің
елімізде қайта құру процесіне дейін (1987 жылға дейін) экономикада екі
түрлі тұтыну несиесі басымдыққа ие болды:
- Ұзақ уақыт пайдалануға жарамды тауарларды сатып алуға арналған
несие;
- Тұрғын үй құрылысының (жеке және кооперативтік)несиесі.
Ұзақ уақытқа пайдалануға жарамды тауарларды сатып алуға арналған несие
жанама сипатта болады, өйткені оны банкттердің делдалдығы арқылы әр түрлі
сауда ұйымдары беріп келді.
Тұрғын үй құрылысының (жеке кооперативтік) несиесінің несие мекемелері
(Мемлекттік банк және құрылыс банкі) тікелей берді.
Өндірістің құлдырауымен, соған орай тауар айналымының әлсіреуімен,
сондай-ақ, бөліп-бөліп төлеумен тауарларды сатып алу формасында халықты
несиелейтін жекеше коммерциялық құрылымдардың бөлшек саудада белсенді түрде
құрылуымен бірге шаруашылық жүргізудің нарықтық формасының қалыптасу
басталған кезде қолға алынған осы шаралардың нақты мәні болмай қалды.
Тұрғын үй несиесін, сонымен қатар, тұтыну несиесінің кейбір түрлерін
беру жүзеге асырылды. Мәселен, несиелер мыналарға:
- құрылысқа және бау учаскелерін көріктендіруге;
- ауылдық жерлердегі маусымдық тұруға арналған үйлердің құрылысына,
оларды сатып алу мен жөндеуге;
- мал төлдерін сатып алуға және саырауға берілді;
- 1987 жылы құрылған Қазақстан Жинақ банкісі тұрмысқа қажетті тұтыну
несиесін берді.
Тұрмысқа қажетті тұтыну несиесін ҚР Халық банкісі заңды тұлғаларды
несиелеуде қоданылатын, атап айтқанды, несиенің қайтарылуы, несие мерзімі,
несенің мақсатты бағыты, несиенің ақылылығы және қамтамасыз етілуі секілді
прмнциптерді сақтай отырып берді. Ссуданы беру кезінде басшылыққа алынатын
маңызды өлшемге қарыз алушының төлем қабілеттілігі жатады.[1, б.68-69]
Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алғаннан кейін тұтынушылық
несиелеу бірден дамып кете алмады, себебі бұл несие түрінің дамуы үшін елде
саяси және экономикалық тұрақтылық, заңнамалық негіздер керек болды.
1993 жылдан бастап Мемлекеттік тұрғын үй құрылыс банкі бекітілген
Мемлекеттік бағдарлама негізінде 30 жылға дейінгі мерзімге тұрғын үй салу
және сатып алуға несиелер берген. Бұл бағдарламаға сәйкес негізігі
қарызгерлер кезекте 10 немесе одан да көп жыл тұрған бюджеттік сала
жұмыскерлері болып табылды.[9, б.121]
Ипотекалық несиелеу жүйесінің дамуына келетін болсақ, Қазақстан өз
тәуелсіздіген алғанға дейін Кеңес Одағы құрамына кірген республикаларды
жылжымайтын мүлік нарығы болған жоқ, сәйкесінше ипотекалық несиелеу жүйесі
де болмады. Республикамыз тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін тұрғын ұй
және коммерциялық жылжымайтын мүліктің негізгі бөлігінің жекешелендіруі
болып, құқықтық база құрылып, жылжымайтын мұлік нарығы дами бастады және
сәйкесінше, ипотекалық несиелеу жүйесі дами бастады. 1995 жылы ҚР
Президентінің Заң күші бар Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы жарғысы
қабылданды. Алайда, инфляцияның жоғары қарқындарына байланысты, қаржылық
жағдайдың тұрақсыздығына байланысты ипотекалық несиелеу жүйесін қолдану
мүмкіндігін анықтайтын заң бөлігі 1999 жылға дейін тәжірибе жүзінде
қолданылмады. 2000 жылдан бастап Қазақстанда ипотекалық несиелеу жүйесінің
белсенді қалыптасу периоды басталды.[10, б.28] 2001 жылдан бастап
халықаралық стандарттарды ескере отырып жасалған ипотекалық несиелеу жүйесі
енгізілген.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында АҚШ, Германия және Малайзия
мемлекеттерінің тәжірибесін ескере отырып, жасалынған тұргын үй ипотекалық
несиелеу жүйесі қызмет етуде. Аталған жүйе бойынша тұрғын ипотекалық
несиелерін берушілер екі деңгейден тұрады:
- бірінші деңгейде - алгашқы тұргын үй ипотекалық несиесін берушілер,
соның ішінде: банктер мен банктік емес ұйымдар;
- екінші деңгейде-алғашқы тұрғын үй ипотекалық несиесін берушілерден
берген несиелері бойынша талаптарын және кепіл құқықтарын сатып алуды
жүзеге асыратын, қайта қаржыландырушы ұйымдар.
