Ою-өрнектердің түрлері. Өрнектердің түстері мен бояулары

Пән: Мәдениеттану
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 39 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4.

I. Негізгі бөлім
1.1 Қазақ халқының
қолөнері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...9
1.2. Жүн және одан жасалатын заттар. Сырмақ жасау. Сырмақты
оюлау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 0
1.3. Өрмек. Алаша тоқу, тақыр кілем, кілем өнері, арқан есу, бау,
құр бау, терме
бау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...13
II. Ою- өрнек
2.1. Ою-өрнектердің түрлері. Өрнектердің түстері мен бояулары ... ..21
2.2. Оңтүстік өңірдегі кілем қол-өнерінің ерекшеліктері мен дамуы...27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...38
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..40
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 1.

Кіріспе.
Ерте заманнан бері қазақ тұрмысында мықтап орын алған, бүгінгі күнде
де маңызын жоймаған, өте тығыз тоқылатын, өте төзімді, ұзақ уақыт
сақталатын бағалы үй бұйымдарының бірі – кілем деп аталатыны белгілі.
Ертеде кілемді жерге төсеумен бірге туырлық пен үзіктің орнына да жапқан,
әрі сән үшін, әрі жылылық үшін керегенің ішінен де тұтылған. Халық
арасындағы Үй жасауы – кілем деген сөздің өзі-ақ оның қазақ тұрмысында
қаншалықты орын алғанын көрсетеді. Кілемді алтын, күміс бұйымдармен бірге
байлықтың, баршылықтың белгісі деп санаған. Кілем қыз жасауының елеулі
құрамына кірген; сыйлы қонақтарға арнап кілем төсеу, кілем төсеп қарсы алу,
көшіп-қонғанда салтанаттыққа түйеге кілем жабу сияқты дәстүрлермен бірге
оны құн төлеуге, сый-сияпат жасауға да пайдаланған. Кілем тоқу – қай
халықта да ерекше орын алған кәсіп. Қазақ тұрмысында өрмек тоқумен
айналысатын қыз-келіншектер, әйелдер арасынан кілем тоқуды кәсіп еткен
шеберлер шыққан. Оларды кілемші деп арнайы бөліп атайды.
Қазақ арасына кілем тоқудың кең тарағанын және әр жерде әртүрлі мәнермен
тоқылатынын төмендегі атаулардан байқауға болады. Масаты кілем, тақыр
кілем, арабы кілем, алаша кілем, тұс кілем, хан кілемі, шешенгүл кілем,
шатыргүл кілем, самаурынгүл кілем, т.б.
Қазақ жерінің әртүрлі өңірінде түп-түп болып өсетін, сабағы жіңішке, қамыс
тектес ши деп аталатын өсімдіктен тоқылған бұйым да ши деп айтылады. Ши
тоқу өнері қазақтарға, қырғыздарға, түрікмендерге, қарақалпақтарға, т.б.
халықтарға көне заманнан бері белгілі болған. Шиді жүнмен орап, оны
өрнектеп тоқып, керегенің сыртына тұтуға, үй ішіндегі аяқ-табақ, ошақ басын
қоршап, көлегейлеп қоюға, киіз үйдің есігіне ұстауға, құрт жайып кептіруге,
киіз басу жұмыстарына, киізді ылғалдан сақтау үшін жерге төсеуге, тары сүзу
үшін шыпта жасауға пайдаланған. Шидің түрлеріне байланысты мынадай атаулар
кездеседі: ақ ши – қабығынан аршылған ақ шидің жүн оралмай, ою-өрнексіз
тоқылған түрі, шым ши шидің түрлі түсті жүн орау арқылы өрнектеп тоқылған
түрі (жергілікті тілде шымырау ши), орама ши ораулы ши – өнебойына
тұтастай емес, әр жерінен аралатып жүн оралған ши, шидек – құрт жаятын
кішкене ши, терме ши – шым ши, өреше – киіз үйдегі ас-су тұратын жерді
қоршап қойған ши, дүзтеру ши – қошқар мүйіз өрнегімен жүн орап тоқылған ши,
т.б.
Әйел қолөнеріне байланысты атаулардың ономасиологиялық негіздері деп
аталатын екінші тарауда тіл біліміндегі заттар мен құбылыстарға ат қою
мәселелері, әйел қолөнері материалдары негізінде анықталған уәжділік
түрлері баяндалады.
Ономасиология мәселелері қолөнерінің жекелеген салаларын қазақ тіл
білімінде лингвистикалық тұрғыдан қарастырған зертеушілер – Р.Н.Шойбеков,
М.Ш.Өмірбекова, Ә.Б.Алмауытова, А. Оқа, Т.Б.Жаубасова-ның, т.б.
еңбектерінде тиісінше сөз болады.
Әйел қолөнеріне байланысты атаулар аса күрделі тілдік таңба болғандықтан,
оларды лингвистикалық тұрғыдан ғана қарастыру жеткіліксіз; өйткені қолөнер
лексикасының мазмұны сан алуан сыртқы факторлармен байланысты болып келеді
де, адам санасында халықтың ғасырлар бойғы тәжірибесі, шаруашылық түрлері,
материалдық және рухани мәдениеті жөнінде ақпараттар жинақталған тілдік
және экстралингвистикалық білімдер жүйесін құрайды. Олай болса, әйел
қолөнеріне байланысты атаулардың ономасиологиялық жүйесін, уәжді белгілерін
айқындаудың мәні ерекше.
Уәждеметану саласындағы атауға негіз болатын өзекті ұғым-түсініктің бірі –
уәж (мотив) термині. Уәж (мотив) адамның белгілі бір қажетін қанағаттандыру
үшін, іс-әрекетке негізделген саналық тұрғыдан саралау, анықтау. Уәж
себептің негізінде пайда болып, оның тепе-тең бейнесін белгілейді.
Зерттеуші Н.Уәлиұлы мотивті уәж, мотивированность дегенді уәжділік деп
қолданады [9]. Басқаша айтқанда, уәжділік – заттың белгісінің оның
атауынан, яғни тілде көрініс табуы. Уәждеме – тектес уәждер тобын
білдіретін термин.