Мүндай тұрғын үйді ипотекалық несиелеу жүйесінің Қазақстандағы қызмет
етуі, өзге ТМД елдерінен ерекшеліндіріп тұрады.
Тұрғын үй ипотекалық несиесін беруші екінші деңгейіне банктер және
құрылған мамандандырылған Тұрғын үй құрылыс жинақ банкі АҚ және банктік
емес ұйымдарға банктердін құрылтайшылығымен ашылған ипотекалық компаниялар
жатады.
Қайта қаржыландырушыға Қазақстан ипотекалық компаниясы АҚ жатады.
Аталған компания тұрғын үй нарығын бюджеттен тыс қаражат көздері есебінен
қаржыландыруды жүзеге асыруда және ипотекалық несиелеуді енгізуге маңызды
рөл атқаруда.
Қазақстандағы тұрғын үйді ипотекалық несиелеу жүйесіндегі басты
ерекшелік мұндағы Қазақстан ипотекалық компаниясының қызмет етуімен
байланысты.
Қазақстан ипотекалык компаниясы (ҚИК) 2001 жылы ақпанда ҚР Ұлттық
банкінін ықпалымен құрылды. Оның қызметінің басты мақсаты еліміздегі
ипотекалық несиелеу жүйесін дамыту және тургын үй қурылысын узақ мерзімді
қаржыландыру тужырымдамасын іс жүзіне асыру болып табылады.
Компаниянын қызметі, сондай-ақ тургын үйді ұзақ мерзімді қаржыландырушы
банктер мен банктік емес уйымдардың активтері мен пас-сивтерінің қурылымы
сәйкес келмеген жагдайлардан туындайтын тәуекелдердің алдын алып,
өтімділігін арттыру, халықтың тұрғын үйге деген төлем қабілеттілік
сұранысының көлемін ұлғайтуға мүмкіндік жасауға бағытталады. ҚИК-ның рөлі
ипотекалық несиелер бойынша талап ету құқықтарын серіктес банктерден сатып
алу арқылы қайталама ипотека нарығын реттеу және сатып алынған талап ету
кұкықтармен қамтамасыз етілген ипотекалық бағалы қағаздарды шығарудан
тұрады. Сатып алған ипотекалық несиелерге әр түрлі қызмет көрсетуді
серіктес банктер жүзеге асырады. Қажетті несиелер портфелін
қалыптастырғаннан кейін Компания ипотекалық несиелерді кепілге алып
облигацияларды шығарады жэне оларды қор нарығында орналастыру арқылы
тартылған қаражаттарды серіктес банктерді қайта қаржыландыруға бағыттайды.
Сөйтіп, тұрғын үй секторын қаржыландыру үрдісі үздіксіз жалғасады.[11]
Қазіргі кезде екінші деңгейлі банктер және мамандандырылған банктік
емес қаржылық мекемелер тұрғын үй және коммерциялық жылжымайтын мүлікті
сатып алуға, жөндеуге ипотекалық несиелерді беру бойынша белсенді қызметін
жүргізуде.
1.3 Қазақстандық коммерциялық банктердегі жеке тұлғаларды несиелеу
процесін ұйымдастыруы және несиелеу ерекшеліктері
Коммерциялық банктер мен оның клиенттері арасындағы несиенің
қозғалысына байланысты несиелік қарым-қатынастардың пайда болу және даму
негізі болып несиелік процесс саналады. Несиелік процесс коммерциялық
банктің қарыз капиталының бүтіндей айналымдылығын және жеке банктік
қарыздың өміршеңдік циклін қамтиды.
Несиелік процесс өзіне келесілерді кіріктіреді:
1. Несиенің жобалануы;
2. Несиенің жүзеге асуы;
3. Несиенің талдануы.[12, б.182]
Несиелік процестің әр құрылымдық блогі кезеңдерден тұрады. Олар 1-
сызбада көрсетілген.
Қазақстандық коммерциялық банктердегі жеке тұлғаларды несиелеу
кезіндегі несиенің жүзеге асу процесін ұйымдастыруы кезеңдерін тереңірек
қарастырайық.
1-кезең. Қарыз алушымен сұхбаттасу және алдын ала квалификация. Жеке
тұлғамен сұхбаттасу және оған кеңес беруді банктің фронт-кеңсесінің
қызметкері – несие менеджері жүзеге асырады. Алдын ала сұхбаттасу барысында
несие менджері клиенттің қандай мақсатқа несиені алуды қалайтынын, қандай
сома сұрайтынын, қанша мерзімге алатынын және кепілге қандай мүлікті
ұсынатындығы туралы ақпараттарды біледі. Банк тарапынан клиентке берілетін
несиенің шарттарымен таныстырады.
Егер осы сияқты шарттармен клиент келіскен жағдайда несие менеджері
клиенттен қажетті құжаттар пакетін талап етеді де, несиелеу процесінің
келесі кезеңіне көшеді.
Сызба 1. Несиелік процесс кезеңдері[12, б.183]
2-кезең. Клиенттің құжаттарын қабылдау. Құжаттардың тізімі әдетте
келесідей болады:
- клиенттің қарыз алуға сауалнама-өтініші;
- жеке куәлігінің көшірмесі;
- СТТН көшірмесі;
- Соңғы 6 немесе 12 айға бөлініп көрсетілген жалақы және басқа табыстары
туралы жұмыстан берілетін анықтама;
- Жұмыс өтелі (стажы) туралы жұмыс орнынан анықтама,
- Үй кітабының көшірмесі;
- Кепілдік нысанына құқық беретін құжаттар;
- Кепілдік берушінің отбасылық жағдайын растайтын құжаттар (заңды некеде
тұрса, неке туралы куәліктің нотариалды түрде куәландырылған
көшірмесі, некедк тұрмаса, онда кепілге қойылатын мұлікті сатып алу
кезінде некеде тұрмағандығы туралы нотариалды түрде куәландырылған
мәлімдемесі (түпнұсқасы), кепілдік берушінің жұбайының және басқа
қосымша иегерлерінің нотариалды түрде куәландырылған келісімі
(түпнұсқасы)).
Қарыз алушы несие менеджерімен сұхбаттасқаннан кейін сауалнаманы
(қосымша1) толтырып, кейін оған қол қояды.
3-кезең. Несиелік бюродан алынған мәліметер негізінде өтініш берушінің
несиелік тарихын талдау.[13, б.96]
4-кезең. Өтінішкерге (егер болса, гарантқа) андеррайтинг жүргізу:
- Несиелік қабілетін талдау;
- Төлем қабілеттігін талдау;
- Жалақы түріндегі орташа айлық табысты есептеу;
- Басқа да орташа айлық табысты есептеу;
- Жоба бойынша резюмені дайындау.
Карыз алушынын несиелік кабілеті - қарыз беруші мен алушы арасында
жасалған келісім-шартқа сәйкес қарыз алушының өзінің қарыздық
міндеттемелерін толық көлемде жөне уақытылы өтей алу қабілеті. Несиелік
қабілетілікті талдау келесілерді қамтиды:
1. қарыз бойынша ұсынылып отырған кепілді бағалау;
2. Бас банк немесе банк филиалының қызметтерінің (заң қызметі, бөлшек
бизнесбойынша несиелік тәуекелдерді басқару қызметі, қамтамасыз етуді
(кепілді) бағалау қызметі, қауіпсіздік қызметі) жобаны экспертизадан
өткізуі;
3. Өтінішкердің (гаранттың) несиелік тарихын талдау.