Әйел қолөнеріне байланысты атаулар өзара сабақтасып жатқан таңбалаушы –
таңбаланушы – таңба үштігінің нәтижесінде пайда болған. Тілдік ұжым өзінің
танымы тұрғысынан таңбаланушы нысанның өзіндік белгі-қасиетіне,
ерекшелігіне сай атау береді. Номинациялық акт барысында пайда болған
атаудың өзі оны қойған қоғамдық ортаның, тілдік ұжымның өмір тәжірибесінен
алынады. Олай болса тілдік таңбалар тілдік ортаның дүниетанымы, тұрмыс-
тіршілігінің тілдегі бейнесі болып табылады. Таңбаны бергенде адамдар
таңбаланушыны, яғни нысанды басқа нысаннан ажыратып тұратын белгісін
(уәжін) негізге алып таңбалайды. Мұндай белгілер түрліше болуы мүмкін:
түсі, көлемі, формасы, қызметі, материалы, екінші бір нысанға қатысы, т.б.
Тіл білімінде бұл белгілер, ерекшеліктер уәждер деп аталады. Таңба мен
таңбаланушы арасындағы осы уәждердің төркіні тілдік емес, басқаша айтқанда,
экстралингвистикалық негіздерге барып саяды. Кез келген атау ерекше мәнге
ие, ол белгілі бір уәжге негізделген. Осы уәждер атау беруші адамдардың
тұрмыс-тіршілігінің, қоғамдық-әлеуметтік өмірінің көрінісі деп танылады.
Уәждік белгілеріне қарай ат қою тек қолөнер бұйымдарына ғана байланысты
емес, ол қоғамның жалпы зат пен құбылысқа ат беру уәжділігімен сипатталады.
Әйел қолөнері материалдары негізінде біздің зерттеуімізде мынадай уәжділік
түрлері анықталып отыр: материал, пішін, көлем, түр-түс, қызметі
(қолданылуы), жасалу технологиясы, әлеуметтік, гендерлік сипаты, топоним
(шықкан жері), әдет-ғұрып, т.б.
2.1. Заттардың атқаратын қызметіне байланысты қалыптасқан атаулар. Әйел
қолынан шыққан әрбір бұйым белгілі бір мақсатпен жасалып, күнделікті
тұрмыста бір немесе бірнеше қызмет атқарады. Айталық, киіз аталатын бұйым
киіз үйдің төбесін жабуға, жерге төсеуге, киім тігуге, қабырғаға ілуге,
кейбір салт-дәстүрді атқаруға қолданылады. Сол сияқты жүннен есіп жасаған
жуанды-жіңішкелі жіп, арқандар киіз үй жабынын бекітуге, көші-қон кезінде
заттарды буып-түюге, мал байлауға немесе оны жетекке алып жүруге, ат, түйе
жабдықтарын (шылбыр, бұйда, тұсау, өре, т.б.) жасауға т.б. пайдаланады.
Сондықтан затты белгілі бір мақсатпен дайындау және ол бұйымның қолданылу
ерекшеліктері сол заттың тұрмыстағы ролін, атқаратын қызметін анықтайды.
Мұндай экстралингвистикалық (тілден тыс) факторлар тілде өз ізін қалдырады.
Басқаша айтқанда, заттардың қолданылу орны мен ерекшелігінен мәлімет
беретін мұндай атаулар уәжі қызметіне байланысты этнографизмдерге жатады.
Киіз үйдің сүйегін (ағаш бөлшектерін – кереге, уық, шаңырақ) жасау ер
азаматтардың міндеті болса, оның жүннен, теріден жасалған жабдықтарын
дайындау әйелдердің міндеті болған. Киіз үй жабдықтарының көпшілігі дерлік
киізден жасалатыны баршамызға белгілі. Қазақ киіз үінің сыртына тұтылатын,
ағаш қаңқасының сыртынан жабылатын, ыстық-суықтан, жауын-шашыннан қорғап
тұратын киіз жалпы атаумен жабу киізі деп аталады. Киіз үйдің жабу киізі
алты қанат үй көлемінде сәйкес келетін ши бойымен басылады. Оны қалыңдау,
ширақ етіп дайындайды.
Таулы жерлерде көктемнің, күздің түнгі салқындарында яки қыс ауасында киіз
үйде отыруға тура келген жағдайда үй ортасына отты мол жағып, от басын
айнала отырып, отқа жылынып әрі тамақтану үшін от басына төсеніш қажет
болған. Бұл киіз отқа ең жақын төселетіндіктен от киіз деп аталған. От
киіздің өзіндік шығу, даму тарихына көз жіберсек, адам мен табиғаттың қарым-
қатынасы, адамның табиғатты игеріп, өзіне қолайлы жағдай жасауы, осы
процестердің нәтижесінде қолөнер бұйымдарының үнемі жетіліп, дами келе жаңа
түрлерінің пайда болуын көреміз.
Қазақтың жерлеу салтында мәйітті үйден арулап орап алып шығуға арналған
киізді иман киіз деп атайды. Қарыс жерде қаза бар, өзекті жерде өлім бар
дейтін халқымыз өлім айтып келмейді деп қарт адамдар арасында иман киізін
арнайы жасатып, теңінде сақтайтын әдет болған.
Жай күндері шиыршықтап орап, алып қоятын, сыйлы қонақтар келгенде, солардың
астына төселетін, арнайы жасалған сәнді сырмақ – төр сырмақ деп аталады.
Төр сырмақ төрге төселетін болғандықтан өте әсем етіп жасалады, қонақ
көрпенің астынан салынады. Ескерте кететін бір жайт: жоғарыда келтірілген
от киіз бен төр сырмақ этнографизмдерінің қалыптасуына олардың қолданылатын
орны, яғни уәжі кеңістікке байланысты екендігі де дау туғызбайды. Жалпы,
атаудың қойылуына негіз болған белгілер бір емес, бірнешеу бола беруі де
мүмкін. Ол жөнінде ғылыми еңбектерде айтылып та жүр. Дегенмен, біз бұл
бұйымдардың тұрмыста атқаратын қызметін басым санап, қызметіне байланысты
атаулар тобына енгізіп отырмыз. Қысқасы, бұларды екі уәжді (екі белгісі
бар) атаулар деп санаймыз; нақты айтсақ: оның біріншісі – атауға негіз
болған себеп – оның қолданылатын орны, екіншісі – атқаратын қызметі,
қолданылу себебі.
Қазақ сырмақтары көлемі жағынан негізінен 4 түрге бөлінеді. Солардың
ішіндегі ең үлкені – көш сырмақ, екіншісі – төсеніш сырмақ, үшіншісі – төр
сырмақ, төртінші түрі төсек сырмақ деп аталады. Көші-қон кезінде түйеге
артқан жүктің үстіне сәндік үшін жабылатын сырмақты көш сырмақ дейді. Көш
сырмақтар көлемі 3-4 метрдей көлемде көштің сәнін арттыру мақсатымен арнайы
жасалып, әдемілігі жағынан кілемнен кем түспеген. Оны күнделікті төсеніш
ретінде пайдаланбаған, тек қажетті жағдайда ғана төрге бір салар бұйым
ретінде қолданған.
Төсек сырмақ. Сәнді етіп жасалған бұл сырмақ төсек үстіне салынады. Кей
жерлерде бұл төсек алды сырмағы аталады деп көрсетіледі [6, 58 б]. Бірақ
этнографиялық, мәдениеттану саласындағы еңбектерге зер салып қарасақ,
екеуінің қызметі екі басқа екендігі байқалады. Дәлірек айтқанда, төсек
сырмақ адамның жататын, тынығатын төсекағаштың (кереует) үстіне салынса,
төсек алды сырмақ жертөсектің орнына (жерге салатын төсектің орны) немесе
төсекағаштың алдына төселеді.
Жасау сырмақ. Қазақ дәстүрінде ұзатылатын қызға жасау дайындағанда, қыз
жасауына енетін дүние-мүліктерді жұптап емес, тақ сандарды білдіретін
өлшемдермен жасаған. Мысалы, әрбір жасау түрін 3, 5, 7, 9, 15 тіпті 41-ге
дейін жасағандығы туралы деректерді оқимыз [7, 132 б].
Әдетте, ауқатты отбасылар жасау түрін жетіден жоғары етіп жасаған. Яғни,
жасауға дайындалған көрпелер жетеу болса, сырмақ та, жағалы киім де жетіден
болған. Қызға алты жастан жинасаң асады, жеті жастан жинасаң жетеді деп
санған халқымыз жасау сырмақты ерте бастан дайындап, теңге буып сақтаған.
Мұндай жасау сырмақтарының құрамына келін болып түскен елдегі үлкен
шаңырақтың отына салуға, абысын-ажын, қайын-қайнағалардың сыйлыларына
арналған киіт сырмақ, отау үйіне арналған отау сырмақтар енеді. Бұрынғы
қазақ тұрмысында мал шаруашылығындағы жұмыстарға, көшіп-қонуға ең қажетті
бұйымдардың бірі арқан-жіп болған. Күнделікті тұрмыста арқан-жіпті киіз
басуға, киіз үйді бекітуге, т.б. жиі қолданған. Арқан деп көбінесе
шетпұшпақ өлі жүндер мен жабағы жүн, түйе жүні, ешкі жүні, жылқы қылынан
есіп жасалатын ұзын, жуан, ең мықты жіпті айтады. Әйел қолөнерінің
арқасында дайындалып, түрлі қызмет атқаратын арқан, желі, ноқта, т.б. және
әртүрлі баулар мен жіптер есіп жасалатын жіп түріне, ал басқұр, жел бау,
нар ноқта, тең таңғыш, құр жіп, т.б. аталатын заттар тоқып және өріп
жасалатын жіп тобына жатады. Арқандар сонымен бірге қайыс таспалардан
өріліп те жасалатын болған. Арқанның шаруашылықта, күнделікті тұрмыста
атқаратын сан түрлі қызметіне орай қалыптасқан бірсыпыра атаулар бар. Ол
атаулардың бойында дәстүрлі қазақ мәдениетін танытатын ақпарат сақталған.
Қосақ арқан. Ертеректе қазақ аулы қойды қосақтап сауатын болған, сондықтан
ол арқанның ішіндегі ең ұзыны болып табылады. Тілімізде қосақ арқан
аталатын бұйым қосақ тұлғасында да қолданыла береді. Соған орай бұл заттың
түрлері қой қосақ, салма қосақ, шалма қосақ, керме қосақ, т.б. деп
жіктеледі.
Керме арқан – той-томалақ, мереке, ас беру сияқты ұлы жиындарда ауыл
сыртына жуан, мықты аштардан баған орнатып, сол ағаштың екі ортасына қатты
тартылып керілген ұзын да мықты арқан.

Қазақ халқының қолөнері
Қазақ халқы озінің күн көріс тіршілігіне қажетті үй-жай салуды, киім-
кешек тігуді, азық-түлік өндіруді өзінің тұрмыстың кәсібі етіп, оларды
күнбе-күнгі тіршілік барысында орынды пайдаланса, әсем бұйымдар жасап,
өмірде сән-салтанат та құра білді. Халықтың қолөнеріне әдет-гұрып
жабдықтарымен қатар, аң аулауға, мал өсіруге және егіншілікке қажетті құрал
жабдықтар да кіреді. Киіз үйдің сүйегі, ағаш керует, кебеже, сандық жасап,
кілем, сырмақ, алаша, ши, түрлі бау-басқұрлар тоқып, арқан, жіп есіп,
көннен және илеулі теріден қайыс, таспа тіліп, өрім өріп, қолдан әр алуан
ыдыс- аяқ, адалбақан, асадал, бесік және т. б. көптеген заттарды халық
шеберлері, өнерпаздар өз қолдарымен жасады.