Өтінішкердің төлем қабілеттілігін талдау кезінде өтінішкердің (тең
қарыз алушының, гаранттың) орташа айлық табысын және жоба бойынша ОД
коэффициентін (өтінішкердің ай сайынғы міндеттемелерінің жалпы сомасының
оның орташа айлық табысына (жиынтық табысына) қатынасы; О-қарыз алушының
(тең қарыз алушының) ай сайынғы міндеттемелерінің жалпы сомасы; Д-қарыз
алушының (тең қарыз алушының, гаранттың) орташа айлық табысы (жиынтық
табысы)) есептейді. Ал егер жоба бойынша LTV коэффициенті (Loan to Value –
сұралып отырған қарыз сомасының ол бойынша қойылған кепілдің нарықтық
құнына қатынасы) 50%, не одан да кем болса, төлем қабілеттілікті бағалау
өтінішкердің табысын құжатты түрдегі дәлелдеусіз, тек анкеталық мәліметтер
негізінде де жасалады.[14, б.144]
Банк қарыздың максималды мүмкін сомасын анықтаған кезде өтінішкердің
(тең қарыз алушының, гаранттың) табыс алу көздері ретінде келесілерді
есепке алады:
1. Салықтар төлегеннен кейін жалақы түріндегі табыскәсіпкерлік
қызметтен ресми түрде декларирленген табыс;
2. Қосымша табыс ретінде өтінішкердің (гаранттың) банктің филиалында
ашылған банктік шоттарға түсетін зейнетақы төлемдері;
3. Өзге де табыс (жылжымайтын мүлік үшін арендалық төлем түрінде және
т.с.с.).
Несиелік сарапшы есептеулердің нәтижелері негізінде Несиелік комитеттің
қарауына арналған несиелік сараптама қорытындысын жасайды.[15, б.98]
Несиелік құжаттарға заңи сараптаулар кезінде қарыз алушының аза-
маттығы, оның қркаттарының заңдылығы жэне кепіл затына құқық беретін
құжаттардың шынайылығы мен қарыз алушының меншікі құқығын тексереді.
Осы кезеңдегі келесі бір маңызды қадам кепілге қоятын затын бағалау.
Кепіл затын бағалауды тәуелсіз бағалау немесе банктің өзінің бағалаушылары
жүзеге асыруы мүмкін. Айталық, кепіл заты ретінде 2 бөлмелі пәтер
ұсыналады. Бағалаушы бағалау нәтижесі бойынша Несиелік комитетке есеп беру
құжатын даярлайды.
Жылжымайтын мүліктің қүнын бағалауда үш негізгі әдіс қолданылады:
1. Шығындық әдіс. Бұл әдіс 5 сатыдан тұрады:
* жердің қүнын бағалау;
* ғимараттың, қосымша қүрылыс объектілерінің ағымдағы қүнын бағалау;
* моральдық жэне заттай тозу шамасын бағалау;
* тозу күнын белгіленген қүнынан шегеріп тастау;
* жер күнын ғимараттың қүнына қосып, мүліктің жалпы құнын
бағалау.
2. Табыстық әдіс. Бұл әдіс күту принципіне негізделеді, яғни
жылжымайтын мүлікті сатып алушының алдағы уақытта табыс алатынын есепке
алып, мүлікті багалайды. Мұндай бағалау төмендегідей кезектілікпен
жүргізіледі:
* жыл сайынғы жалгерлік табысты бағалау;
* бос қалған орындарды ұстауға кететін жэне жалгерлік ақы жинауға
жүмсалатын шығындар шегеріліп тасталады;
* мүлікті пайдалануға жыл сайын жұмсалатын шығыстарды шегеріп тастап, таза
пайдалану табысын анықтайды;
* мүліктен алатын табысының бағасын анықтайды; Бүл капиталдану нормасы
таза пайдалану табысының мүлікті нарықта сату бағасына қатынасы арқылы
анықталады.
* Капиталдану нормасы жэне таза пайдалану табысы негізінде мүліктің қүны
мынадай формула бойынша есептеледі:
Мүлік құны = Таза пайдалану табысыКапиталдану
нормасы
3. Сатуды тікелей салыстырмалы талдау әдісі. Бұл әдіс нарықтағы
субъектілерінің жылжымайтын мүлікті сатып алу-сату мэмілесіне негізделеді.
Бағалау процедурасының негізгі кезеңдері төмендегідей:
* жылжымайтын мүлікті бағалауға, сатуға байланысты жасалған мэ-мілелер,
ұсыныстар туралы акпараттар жинау максатында нарықты зерттеу;
* ақпараттың шынайылығын растау максатында акпаратты таңдау;
* жылжымайтын мүлікті бағалауға сэйкес келетін өлшем бірлікті таңдау және
эр таңдалған өлшем бірлігі бойынша салыстырмалы талдау жүргізу;
* нарықта сатылатын сол типтес мүліктің жекелеген элементтерімен
бағаланатын объектіні салыстыру.