Осы бөлімде:

-   ою-өрнектердің түрлері, олардың түстері мен бояулары
-   жүн және одан ұқсатылатын заттар
-    өрмек
-   кестешілік пен көркем тігіс өнері
-   зергерлік өнері
-   сүйек пен мүйізден істелген әдемі заттар
-   ағаш шеберлерінің жасаған әдемі заттары
-   мал мен аң терілерін ұқсату
-   былғары ұқсату
-   ши орау өнері т.б.

Жүн және одан жасалатын заттар. Сырмақ жасау. Сырмақты оюлау.
Төрт түлік малдың жүні қазақ халқының өмір тіршілігінде үлкен роль атқарған
және оны ұқсатуды ел бұдан мыңдаған жылдар бұрын білген. Қазақ халқының
шаруашылығында мал жүнінің ең асылы және бұйымдар жасауға ең көп
қолданатыны түйе және қой жүндері, ешкі түбіті, оның қылы, содан кейінгісі
жылқының жал-құйрығы, түйенің жүні, шудасы.
Түйе жүнінен неше түрлі өрмек жіптерін иіріп, шекпен, қап, белбеу, құр,
кілем, қоржын сияқтыларды тоқиды. Сол сияқты түйе жүні айыл-құйысқан,
өмілдірік, ноқта жасауға және көген, бау-шу есуге өте қолайлы. Түйе жүні
көрпеге салуға, шапанға тартуға өте жақсы, жеңіл, әрі жылы болады, қылшық
шықпайды. Шуда деп түйенің мойнындағы, тізесіндегі, екі өркештің
үстіндегі салалы қылшық жүндерін айтады. Шудадан жамау-жасқаулық жіп
иіріледі. Бұрын қазақтың тон-шалбары, сабасы мен торсығы, көп ыдыстары осы
шуда жіппен тігілген. Шуда жіп шертер, керуіш деп аталатын.
Қойдың жүнін жабағы, күзем жүні, қозы жүні, өлі жүн және шет-
пұшпақ деп бес түрге бөліп атайды. Қойдың жабағы жүнінен шидем шапан, күпі
күседі, ішпек, терілік жасайды, тыстап күпсек (бөстек), көпшік, жеңіл
байпақ тігеді. Қойдың жабағы жүнін түтіп, одан кейін матаның сыртына шықпас
үшін қылшықтарын бүрілтіп қайнатады. Бұл жүнді шайырынан арылтып тазарту
үшін де істеледі. Жабағы жүнді киімнің, көрпенің арасына салады, неше түрлі
иіру ісіне, бізбен, сыммен тоқу жұмысына қолданады. Түтілген жабағы жүннен
шүйке жасалып, бау-шу есіледі, өрмек жіптері, неше түрлі жиектер
ширатылады.
Ал күзем жүнінен, қозы жүнінен киіз басылады, текемет, сырмақ, қалпақ,
кебенек, киіз етік, пима сияқты киім-кешектер жасалады. Күзем жүні мен қозы
жүні иіруге келмейді, ол киімнің, көрпенің арасына тартуға да жарамсыз.
Малдың терісінен жұлынып немесе жидітіп алынған жұлма жүнді, қойдың
бауырында, пұшпақтарында байланып жүретін білтеленген жүндерді өлі жүн
деп атайды. Қотанның ортасында түсіп қалған, бұтаның басынан жиналған, бау-
шу ескеннен қалған үзік жүндерді шет-пұшпақ жүн деп атайды. Мұндай жүндер
көбінесе арқан-жіп есуге жұмсалады.
Ешкі жүнін түбіт, қылшық деп екіге бөледі. Түбіт иіруге, шұлық, қолғап,
шәлі сияқты жеңіл әрі жылы киімдерді тоқуға тиімді. Оны ешкі түлеген кезде
қылшық жүнмен бірге қырқып алып, түтіп қылшығынан бөледі. Ешкінің қылшығы
арқан-жіп есуге жұмсалады. Қазақ талғамында ешкі түбіті түйе жүнінен де
қымбат, жібекпен теңдес саналған.
Жылқының жал-құйрығын қыл деп атайды. Жал-қүйрық көбінесе арқан-жіп
есуге, сүзгі тоқуға, тұзақ есуге, жұмсалады. Жылқы қылын терімен қаптап
көпшік, жастың, бөстек жасауға, қобызға тағуға пайдаланған.
Қазақ шеберлері мал жүнінен басқа қоянның жүнін, құстың мамығын да іске
жаратқан. Қоянның жүнінен жылы шарф, қолғап, шұлық, бөкебай тоқьіған.
Құстың мамығынан құс жастық, құс төсек жасаған. Тымақтың маңдайына,
найзаның ұшына, салт атты адамның иығына тағып алған құс қауырсыны өте
асығыс деген белгіні білдірген. Осыдан келіп хан мен хандар арасында тығыз
хабар жөнелтілгенде хаттың сыртына бір тал қауырсын бекітілетін, оны үкілі
почта деп атаған.
Үкінің жүні қазақтың ескі салты бойынша әсемдіктің белгісі деп саналған.
Сонымен бірге үкіні қасиетті деп те білген. Мысалы, ерте кезде бақсы,
молдалар, хан тұқымдары, атақты батыр, ақын, салдар үкі тағып жүрген.
Ұзатылар қызға, қайнына баратын күйеуге, алғаш отау болғанда шымылдыңңа үкі
қадау ғұрпының бір жоралғысы осыдан қалса керек. Осыдан келіп жүнделетін
бір үкі бір аттың құнымен бағаланған.Үкіні ұлпа және қара қасқа үкі деп екі
түрге ажыратады. Үкінің балақ жүнін —ұлпа, ал бауыр жүнін— қара қасқа үкі
деген. Қара қасқа үкіні көбінесе ерлер қадаған. Сәукеле, тақия, бөрік
сияқты қыз-келіншектер дүниесіне кебінесе ұлпа (балақ жүн) үкісі қадалған.
Ақ үкінің жүнін түрлі түсті етіп бояп та пайдаланған. Мұндайда бояуға
қазының майын қосқан. Үкіні аулап ұстап, балақ жүні мен бауыр төсінің жүнін
алып, өзін жемге тойғызып қоя беретін. Мұны үкі жүндеу деп атайды. Үкі
жүндеген ауылдан олжа алу салты да болған.
Жүн сабау, киіз басу, текемет басу, сырмақ жасау жұмыстары жастардың бас
қосып ойын-сауықпен көңілді отетін. Жұмыстары болған сон жиналып тамақ
ішеді, ойын кешін өткізеді.
Сырмақ жасау
Әдетте сырмақ жасалатын киіз не шымқай ақ, не шымқай қара болуы шарт.
Киізде түйіртпек, ошаған, тесік болмауы тиіс. Мұндай кемшіліктер оюға,
сыруға, біртегіс жиектеуге бөгет жасайды. Сондықтан сырмақ басатын киіздің
жүні, оның өңі күні бұрын таңдалып, ол көбінесе қозы жүнінен алынады. Оны
сабағанда да ерекше қадағалап, үлпілдетіп сабайды. Осындай іріктеліп
алынған жарамды жүннен сырмаққа арнап бет басады. Бет болатын ақ немесе
қара киіздің екеуі екі бөлек басылады. Оны ысырап етпес үшін көлеміне қарай
әрі шағын, әрі жүнді үнемдеп жұқалау етіп басады. Сондықтан алдын-ала оның
көлемін, оған салынатын ою-өрнектің қандай болатынын қарастырады.
Сырмақтың беті кейіннен не киізбен, не кенеппен астарланып сырылады. Көлем
жағынан қазақ сырмақтары негізінен 4 түрге бөлінеді. Мұның ең үлкені — көш
сырмақ. Бұл сырмақты көшкенде жүк артылған түйенің үстіне жабуға арнайды,
жалпы келемі 3—5 метрдей болады. Екіншісі — төсеніш сырмақ, жалпы көлемі
3—3,5 метрдей. Мұндай сырмақтар кейде киіз үйдің төрі бейнелес ірге жағы
етектене дөңгеленіп, ал от жағы бүрілген сияқты тарыла дөңгеленіп, от
басымен тәрге дәлденіп жасалады. Ол тамның, шошаланың, киіз үйдің төрінің
от жағына жалғастырыла төселеді. Үшіншісі — төр сырмақ, көлемі 2—5 метр.
Бұл жиекті, оюлы сырмақ. Мұны сыйлы қонақтар келгенде төрдегі жалпы төсеніш
киіздің үстінен, қонақ көрпенің астынан салады. Төртіншісі — төсек сырмақ
немесе төсек алды сырмағы деп те атайды. Көлемі 2—2,5 метр, жер төсектің
орнына немесе төсектің алдына төсейді.Сырмақтардың кейде 1—1,5 метрлік
шағын түрлері де кездеседі. Олар бір кісілік сырмақ деп аталады.
Түр жағынан алғанда да қазақ сырмақтарының 4 түрлі атауы бар. Оларды ақ
сырмақ, қарала сырмақ, жиекті сырмақ, дебіске сырмақ деп атайды. Ақ
сырмақты бояулы жиекпен немесе түсті матамен оюламайды. Оны тек шуда жіппен
ғана тоқылған жиекпен немесе таңдайлап иірген қарала жиекпен жиектейді.
Қарала сырмақты қара және ақ киізден ойыстырып, астарлап, сырып жасайды.
Оюларды құраған тігістің үстіне бояулы жиек бастырылады. Бұл бұрын сән-
салтанатта сыйлы қонақтарға төселетін, көш жүгіне жабылатын еді. Жиекті
сырмақты тұтас бірыңғай ақ немесе қара түсті киіздің бетіне бірнеше түсті
бояумен өрнектеп жиек бастыру арқылы жасайды. Мұны мүлікті тең етіп бууға,
жолға алып шығуға және басқа да күнделікті тұрмыста көп пайдаланған.
Дебіске сырмақты жасағанда тұтас киіздің бетіне әр түсті матаны оюлап
бастырып, сол оюлардың шет-шетіне жіңішке жиек басады. Кейде кестеленген
тұтас матамен тыстап та дебіске жасайды.
Қазақ халңының ескі ғұрпында мал еті мүшелері әрбір кісіге сыбаға ретінде
белгіленгені тәрізді, үй-іші төсенішінің үй мүліктерінің де жас мөлшеріне
қарай арнаулы адамдары болған. Мысалы, ақ сырмақты қазақтың ескі ғұрпында
көбінесе күйеуі бұрын келмеген оң жақтағы қыздың астына немесе қара
жамылып, жоқтау айтып отырған жесірдің астына төсейтін. Ал дебіске сырмақты
төсек үстіне, төсек алдына, жас келіншектер мен күйеу жігіттерге төсей-
тін. Дебіске сырмақты тұс киіз орнына да пайдаланған.
Сырмақты оюлау
Сырмақ жасаушы шеберлер өзі білетін немесе қолында бар ою үлгілерінің
қайсысын алып, оны қалай орналастыруды қарастырады. Сонымен қатар киіздің
көлеміне қарай оны көп кесіп, қырдасынды көп түсірмеу жағын да ойластырады.
Сонан кейін сырмаққа арналған киіздің оң бетін еденге жаяды. Таңдап алынған
ою-өрнектердің қағаз бен тыңыр теріге түсірілген үлгісін киіздің үстіне
салып, сол үлгінің ізімен өткір пышақпен немесе қайшымен мінсіз етіп қиып
алады да сырмақ бетіне салады. Оң беті қара киізден ойылған болса, оның
ортасы ақ киіздің ортасына түседі. Сырт оюлары ақ киіздің шетіне келіп, ақ
киіздің ортасы осы қара шеттің ішінен орналастырылған, екі түсті, оны
жөрмеп тігеді. Осы тәртіппен сырмақтың оюлы беті құрастырылып болған соң ою
жапсарларының үстінен боялған жиек бастырады. Мұны жиектеу дейді. Оюларын
жиекпен басып болған сырмақты астар төсеп, бетпен қоса сыриды. Сырудың
тігісі де екі түрлі: біріншісі — жеке жіптің өзімен әрлі-берлі тік шаншып
сыру арқылы тігу де, екіншісі — қос жіппен сырып тігу. Бұл әдіс инедегі
жіптің астынан тағы бір жіпті бос төсей отырып сыру арқылы іске асырылады.