Жылжымайтын мүлікті бағалауда пайдаланылатын әрбір әдістердің
артықшылықтары мен кемшіліктерін мынадай критерийлерге байланысты
анықталады:
Талдау жасалатын ақпараттар түрі, сапасы жэне ауқымдылығы;
Мүліктің қүнына ықпал ететін ерекше факторлардың ескерілуі;
Жылжымайтын мүлік нарығындағы жалпы экономикалық жағдайды есепке алу;
Қарастырылатын аудандағы экономикалық, саяси және физикалық күштердің
ықпалын есепке алу.
5-кезең. Шешім қабылдау. Банктің несиелік комитеті клиентерді
топтастыруына байланысты шешім қабылдайды:
- Стандартты (біртекті) өтініштерді қарау бойынша базалық процедура;
- Банкпен ерекше қарым-қатынаста болып табылатын клиенттер бойынша шешім
қабылдау;
- VIP-клиенттердің өтініштерімен жұмыс жасау. [6, б.295-296]
6-кезең. Қарыз келісімін жазба түрінде дайындау (оформлять). Несиелік
комитеттің оң шешімінің шығаруына байланысты қарыз алушы мен банк арасында
несиелік жэне кепіл туралы келісімшарттар жасалады. Несиелік жэне кепіл
туралы келісімшарттарды банктің заңгерлері даярлайды. Онда қарыз беруші мен
қарыз алушылардың құқықтары мен міндеттері, жауапкершіліктері жэне өзге
мәселелер қамтылады. Қарыз алушы несиелік жэне кепіл туралы келісімшарттың
шартымен келіскен жағдайда оған қолын кояды. Мұндағы несиелік келісім шарт
2 данада, егер жылжымайтын мүлік кепілге алынған жағдайда кепіл туралы
келісімшарт үш данада жасалады. Несиелік келісімшарттың бір данасы қарыз
алушыға беріліп, бір данасы банктегі клиенттің іс-құжатында тіркеледі.
Кепіл туралы келісімшарттың бір данасы Жылжмайтын мүлікті тіркеу мекемесіне
кепіл затына арест қою үшін тапсырылады.[16, б.96]
7-кезең. Қарызды беру. Қарыз алушының атына ағымдық шот ашылып, ең
басты оған бастапқы жарна мөлшері салынғаннан кейін барып, банктің беретін
несие сомасы аударылады. Қарыз алушыға несиелік кызмет көрсеткені үшін банк
белгілі мөлшерде комиссия алады. Қарыз алушы шоттағы соманы қолма-қол
ақшаға айналдырған үшін банкке тиісті мөлшерде комиссия төлейді. Сонымен
катар, банк кепілге алынған мүлікті сақтандыруды талап етеді жэне егер
сақтандыру қызметі банк тарапынан көрсетілсе қарыз алушы тарапынан оған
қосымша сақтандыру жарнасы төленеді. Банк несиелеу кезінде аннуитеттік
төлемдер қолданады. Аннуитеттік есептеулер бойынша карыз алушы ай сайын
бірдей сомада төлемдер жасайды. Кейбір банктер ай сайын қысқарып отыратын
есептеу эдістемесін қолданады. Ол екеуінің кандай айырмашылығы бар
екендігін білу үшін мысал келтірейік.
Мысал. Қарыз алушы айталық 600 мың теңге сомасында 5 жылға, 13 пайыз
жылдык мелшерлемеде ипотекалық несие алсын.
Қарыз алушы ай сайын мынадай негізгі қарыз сомасын төлейді:
60000060= 10000 теңге.
Бірінші айдағы төленетін сыйақы мөлшерлемесі:
600000*13,0 100 *12 = 6500 теңге
Демек, қарыз алушы бірінші айда төмендегідей мөлшерде банкке төлем
жасайды:
10000+ 6500 = 16500 теңге
Екінші айдағы төленетін сыйакы сомасы негізгі қарыздың калган сомасына,
ягни 590000 теңгеге катысты есептеледі:
590000*13,0100*12 = 6391,67 теңге
Демек, қарыз алушы екінші айда төмендегідей мөлшерде банкке төлем
жасайды:
10000 + 6391,67 = 16391,67 теңге
Нәтижесінде, яғни ең соңғы айда қалатын негізгі карыз сомасы 10000
тенге десек, онда қарыз алушының төлейтін сыйакы мөлшерлемесінің сомасын
есептейік:
10000*13,0 100 *І2 = 108,33 тенге
Демек, қарыз алушы соңгы айда төмендегідей мөлшерде банкке төлем жа-
сайды:
10000 + 108,33 = 10 108,33 теңге
Ал енді аннуитеттік жүйе бойынша ай сайынғы төлемге келсек, оның
мөлшері 13 651,84 теңгені құрайды және ол сома барлық айда бірдей болады.