Мұндай тігіс тігін машинасының тігісіне ұқсайды. Сырмақты сыру үнемі ою-
өрнектердің бағытымен оюлана сырылады. Сырылып болған соң сырмақтың
шеттерін тегістеп қиып, шетіне жиек бастырады. Жиек жіптер неғұрлым ашық
түсті, ұяң ақ жүннен иіріледі. Ақ жүнге бояу жақсы қонады. Жиек жібін иіру
алдында одан істегелі отырған бұйымының көлеміне қарап қанша метр немесе
қанша құлаш керектігін алдын-ала есептеп шамалайды.
Шамалап мөлшерлеудің бұл түрін жіп иірушілер алқым, домалақ деп атайды.
Екі ұршық жіп, бір алқым жіп, төрт алқым жіп, бір домалақ жіп деген
сөздер де осы шамалап мөлшерлеуден шыққан. Жиекке арналған жіпті жалаң
қабат түрінде біреуін оңқай, біреуін солақай етіп иіреді. Содан кейін
оларды өзді-өзіне қосады да, оны екі қабаттап екі бөлек етіп тағы иіреді.
Бұл екі қабатталып иірілген екі бөлек жіпті екі тін деп атайды. Бұдан
кейін екі тінді екі бөлек домалақтап мөлшерін біліп алған соң, оны бояуға
салу үшін қайтадан төгеді де, жарты метр шамасындай етіп босатып
шумақтайды. Мұны жіпті келептеу дейді. Келептенген жиек жіпті қазанға салып
бояумен бірге аударыстыра отырып қайнатады. Қайнату үстінде жиек жіптің
қылшықтары бүріліп, сыптығырланады да бояу жақсы сіңеді. Қазақтың халықтық
әдісінде бояуға ашудас, мүсәтір, түз қосып, аздап май салады. Бояу сіңіп,
қайнап болған жіпті сол келептеулі қалпында сөреге іліп, кептіреді. Бояудың
бір қалыпты сіңуі үшін сөредегі жіпті де сағат сайын аударыстырып отырады.
Әбден кеуіп болған соң оңқай домалақ пен солақай домалақты қатар жарыстыра
отырып бір ұшынан бастап ысқылайды. Ысқылау үстінде жиек жіп тағы да
тазарып әрленеді. Ысқылаудан өткен жиектің екі тінін қосып (оны ширатпайды)
бір домалаққа жинайды. Мұны бас деп атайды. Басқа төгілген оңқай, солақай
екі тінді жарыстыра отырып сырмаққа бастырады. Сонда бастырылған жиектің
қатар түскен ширатындысындағы оңқай иірім мен солақай иірім қарсыласа келіп
біркелкі және әдемі таңдай өрнегін жасайды.
Қазақ қолөнерінде арнайы басылған немесе дайын тұрған ақ киіздерден
жасалатын заттар көп. Сырмақ, текемет, төр киіз, тұс киіз сияқты көлемді
мүліктерден басқа да көлемі шағын заттар бар. Олар: аяққап, қол дорба,
сандық-қап, төсек көмкеруі, керегеқап, асмалдық (орнектелген түйе жабу),
тоқым, кебенек, қалпақ, телпек және т. б. Мұндай заттарды жасауға қажетті
киізді көбінесе оюлап кеспей тұтас күйінде пішіп алып, өрнекті соның бетіне
жапсыра тігеді. Ондай өрнектерді салу үшін кейде әр түсті түрлі маталарды
оюластырып, кейде бір түсті матаның бетін әр түрлі жіппен өрнектеп
кестелейді. Көбінесе мұндай мүліктердің шетшеті көмкеріліп, жібек жіптермен
шашақталып, әр жерінде келетін баулары да тоқыма әшекейлі келеді. Кейбір
қалпақ, телпек, киіз қорамсақ тәрізді мүліктер алтын, күміс, жібек
жіптермен кестеленіп, сондай асыл дүниелерден әр түрлі әшекейлі
салпыншақтар, жалтырауықтар қадап сәндендіріле түседі.

Өрмек. Алаша тоқу, тақыр кілем, кілем өнері, арқан есу, бау, құр бау,
терме бау.
Өрмек халық қолөнерінің тоқу ісінде қолданатын өте қарапайым
әдісі, яғни мұны тоқу станогы десе де болады. Күрделі техникасыз, кез
келген жағдайда қолданылып, керекті жабдықтары оңай табылатын өрмектің екі
түрі бар. Оның біріншісін аспалы немесе термелі өрмек дейді. Ондай өрмекте
кілем сияқты тұтас, енді заттар тоқылады, екіншісін жай өрмек дейді. Жай
өрмек шекпен, алаша, қап, қоржын, белбеу, терме бау, басқұр сияқты енсіз
нәрселерді тоқуға арналады. Өрмекке арналып иірілген жіптер істелетін
бұйымдарға, жасалатын жолақтарға, өрнектерге қарай бірнеше түсті болады
және ол түстер бөлек-бөлек домалақтанады. Тоқылғанда заттың ұзын бойына
жұмсалатын бұл жіптер кейде жалаң қабат, кейде екі қабат иіріледі. Шекпен
жіптерін жиек жіптер сияқты оңқай, солақай етіп иіре береді. Өрмекшілер
тілінде үстіңгі жіпті ерсісі деп, астыңғы жіпті қарсысы деп атайды.
Алаша тоқу
Алаша бүктеуге, жинауға, алыпсалуға қолайлы мүлік. Мұны ұсталатын орнына
қарай әрі енді, әрі көлемді етіп жасайды. Өрмекпен тоқылған алашаның ені
әдетте 40—45 сантиметрден аспайды. Сондықтан мұның бірнеше кесіндісін
біріктіре құрауға тура келеді. Бұл үшін шебер тоқылған материалдың ұзына
бойы мен енін өлшеп, одан кейін неше бой етіп кесіп, құрау қажеттігін
есептейді.
Әдетте өрмек жіптерінің 35—40 сантиметрдейі тоқуға келмей қырқылады. Мұны
өрмектің қырқындысы дейді. Алашаның бойларьін құрау үшін осы қырқынды
жіпті пайдаланған жөн. Бұл жіптер ақ, қара, көк, қызыл — 4 түсті делік.
Ендердің жапсар бойын осы 4 түсті жіпті кезектестіре отырып бұзау тіс
тігісімен аралықтарын 1 — 2 сантиметрдей етіп қосымша сыналана енгізіледі
де алашаның көлемі үлкейе түседі.
Өрмекке жеңіл әрі жиі қолданылатын өрнектің екі түрі бар. Оның біріншісі
су өрнегі де, екіншісі тіс өрнегі. Су өрнегін өрмектің белгілі бір
шетінен ерсі жіппен қарсы жіптің өнбойын бір түсті етіп жүгірту арқылы
тоқиды. Тіс өрнегін осы екі жіптің екеуін екі түсті түрмен жүгіртіп
(астыңғы жіп қара, үстіңгі жіп ақ) тоқиды. Өрмекте мүйіз, өсімдік,
геометриялық фигуралар тәрізді күрделі өрнектер тоқу кездеседі. Мұндай
тоқуды терме деп атайды. Термелеп тоқу әдісі қазақтың өрмек өнерінің ең
бір көп тараған және көркем дүниелерді тоқуға ең бір қолайлысы деп
саналады. Термелеп тоқу әдісі, әсіресе Қазақстанның оңтүстігінде жақсы
дамыған өнері. Көркем өнердің осындай тәсілімен тоқылған бұйымдар (басқұр,
қоржын, алаша, кілем және т. б.) Қазақстанның Қарағанды, Павлодар
облыстарында жиі кездесетін өте ертеден келе жатқан өнер. Олардың өз
аймақтарына қарай, өрнек мәнерінде, тоқу әдістерінде өздеріне тән
ерекшеліктері бар. Оңтүстік Қазақстанда терме тоқудың неше түрлі тәсілі бар
және олардың атаулары да әр түрлі.
Қайыра теру тәсілімен құрылатын өрмектің ерсі жібі мен қарсы жібі 3-4 түсті
бояулармен боялады, екеуі бірдей теріліп, өрмектің екі жағынан (ерсі мен
қарсы жағынан) тоқылып шығады.
Кежім теру немесе бұқар теру тәсілі көп түсті және әр түрлі өрнектен
теріліп жасалатын басқұр мен алаша тоқу үшін қолданылады.
Орама теру тәсілдерімен де басқұрлар, алашалар тоқылады. Мұндай жағдайда
өрмектің ерсісі, қарсысы және арқауы (ерсі мен қарсы жіптердің арасына
көлденең түсіп отыратын жіп) бәрі бір түсті жіптен құрылып тоқылады. Бұған
көбінесе ақ не қызыл түсті жіптер қолданылады. Тоқу барысында әр түсті
жіптерден өрнек салынып, оның жібі өрмектің ерсісіне қолмен оралып,
арқаумен бекітіліп отырылады.
Бір түсті теру тәсілі тек қана басқұр тоқуға қолданылады. Мұндай
басқұрлардың ерсі мен қарсы жібі көбінесе бірыңғай ақ жіптен, кейде қызыл
жіптен құрылады да, өрнегі қызыл, қара, көк және басқа түсті жіптермен
теріледі.Мүның бәрін қазақтың қарапайым өрмегімен жіңішке лента
тәріздендіріп тоқиды.
Тақыр тоқу немесе тақыр кілем тоқу әсіресе Қызылорда облысында көп дамыған
өнер. Оған түк орамай, өрнек беретін жіпті ерсі мен қарсының өз бойында
бояп алады да, жай өрмек әдісімен тоқи береді. Тақыр кілемді кейде жіптерін
боямай-ақ, ақ жіп пен қара жіпті кезек келтіріп тоқиды. Сөйтіп кейде
көлденең жолақ, кейде ұзын жолақ, сондай-ақ кеңірдек өрнектер тоқылып
шығады.Түктеп теру әдісімен енсіз шағын кілем, кілем қоржын, түрлі
төсеніштер тоқылады. Мұндайда өрмектің өрнектеуіш жіптері ерсі мен қарсыға
аралас бойлай тоқылады. Бой жіптер қатарында тұрған өрнектеуіш жіп өрмек
бетінде бос қалып отырады да, соңынан ол кесермен қырқылып тасталады.
Осыдан өрмек бетінде түк пайда болады.
Кілем өнері
Үй жасауы — кілем дейді халық. Кілем — жайсаң төсеніш, ілсең сән. Осындай
ел аузына ілінген асыл қасиетін ол әлі де сақтап келе жатқан бағалы зат.
Осындай қиын да қызықты өнер қазақтың топырағында бұдан мың жылдар бұрын,
қарапайым халық өнерпаздарының ой қазынасынан шығып, шебер қолдарымен
тоқылатын.
Қазақстан облыстарында кездесетін кілем түрлері де, атаулары да көп. Көне
заман деректерінде де олар тап осы күнгі аттарымен аталады. Мысалы, бұқар
кілем, жол кілем, жолаң кілем, жібек кілем, масаты кілем, мақта кілем, қалы
кілем, қара кілем, құлпырма кілем, тақыр кілем, түкті кілем, ақ сирақ
кілем, алаша кілем, андіжан кілемі, түрікмен кілемі сияқты көптеген
атаулардың өзі-ақ қазақ халқының кілем тоқумен ертеден таныс екенін және
кілемнің әр жерде әр түрлі мәнерде жасалғандығын аңғартады.
Кілем өрмегін аспалы өрмек немесе кілем өрмегі деп атайды. Соған қарай
кілемнің бой жіптері де жоғарыдан төмен қарай кейде 3, кейде 4 бет болып
тізіледі. Оның арқауы түйе жүні аралас (кейде шуда аралас) мақтадан,
жібектен әрі мықты, әрі жуандау етіліп иіріледі. Бой жіптермен қатарлас
тұратын түк және өрнек жасаушы жіптер қойдың биязы жүнінен, түйенің жүнінен
өзге жіптерден көрі бостау иіріледі. Кейде бұл жіптер бой жіптердің үстінде
арнаулы күзеулерде бос тұрады. Оны кілем тоқушы шебер өз керегіне қарай
суыртпақтап отырып арқау мен бой жіптерге іліп отырып түр жасайды.
Әдетте түкті кілемді 2—3 шебер қатар отырып тоқиды. Шебер өз-өзінен тез
суырылатын етіп домалақтаған өрнек жасаушы түк жіптерін санап, оның тұтас
еніне жеткенше бір-ақ шалып шығады да, кесермен қиып, адарғы тарақпен
арқауға бастырта қағады. Осылай бір қатарды салып, оны өрнектің нұсқасына
қарай кесіп алған соң тағы да арқауға бастыра адарғы тарақтың тістерімен
нықтайды. Бұл арада бойлардың ерсісі мен қарсысы ауысып тоқылып отырады.
Осы әдіспен ені 2—3,5 м, ұзыны 3,5—4 м кілемді 2 адам бір айдың ішінде
тоқып шығарады.
Кілемше теріліп тоқылатын бұйымдардың жіптері көп түсті бояумен боялады.
Кілем өрнегінде, әсіресе, қызыл фонға қара, көк, сары және ақ түсті
өрнектер көбірек жүргізіледі, кейде тіпті негізгі бір түстің бір-біріне
жақын бірнеше өңдері де қолданылады. Мұндағы кілем өрнектері әр түрлі. Сол
көптеген өрнек түрлерінің әрқайсысының аттарын кілемшілер жақсы біледі.
Кілем өрнектерінің ішінде жануарлар бейнесін немесе олардың жеке мүшелерін
суреттейтін оюлар да көп. Мәселен, қошқар мүйіз, сыңар мүйіз,
иттабан, көбелек және т. б. Мұнымен бірге геометриялық ернектер де
кездеседі (ирек, тұмарша, төрт бұрыш және т. б.).
Арқан есу
Алайда кейбір таулы жайлаулар мен қалың орманды, көлді аймақтарда көшіп-
қону үшін түйе, ат арба, сүйреткі сияқты қолда бар оңай көлік күшін
пайдалану әлі де болса тиімді болып жүр. Мұндайда халық қолөнерімен
өндірілетін шаруашылың саймандарының маңызы ерекше. Солардың ең бір көп
қолданатын түрі — арқан, жіп, бау-шу.
Арқан — қазақ жіп-шуларының ішіндегі ең берігі, ең ұзыны және ең жуаны.
Арқан көші-қонға, жүк артуға, мал қосақтауға, ат арқандауға тағы осылар
сияқты көп шанду мен беріктікті керек ететін жұмыстарға пайдаланылады
Арқандардың басқа жіп-шулардан айырмасы — әрбір арқан үш тіннен бұралады,
ал әрбір тін тағы да екі тіннен қолмен есіледі. Арқанды қойдың түтілген
жабағы жүнінен, не өлі жүнінен ең әуелі үш тінін үш бөлек жіп етіп қолмен
есіп алады. Арналуына қарай, мықты және көпке төзімді болу үшін арқан
шүйкелерінің сыртын жылқының, ешкінің қылымен орап істейді. Шүйке дегеніміз
есу үшін әзірлеп алған жүн мен қылдың үзінділері, оның үзындығы екі
сүйемдей, яғни 30—35 сантиметрден аспайды. Шүйкені әзірлеу үшін үзім-үзім
қылды созып төсейді. Енді соның бойына жетерліктей етіп тағы бір үзім жүн
созып салады. Содан соң арқан есуші екі қолын суға малып әлгі қыл мен жүнді
алақанымен есіп, ортасынан бүктеп ширатады. Осылайша әзірленген шүйкелерді
біріктіріп, ширатып еседі.
Жүнді бір-бірімен жалғастырып ескенде, олардың ұштарын созбалай отырып, су
салып дымдап ширатады. Осылай еткенде ғана жүннің екі ұшы бір-бірімен
тұтасып бірігіп селбесе алады. Шүйкеден алып, бірімен бірін жалғастыра
ширатып отырған шүйкелерді септеу деп, септеулердің ұштарын қосып
ширатуды селбестіру деп атайды. Кейде екі бөлек үзік жіптердің ұштарын
тарқатып алып суга салып сілемдеп отырып есіп жалғайды. Бұл әдісті де
септеу дейді. Ал бір жіпке септелетін екінші жіптің үзігін жалғау деп
атайды. Арқан осылайша шүйкелерден септелген үш тіннен есіледі. Бірақ оны
өте берік етіп жасау үшін кейде төрт, бес тіннен де бұрай береді. Кіші-
гірім жіптерді екі-үш-ақ тіннен еседі.
Әдетте киіз үйді дауылдан сақтау үшін оны арқанмен бастырып, жел жақтан
қаққан қазыққа байлап тастайды. Қазақ осы арқанды жел арқан деп атайды. Мне
осы тұсқа тартылатын жел арқанды бұрап еседі. Жел арқан төрт тіннен
есіледі. Тінді қосып бұрау үшін мынадай әдістер қолданылады. Биіктігі 1,5
метр 2 діңгектің арасына көлденең бір тақтай бекітеді. Ол тақтайға не
қатар, не төрт бұрыш етіп 4 тесік жасайды. Олардың кеңдігі арқанның тіндері
еркін өтетіндей етіледі. Қазақ аулының жагдайында тақтай мен діңгек табудың
өзі оңай емес.
Бұл үшін кейде керегенің босаға жағындағы көздерін пайдаланған. Діңгектегі
тақтайдың тесігінен немесе керегенің көзінен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.