Бұл жерде бірінші қайтару жүйесіне қарағанда карыз алушы үшін екіншісі
қолайлы келеді.
8-кезең. Қарыз бойынша құжаттардың есебі.
9-кезең. Қарызды және сыйақыны өтеу процесі. Бұл кезеңде қарыздың
шарттарының өзгертілуі немесе қарызды алдын ала өтеуі мүмкін.[6, б.291-
295]
10-кезең. Несиенің қайтарылуына мониторинг жасалады. Несиелік
мониторинг - несиені берген күннен бастап, оны толық қайтарғанға дейін
бақылауды және қарыз алушының несиелік қабілетінің өзгерісін үнемі талдап
отыруды, несие сапасының төмендеуі немесе несиелік келісім-шарттың бұзылуы
анықталған жағдайларда тиісті шаралар қолданылуды қамтитын банктің
күнделікті жүмысы. [17, б.84] Несиелік мониторинг несиені кайтару кестесі
негізінде жүргізіледі. Несиені қайтару кестесі қарыз алушыға берілетін
несиелік келісімшартқа қосымша бет ретінде тіркеліп беріледі. Несиелік
мониторингті несиелік сарапшы жүргізеді. Несиелік мониторинг ағымдық жэне
тереңдетілген болып келеді. Ағымдығы мониторинг - ай сайын ағымдық
мониторинг есебін түрінде рәсімделетін, несиені қайтару кестесінің
орындалысы шегінде барлық несиелер бойынша жоспарлы түрде қарыз алушының
шаруашылық және қаржылық жағдайы туралы жалпы ақпараттарды алу негізінде
жүргізілетін тексеру. Ағымдық несиелік мониторинг әр ай сайын несие толық
қайтарылғанға дейін жасалады. Ағымдық несиелік мониторингтің мақсаты -
банктің барлық берген несиелер бойынша төлсмсіздіктің алдын алу. Мониторинг
жүргізуде несиені қайтару кестесі пайдаланылады және оның көшірмесі шот
менеджеріне беріледі. Ағымдағы мониторингтің негізгі қадамдарына мыналар
жатады:
- қарыз алушының шотындағы ақша қаражаттарының қозғалысына бақылау
жасау. Қарызды қайтару күнінде несиені қайтару кестесі бойынша қарыз
алушының негізгі қарыздың және пайыздың төленгендігі тексеріледі;
- клиентке ескертулер жасау (несиені төлеу мерзімінен екі үш күн бұрын
телефон арқылы ескерту, телефон болмаған жағдайда жазбаша түрде);
- клиенттің мекен-жайы бойынша орналасқан жеріне бару.
Егер қарыз алушының тексеріп бару барысында несиені қайтармауымен
байланысты мүмкін болар мәселелердің барлығын куәландыратын қауіпті
белгілер анықталса, онда тереңдетілген мониторинг жүргізіліп, оның
нәтижесінде мынадай сүрақтарға жауап ізделінеді:
- қарызды кешіктіру себептері;
- кешіктірілген қарызды қайтару мүмкіндігі;
- алдағы уақыттары қарызды қайтару кестесін орындау мүмкіндігі.[18,
б.104]
Несиелік мониторинг келесі бір түріне несиелік ресурстардың мақсаты
пайдалануын тексеру жатады. Несиелік ресурсты бергеннен кейін несие
менеджері келісімде көзделген жағдайда жобаның іске асырылатын жеріне барып
қарыз алушының несиелік ресурсты көздеген мақсатқа пайлану барысына тексеру
жасайды. Егер жоба бойынша несиелік ресурсты игеру кезең-кезеңімен жүзеге
асатын болса, онда жобаның әр кезеңінде игерілген несиелік ресурстың
көлеміне қарай, оның көздеген мақсатқа пайдалану барысына тексеру
жүргізіледі. Қарыз алушының несиелік ресурстарды көздеген мақсатқа
пайдаланбағаны анықталған жағдайда несие менеджері қарыз алушының
мәндеттемені орындамағаны туралы хабарлама даярлап және оны заң қызметкері
тексеріп куәландырады. Сөйтіп ол мәселені несиелік Комитеттің алдына
қарауына қояды. Несиелік комитет ондай проблемалық несиелер бойынша қарызы
туралы нақты шешім қабылдайды.[19, б.31-33]
Проблемалық несиелерге мыналар жатады:
-несиелік келісім-шартта көрсетілген уақытта қайтарылмаған, уақыты
кешіктірілген және қосымша келісім берілген несиелер;
сақтандыру, кепіл-хат немесе кепілдемемен қамтамасыз етілген несиелер
бойынша сақтандыру компанияларының, кепіл-хатты және кепілдеме берушілердің
банк алдындағы міндеттемелері орындалмағандар;
несиелерге есептелетін пайыздың несиелік келісім-шартта көрсетілген күннен
30 күн өткенге дейін қайтарылмаған несиелер. [20, б.31-33]
Сондай-ақ проблемалық несиелерге қарсы шараларға мыналар жатады:
- Мерзімі өткен берешекті өтеу бойынша мерзімін кейінге қалдыру;
- Айыппұл санкцияларын қолданбау (өсімпұл және банктің басқа
санкциялары);
- Кредиттің жалпы мерзімін ұзарту және төлем кестесін өзгерту;
- Заемшыға банк белгілеген мерзім ішінде банк алдында борышты қайта
қаржыландыруды жүзеге асыру мүмкіндігін беру (банктің заемшыдан
қосымша кепілді қамтамасыз етуді қабылдауы арқылы),оның ішінде
заемшының басқа банкке бару арқылы пайыз (сыйақы) төлеу тәртібін
өзгерту;
Өтеп алу туралы өтініш және заемшы міндеттемелерін бұзған жағдайда кепіл
мүлікті бұдан әрі іске асыру;
Сот арқылы банк алдында берешекті өндіріп алу.[19, б.33]
11 кезең. Несиені өтеу және несиелік істі жабу.
Несиелік қабілеті бағалауда отандық банктер тәжірибесінде мынадай
көрсеткіштер қолданылады:
Негізгі қарыз төлемінің айлық мөлшері (НҚАТ) = Несиенің мөлшері несиенің
мерзімі;
Сыйақы мөлшерлемесі бойынша төлемінің айлык мөлшері (СМАТ) = Несиенің
мөлшері * сыйақы мөлшерлемесі 12 ай;
Негізгі қарыз жэне сыйақы мөлшерлемесі бойынша төлемінің айлық мөлшері
(НҚСАТ) = НҚАТ + СМАТ;
Таза табыс (ТТ) * Жалпы табыс - салықтық жэне басқа да тө-лемдер;
Нақты несиелік қабілеті (ННҚ) - НҚСАТ ТТ.
Нақты несиелік қабілетінің мәні жобамен 35-45%-дан төмен болмауы тиіс.
Демек, осы көрсеткіштерді пайдаланып жэне несие алу үшін тапсырган
қркаттарды пайдаланып, қарыз алушының төлем қабілеттігін анықтау тә-
жірибесіне мысал келтірейік.
Ол үшін Б.Ж. Тасмаганбеттегі деген азаматтың айталық автомобиль
несиесін алуга берген сауалнамасын пайдалану қажет. Ондагы сұралатын несие
сомасы 2176000 теңге немесе 17000 АҚШ доллары (1 АҚШ доллары = 128 теңге),
мүндагы жаңа автомобильдің нарықтық құны - 2 560000 тең-гені (немесе 20000
АҚШ долларын) құрайды. Қарыз алушының қосатын бастапқы жарнасы 15%, яғни
384 000 теңге немесе 3000 АҚШ доллар. Автомобиль несиесін 60 айға, 18%
жылдық сыйақы мөлшерлемесінде сұрап отыр делік. Ол кісінің жапүялық айлық
табысы - 560 000 теңге жэне кепілге жылжымайтын мүлік қояды.
Жоғарыдағы көрсеткіштер көмегімен қарыз алушы Б.Ж. Тасмағанбет-тсгінің
төлем кабілетін бағалау нэтижесі мынадай:
Негізгі карыз төлемінің айлық мөлшері (ЛҚАТ) = - 2 176000 теңге : 60 ай
= 36267 теңге.
Сыйақы мөлшерлемесі бойынша төлемінің айлык мөлшері (СМАТ) = = 2 176000
теңге * 0,18 : 12 ай = 32640 доллары.
Негізгі қарыз және сыйақы мөлшерлемесі бойынша төлемінің айлық мөлшері
= 36267+ 32640 = 68907 теңге.
Таза табыс (ТТ) = 560 мың теңге - 300 мың теңге ~ 200 мың теңге.
Нақты несиелік қабілеті (ННҚ) = 68907 теңге : 200000 теңге = = 0,34
немесе 34%.
Сонымен, қарыз алушымыз төлем қабілеттігі жеткіліксіз, бірақ оған
кепілге қоятын мүлкін ескере отырып, несие беруге болады.
Қазақстанның банктік тәжірибиесінде ипотекалық несиелеуге байланысты
клиенттің төлем қабілетін анықтау өзінше ерекшеленеді. Қарыз алушының
табыстары мен шығыстарының қүрылымын анықтағаннан кейін оның нормативті
жэне нақты төлем қабілеті бағаланады.
Несие бойынша ай сайынғы төлем сомасының ең жогары шамасы карыз алушы
табысының 40%-нан аспауы көзделеді.
Ең жоғары төлем сомасы ~ Қарыз алушының табыстары 2
Мүнда табыс ретінде қарыз алушының жэне тең қарыз алушының негізгі
жүмысы бойынша жалақысы қарастырылады..
Несие бойынша төлеуте тиісті ең жоғары соманың есеп айырысу тө-
лемдеріне қатынасы қарыз алушының нормативтік төлем қабілетін си-паттайды.
Мүндай қатынас 1,0 (немесе 100%-дан) артық болуға тиіс.
Нормативтік төлем қабілеті = Төлеуге тиісті ең жоғары сомаЕсеп айырысу
төлемдері
Қарыз алушының ай сайынғы табыстары мен ай сайынгы шығыстарының
айырмасы, оның бос ақша қаражатын көрсетеді, яғни несиені қайтаруға оның
қанша мөлшерде каражатының барлығын сипаттайды.
Бос ақша қаражаттары = Қарыз алушыны отбасының ай сайынғы табыстары
Қарыз алушы отбасының ай сайынғы шығыстары
Бос ақша қаржаттарының есеп айырысу төлемдеріне қатынасы қарыз алушының
нақты тел ем кабілетін көрсетеді.[6, б.297-298]
АҚШ-та экономикалық өсудің бəсеңдеуіне ипотека дағдарысы жəне
нəтижесінде тұтынушылық сенімділіктің құлдырауы себепші болды. Бұл ретте
2007 жылғы тамызда АҚШ-та 2007 жылдың басында туындаған ипотекалық заемдар
нарығындағы дағдарыс жергіліктіден ғаламдыққа ауысты. Нəтижесінде қаржы
нарықтарындағы құбылмалылық артты. АҚШ-ғы ипотека нарығының құлдырауы,
сондай-ақ тəуекелдер жəне түпкілікті шығындар туралы екіұштылық əлемдік
қаржы нарықтарындағы өтімділіктің келесі дағдарысына алып келді.
Тəуекелдердің өсуі портфелдік инвесторлар капиталды дамушы нарықтардан
шығаруға алып келді. Нəтижесінде дамушы нарықтардың көпшілігі үшін сыртқы
нарықтарға жол түгелдей дерлік жабылды. Бірқатар орталық банктер, атап
айтқанда АҚШ Федералдық резервтік жүйесі, Еуропа орталық банкі өз
елдеріндегі банк жүйелерінің өтімділігін қолдау үшін кредит басымдылығын
жүргізу арқылы туындаған дағдарысқа жауап қатты. Осы жағдайларда əлемдік
нарықтардағы пайыздық ставкалардың құбылуы күшейді. 3 айлық долларлық
депозиттер бойынша Либор ставкасы 2007 жылғы шілденің аяғындағы жағдай
бойынша 5,36%-дан 2007 жылғы 7 қыркүйекте өзінің 2007 жылғы ең жоғары мəні
5,73%-ға жетті. Еуропа орталық банкі тарапынан 2007 жылғы желтоқсанда
өтімділік құйылғаннан кейін Либор ставкасы 4,73% дейін төмендеді (2007
жылғы 28 желтоқсандағы жағдай бойынша). Тұтастай алғанда, əлемдік экономика
негізгі көзі əлемдік қаржы нарықтарындағы құбылмалылық болып табылатын
жоғары айқындалмаушылық кезеңіне кірді. Соңғы айларда жағдайдың
тұрақтануына қарамастан, ірі банктер бағалы қағаздарға инвестицияланған,
сенімділігі төмен ипотекалық заемдарға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz