ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӘСІПОРЫНДАРҒА ИНВЕСТИЦИЯЛАРДЫ ТАРТУ ЖӘНЕ ОНЫ ПАЙДАЛАНУ САЯСАТЫ
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1 ИНВЕСТИЦИЯЛАР: ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯ ТАРТУДЫҢ ӘЛЕМДІК
ТӘЖІРИБЕСІ
1.1 Инвестиция экономикалық категория ретінде
1.2 Инвестициялар құрылымы
1.3 Инвестицялаудың әлемдік тәжірибесі
1.4 Инвестициядағы ақша ағымын бағалау тәртібі.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӘСІПОРЫНДАРҒА ИНВЕСТИЦИЯЛАРДЫ ТАРТУ ЖӘНЕ ОНЫ
ПАЙДАЛАНУ САЯСАТЫ
2.1 Қазақстан Республикасында инвестициялаудың қазіргі кездегі жағдайы
2.2 “ТеңізШеврОйл” БК ЖШС мысалы негізінде инвестициялық саясаты
2.3 Мұнай өндірісіндегі инвестициялар көрсеткіштерінің экономикалық-
статистикалық даму моделі
3 ҚАЗАҚСТАН КӘСІПОРЫНДАРЫНА ИНВЕСТИЦИЯЛАРДЫ ТАРТУ ЖОЛДАРЫ МЕН ӨЗЕКТІ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Қазақстан Республикасы кәсіпорындарына шетел инвестицияларын тартудың
өзекті мәселелері
3.2 Қазақстан Республикасындағы кәсіпорындарға инвестициялар тарту
механизмін жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Еліміздің шаруашылық кешенінің қызмет етуі мемлекеттің экономикалық
дамуының тиімділігін арттыруға, өндіріс көлемін көбейтуге мүмкіндік
беретін, өндірістік, инновациялық және әлеуметтік бағдарламалар мен
жобалардың жасалуының, өткізілуінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін
инвестициясыз мәнсіз болар еді. Бұлардың барлығы инвестиция нарығын
қалыптастыруға және талдауға барлық деңгейде жаңа тиімді тәсілдерді құруды
талап етеді.
Халықаралық экономикалық бірлестіктің дамуы үшін шетелден қосымша
қаражат тартып, пайдаланудың тиімді формаларын таңдауымыз қажет. Қазақстан
Республикасының территориясында шетелдік инвестицияның қызмет етуін заңмен
қамтамасыз етуіміз керек.
Қазіргі кезде халықаралық инвестицияларды импорттау бір жағынан,
республикадағы экономиканы жандандырудың ең тиімді әрі жедел жолдарының
бірі, екінші жағынан, біздің мемлекетіміздің мүддесіне жиі қысым жасайтын
инвесторларды тартуда белгілі бір бақылау мен шектеулерді талап ететіні өте
айқын. Инвестициялық саясатта тиімді нұсқаны таңдап алу – ең көкейкесті
мәселе. Мұның барлығы таңдап алынған дипломдық жұмыс тақырыбымның
өзектілігін көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты – инвестициялық процестерді
қаржыландыру көздерін іздеу және инвестициялық нарықтың тиімділігін арттыру
мәселесін шешу. Осыған байланысты келесідей міндеттер қойылады:
инвестициялық нарықтың дамуының теориялық аспектілерін ашу; тікелей
инвестициялардың артықшылықтарын сипаттау; Қазақстан Республикасының
қазіргі инвестициялық нарығын талдау; мемлекеттегі инвестициялық климат
мәселелерін шешудің перспективалық жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмысымда осы міндеттерді табысты шешу үшін жекелеген
инвестициялық жобалар қарастырылады.
Экономикалық өсу мен тұрақтылық мүмкіндігін анықтайтын шешуші фактор
жоғары инвестициялық белсенділік болып табылады. Қазақстанда жүзеге
асырылып жатқан экономикалық реформалар халық шаруашылығының негізгі буыны
– кәсіпорынның құқықтық, қаржылық-экономикалық және әлеуметтік жағдайын,
оның азаматтық және шаруашылық айналым жүйесіндегі мәртебесін елеулі түрде
өзгертті. Бұрын экономиканың барлық саласында артықшылыққа ие болған
мемлекеттік меншікке негізделген кәсіпорынның (ұйымның) орнына жеке,
аралас, акционерлік меншік негізіндегі миллиондаған кәсіпорындар (ұйымдар)
пайда болып, қызмет етуде. Осының бәрі экономикалық өсу негізі болатын
инвестициялық қызметті ұйымдастыру және басқару механизмін өзгертуге,
ұйымның және барлық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға әсер
етті.
Барлық меншік формаларындағы кәсіпорынның шаруашылық қызметінің
тәжірибесінде нарықтық қатынастардың дамуымен бірге қаржылық инвестициялар
да кеңінен тарала бастады. Акционерлік қоғамдар көбейе түсті; мемлекет,
банктер, кәсіпорындар бос ақша капиталын тарту тәсілі ретінде қарызды құнды
қағаздарды жиі пайдаланады. Туынды құнды қағаздар – фьючерстік келісім-
шарттар, құқықтық құжат нарығы дамуда.
Қазақстан Республикасы әлемдік дамудың басты тенденцияларын есепке ала
отырып, сыртқы экономикалық алмасуларға белсенді қатысуға, шет елдермен
өзара пайдалы экономикалық бірлестік орнатуға бет бұруда.
Осындай қарым-қатынастың негізгі бағыттардың бірі шетелдік
инвестицияны өте қайшы бағалауға қарамастан, ел экономикасына тарту болып
табылады. Кейбір экономистер инвестиция экономикалық тәуелсіздіктің
жойылуына әкеледі деп есептейді, кейбіреулері ұлттық экономиканы
құтқарудың, оны көтерудің бірден-бір көзі – инвестиция дейді. Алғашқылары
экономикалық күйреуден қашу мүмкін емес, Отанды сату болар дейді.
Екіншілері олардан өндіріс факторларының, білім алмасу технологиясының,
басқару тәжірибесінің халықаралық тұтастығына сүйену мүмкіндігін көреді.
Көзқарастардың қарама-қайшылығында олар бір мәселеде ортақ шешімге
келеді – шетелдік инвестициялар экономиканы қайта құрудың жүруіне елеулі
әсер етеді және өндірістік дамудың сыртқы факторларды тартудың теріс және
жағымды салдарын объективті бағалауды, қазақстанның оның халқының мүддесіне
жауап беретін, дағдарыстағы құрылыстарды жеңуді және перспективалы
мақсаттарға жетуді қамтамасыз ететін инвестициялық саясат жасауды ұсынады.
I. Инвестициялар: теориялық негіздері және инвестиция тартудың әлемдік
тәжірибесі
1.1 Инвестиция экономикалық категория ретінде
Экономикалық құралдар мәнін талдауда құрал деген не және ол нарықтық
қатынастарға өтудің алғышарттарын дайындауда қолданылатын “қолайлы
инвестициялық климат” ретінде екендігін ескерген жөн.
Бізге белгілі болғанындай, меншік формасы өзгеру процесінде, реформа
бірте-бірте жалғаса берсе, тиімді нарықтық механизмдер құру процесінде
бұрынғы категориялар “көлеңкеге” кетіп, жаңа категориялар пайда болады,
кейбіреулері жаңа әлеуметтік-экономикалық мәнмен толықтырылады. Жаңа
категориялардың пайда болуы, экономикалық мәндерінің өзгеруі бір жағынан
экономикалық теорияның дамуының нәтижесі ретінде көрінеді, ал екінші
жағынан – объективті шындықтың жаңа құбылыстарын көрсетеді. Бұл
экономикалық құралдардың жаңа мәнінің дамуын жалғастыруда дегенді
білдіреді.
Инвестициялық климаттың экономикалық мәні ғылыми зерттеулерді қажет
ететін, жаңа айрықша белгілерді объективті түрде тудыра отырып өте тез
дамитын қоғамның өндірістік қатынастарының барлық жиынтығын талдау арқылы
көрінеді, себебі инвестициялық климат категория ретінде әртүрлі әдістемелік
аспектілерде қарастырылуы мүмкін: меншік қатынастарының көп сипаттылығы
тұрғысынан нарықтық қатынастар өзгерісінің элементтік мән көқарасы
тұрғысынан қарастырылуы қажет.5,56-60
Зерттеліп отырған құбылыстың маңызын ашу үшін оның ішкі әлемін түсіну,
үнемі қайталанатын бауланыстарды айқындау, маңызды белгілері мен өзіне тән
ерекшеліктерін анықтау қажет. Бұл логикалық ойлауды пайдалану қажеттілігін
білдіреді. Ғылыми абстракция әдісі дегеніміз нақты болған істі талдау, оның
маңызды қасиеттерін айқындау және жанама, маңызды емес факторлардан назарын
аудару. Осының негізінде логикалық ойлаудың маңызды белгілерін жинақтап,
белгілі бір түсінікті қалыптастырады. Категория дегеніміз іс жүзіндегі
шындық және сонымен бірге оның идеалды формаға өзгеруі болып табылады.
Инвестициялық климатты талдау кезінде нақтыдан абстарктіге өрлеу зерттеліп
жатқан категорияның түсінігін, терең сипатының маңызын ашуға әкеледі.8,136-
139
Жинақталған тәжірибе өндірістік қатынастардың, экономикалық
категориялардың даму тенденцияларының ең көлемді бұрынғы теориялық тұрғыдан
талдауға мүмкіндік береді, соңғысы нарық өз дамуында қандай өзгергіш болса,
ол да сондай.10,96-100
Инвестициялық климатты және оның байланысын субъект тарапынан сипаттау
бұл категорияның құрылымдық қана емес, функционалдық аспектілер туралы
қорытындыларды елеулі түрде байытады. Сөз мүдделерінің өзара әрекеті мен
құрылымы, оларды іске асыру механизмі туралы болып отыр.
Кәсіпкерлік жүйесіндегі субъектілердің тиімді экономикалық іс-әрекеті
туралы идея инвестициялық климат сипаттамасының мәнін ашу үшін өте маңызды.
Әртүрлі нәтижелерге қатысты белгілі болжаулар жасаған П.Хейн: “Егер адамдар
қоғамда тиімділікті бағаламай, елесті, кездейсоқтықты, пайдасыз әрекеттерді
басқалардан артық көрсе, экономикалық теория өзінің күні бұрын болжағыштық
күшін жоғалтушы еді... оның дәлелдеуші күші шешім ойланып қабылданатын
қоғамдық өмір салаларында жоғары” деп әділетті көрсеткен.
Субъектілердің тиімді экономикалық іс-әрекетін экономикалық
келісімділік, нарықтық көбіне шешім қабылдау арқылы бірігу элемент ретінде
қарастыру керек.
Объективтіге елдің географиялық жағдайы, оның сыртқы дәстүрлі әлемдік
нарықтан қашықтығы, теңізге шығу жолының жоқтығы, бұл жүк тасуда көп
шығындарды тудырады, қытымыр климаттық жағдайлар, шет елдермен
коммуникациялық және көлік байланыс жүйесінің жеткілікті дамымауы,
ақпаратпен әлсіз қамтамасыз етілуі, жеткілікті дамымаған нарықтық ойлау
жатады.
Субъективті себепке, біріншіден, нарықтық қалыптасудың қызмет етуінің
негізгі шарттарының бірі – оның адекватты құқықтық қамтамасыз етілуін
жатқызуға болады. Республикадағы көптеген нарықтық заңдар мен нормативті
актілер қабылданған, бірақ олар тек жекелеген мезеттерге, экономикалық
организмнің жекелеген жақтарына қатысты, бір-біріне жиі сәйкес келе
бермейді және бір-біріне қарама-қайшы, бұл қарама-қайшы ойға, нәтижеге әкеп
соқтырады.
1.2 Инвестициялар: мәні, құрылымы, жіктелуі
Инвестиция – Қазақстан экономикасы үшін жаңа түсінік.
Орталықтандырылған жоспарлы шаруашылық кезеңінде “жалпы капитал” түсінігі
жиі қолданылды. Ол – негізгі қорларды ұдайы өндірумен байланысты барлық
шығындар, соның ішінде оларды күрделі жөндеуге кеткен шығындар да
бар.12,26-28
Қазақстанда, басқа елдердің көбінде шаруашылық етудің нарықтық
формасына көшумен бірге өте кең түсінік – инвестицияны қолдана бастады.
“Инвестиция” түсінігінің мәнін ашпас бұрын, инвестицияның қазақстанда
қолданылатын бірқатар анықтамаларына тоқтала кеткен жөн:
1. Инвестиция – пайда (табыс) алу және жағымды әлеуметтік тиімділікке
қол жеткізу кәсіпкерлік қызметке және қызметтің басқа түрлеріне
салынатын ақша қаражаттары, мақсатты банк салымдары, пайлар,
акциялар және басқа да құнды қағаздар; технологиялар, машиналар,
жабдықтар; лицензиялар, оның ішінде тауарлық белгілерге берілетін
лицензиялар; несиелер, кез келген мүліктер немесе мүлікке
берілетін құқықтар.
2. Инвестиция – халық шаруашылығының әртүрлі салаларының
кәсіпорындарына (ел ішінде немесе шетелде) ұзақ мерзімді капитал
салу.
3. Инвестиция – пайда алу мақсатында ел ішіндегі, сондай-ақ шет
елдердегі халық шаруашылығының әртүрлі салаларына мемлекеттік
немесе жалпы капиталды ұзақ мерзімді қаржылық салу.
4. Инвестиция – пайда алу немесе әлеуметтік және экономикалық
тиімділікке қол жеткізу мақсатында өндірістік, коммерциялық,
әлеуметтік-ғылыми, мәдени және тағы да басқа салалардың әртүрлі
бағдарламалары мен жобаларын іске асыруға салынатын барлық
ақшалай, мүліктік және интеллектуалдық құндылықтардың жиынтығы.
14,26-30
Осылардың ішінде ең толық анықтама ресми заң актілерінде келтірілетін
бірінші анықтама болып табылады.
Инвестиция нарығын және инвестициялық тауар нарығын қарастырады.
Бірінші нарықта инвестицияны тұтынушының қандай да бір сұранысын
қанағаттандыру және инвесторлар жағынан ұсыныстарды қолдану нәтижесінде
инвестиция алмасу болады. Тұтынушылар инвестицияларды пайдаланғаннан кейін
белгілі бір пайда алу мақсатында инвестициялар сатып алады. Инвестициялау –
Қазақстан экономикасының нарыққа көшуінің басты тетігі, басқа тетіктер мен
формалары: ақшаны, қаржыны, бағаны және басқаларын пайдалану негізі.
Инвестициялар – пайдалану кезінде қандай да бір пайдалы тиімділіктің
белгілі бір деңгейіне жететін және пайда алуды қамтамасыз ететін мүліктік
және интеллектуалды құндылықтардың көптеген түрін көрсетеді. Кейінгі
жылдары ең маңызды деп әлеуметтік сипат тиімділігі танылады.
Шетелдік тәжірибедегі өндіріс тәсілдерін жетілдірудің соңғы бағыттары
“жаңа технологияны игеру” деген кең түсінікке тірелді.
Инвестициялық процестер – қоғамдық өндірістің маңызды элементі. Оның
ұдайы өзгерісі маңызсыз. Бұл еңбек құралдарының табиғи тозу процесінде
есептен шыққандарын ауыстыру ғана емес, өндіріс қуаттылығын ең жоғарғы
сапалы деңгейге дейін көтеру, тұрғындардың қалыпты өмір сүруін қамтамасыз
ету.7,13-19
Қазақстан Республикасы құқықтық актілер шегінде (ҚР заңдары, ҚР
Президентінің жарлықтары, ҚР Үкіметінің қаулылары) инвестициялық қызметті
субъектілер мен объектілерге бөлінуі тұрғысынан қарастыру керек.
Инвестициялық қызмет субъектілері: инвесторлар, орындаушылар
(мердігерлер), тапсырыс берушілер, тек инвестициялық қызмет объектілерін
пайдаланушылар, тауарлық-материалдық құндылықтармен, жабдықтар және жобалық
құжаттармен жабдықтаушылар, қаржылық, банктік, сақтандыру және делдалдық
қызметті жүзеге асыратын заңды тұлғалар, ел азаматтары, шетелдік заңды және
жеке тұлғалар, халықаралық ұйымдар.
Егер инвестициялық қызмет объектісін пайдаланушы инвестор болып
табылса, оның қызметке басқа қатысушылармен өзара қарым-қатынасы тиісті
келісімдермен реттеледі.
Қазақстан Республикасындағы қазіргі заңдарға сәйкес инвесторлар
инвестициялау көлемі мен бағыттарын өздері анықтайды.
Шаруашылық етудің нарықтық жағдайында инвестиция дегеніміз – бұл
келесі формаларда болуы мүмкін тауар:
- материалды-заттай: еңбек капиталы, құнды қағаздар және
міндеттемелер;
- ақшалай және табиғи формада: негізгі және айналым капиталы,
ғылыми-техникалық өнім, мүліктік құқықтар;
- тек ақшалай формада: ақшалар, салымдар, пайлар.
Дамыған нарықтық экономикалы елдерде инвестициялық тауар нарығын
қолдану арқылы қызметтің бір саласынан екінші саласына капиталды үздіксіз
құю жүзеге асырылады. Инвестициялық тауарлар:
- жылжитын және жылжымайтын мүлік түріндегі еңбек капитал
элементтеріне ие;
- қаржылық активтер түріндегі қаржылық капитал элементтеріне бөлінеді.
Қаржылық активтер еңбек капиталы қозғалысының құнын ортақтандырып,
капиталдың табыстылығы мол қызметке құйылуына себепкер болады.
Инвестиция айналымының ерекше формасы оларды иелену саласына капиталды
құрылыс қосылған кезде байқалады. Бұл жағдайда құрылыс саласында
инвестордың тапсырыс беруші роліне байланысты қаражат айналымының екі
формасы болуы мүмкін:
- тапсырыс беруші (инвестор) өзіне қажетті объектілерді шаруашылық
тәсілдерімен өзі айналыса алады.
- инвестор тек құрылыс өнімдеріне тек тапсырыс беруші ролінде бола
алады, ал объектілердің құрылысын мердігерлік ұйымдар жүзеге асырады.
Қазіргі кезде қызметтің бұл формасы “Қазақстан Республикасындағы
инвестициялық қазмет туралы” Заңмен реттеледі. Заңда инвестициялық қызмет
қатысушыларының өзара қатынасы жазылған.
- Инвестицияны есептеп, талдау жасау және оның тиімділігін арттыру
үшін оны микро деңгейде ғылыми негізделіп жіктеу қажет.
Инвестицияның ойлап шығарылған және ғылыми жоспарда дәлелденген
жіктелуі оларды дұрыс есепке алуға ғана емес, оларды қолдану
деңгейін барлық жағынан талдауға мүмкіндік береді және соның
негізінде макро және микро деңгейде тиімді инвестициялық саясат
жасап, іске асыруға қажетті объективті ақпарат алуға мүмкіндік
береді.
Бұл жіктелу нарықтық қатынастарға көшуге байланысты өзінің ғылыми-
тәжірибелік мәнін жоғалтпайды, бірақ олар келесідей себептерге байланысты
жеткіліксіз болады:
Шетелдік әдебиеттерде келтірілген инвестицияның ғылыми және
тәжірибелік түрде жіктелуі қызығушылық тудыруда және оларды отандық
тәжірибеде қолдану мақсатында жұмыстар жүргізілуде.
Сонымен, мысалы неміс профессоры Вайнрих инвестицияны салу
объектісіне қарай мына жіктеуді ұсынады:
- мүлікке инвестиция (материалдық инвестициялар) – ғимаратқа, үйлерге,
жабдықтарға, материалдық қорларға инвестициялар;
- қаржылық инвестициялар (акция, облигация және өзге де құнды
қағаздарды иемдену);
- материалдық емес инвестициялар (кадрларды дайындауға, зерттеуге және
өңдеуге, жарнамаға инвестициялар).
Біздің көзқарасымыз бойынша бұл жіктелу кәсіпорындағы қоржынды
инвестицияның тиімді құрылымын қалыптастыру үшін маңызды.
Инвестицияның жалпы көлеміндегі ең үлкен үлесті капитал құрушы
инвестиция алады. 1999 жылы инвестицияның жалпы көлеміндегі капитал құраушы
– 81,2% үлесті, ал қаржылық тек – 18,8%-ті құрады. Капитал салымының кейбір
жеке құрылымдарын толығымен қарастырайық. Оларға капитал салымы құрылымының
келесі түрлері кіреді: техникалық, ұдайы өндірістік, салалық және аумақтық
Ел экономикасының жағдайын ЖІӨ, ЖҰӨ, ұлттық табыс, мемлекеттік бюджет
мөлшері және оның тапшылығының деңгейі, инфляция деңгейі, экспорт көлемі
және оның құрылымы, басқа да сол сияқты көрсеткіштердің динамикасы
анықтайды. Қазақстан Республикасы субъектілерініңі мемлекеттік және
коммерциялық ұйымдардың инвестициялауға қажетті ресурсты бөлу мүмкіндігі
ЖІӨ, ЖҰӨ, Ұлттық табыс көлеміне байланысты.
Экономикалық даму қарқыны инвестиция салу қарқынына және қолда бар
потенциалды қолдану тиімділігіне байланысты екені белгілі. Экономиканың өсу
қарқыны салынған инвестицияның өсу қарқынынан асуына тырысу керек.11,69-
74
Инфляция инвестициялық қызметке өте елеулі түрде әсер етеді. Инфляция
өз кезегінде, экономиканың жағдайына байланысты болады – экономика өскен
кезде және тұрақтанғанда олар төмендейді. Бұл жағдайда инфляция процесімен
банк несиесінің мөлшерлемесі тығыз байланысты екендігін ескеру қажет.
1.3 Инвестицялаудың әлемдік тәжірибесі
Социалистік блок ыдырағаннан кейін жаңа тәуелсіз дамушы мемлекеттер
құрылды. Бұл мемлекеттердің, соның ішінде Қазақстан Республикасының да
тұрғындары олар енді алып мемлекеттің бір бөлігі еместіктерін, ал керісінше
көптеген әлеуметтік, саяси, экологиялық және экономикалық мәселелері бар
елде тұратындықтарын сезінуге мәжбүр болды. Алып экономикаға қызмет ету
үшін құрылған шекаралармен бұзылды және бүгінгі күні бұл мемлекеттердің
әрқайсысы өз экономикаларын өздері құрып, дағдарыстан шығуы қажет. Бұл үшін
капитал керек, ал ол дамушы мемлекеттерде жоқ. Бұл мәселе барлық дамушы
елдерге тән, ал олардың әрқайсысы оны өздерінше шеті және соған сәйкес алға
қойған мақсатқа біреулері жетіп, біреулері жетпеді. Дамушы елдердің дамыған
елдермен қатынасының тарихи тәжірибесінің бар болуы жаңа тәуелсіз елдерге
артықшылықтар берді: олар өткен қателіктерді қайталамайды, олар бұрын
қолданған әдістер мен құралдарды қолдана алады.
Оның үстіне, дамушы елдердің жағымды тәжірибелерін көз жұмып көшіре
салу жеткіліксіз, әлемдік тәжірибеге негізделген сонымен бірге ұлттық
ерекшелікті де ескеретінін ойластырған саясат қажет. Бірақ бұл жағдайды
жергілікті саясаткерлер ғана емес, халықаралық ұйымдар да ескермейді, ал
бұл өз кезегінде елдің өзіне, сондай-ақ толығымен әлемдік бірлестікке де
кері әсер етеді. Одан басқа, қарызды өте көп алып, несиелік ресурстарды
тиімді қолдануды қамтамасыз ете алмаған елдер бар.10,36-39
Терең қаржылық дағдарыста қалған дамушы елдер осы жағдайдан шығатын
жол табуға тырысты. Бірнеше жолдар болды. Біріншіден, олар жай ғана өзінің
қарыздарын жоққа шығарып, әрине бұл қоғамдастықтың санкция беруіне әперуші
еді. Осы себептен ешқандай ел мұндай таңдау жасамады. Ең кең тараған шара
қарыздарды төлеу шарттарын несие берушілермен екі жақты келіссөз жүргізу
арқылы өзгертуге болады.
Екі жақты келіссөз арқылы шарттарды өзгерту несие беруші үшін де,
қарыз алушы үшін де ең жақсы шешім болып табылады. Бірақ коммерциялық несие
берушілердің көбі қарыз алушылардың халықаралық валюталық қормен (ХВҚ)
келісімге отыруын және ХВҚ бағдарламасының жеке әлемдік банк қатысушысы
болуын талап етті. бұл екі институттың екеуі де дамушы елдерге көмек
көрсету үшін құрылған: ХВҚ қысқа мерзімді бағдарламалар, ал әлемдік банк –
ұзақ мерзімді бағдарламалар арқылы.
Батыстағы шетелдік инвесторлардың қызметі негізінен барлық жергілікті
ұлттық және шетелдік кәсіпкерлер үшін тағайындалған әкімшіліктік қаулылар
мен ұлттық заңдар арқылы реттеледі. Ұлттық заңдар шаруашылық қызметінің
көптеген аспектілері бойынша ұлттық және шетелдік компанияларға азаматтық
және сауда құқығын, сонымен бірге акционерлік заңдарды қолдана отырып,
оларды бір-бірінен ерекшелемейді.
Батыс елдері шетелдік инвесторларға қатысты ұлттық режим қағидасын
ұстанса да, бұл оларда ұлттық кәсіпкерлермен салыстырғанда шетелдік
кәсіпкерлерде ешқандай шектеу жоқ дегенді білдірмейді. Мұндай шектеулерді
алып тастау және жеңілдету тенденциялары байқалғанмен, барлық батыс
елдерінде шектеулер бар.5,20-24
Сонымен бірге Батыста олардың территориясында тікелей инвестицияны
жүзеге асыруға алдын ала рұқсат алу қажеттілігі туралы мәселеге әртүрлі
қарайды. Бірқатар елдерде рұқсат алу тек кейбір жағдайларда, әсіресе
шетелдік компаниялардың қатысуы шектелген салаларға инвестиция салу кезінде
талап етіледі. Көптеген жағдайларда, мөлшері азғантай инвестицияларды
қоспағанда, алдын ала рұқсат етуді қажет ететін елдер тобы: Австралия,
Бельгия, Греция, Испания, Ирландия, Исландия, Канада, Жаңа Зелландия,
Норвегия, Финляндия, Франция, Швеция. Австралияда көлемі 10 млн.
австр.доллары және одан асқанына, Ирландия – 1 млн. ирл.фунттан
астамдарына, Канада 5 млн. кан.долларынан кемеместеріне алдын ала рұқсат
алу талап етіледі.
Көптеген дамыған елдерде шетелдік қатысушылары бар компанияларға
жергілікті нарықта өздерінің бағалы қағаздарын таратуға кедергі жоқ, олар
жергілікті компаниялар сияқты несие ала алады. Алайда бірқатар елдерде ТНК
үшін шетелдік инвестицияны қаржыландырудың негізгі каналы болған еуро
валюталық нарықтың соңғы үш жылдығында белсенді дамуының себептерінің бірі
болып табылатын шектеулер бар.
1.4 Инвестициядағы ақша ағымын бағалау тәртібі.
Экономикалық анализды есептеудің негізгілерінің бірі жобаны іске асыру
үшін қажетті болашақ ақша ағымын есептеу болып табылады. Есептеулердің
нақтылылығынан соңғы қорытындылар жақсы болады. Себебі, табыстан гөрі ақша
кәсіпорынның орталық шешуші бөлігі болып табылады, біз табыстың көлемі
арқылы емес, ақша ағымы арқылы алынуы тиіс пайданы көреміз. Кәсіпорындарда
болашақта көп пайда табу мақсатында ақша құралдарын инвестициялайды.
Әрбір бөлек инвестициялық ұсыныстарға салықтық төлемдерді ескере
отырып, күтілетін ақша ағымы туралы ақпарат беруі тиіс. Сонымен қатар,
ақпарат бірнеше түрде көрсетілуі тиіс, яғни біз жобасыз және жобаны ескере
отырып ақша ағымы көреткіштері көлемдерінің айырмашылығына ғана болжам
жасаймыз. Өндірілген өнімнің сату көлемі бойынша құралдардың көлемін
көрсетуге болмайды. Сату көлемінің түрлі көрсеткіштері бойынша ақшалай
есептеп, дайын өнімнің мүмкін капитализациясын ескеру керек. [5; 178б.]
Дұрыс шешім қабылдаудың маңыздысы – жобасыз және жаңа инвестициялық
жобаны ескере отырып, мәселені талдау болып табылады. Осы мәселеде ақша
құралдарының өсу мағынасы бар.
Осы қатынаста бұрынғы шығындарды ескермеу керек. Кәсіпорынды тек
қосымша алымдар мен табыс қызықтырады, ал бұрынғы шығындардың маңызы жоқ
және олар туралы мәліметтерді шешім іздеу процессінде ескермеу керек.
Сонымен қатар, кейбір алымдар ақша шығынын әкелмейтіндігін ұмытпау керек.
[6; 185б.]
Шығындарға еңбекақы және эксплуатациялық шығындар, шикізат пен
материал шығындары, басқа өнімді өндірумен байланысты шығындар жатады. Одан
басқа, егер өнім үлкен табыс әкелетін болса, онда кәсіпорын жоғары салық
төлейді.
Қажетті ақпаратты жинап, әртүрлі инвестициялық жобалардың
тиімділігін бағалауға болады. Оның шешімі қабылдау мен қабылдамаудан
құрылады. [7; 85б.]
Капитал салымын бағалаудың 4 әдісі бар:
1. Инвестиция табысының орташа нормасы
2. Қайтарылу
3. Табыстың ішкі нормасы
4. Ағымдағы таза баға.
Инвестиция табысының орташа нормасы.
Бұл әдісте салық салудан кейінгі табыстың жылдық орташа қатынасы және
жобаның инвестицияның орташа көлемі жатады.
Бесжылдық кезеңдегі жылдық орташа табысы – 492 466,8 грн. құрайды, ал
таза инвестициялар – 2 500 000 грн. құрайды.
Табыстың орташа нормасы = 492 466,8 2 500 000*100%=19,69%.
Бұл жай есептеу әдісі, оны есептеген кезде ақпаратты қолданудың
жетілділігі болып табылады. Негізгі кемшіліктері: ол ақша ағымында емес,
табысты бухгалтерлік анықтауда құрылады; ақша құралдарының келу мен кету
уақыты ескерілмейді; инфляциялық өзгерістер ескерілмейді; бір жылдың табысы
сияқты соңғы жылдары өндірістегі жобаның табысы бағаланады.
Капиталдың қайтарылу кезеңі – уақыт, оның аралығында инвестицияның
дисконтталмаған соммасынан дисконтталмаған болжанатын ақша құралдарының
кірісі жоғары болады.
Инвестициялық жобаның қайтарылу кезеңі – бұл инвестициялық
шығыстардың орналастырылуы үшін қажетті жылдар саны болып табылады. Ол
орналастыру кезеңіндегі жылдық ақша ағымының тіркелген шығыстар қатынасына
тең.
Бірінші бес жылда алғашқы инвестициялардың 2 462 334 грн.
орналастырады, ал алтыншы жылда ақша құралдарының ағымы 713 720 грн.
құрайды. Бұрын салынған көлемнің мөлшері 2 500 000 грн. қайтарылу кезеңін
құрайды: Қайтарылу кезеңі = 5 + ( 2 500 000 – 2 462 334) 713 720 = 5+0,02
= 5,02г.
Қайтарылу әдісінің негізгі кемшілігі, қайтарылу мерзімінен кейін
ақша ағымы көлемінің өспеуі; сонымен, осы әдіс арқылы рентабельділікті
өлшеу мүмкін емес. Осы әдіс кезінде қайтарылу кезеңіндегі ақша ағымын бөлу
бағыттарын және көлемі ескерілмейді: тек шығыстарды толық жабу ғана
қарастырылады. Бұл әдіс жобаның тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді.
Табыстың ішкі нормасы – дисконтталған коэффициент, ақша қаражат-тың
келуінің ағымдағы бағасын және олардың ағымдағы кету бағасын теңестіреді,
ағымдағы кету бағасы инвестициялық жобаны іске асырудың нәтижесінде пайда
болады.
Ақша ағымының дисконтталған әдісі арқылы инвестициялық жобаның
объективті бағасын анықтауға болады. Осы әдіс көлемін анықтап, сонымен
қатар жобаны өндірудің әрбір кезеңіндегі уақытында күтілген ақша ағымының
бөлінуін қарауға мүмкіндік береді.
Табыстың ішкі нормасы дисконтталған ставкасы бар инвестициялық
жобалар үшін, күтілетін ақша кетуінің ағымдағы бағасы мен күтілетін ақша
келуінің ағымдағы бағасы теңеседі. Табыстың ішкі нормасы келесідей
анықталады:
Х0 = Х1 (1+r) + X2 (1+r)2 + ...+ Xn (1+r)n.
Cонымен, r – бұл болашақтағы ақша ағымының дисконтталған ставканың
көлемі – Х1 – ден Хn дейін олардың бастапқы шығындарының ағымдағы бағасын
теңеуге болады.
Табыстың ішкі нормасын есептеу ағымдағы баға кестесін қолдану
кезінде қателер мен істеп көру әдісімен байланысты.
Серияның келу ағымдағы бағасын бастапқы шығындармен -2 500 000 грн.
салыстырғанда, онда табыстың ішкі нормасы көрінеді, дисконттауға қажетті
ағым 2 500 000грн. дейін, ол 20% - 21% аралығында болады.
Ағымдағы таза баға – ақша кетуінің ағымдағы бағасын алынуымен ақша
келуінің ағымдағы бағасы есептеледі.
Бұл ұзақ мерзімді инвестициялардың тиімділігін анықтау мақсатында
ақша ағымының дисконтталған әдісі.
Ағымдағы таза баға ақша қаражатының келуі ағымдағы бағадан алынған
ақша қаражатының кеткен ағымдағы бағасына тең. Инвестициялық ұсыныстардың
ағымдық таза бағасы мынаған тең:
NPV = X0 + X1 (1+k) + X2 (1+k)2 + ...+ Xn (1+k)n.
Мұндағы, k – табыстың қажетті нормасы.
Оның критерийлері мынадай: егер ақша қаражатының келу ағымының
бағасы ақша қаражатының кету ағымының бағасынан асса, жоба қабылда-нады.
Осы әдісте біз табыстың ішкі нормасын қажетті нормамен салыстыра-
мыз, ол үшін жобаны қабылдау және қабылдамауын анықтау керек. Сонымен қатар
ағымдағы баға әдісімен берілген ақша ағымының көлемі кезінде және қажетті
табыс нормасынан ағымдағы таза бағаны есептеп аламыз.
Осы анализ кезінде тапшылық нүктесі (Х) анықталады, яғни шығарылған
өнімнің минималды көлемі, оның кезінде сатудан түскен өндірістің
ұсталымдарына тең. Тапшылық нүктесі кәсіпорынның өндірістік күштерін
қолдану деңгейіне анықталған түрде болуы мүмкін, сол кезде сатудан түскен
табыс және өндірістің ұсталымдары тең, оны мынадай теңестірілген түрде
көрсетуге болады: өндірілген өнім бірлігінің сату бағасының (Ц) сатылған
бірлік көлеміне және өндірістің барлық көлеміне тұрақты ұсталымдар соммасы
(Ипос) қосылған өзгерген шығыстар (Ипер), көбейтілген сатылған өнім
бірлігінің көлемі (Х):
Ц * Х = Ипос+ Ипер * Х.
Осыдан, кәсіпкерлік жобаның тапшылық нүктесі өндірістің тұрақты
ұсталымдарының қатынасы (Ипос) сияқты анықталады, баға (Ц) мен өнім
бірлігінің өзіндік құнын құрайтын өзгерістер (Ипер) арасындағы айырмашылық:
Х = Ипос (Ц - Ипер).
Бұл қатынас өндірістің ұсталымның максималды соммасын анықтауға
мүмкіндік береді, егер оның қалған көлемдері анықталған болса:
Ипос = Х * (Ц - Ипер).
Сонымен қатар, өнімді өндірудің минималды бағасын есептеуге, берілген
сату көлемін, өндірістік ұсталымдардың өзгерген бөліктік және тұрақты
соммасын есептеуге мүмкіндік береді:
Ц = Ипос Х + Ипер7
Тұрақты шығыстарға несиелер, негізгі құралдардың амортизациялық
ұсталымдар жатады; өзгермелі шығындарға материалдарға кететін шығыстар,
шикізат, электроэнергия, жылу, және т.б.
Тапшылық нүктесін графикалық анықтау:
Өзгермелі шығындар 1м3 тас блогына – 329 грнм3.
Өндірістің барлық көлемінің тұрақты ұсталымдары құрайды – 1048153,31
грн.
Осыдан тапшылық нүктесі тең:
Х = 1048153,31 (623,2 - 329) = 3563м3
Декоративті тас блогының өндірудің коммерциялық бағдарламасының
инвестициялық жобаның дәлелденуі бойынша істелген жұмыстың нәтижесінде
келесілер алынды:
1. Украинаның инвестициялық рейтингтің тартымдылығын басқа елдермен
салыстырғанда, Euromoney журналының эксперттерінің бағалауы бойынша 1994
жылдың 1 қаңтарында 146 орынды құрады.
ОМЕРТА инвест компаниясының И.А. Бланкпен бірге зерттелген
көрсеткіштері бойынша рангтік мәні экономиканың бөлек салаларының
тартымдылығы табыс деңгейі бойынша – 2 орын алды.
Ұзақ мерзімді дамудың инвестициялық тартымдылығы көбінесе өндіріс
саласы құрайды. Осы экономикалық макросалада болжанған тиімділік деңгейінде
капиталдың қолданылуы 1,5 – 1,7 есе жоғары, олардан кейін келесі рангтік
мәнді салалар бойынша, және екі есе жоғары, Украинаның салалық экономика
тобында қарастырылған орташа.Тау – кен өндіру саласы саланың төртінші
тобына жатады, яғни инвестициялық тартымдылықтың төменгі тобына жатады. Тау
– кен өндіру саласының өнімінің бағасы әлемдік деңгейге жақындады, ол
инфляция шарттарында ағымдағы шығыстардың өсуі арқылы рентабельділіктің
төмендеуіне әкеледі. Одан басқа, баға деңгейі және маңызды деңгейі бар
салалардың рентабельділік нормасы мемлекетпен реттеледі.Лабораториялық
анализдің жасалған комплектінен және зерттеулердің нәтижелерінен,
Укргеолстрой лабораториясының жасалғаннан келесі бекітілді, габро – норит
өзгеріссіз қажет: 4. Блоктарды өндіру үшін, олардың облициондық плиталарын
өндіру, архитектуралық – құрылыстық бұйымдар, материалдар қажет, олар
белгілі бір механикалық қозғалыстар кезінде полдар үшін (500-ден
1000адамсағат) қолданылады, оның келесі талаптары қойылуы тиіс ГОСТов:
9479-84, 9480-89, ДСТУ Б.В.2.7-37-95. 5. Бутолық тастарды өндіру үшін, мына
талапқа жауапты болуы керек Ту 21-10-69-89. тұрақтылық бойынша бутолық
тастың маркасы – 1400, аязға төзімділігі бойынша – МРЗ-50. Бортолық тасты
өндіру мына талапқа сәйкес болдуы керек ГОСТ 6666-81.3. 6. Габбро – норит
мына талаптарға жауапты ГОСТа 8267-82 және щебень өндіру үшін қолдануға
болады, ол мынадай талапқа сай келуі тиіс ГОСТа 8267-82.
Щебень маркасы бойынша:
- тау породасының тұрақтылығы, су көлемі – 1400;
- цилиндрде басу кезіндегі бөліктері – 1400;
- барабандағы өшірілуі – И-Т;
- суыққа төзімді МРЗ 50-150.
2. Бөліктердің шашылуы мына талапқа сай келуі тиіс ГОСТа 26193-84
және ДСТУ б.в.2.7-32-95 және жол құру, тұрғын үй, жоспарлау және т.б.
құрылыстарды қолдануға болады. Габбро – нориттердің өзгермейтін декоративті
қасиеті бойынша декоративтік породтың екінші классына жатады.
3. теориялық есептелген болжанған шығуы табиғи блоктардың бірінші –
бесінші топтарда орташа көлемі бойынша 34% құрайтын, толөқындар кезінде
20,6%-дан 44%-ға дейін.
Радионуклидтердің мазмұны бойынша шикізат бірінші класқа жатады (РБН
356-91 бойынша) және шектеусіз құрылыстардың барлық түрлерінде қолданылуы
мүмкін.Инвестициялық объект көп тиімділікпен жақсы шарттары бар аймақтарда
іске асырылуы мүмкін.
Инвестициялық тартымдылығы орташа аймақтар үшін, негізінде Житомир
облысы, аймақтық инвестициялық климаттың мазмұнына келесілер кіреді:
Жалпы экономикалық потенциалы, өндірістің дамудың жеткіліксіздіктен
маңызды төмен. Содан, инвестициялық және коммерциялық инфрақұрылымының
төмен дамуы. Ауыл шаруашылығы дамуы жеткілікті жоғары, кадрларды қамтамасыз
ету деңгейі жоғары. Халыққа тауар және қызмет көрсетудің орташа деңгейі.
Орташа инвестициялық тартымдылығы бар инвестицияланған объектілерге
бағалау нәтижелері шектеулер қоймайды. Қорытындылай келсе, Украинаның
инвестициялық қызметтің тиімділігінің жоғарлауына әкеледі.
4. Әлемдік нарық облициондық тастың әр түрлілігін мазмұндайды.
Сол уақытта осы нарықтық деңгейі бөлек аймақтар бойынша тең емес және
шартталған, одан бұрын басқа елдердің тасқа сұраныстың деңгейі жатады.
Экспорт – импорт көлемі бойынша алдыңғы орында – Италия. Басты
факторы, тастың осы және басқа түріне алдын ала анықталған сұраныс, сонымен
қатар, оның сұраныстағы бағасы, декоративті болып табылады, яғни оның
бетіндегі сурет – эстетикалық қасиеттері жатады. Декоративті қасеттің
негізі кезінде есепке алынатын тастың түсі болып табылады. Қалған
қасиеттері (сурет – текстура, құрылымы және т.б.) маңызды төмен деңгейде
есептеледі.
Украина облициондық тастың минералды – шикі базасы бар. Блоктардың
әлемдік орташа бағасы, 1м3 үшін - 323$ құрайды, ішкі нарықтағы орташа
бағасы - 304$.
5. Тау – кен өндіру саласында кәсіпорын өндірістіңтің есептелген күші
өндірістің басталғаннан кейін жетеді, бірақ алғашқы жылдарды өндіріс күші
есептелгеннен төмен жоспарланады, ол өндірісті күнделікті сұраныстың өсуіне
әкелеуі үшін жасалады. [6; 135б.]
II. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӘСІПОРЫНДАРҒА ИНВЕСТИЦИЯЛАРДЫ ТАРТУ
ЖӘНЕ ОНЫ ПАЙДАЛАНУДЫ ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасында инвестициялаудың қазіргі кездегі
жағдайы
2005 жылы ҚР инвестициялық қызметтің нәтижесі – қаржы емес
активтерге жұмсалған 1307,2 млрд. теңге инвестицияны игеру болады, мұның
1100 млрд. теңге инвестициясы негізгі капиталға жұмсалған.
Қаржы емес активтерге жұмсалған инвестициялардың жалпы көлеміндегі
негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың жалпы көлеміндегі негізгі
капиталға жұсалған инвестициялардыңжалпы көлеміндегі негізгі капиталға
жұмсалған инвестициялардың үлесі 84,2% құрады.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялар көлемі 2004жылғымен
салыстырғанда 10,6% (2004ж. – 44,7% -ға; 2003ж. – 48,5% -ға; 1999ж. – 33,0
% -ға) өсті.
2004 жылдың деңгейіне қарағанда негізгі капиталға жұмсалған
инвестициялардың өсуі республикадағы 14 облыстың 10-ында және Алматы,
Астана қалаларында байқалды.
Көлемнің едәуір өсуі Қызылорда (1,9 есе), Ақмола (1,2 есе)
облыстарында және Алматы қаласында байқалды.
Негізге капиталға жұмсалған инвестициялардың 13-1 % шегінде өсуі
Батыс қазақстан, Қарағанды, Қостанай және Атырау облыстарында, Астана
қаласында байқалды.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың өңірлік құрылымындағы
көлемнің жартысынан астамын (53,1% ) республиканың батыс өңірлеріндегі
кәсіпорындар (Атырау облысы – 22,2, Батыс Қазақстан – 18,0% , Ақтөбе – 7,5
% , Маңғыстау – 5,4%) игерген. Мұнда, Алматы (13,9%) және астана (9,3% )
қалаларының үлесі басым. [6; 185б.]
2005 жылы инвестициялық мақсаттарға жұмсалған меншікті қаражаттың
едәуір бөлігі бөлінбеген табыс есебінен қаржыландырылады (89,6-пайыз).
Қаржы емес активтерге жұмсалған инвестициялар құрылымындағы өндірілмеген
материалдық және материалдық емес активтерге кеткен шығындар үлесі
мардымсыз( мұнда тегі табиғи активтерді, патент, лицензия, тауар
белгілерін, тауар маркаларын, және т.с.с сатып алуға кеткен шығындар
кіреді) және 0,3 пайыз құрайды.
Қаржы емес активтерге жұмсалған инвестициялардың жалпы көлеміндегі
негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың жалпы көлеміндегі негізгі
капиталға жұсалған инвестициялардыңжалпы көлеміндегі негізгі капиталға
жұмсалған инвестициялардың үлесі 84,2% құрады.
2004 жылдың деңгейіне қарағанда негізгі капиталға жұмсалған
инвестициялардың өсуі республикадағы 14 облыстың 10-ында және Алматы,
Астана қалаларында байқалды.
Көлемнің едәуір өсуі Қызылорда (1,9 есе), Ақмола (1,2 есе)
облыстарында және Алматы қаласында байқалды.
Жоғарыда айтылғандардың барлығы экономиканың өсуі мен капиталдың
қорлануның негізгі көрсеткіші – негізгі капиталға жұмсалған инвестициялар
көлемінің өсуімен сипатталатын экономикалық өсу үрдісінің дамуын
көрсетеді. Мемлекеттік инвестицияларды тиімді пайдалануға, ішкі жинақ
ақшаны жұмылдыруға, тікелей отандық және шетелдік инвестициялар түсімін
ынталандыруға бағытталған ҚР Үкіметінің жоспарланған бағдарламасын
жүзеге асыру – болашақта инвестициялық қызметте оң үрдістерді сақтауға
мүмкіндік береді. [8; 68б.]
Жеке инвестициялар негізінен қолда бар ресурстар (ұлттық жинақ
ақшалар, шетелдік валюта, мемлекеттік табыстар және басқару тәжірибесі)
және тиісті өсу мен даму қарқынына жету үшін қажетті ресурстар көлемі
арасындағы алшақтығын жою құралы ретінде қарастырылады. “Жинақ ақшалары
деңгейі мен инвестиция деңгейі арасындағы алшақтықты” талдаудың қарапайым
мысалы ретінде Харрод-Домардың базалық өсу моделін аламыз. Бұл модель
ұлттық жинақ ақшаларының деңгейі s және өнім шығарудың өсу қарқыны g
арасындағы тікелеу байланысты g = sk теңдеуі арқылы белгілейді, мұндағы k
- өнімнің капитал сыйымдылығы коэффициенті. Егер ұлттық өнімнің тиісті өсу
қарқыны g жылына 7% деңгейінде берілсе, онда жинақ ақшаларының деңгейі 21%-
ті құрауы қажет, себебі s = gk. Егер ұлттық жинақ ақшаларының нақты деңгейі
ЖІӨ-нің 16%-не ғана тең болса, онда бұл жағдайда 5% мөлшерде “жинақ
ақшаларының тапшылығы” жөнінде айтуға болады.
Шетелдік капитал тартудан ұлттық экономикада жаңа жұмыс орындарын
қалыптастыру сияқты оң тиімділікті де байқауға болады. Егер инвестор
жұмысқа қабылдаған адамдардың осыған дейін жұмысы болмаса, онда ол
әлеуметтік қамсыздандыру бойынша төлемдер тұрғысынан мемлекет үшін
үнемділік тудырады. Шетелдік капитал мен инвестициялар әлеуметтік қажеттер
шығындарын азайтады. Қосымша жұмыс орындарын қалыптастыру жұмыссыздық
деңгейін төмендетіп, нәтижесінде жұмыссыздық бойынша жәрдемақы төлемдерін
үнемдеуге септігін тигізеді. Шетелдік компаниялар денсаулық сақтауды қоса
алғанда, әлеуметтік қажеттер шығындарын өз мойындарына жиі алады.7,29-31
2005 жылы шілдеде Алматыда болып өткен “Қазақстанның инвестициялық
мүмкіндіктері” конференциясында инвестиция тартуға мына факторлардың
кедергі болатындығы жөнінде атап өтілген: кеден саясаты, мемлекеттік
институттардың қызметі, салық саясаты. Егер бірінші мен соңғы факторлар
мемлекет мүддесімен тікелей байланысты болса және олар бойынша үрдістер
инвесторлардың пікірлерімен әрқашан сәйкес келуі міндетті емес болса, онда
екіншісін жою (мемлекеттік шенеуніктердің біліксіздігі және
пайдакүнемділігі, нарықтық қатынастардың жеткілікті түрде дамымауы)
мемлекеттік саясаттың бағыттарының бірі болып табылады. 5,19-25
Қазақстан экономикасына шетелдік капиталды белсенді түрде тарту екі
деңгейлі негізде экспорттық несиелер түрінде 1992 жылы басталған. ХВҚ-мен
несиелік келісім жасау республиканың сыртқы қаржыландыру көздеріне жол
ашты, және халықаралық қаржылық ұйымдар дамуға ресми көмек көрсету желілері
бойынша несиелік ресурстар берді, ал шетелдік жеке несие берушілерден
алынған займдар кәсіпорындар мен фирмаларға арналды.
Олар несие беруші елдер банктерінен, халықаралық қаржылық ұйымдардан
және басқа қаржыландыру көздерінен несиелік ресурстардың, жеңілдікті
займдардың келіп түсуі үшін материалдық негізі болып табылады.
Қазақстан Республикасының Инвестициялар жөніндегі мемлекеттік
комитетінің экс-төрағасы О.Жандосовтың пікірінше, көптеген шетелдік
компаниялар Қазақстандағы олардың инвестициялық белсенділігіне әсер
ететін негізгі стратегиялық факторлары ретінде мыналарды бөліп
қарастыруға болады:
- бай табиғи ресурстарға қол жеткізу;
- қазақстандық нарықтың зор мүмкіндіктері;
- инвестициялық жобалардың пайдалылығы және өтелімдігі;
- аймақта орын алуда бәсекелестерден озуға талпыну;
- Қазақстанның тиімді стратегиялық жағдайы;
- әлемдік деңгеймен салыстырғандағы еңбекақының төмен шығындары және
шикізат сатып алу;
- Қазақстанның көмір сутегі шикізатының ірі жабдықтаушысы ретіндегі
ролінің артуы;
- Қазақстанның Шығыс пен Батыс, Еуропа мен Азия арасын көліктік-
транзиттік, коммуникациялық және жалпы мәдени байланыстырушы буын
ретіндегі геосаяси кеңістікті жағдайы.
Салықтар мен инвестициялар бойынша халықаралық орталығы қазақтандық
нарықтың тартымдылығы туралы батыстың жетекші инвесторлары арасында
сауалнама жүргізген. Оның нәтижелері бойынша, батыс инвесторларын
қызықтыратындар: бай шикізат ресурстарына қол жеткізу (бұл фактіні 45%
сауалнама жүргізілгендер байқаған); зор нарықтық потенциал және қолайлы
іскерлік климат (41%); еңбек ресурстарының молшылығы; стратегиялық
орналасу; аса жоғары пайда коэффициенті.10,36-40
Саясатта, бәрімізге мәлім, қателік құны ең жоғары болып табылады. Кең
таралған және ресми көзқарас тұрғысынан қарағанда, барлық инвестициялардың
92%-і шетелдіктер үлесіне тиесілі – бұдан шығатыны Қазақстанның
инвестициялық климаты өте қолайлы болып отыр.
Салыстырмалы түрде, “азиялық жолбарыстарының” өзінің дамуы кезінде ЖІӨ-
ге қатысты 25% жинақ ақшаларының нормасы болған, ал Қытайда – 30%.
Қолайлы инвестициялық климат қалыптастыруда салықтық режим шешуші роль
атқарады. Шетелдік инвесторлар үшін Қазақстанда бірқатар маңызды
жеңілдіктер қарастырылған, атап айтқанда, шығындарды ауыстыру мерзімі 7
жылға дейін ұзартылған, салықтық саясаттың жиі өзгеруіне қарамастан, олар
инвестицияны жүзеге асыру сәтінен бастап 10 жыл ішінде заңдардағы
өзгерістерден кепілдендірілген.
Әлемнің 40-тан аса елдері Қазақстанға өз инвестицияларын
құюда. Инвестиция салымшылары тек дамыған елдер ғана емес, сонымен бірге
жаңа индустриялды елдер, яғни Оңтүстік Корея, Сингапур, Румыния, Словакия
сияқты дамушы елдер.
Шетел инвесторлары үшін ең көп қызықтыратын салалар болып
шикізатқа бағытталған және салалардағы тез сатып алынатын жобалар,
халықтардың сұранысына ие болатын өнімдер болып табылады.(Қосымша С) Жалпы
алғанда 1993-2007ж.ж. кен өндіру өнеркәсібіне 17 млрд.долл.салынған.
Тікелей шетел инвестицияларының жалпы көлеміне 57,6 пайызын құрады. Негізгі
бөлігі (89,8%) өңделмеген мұнай мен табиғи газды өңдеуге салынған.
1 кесте.
Негізгі капиталға инвестициялар
млрд.тенге
Қазақстан 2003 2004 2005 2006 2007
Республикасының
аймақтары
Ақмола 1 1 3 12 12
Ақтөбе 16 21 41 62 62
Алматы 9 9 10 17 26
Атырау 46 68 119 232 244
Шығыс Қазақстан 16 21 38 39 35
Қарағанды 2 2 3 5 10
Қостанай 18 59 131 167 194
Қызылорда 21 23 33 55 62
Маңғыстау 14 7 10 17 20
Солтүстік Қазақстан 7 14 10 16 30
Павлодар 16 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 ИНВЕСТИЦИЯЛАР: ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯ ТАРТУДЫҢ ӘЛЕМДІК
ТӘЖІРИБЕСІ
1.1 Инвестиция экономикалық категория ретінде
1.2 Инвестициялар құрылымы
1.3 Инвестицялаудың әлемдік тәжірибесі
1.4 Инвестициядағы ақша ағымын бағалау тәртібі.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӘСІПОРЫНДАРҒА ИНВЕСТИЦИЯЛАРДЫ ТАРТУ ЖӘНЕ ОНЫ
ПАЙДАЛАНУ САЯСАТЫ
2.1 Қазақстан Республикасында инвестициялаудың қазіргі кездегі жағдайы
2.2 “ТеңізШеврОйл” БК ЖШС мысалы негізінде инвестициялық саясаты
2.3 Мұнай өндірісіндегі инвестициялар көрсеткіштерінің экономикалық-
статистикалық даму моделі
3 ҚАЗАҚСТАН КӘСІПОРЫНДАРЫНА ИНВЕСТИЦИЯЛАРДЫ ТАРТУ ЖОЛДАРЫ МЕН ӨЗЕКТІ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Қазақстан Республикасы кәсіпорындарына шетел инвестицияларын тартудың
өзекті мәселелері
3.2 Қазақстан Республикасындағы кәсіпорындарға инвестициялар тарту
механизмін жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Еліміздің шаруашылық кешенінің қызмет етуі мемлекеттің экономикалық
дамуының тиімділігін арттыруға, өндіріс көлемін көбейтуге мүмкіндік
беретін, өндірістік, инновациялық және әлеуметтік бағдарламалар мен
жобалардың жасалуының, өткізілуінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін
инвестициясыз мәнсіз болар еді. Бұлардың барлығы инвестиция нарығын
қалыптастыруға және талдауға барлық деңгейде жаңа тиімді тәсілдерді құруды
талап етеді.
Халықаралық экономикалық бірлестіктің дамуы үшін шетелден қосымша
қаражат тартып, пайдаланудың тиімді формаларын таңдауымыз қажет. Қазақстан
Республикасының территориясында шетелдік инвестицияның қызмет етуін заңмен
қамтамасыз етуіміз керек.
Қазіргі кезде халықаралық инвестицияларды импорттау бір жағынан,
республикадағы экономиканы жандандырудың ең тиімді әрі жедел жолдарының
бірі, екінші жағынан, біздің мемлекетіміздің мүддесіне жиі қысым жасайтын
инвесторларды тартуда белгілі бір бақылау мен шектеулерді талап ететіні өте
айқын. Инвестициялық саясатта тиімді нұсқаны таңдап алу – ең көкейкесті
мәселе. Мұның барлығы таңдап алынған дипломдық жұмыс тақырыбымның
өзектілігін көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты – инвестициялық процестерді
қаржыландыру көздерін іздеу және инвестициялық нарықтың тиімділігін арттыру
мәселесін шешу. Осыған байланысты келесідей міндеттер қойылады:
инвестициялық нарықтың дамуының теориялық аспектілерін ашу; тікелей
инвестициялардың артықшылықтарын сипаттау; Қазақстан Республикасының
қазіргі инвестициялық нарығын талдау; мемлекеттегі инвестициялық климат
мәселелерін шешудің перспективалық жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмысымда осы міндеттерді табысты шешу үшін жекелеген
инвестициялық жобалар қарастырылады.
Экономикалық өсу мен тұрақтылық мүмкіндігін анықтайтын шешуші фактор
жоғары инвестициялық белсенділік болып табылады. Қазақстанда жүзеге
асырылып жатқан экономикалық реформалар халық шаруашылығының негізгі буыны
– кәсіпорынның құқықтық, қаржылық-экономикалық және әлеуметтік жағдайын,
оның азаматтық және шаруашылық айналым жүйесіндегі мәртебесін елеулі түрде
өзгертті. Бұрын экономиканың барлық саласында артықшылыққа ие болған
мемлекеттік меншікке негізделген кәсіпорынның (ұйымның) орнына жеке,
аралас, акционерлік меншік негізіндегі миллиондаған кәсіпорындар (ұйымдар)
пайда болып, қызмет етуде. Осының бәрі экономикалық өсу негізі болатын
инвестициялық қызметті ұйымдастыру және басқару механизмін өзгертуге,
ұйымның және барлық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға әсер
етті.
Барлық меншік формаларындағы кәсіпорынның шаруашылық қызметінің
тәжірибесінде нарықтық қатынастардың дамуымен бірге қаржылық инвестициялар
да кеңінен тарала бастады. Акционерлік қоғамдар көбейе түсті; мемлекет,
банктер, кәсіпорындар бос ақша капиталын тарту тәсілі ретінде қарызды құнды
қағаздарды жиі пайдаланады. Туынды құнды қағаздар – фьючерстік келісім-
шарттар, құқықтық құжат нарығы дамуда.
Қазақстан Республикасы әлемдік дамудың басты тенденцияларын есепке ала
отырып, сыртқы экономикалық алмасуларға белсенді қатысуға, шет елдермен
өзара пайдалы экономикалық бірлестік орнатуға бет бұруда.
Осындай қарым-қатынастың негізгі бағыттардың бірі шетелдік
инвестицияны өте қайшы бағалауға қарамастан, ел экономикасына тарту болып
табылады. Кейбір экономистер инвестиция экономикалық тәуелсіздіктің
жойылуына әкеледі деп есептейді, кейбіреулері ұлттық экономиканы
құтқарудың, оны көтерудің бірден-бір көзі – инвестиция дейді. Алғашқылары
экономикалық күйреуден қашу мүмкін емес, Отанды сату болар дейді.
Екіншілері олардан өндіріс факторларының, білім алмасу технологиясының,
басқару тәжірибесінің халықаралық тұтастығына сүйену мүмкіндігін көреді.
Көзқарастардың қарама-қайшылығында олар бір мәселеде ортақ шешімге
келеді – шетелдік инвестициялар экономиканы қайта құрудың жүруіне елеулі
әсер етеді және өндірістік дамудың сыртқы факторларды тартудың теріс және
жағымды салдарын объективті бағалауды, қазақстанның оның халқының мүддесіне
жауап беретін, дағдарыстағы құрылыстарды жеңуді және перспективалы
мақсаттарға жетуді қамтамасыз ететін инвестициялық саясат жасауды ұсынады.
I. Инвестициялар: теориялық негіздері және инвестиция тартудың әлемдік
тәжірибесі
1.1 Инвестиция экономикалық категория ретінде
Экономикалық құралдар мәнін талдауда құрал деген не және ол нарықтық
қатынастарға өтудің алғышарттарын дайындауда қолданылатын “қолайлы
инвестициялық климат” ретінде екендігін ескерген жөн.
Бізге белгілі болғанындай, меншік формасы өзгеру процесінде, реформа
бірте-бірте жалғаса берсе, тиімді нарықтық механизмдер құру процесінде
бұрынғы категориялар “көлеңкеге” кетіп, жаңа категориялар пайда болады,
кейбіреулері жаңа әлеуметтік-экономикалық мәнмен толықтырылады. Жаңа
категориялардың пайда болуы, экономикалық мәндерінің өзгеруі бір жағынан
экономикалық теорияның дамуының нәтижесі ретінде көрінеді, ал екінші
жағынан – объективті шындықтың жаңа құбылыстарын көрсетеді. Бұл
экономикалық құралдардың жаңа мәнінің дамуын жалғастыруда дегенді
білдіреді.
Инвестициялық климаттың экономикалық мәні ғылыми зерттеулерді қажет
ететін, жаңа айрықша белгілерді объективті түрде тудыра отырып өте тез
дамитын қоғамның өндірістік қатынастарының барлық жиынтығын талдау арқылы
көрінеді, себебі инвестициялық климат категория ретінде әртүрлі әдістемелік
аспектілерде қарастырылуы мүмкін: меншік қатынастарының көп сипаттылығы
тұрғысынан нарықтық қатынастар өзгерісінің элементтік мән көқарасы
тұрғысынан қарастырылуы қажет.5,56-60
Зерттеліп отырған құбылыстың маңызын ашу үшін оның ішкі әлемін түсіну,
үнемі қайталанатын бауланыстарды айқындау, маңызды белгілері мен өзіне тән
ерекшеліктерін анықтау қажет. Бұл логикалық ойлауды пайдалану қажеттілігін
білдіреді. Ғылыми абстракция әдісі дегеніміз нақты болған істі талдау, оның
маңызды қасиеттерін айқындау және жанама, маңызды емес факторлардан назарын
аудару. Осының негізінде логикалық ойлаудың маңызды белгілерін жинақтап,
белгілі бір түсінікті қалыптастырады. Категория дегеніміз іс жүзіндегі
шындық және сонымен бірге оның идеалды формаға өзгеруі болып табылады.
Инвестициялық климатты талдау кезінде нақтыдан абстарктіге өрлеу зерттеліп
жатқан категорияның түсінігін, терең сипатының маңызын ашуға әкеледі.8,136-
139
Жинақталған тәжірибе өндірістік қатынастардың, экономикалық
категориялардың даму тенденцияларының ең көлемді бұрынғы теориялық тұрғыдан
талдауға мүмкіндік береді, соңғысы нарық өз дамуында қандай өзгергіш болса,
ол да сондай.10,96-100
Инвестициялық климатты және оның байланысын субъект тарапынан сипаттау
бұл категорияның құрылымдық қана емес, функционалдық аспектілер туралы
қорытындыларды елеулі түрде байытады. Сөз мүдделерінің өзара әрекеті мен
құрылымы, оларды іске асыру механизмі туралы болып отыр.
Кәсіпкерлік жүйесіндегі субъектілердің тиімді экономикалық іс-әрекеті
туралы идея инвестициялық климат сипаттамасының мәнін ашу үшін өте маңызды.
Әртүрлі нәтижелерге қатысты белгілі болжаулар жасаған П.Хейн: “Егер адамдар
қоғамда тиімділікті бағаламай, елесті, кездейсоқтықты, пайдасыз әрекеттерді
басқалардан артық көрсе, экономикалық теория өзінің күні бұрын болжағыштық
күшін жоғалтушы еді... оның дәлелдеуші күші шешім ойланып қабылданатын
қоғамдық өмір салаларында жоғары” деп әділетті көрсеткен.
Субъектілердің тиімді экономикалық іс-әрекетін экономикалық
келісімділік, нарықтық көбіне шешім қабылдау арқылы бірігу элемент ретінде
қарастыру керек.
Объективтіге елдің географиялық жағдайы, оның сыртқы дәстүрлі әлемдік
нарықтан қашықтығы, теңізге шығу жолының жоқтығы, бұл жүк тасуда көп
шығындарды тудырады, қытымыр климаттық жағдайлар, шет елдермен
коммуникациялық және көлік байланыс жүйесінің жеткілікті дамымауы,
ақпаратпен әлсіз қамтамасыз етілуі, жеткілікті дамымаған нарықтық ойлау
жатады.
Субъективті себепке, біріншіден, нарықтық қалыптасудың қызмет етуінің
негізгі шарттарының бірі – оның адекватты құқықтық қамтамасыз етілуін
жатқызуға болады. Республикадағы көптеген нарықтық заңдар мен нормативті
актілер қабылданған, бірақ олар тек жекелеген мезеттерге, экономикалық
организмнің жекелеген жақтарына қатысты, бір-біріне жиі сәйкес келе
бермейді және бір-біріне қарама-қайшы, бұл қарама-қайшы ойға, нәтижеге әкеп
соқтырады.
1.2 Инвестициялар: мәні, құрылымы, жіктелуі
Инвестиция – Қазақстан экономикасы үшін жаңа түсінік.
Орталықтандырылған жоспарлы шаруашылық кезеңінде “жалпы капитал” түсінігі
жиі қолданылды. Ол – негізгі қорларды ұдайы өндірумен байланысты барлық
шығындар, соның ішінде оларды күрделі жөндеуге кеткен шығындар да
бар.12,26-28
Қазақстанда, басқа елдердің көбінде шаруашылық етудің нарықтық
формасына көшумен бірге өте кең түсінік – инвестицияны қолдана бастады.
“Инвестиция” түсінігінің мәнін ашпас бұрын, инвестицияның қазақстанда
қолданылатын бірқатар анықтамаларына тоқтала кеткен жөн:
1. Инвестиция – пайда (табыс) алу және жағымды әлеуметтік тиімділікке
қол жеткізу кәсіпкерлік қызметке және қызметтің басқа түрлеріне
салынатын ақша қаражаттары, мақсатты банк салымдары, пайлар,
акциялар және басқа да құнды қағаздар; технологиялар, машиналар,
жабдықтар; лицензиялар, оның ішінде тауарлық белгілерге берілетін
лицензиялар; несиелер, кез келген мүліктер немесе мүлікке
берілетін құқықтар.
2. Инвестиция – халық шаруашылығының әртүрлі салаларының
кәсіпорындарына (ел ішінде немесе шетелде) ұзақ мерзімді капитал
салу.
3. Инвестиция – пайда алу мақсатында ел ішіндегі, сондай-ақ шет
елдердегі халық шаруашылығының әртүрлі салаларына мемлекеттік
немесе жалпы капиталды ұзақ мерзімді қаржылық салу.
4. Инвестиция – пайда алу немесе әлеуметтік және экономикалық
тиімділікке қол жеткізу мақсатында өндірістік, коммерциялық,
әлеуметтік-ғылыми, мәдени және тағы да басқа салалардың әртүрлі
бағдарламалары мен жобаларын іске асыруға салынатын барлық
ақшалай, мүліктік және интеллектуалдық құндылықтардың жиынтығы.
14,26-30
Осылардың ішінде ең толық анықтама ресми заң актілерінде келтірілетін
бірінші анықтама болып табылады.
Инвестиция нарығын және инвестициялық тауар нарығын қарастырады.
Бірінші нарықта инвестицияны тұтынушының қандай да бір сұранысын
қанағаттандыру және инвесторлар жағынан ұсыныстарды қолдану нәтижесінде
инвестиция алмасу болады. Тұтынушылар инвестицияларды пайдаланғаннан кейін
белгілі бір пайда алу мақсатында инвестициялар сатып алады. Инвестициялау –
Қазақстан экономикасының нарыққа көшуінің басты тетігі, басқа тетіктер мен
формалары: ақшаны, қаржыны, бағаны және басқаларын пайдалану негізі.
Инвестициялар – пайдалану кезінде қандай да бір пайдалы тиімділіктің
белгілі бір деңгейіне жететін және пайда алуды қамтамасыз ететін мүліктік
және интеллектуалды құндылықтардың көптеген түрін көрсетеді. Кейінгі
жылдары ең маңызды деп әлеуметтік сипат тиімділігі танылады.
Шетелдік тәжірибедегі өндіріс тәсілдерін жетілдірудің соңғы бағыттары
“жаңа технологияны игеру” деген кең түсінікке тірелді.
Инвестициялық процестер – қоғамдық өндірістің маңызды элементі. Оның
ұдайы өзгерісі маңызсыз. Бұл еңбек құралдарының табиғи тозу процесінде
есептен шыққандарын ауыстыру ғана емес, өндіріс қуаттылығын ең жоғарғы
сапалы деңгейге дейін көтеру, тұрғындардың қалыпты өмір сүруін қамтамасыз
ету.7,13-19
Қазақстан Республикасы құқықтық актілер шегінде (ҚР заңдары, ҚР
Президентінің жарлықтары, ҚР Үкіметінің қаулылары) инвестициялық қызметті
субъектілер мен объектілерге бөлінуі тұрғысынан қарастыру керек.
Инвестициялық қызмет субъектілері: инвесторлар, орындаушылар
(мердігерлер), тапсырыс берушілер, тек инвестициялық қызмет объектілерін
пайдаланушылар, тауарлық-материалдық құндылықтармен, жабдықтар және жобалық
құжаттармен жабдықтаушылар, қаржылық, банктік, сақтандыру және делдалдық
қызметті жүзеге асыратын заңды тұлғалар, ел азаматтары, шетелдік заңды және
жеке тұлғалар, халықаралық ұйымдар.
Егер инвестициялық қызмет объектісін пайдаланушы инвестор болып
табылса, оның қызметке басқа қатысушылармен өзара қарым-қатынасы тиісті
келісімдермен реттеледі.
Қазақстан Республикасындағы қазіргі заңдарға сәйкес инвесторлар
инвестициялау көлемі мен бағыттарын өздері анықтайды.
Шаруашылық етудің нарықтық жағдайында инвестиция дегеніміз – бұл
келесі формаларда болуы мүмкін тауар:
- материалды-заттай: еңбек капиталы, құнды қағаздар және
міндеттемелер;
- ақшалай және табиғи формада: негізгі және айналым капиталы,
ғылыми-техникалық өнім, мүліктік құқықтар;
- тек ақшалай формада: ақшалар, салымдар, пайлар.
Дамыған нарықтық экономикалы елдерде инвестициялық тауар нарығын
қолдану арқылы қызметтің бір саласынан екінші саласына капиталды үздіксіз
құю жүзеге асырылады. Инвестициялық тауарлар:
- жылжитын және жылжымайтын мүлік түріндегі еңбек капитал
элементтеріне ие;
- қаржылық активтер түріндегі қаржылық капитал элементтеріне бөлінеді.
Қаржылық активтер еңбек капиталы қозғалысының құнын ортақтандырып,
капиталдың табыстылығы мол қызметке құйылуына себепкер болады.
Инвестиция айналымының ерекше формасы оларды иелену саласына капиталды
құрылыс қосылған кезде байқалады. Бұл жағдайда құрылыс саласында
инвестордың тапсырыс беруші роліне байланысты қаражат айналымының екі
формасы болуы мүмкін:
- тапсырыс беруші (инвестор) өзіне қажетті объектілерді шаруашылық
тәсілдерімен өзі айналыса алады.
- инвестор тек құрылыс өнімдеріне тек тапсырыс беруші ролінде бола
алады, ал объектілердің құрылысын мердігерлік ұйымдар жүзеге асырады.
Қазіргі кезде қызметтің бұл формасы “Қазақстан Республикасындағы
инвестициялық қазмет туралы” Заңмен реттеледі. Заңда инвестициялық қызмет
қатысушыларының өзара қатынасы жазылған.
- Инвестицияны есептеп, талдау жасау және оның тиімділігін арттыру
үшін оны микро деңгейде ғылыми негізделіп жіктеу қажет.
Инвестицияның ойлап шығарылған және ғылыми жоспарда дәлелденген
жіктелуі оларды дұрыс есепке алуға ғана емес, оларды қолдану
деңгейін барлық жағынан талдауға мүмкіндік береді және соның
негізінде макро және микро деңгейде тиімді инвестициялық саясат
жасап, іске асыруға қажетті объективті ақпарат алуға мүмкіндік
береді.
Бұл жіктелу нарықтық қатынастарға көшуге байланысты өзінің ғылыми-
тәжірибелік мәнін жоғалтпайды, бірақ олар келесідей себептерге байланысты
жеткіліксіз болады:
Шетелдік әдебиеттерде келтірілген инвестицияның ғылыми және
тәжірибелік түрде жіктелуі қызығушылық тудыруда және оларды отандық
тәжірибеде қолдану мақсатында жұмыстар жүргізілуде.
Сонымен, мысалы неміс профессоры Вайнрих инвестицияны салу
объектісіне қарай мына жіктеуді ұсынады:
- мүлікке инвестиция (материалдық инвестициялар) – ғимаратқа, үйлерге,
жабдықтарға, материалдық қорларға инвестициялар;
- қаржылық инвестициялар (акция, облигация және өзге де құнды
қағаздарды иемдену);
- материалдық емес инвестициялар (кадрларды дайындауға, зерттеуге және
өңдеуге, жарнамаға инвестициялар).
Біздің көзқарасымыз бойынша бұл жіктелу кәсіпорындағы қоржынды
инвестицияның тиімді құрылымын қалыптастыру үшін маңызды.
Инвестицияның жалпы көлеміндегі ең үлкен үлесті капитал құрушы
инвестиция алады. 1999 жылы инвестицияның жалпы көлеміндегі капитал құраушы
– 81,2% үлесті, ал қаржылық тек – 18,8%-ті құрады. Капитал салымының кейбір
жеке құрылымдарын толығымен қарастырайық. Оларға капитал салымы құрылымының
келесі түрлері кіреді: техникалық, ұдайы өндірістік, салалық және аумақтық
Ел экономикасының жағдайын ЖІӨ, ЖҰӨ, ұлттық табыс, мемлекеттік бюджет
мөлшері және оның тапшылығының деңгейі, инфляция деңгейі, экспорт көлемі
және оның құрылымы, басқа да сол сияқты көрсеткіштердің динамикасы
анықтайды. Қазақстан Республикасы субъектілерініңі мемлекеттік және
коммерциялық ұйымдардың инвестициялауға қажетті ресурсты бөлу мүмкіндігі
ЖІӨ, ЖҰӨ, Ұлттық табыс көлеміне байланысты.
Экономикалық даму қарқыны инвестиция салу қарқынына және қолда бар
потенциалды қолдану тиімділігіне байланысты екені белгілі. Экономиканың өсу
қарқыны салынған инвестицияның өсу қарқынынан асуына тырысу керек.11,69-
74
Инфляция инвестициялық қызметке өте елеулі түрде әсер етеді. Инфляция
өз кезегінде, экономиканың жағдайына байланысты болады – экономика өскен
кезде және тұрақтанғанда олар төмендейді. Бұл жағдайда инфляция процесімен
банк несиесінің мөлшерлемесі тығыз байланысты екендігін ескеру қажет.
1.3 Инвестицялаудың әлемдік тәжірибесі
Социалистік блок ыдырағаннан кейін жаңа тәуелсіз дамушы мемлекеттер
құрылды. Бұл мемлекеттердің, соның ішінде Қазақстан Республикасының да
тұрғындары олар енді алып мемлекеттің бір бөлігі еместіктерін, ал керісінше
көптеген әлеуметтік, саяси, экологиялық және экономикалық мәселелері бар
елде тұратындықтарын сезінуге мәжбүр болды. Алып экономикаға қызмет ету
үшін құрылған шекаралармен бұзылды және бүгінгі күні бұл мемлекеттердің
әрқайсысы өз экономикаларын өздері құрып, дағдарыстан шығуы қажет. Бұл үшін
капитал керек, ал ол дамушы мемлекеттерде жоқ. Бұл мәселе барлық дамушы
елдерге тән, ал олардың әрқайсысы оны өздерінше шеті және соған сәйкес алға
қойған мақсатқа біреулері жетіп, біреулері жетпеді. Дамушы елдердің дамыған
елдермен қатынасының тарихи тәжірибесінің бар болуы жаңа тәуелсіз елдерге
артықшылықтар берді: олар өткен қателіктерді қайталамайды, олар бұрын
қолданған әдістер мен құралдарды қолдана алады.
Оның үстіне, дамушы елдердің жағымды тәжірибелерін көз жұмып көшіре
салу жеткіліксіз, әлемдік тәжірибеге негізделген сонымен бірге ұлттық
ерекшелікті де ескеретінін ойластырған саясат қажет. Бірақ бұл жағдайды
жергілікті саясаткерлер ғана емес, халықаралық ұйымдар да ескермейді, ал
бұл өз кезегінде елдің өзіне, сондай-ақ толығымен әлемдік бірлестікке де
кері әсер етеді. Одан басқа, қарызды өте көп алып, несиелік ресурстарды
тиімді қолдануды қамтамасыз ете алмаған елдер бар.10,36-39
Терең қаржылық дағдарыста қалған дамушы елдер осы жағдайдан шығатын
жол табуға тырысты. Бірнеше жолдар болды. Біріншіден, олар жай ғана өзінің
қарыздарын жоққа шығарып, әрине бұл қоғамдастықтың санкция беруіне әперуші
еді. Осы себептен ешқандай ел мұндай таңдау жасамады. Ең кең тараған шара
қарыздарды төлеу шарттарын несие берушілермен екі жақты келіссөз жүргізу
арқылы өзгертуге болады.
Екі жақты келіссөз арқылы шарттарды өзгерту несие беруші үшін де,
қарыз алушы үшін де ең жақсы шешім болып табылады. Бірақ коммерциялық несие
берушілердің көбі қарыз алушылардың халықаралық валюталық қормен (ХВҚ)
келісімге отыруын және ХВҚ бағдарламасының жеке әлемдік банк қатысушысы
болуын талап етті. бұл екі институттың екеуі де дамушы елдерге көмек
көрсету үшін құрылған: ХВҚ қысқа мерзімді бағдарламалар, ал әлемдік банк –
ұзақ мерзімді бағдарламалар арқылы.
Батыстағы шетелдік инвесторлардың қызметі негізінен барлық жергілікті
ұлттық және шетелдік кәсіпкерлер үшін тағайындалған әкімшіліктік қаулылар
мен ұлттық заңдар арқылы реттеледі. Ұлттық заңдар шаруашылық қызметінің
көптеген аспектілері бойынша ұлттық және шетелдік компанияларға азаматтық
және сауда құқығын, сонымен бірге акционерлік заңдарды қолдана отырып,
оларды бір-бірінен ерекшелемейді.
Батыс елдері шетелдік инвесторларға қатысты ұлттық режим қағидасын
ұстанса да, бұл оларда ұлттық кәсіпкерлермен салыстырғанда шетелдік
кәсіпкерлерде ешқандай шектеу жоқ дегенді білдірмейді. Мұндай шектеулерді
алып тастау және жеңілдету тенденциялары байқалғанмен, барлық батыс
елдерінде шектеулер бар.5,20-24
Сонымен бірге Батыста олардың территориясында тікелей инвестицияны
жүзеге асыруға алдын ала рұқсат алу қажеттілігі туралы мәселеге әртүрлі
қарайды. Бірқатар елдерде рұқсат алу тек кейбір жағдайларда, әсіресе
шетелдік компаниялардың қатысуы шектелген салаларға инвестиция салу кезінде
талап етіледі. Көптеген жағдайларда, мөлшері азғантай инвестицияларды
қоспағанда, алдын ала рұқсат етуді қажет ететін елдер тобы: Австралия,
Бельгия, Греция, Испания, Ирландия, Исландия, Канада, Жаңа Зелландия,
Норвегия, Финляндия, Франция, Швеция. Австралияда көлемі 10 млн.
австр.доллары және одан асқанына, Ирландия – 1 млн. ирл.фунттан
астамдарына, Канада 5 млн. кан.долларынан кемеместеріне алдын ала рұқсат
алу талап етіледі.
Көптеген дамыған елдерде шетелдік қатысушылары бар компанияларға
жергілікті нарықта өздерінің бағалы қағаздарын таратуға кедергі жоқ, олар
жергілікті компаниялар сияқты несие ала алады. Алайда бірқатар елдерде ТНК
үшін шетелдік инвестицияны қаржыландырудың негізгі каналы болған еуро
валюталық нарықтың соңғы үш жылдығында белсенді дамуының себептерінің бірі
болып табылатын шектеулер бар.
1.4 Инвестициядағы ақша ағымын бағалау тәртібі.
Экономикалық анализды есептеудің негізгілерінің бірі жобаны іске асыру
үшін қажетті болашақ ақша ағымын есептеу болып табылады. Есептеулердің
нақтылылығынан соңғы қорытындылар жақсы болады. Себебі, табыстан гөрі ақша
кәсіпорынның орталық шешуші бөлігі болып табылады, біз табыстың көлемі
арқылы емес, ақша ағымы арқылы алынуы тиіс пайданы көреміз. Кәсіпорындарда
болашақта көп пайда табу мақсатында ақша құралдарын инвестициялайды.
Әрбір бөлек инвестициялық ұсыныстарға салықтық төлемдерді ескере
отырып, күтілетін ақша ағымы туралы ақпарат беруі тиіс. Сонымен қатар,
ақпарат бірнеше түрде көрсетілуі тиіс, яғни біз жобасыз және жобаны ескере
отырып ақша ағымы көреткіштері көлемдерінің айырмашылығына ғана болжам
жасаймыз. Өндірілген өнімнің сату көлемі бойынша құралдардың көлемін
көрсетуге болмайды. Сату көлемінің түрлі көрсеткіштері бойынша ақшалай
есептеп, дайын өнімнің мүмкін капитализациясын ескеру керек. [5; 178б.]
Дұрыс шешім қабылдаудың маңыздысы – жобасыз және жаңа инвестициялық
жобаны ескере отырып, мәселені талдау болып табылады. Осы мәселеде ақша
құралдарының өсу мағынасы бар.
Осы қатынаста бұрынғы шығындарды ескермеу керек. Кәсіпорынды тек
қосымша алымдар мен табыс қызықтырады, ал бұрынғы шығындардың маңызы жоқ
және олар туралы мәліметтерді шешім іздеу процессінде ескермеу керек.
Сонымен қатар, кейбір алымдар ақша шығынын әкелмейтіндігін ұмытпау керек.
[6; 185б.]
Шығындарға еңбекақы және эксплуатациялық шығындар, шикізат пен
материал шығындары, басқа өнімді өндірумен байланысты шығындар жатады. Одан
басқа, егер өнім үлкен табыс әкелетін болса, онда кәсіпорын жоғары салық
төлейді.
Қажетті ақпаратты жинап, әртүрлі инвестициялық жобалардың
тиімділігін бағалауға болады. Оның шешімі қабылдау мен қабылдамаудан
құрылады. [7; 85б.]
Капитал салымын бағалаудың 4 әдісі бар:
1. Инвестиция табысының орташа нормасы
2. Қайтарылу
3. Табыстың ішкі нормасы
4. Ағымдағы таза баға.
Инвестиция табысының орташа нормасы.
Бұл әдісте салық салудан кейінгі табыстың жылдық орташа қатынасы және
жобаның инвестицияның орташа көлемі жатады.
Бесжылдық кезеңдегі жылдық орташа табысы – 492 466,8 грн. құрайды, ал
таза инвестициялар – 2 500 000 грн. құрайды.
Табыстың орташа нормасы = 492 466,8 2 500 000*100%=19,69%.
Бұл жай есептеу әдісі, оны есептеген кезде ақпаратты қолданудың
жетілділігі болып табылады. Негізгі кемшіліктері: ол ақша ағымында емес,
табысты бухгалтерлік анықтауда құрылады; ақша құралдарының келу мен кету
уақыты ескерілмейді; инфляциялық өзгерістер ескерілмейді; бір жылдың табысы
сияқты соңғы жылдары өндірістегі жобаның табысы бағаланады.
Капиталдың қайтарылу кезеңі – уақыт, оның аралығында инвестицияның
дисконтталмаған соммасынан дисконтталмаған болжанатын ақша құралдарының
кірісі жоғары болады.
Инвестициялық жобаның қайтарылу кезеңі – бұл инвестициялық
шығыстардың орналастырылуы үшін қажетті жылдар саны болып табылады. Ол
орналастыру кезеңіндегі жылдық ақша ағымының тіркелген шығыстар қатынасына
тең.
Бірінші бес жылда алғашқы инвестициялардың 2 462 334 грн.
орналастырады, ал алтыншы жылда ақша құралдарының ағымы 713 720 грн.
құрайды. Бұрын салынған көлемнің мөлшері 2 500 000 грн. қайтарылу кезеңін
құрайды: Қайтарылу кезеңі = 5 + ( 2 500 000 – 2 462 334) 713 720 = 5+0,02
= 5,02г.
Қайтарылу әдісінің негізгі кемшілігі, қайтарылу мерзімінен кейін
ақша ағымы көлемінің өспеуі; сонымен, осы әдіс арқылы рентабельділікті
өлшеу мүмкін емес. Осы әдіс кезінде қайтарылу кезеңіндегі ақша ағымын бөлу
бағыттарын және көлемі ескерілмейді: тек шығыстарды толық жабу ғана
қарастырылады. Бұл әдіс жобаның тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді.
Табыстың ішкі нормасы – дисконтталған коэффициент, ақша қаражат-тың
келуінің ағымдағы бағасын және олардың ағымдағы кету бағасын теңестіреді,
ағымдағы кету бағасы инвестициялық жобаны іске асырудың нәтижесінде пайда
болады.
Ақша ағымының дисконтталған әдісі арқылы инвестициялық жобаның
объективті бағасын анықтауға болады. Осы әдіс көлемін анықтап, сонымен
қатар жобаны өндірудің әрбір кезеңіндегі уақытында күтілген ақша ағымының
бөлінуін қарауға мүмкіндік береді.
Табыстың ішкі нормасы дисконтталған ставкасы бар инвестициялық
жобалар үшін, күтілетін ақша кетуінің ағымдағы бағасы мен күтілетін ақша
келуінің ағымдағы бағасы теңеседі. Табыстың ішкі нормасы келесідей
анықталады:
Х0 = Х1 (1+r) + X2 (1+r)2 + ...+ Xn (1+r)n.
Cонымен, r – бұл болашақтағы ақша ағымының дисконтталған ставканың
көлемі – Х1 – ден Хn дейін олардың бастапқы шығындарының ағымдағы бағасын
теңеуге болады.
Табыстың ішкі нормасын есептеу ағымдағы баға кестесін қолдану
кезінде қателер мен істеп көру әдісімен байланысты.
Серияның келу ағымдағы бағасын бастапқы шығындармен -2 500 000 грн.
салыстырғанда, онда табыстың ішкі нормасы көрінеді, дисконттауға қажетті
ағым 2 500 000грн. дейін, ол 20% - 21% аралығында болады.
Ағымдағы таза баға – ақша кетуінің ағымдағы бағасын алынуымен ақша
келуінің ағымдағы бағасы есептеледі.
Бұл ұзақ мерзімді инвестициялардың тиімділігін анықтау мақсатында
ақша ағымының дисконтталған әдісі.
Ағымдағы таза баға ақша қаражатының келуі ағымдағы бағадан алынған
ақша қаражатының кеткен ағымдағы бағасына тең. Инвестициялық ұсыныстардың
ағымдық таза бағасы мынаған тең:
NPV = X0 + X1 (1+k) + X2 (1+k)2 + ...+ Xn (1+k)n.
Мұндағы, k – табыстың қажетті нормасы.
Оның критерийлері мынадай: егер ақша қаражатының келу ағымының
бағасы ақша қаражатының кету ағымының бағасынан асса, жоба қабылда-нады.
Осы әдісте біз табыстың ішкі нормасын қажетті нормамен салыстыра-
мыз, ол үшін жобаны қабылдау және қабылдамауын анықтау керек. Сонымен қатар
ағымдағы баға әдісімен берілген ақша ағымының көлемі кезінде және қажетті
табыс нормасынан ағымдағы таза бағаны есептеп аламыз.
Осы анализ кезінде тапшылық нүктесі (Х) анықталады, яғни шығарылған
өнімнің минималды көлемі, оның кезінде сатудан түскен өндірістің
ұсталымдарына тең. Тапшылық нүктесі кәсіпорынның өндірістік күштерін
қолдану деңгейіне анықталған түрде болуы мүмкін, сол кезде сатудан түскен
табыс және өндірістің ұсталымдары тең, оны мынадай теңестірілген түрде
көрсетуге болады: өндірілген өнім бірлігінің сату бағасының (Ц) сатылған
бірлік көлеміне және өндірістің барлық көлеміне тұрақты ұсталымдар соммасы
(Ипос) қосылған өзгерген шығыстар (Ипер), көбейтілген сатылған өнім
бірлігінің көлемі (Х):
Ц * Х = Ипос+ Ипер * Х.
Осыдан, кәсіпкерлік жобаның тапшылық нүктесі өндірістің тұрақты
ұсталымдарының қатынасы (Ипос) сияқты анықталады, баға (Ц) мен өнім
бірлігінің өзіндік құнын құрайтын өзгерістер (Ипер) арасындағы айырмашылық:
Х = Ипос (Ц - Ипер).
Бұл қатынас өндірістің ұсталымның максималды соммасын анықтауға
мүмкіндік береді, егер оның қалған көлемдері анықталған болса:
Ипос = Х * (Ц - Ипер).
Сонымен қатар, өнімді өндірудің минималды бағасын есептеуге, берілген
сату көлемін, өндірістік ұсталымдардың өзгерген бөліктік және тұрақты
соммасын есептеуге мүмкіндік береді:
Ц = Ипос Х + Ипер7
Тұрақты шығыстарға несиелер, негізгі құралдардың амортизациялық
ұсталымдар жатады; өзгермелі шығындарға материалдарға кететін шығыстар,
шикізат, электроэнергия, жылу, және т.б.
Тапшылық нүктесін графикалық анықтау:
Өзгермелі шығындар 1м3 тас блогына – 329 грнм3.
Өндірістің барлық көлемінің тұрақты ұсталымдары құрайды – 1048153,31
грн.
Осыдан тапшылық нүктесі тең:
Х = 1048153,31 (623,2 - 329) = 3563м3
Декоративті тас блогының өндірудің коммерциялық бағдарламасының
инвестициялық жобаның дәлелденуі бойынша істелген жұмыстың нәтижесінде
келесілер алынды:
1. Украинаның инвестициялық рейтингтің тартымдылығын басқа елдермен
салыстырғанда, Euromoney журналының эксперттерінің бағалауы бойынша 1994
жылдың 1 қаңтарында 146 орынды құрады.
ОМЕРТА инвест компаниясының И.А. Бланкпен бірге зерттелген
көрсеткіштері бойынша рангтік мәні экономиканың бөлек салаларының
тартымдылығы табыс деңгейі бойынша – 2 орын алды.
Ұзақ мерзімді дамудың инвестициялық тартымдылығы көбінесе өндіріс
саласы құрайды. Осы экономикалық макросалада болжанған тиімділік деңгейінде
капиталдың қолданылуы 1,5 – 1,7 есе жоғары, олардан кейін келесі рангтік
мәнді салалар бойынша, және екі есе жоғары, Украинаның салалық экономика
тобында қарастырылған орташа.Тау – кен өндіру саласы саланың төртінші
тобына жатады, яғни инвестициялық тартымдылықтың төменгі тобына жатады. Тау
– кен өндіру саласының өнімінің бағасы әлемдік деңгейге жақындады, ол
инфляция шарттарында ағымдағы шығыстардың өсуі арқылы рентабельділіктің
төмендеуіне әкеледі. Одан басқа, баға деңгейі және маңызды деңгейі бар
салалардың рентабельділік нормасы мемлекетпен реттеледі.Лабораториялық
анализдің жасалған комплектінен және зерттеулердің нәтижелерінен,
Укргеолстрой лабораториясының жасалғаннан келесі бекітілді, габро – норит
өзгеріссіз қажет: 4. Блоктарды өндіру үшін, олардың облициондық плиталарын
өндіру, архитектуралық – құрылыстық бұйымдар, материалдар қажет, олар
белгілі бір механикалық қозғалыстар кезінде полдар үшін (500-ден
1000адамсағат) қолданылады, оның келесі талаптары қойылуы тиіс ГОСТов:
9479-84, 9480-89, ДСТУ Б.В.2.7-37-95. 5. Бутолық тастарды өндіру үшін, мына
талапқа жауапты болуы керек Ту 21-10-69-89. тұрақтылық бойынша бутолық
тастың маркасы – 1400, аязға төзімділігі бойынша – МРЗ-50. Бортолық тасты
өндіру мына талапқа сәйкес болдуы керек ГОСТ 6666-81.3. 6. Габбро – норит
мына талаптарға жауапты ГОСТа 8267-82 және щебень өндіру үшін қолдануға
болады, ол мынадай талапқа сай келуі тиіс ГОСТа 8267-82.
Щебень маркасы бойынша:
- тау породасының тұрақтылығы, су көлемі – 1400;
- цилиндрде басу кезіндегі бөліктері – 1400;
- барабандағы өшірілуі – И-Т;
- суыққа төзімді МРЗ 50-150.
2. Бөліктердің шашылуы мына талапқа сай келуі тиіс ГОСТа 26193-84
және ДСТУ б.в.2.7-32-95 және жол құру, тұрғын үй, жоспарлау және т.б.
құрылыстарды қолдануға болады. Габбро – нориттердің өзгермейтін декоративті
қасиеті бойынша декоративтік породтың екінші классына жатады.
3. теориялық есептелген болжанған шығуы табиғи блоктардың бірінші –
бесінші топтарда орташа көлемі бойынша 34% құрайтын, толөқындар кезінде
20,6%-дан 44%-ға дейін.
Радионуклидтердің мазмұны бойынша шикізат бірінші класқа жатады (РБН
356-91 бойынша) және шектеусіз құрылыстардың барлық түрлерінде қолданылуы
мүмкін.Инвестициялық объект көп тиімділікпен жақсы шарттары бар аймақтарда
іске асырылуы мүмкін.
Инвестициялық тартымдылығы орташа аймақтар үшін, негізінде Житомир
облысы, аймақтық инвестициялық климаттың мазмұнына келесілер кіреді:
Жалпы экономикалық потенциалы, өндірістің дамудың жеткіліксіздіктен
маңызды төмен. Содан, инвестициялық және коммерциялық инфрақұрылымының
төмен дамуы. Ауыл шаруашылығы дамуы жеткілікті жоғары, кадрларды қамтамасыз
ету деңгейі жоғары. Халыққа тауар және қызмет көрсетудің орташа деңгейі.
Орташа инвестициялық тартымдылығы бар инвестицияланған объектілерге
бағалау нәтижелері шектеулер қоймайды. Қорытындылай келсе, Украинаның
инвестициялық қызметтің тиімділігінің жоғарлауына әкеледі.
4. Әлемдік нарық облициондық тастың әр түрлілігін мазмұндайды.
Сол уақытта осы нарықтық деңгейі бөлек аймақтар бойынша тең емес және
шартталған, одан бұрын басқа елдердің тасқа сұраныстың деңгейі жатады.
Экспорт – импорт көлемі бойынша алдыңғы орында – Италия. Басты
факторы, тастың осы және басқа түріне алдын ала анықталған сұраныс, сонымен
қатар, оның сұраныстағы бағасы, декоративті болып табылады, яғни оның
бетіндегі сурет – эстетикалық қасиеттері жатады. Декоративті қасеттің
негізі кезінде есепке алынатын тастың түсі болып табылады. Қалған
қасиеттері (сурет – текстура, құрылымы және т.б.) маңызды төмен деңгейде
есептеледі.
Украина облициондық тастың минералды – шикі базасы бар. Блоктардың
әлемдік орташа бағасы, 1м3 үшін - 323$ құрайды, ішкі нарықтағы орташа
бағасы - 304$.
5. Тау – кен өндіру саласында кәсіпорын өндірістіңтің есептелген күші
өндірістің басталғаннан кейін жетеді, бірақ алғашқы жылдарды өндіріс күші
есептелгеннен төмен жоспарланады, ол өндірісті күнделікті сұраныстың өсуіне
әкелеуі үшін жасалады. [6; 135б.]
II. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӘСІПОРЫНДАРҒА ИНВЕСТИЦИЯЛАРДЫ ТАРТУ
ЖӘНЕ ОНЫ ПАЙДАЛАНУДЫ ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасында инвестициялаудың қазіргі кездегі
жағдайы
2005 жылы ҚР инвестициялық қызметтің нәтижесі – қаржы емес
активтерге жұмсалған 1307,2 млрд. теңге инвестицияны игеру болады, мұның
1100 млрд. теңге инвестициясы негізгі капиталға жұмсалған.
Қаржы емес активтерге жұмсалған инвестициялардың жалпы көлеміндегі
негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың жалпы көлеміндегі негізгі
капиталға жұсалған инвестициялардыңжалпы көлеміндегі негізгі капиталға
жұмсалған инвестициялардың үлесі 84,2% құрады.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялар көлемі 2004жылғымен
салыстырғанда 10,6% (2004ж. – 44,7% -ға; 2003ж. – 48,5% -ға; 1999ж. – 33,0
% -ға) өсті.
2004 жылдың деңгейіне қарағанда негізгі капиталға жұмсалған
инвестициялардың өсуі республикадағы 14 облыстың 10-ында және Алматы,
Астана қалаларында байқалды.
Көлемнің едәуір өсуі Қызылорда (1,9 есе), Ақмола (1,2 есе)
облыстарында және Алматы қаласында байқалды.
Негізге капиталға жұмсалған инвестициялардың 13-1 % шегінде өсуі
Батыс қазақстан, Қарағанды, Қостанай және Атырау облыстарында, Астана
қаласында байқалды.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың өңірлік құрылымындағы
көлемнің жартысынан астамын (53,1% ) республиканың батыс өңірлеріндегі
кәсіпорындар (Атырау облысы – 22,2, Батыс Қазақстан – 18,0% , Ақтөбе – 7,5
% , Маңғыстау – 5,4%) игерген. Мұнда, Алматы (13,9%) және астана (9,3% )
қалаларының үлесі басым. [6; 185б.]
2005 жылы инвестициялық мақсаттарға жұмсалған меншікті қаражаттың
едәуір бөлігі бөлінбеген табыс есебінен қаржыландырылады (89,6-пайыз).
Қаржы емес активтерге жұмсалған инвестициялар құрылымындағы өндірілмеген
материалдық және материалдық емес активтерге кеткен шығындар үлесі
мардымсыз( мұнда тегі табиғи активтерді, патент, лицензия, тауар
белгілерін, тауар маркаларын, және т.с.с сатып алуға кеткен шығындар
кіреді) және 0,3 пайыз құрайды.
Қаржы емес активтерге жұмсалған инвестициялардың жалпы көлеміндегі
негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың жалпы көлеміндегі негізгі
капиталға жұсалған инвестициялардыңжалпы көлеміндегі негізгі капиталға
жұмсалған инвестициялардың үлесі 84,2% құрады.
2004 жылдың деңгейіне қарағанда негізгі капиталға жұмсалған
инвестициялардың өсуі республикадағы 14 облыстың 10-ында және Алматы,
Астана қалаларында байқалды.
Көлемнің едәуір өсуі Қызылорда (1,9 есе), Ақмола (1,2 есе)
облыстарында және Алматы қаласында байқалды.
Жоғарыда айтылғандардың барлығы экономиканың өсуі мен капиталдың
қорлануның негізгі көрсеткіші – негізгі капиталға жұмсалған инвестициялар
көлемінің өсуімен сипатталатын экономикалық өсу үрдісінің дамуын
көрсетеді. Мемлекеттік инвестицияларды тиімді пайдалануға, ішкі жинақ
ақшаны жұмылдыруға, тікелей отандық және шетелдік инвестициялар түсімін
ынталандыруға бағытталған ҚР Үкіметінің жоспарланған бағдарламасын
жүзеге асыру – болашақта инвестициялық қызметте оң үрдістерді сақтауға
мүмкіндік береді. [8; 68б.]
Жеке инвестициялар негізінен қолда бар ресурстар (ұлттық жинақ
ақшалар, шетелдік валюта, мемлекеттік табыстар және басқару тәжірибесі)
және тиісті өсу мен даму қарқынына жету үшін қажетті ресурстар көлемі
арасындағы алшақтығын жою құралы ретінде қарастырылады. “Жинақ ақшалары
деңгейі мен инвестиция деңгейі арасындағы алшақтықты” талдаудың қарапайым
мысалы ретінде Харрод-Домардың базалық өсу моделін аламыз. Бұл модель
ұлттық жинақ ақшаларының деңгейі s және өнім шығарудың өсу қарқыны g
арасындағы тікелеу байланысты g = sk теңдеуі арқылы белгілейді, мұндағы k
- өнімнің капитал сыйымдылығы коэффициенті. Егер ұлттық өнімнің тиісті өсу
қарқыны g жылына 7% деңгейінде берілсе, онда жинақ ақшаларының деңгейі 21%-
ті құрауы қажет, себебі s = gk. Егер ұлттық жинақ ақшаларының нақты деңгейі
ЖІӨ-нің 16%-не ғана тең болса, онда бұл жағдайда 5% мөлшерде “жинақ
ақшаларының тапшылығы” жөнінде айтуға болады.
Шетелдік капитал тартудан ұлттық экономикада жаңа жұмыс орындарын
қалыптастыру сияқты оң тиімділікті де байқауға болады. Егер инвестор
жұмысқа қабылдаған адамдардың осыған дейін жұмысы болмаса, онда ол
әлеуметтік қамсыздандыру бойынша төлемдер тұрғысынан мемлекет үшін
үнемділік тудырады. Шетелдік капитал мен инвестициялар әлеуметтік қажеттер
шығындарын азайтады. Қосымша жұмыс орындарын қалыптастыру жұмыссыздық
деңгейін төмендетіп, нәтижесінде жұмыссыздық бойынша жәрдемақы төлемдерін
үнемдеуге септігін тигізеді. Шетелдік компаниялар денсаулық сақтауды қоса
алғанда, әлеуметтік қажеттер шығындарын өз мойындарына жиі алады.7,29-31
2005 жылы шілдеде Алматыда болып өткен “Қазақстанның инвестициялық
мүмкіндіктері” конференциясында инвестиция тартуға мына факторлардың
кедергі болатындығы жөнінде атап өтілген: кеден саясаты, мемлекеттік
институттардың қызметі, салық саясаты. Егер бірінші мен соңғы факторлар
мемлекет мүддесімен тікелей байланысты болса және олар бойынша үрдістер
инвесторлардың пікірлерімен әрқашан сәйкес келуі міндетті емес болса, онда
екіншісін жою (мемлекеттік шенеуніктердің біліксіздігі және
пайдакүнемділігі, нарықтық қатынастардың жеткілікті түрде дамымауы)
мемлекеттік саясаттың бағыттарының бірі болып табылады. 5,19-25
Қазақстан экономикасына шетелдік капиталды белсенді түрде тарту екі
деңгейлі негізде экспорттық несиелер түрінде 1992 жылы басталған. ХВҚ-мен
несиелік келісім жасау республиканың сыртқы қаржыландыру көздеріне жол
ашты, және халықаралық қаржылық ұйымдар дамуға ресми көмек көрсету желілері
бойынша несиелік ресурстар берді, ал шетелдік жеке несие берушілерден
алынған займдар кәсіпорындар мен фирмаларға арналды.
Олар несие беруші елдер банктерінен, халықаралық қаржылық ұйымдардан
және басқа қаржыландыру көздерінен несиелік ресурстардың, жеңілдікті
займдардың келіп түсуі үшін материалдық негізі болып табылады.
Қазақстан Республикасының Инвестициялар жөніндегі мемлекеттік
комитетінің экс-төрағасы О.Жандосовтың пікірінше, көптеген шетелдік
компаниялар Қазақстандағы олардың инвестициялық белсенділігіне әсер
ететін негізгі стратегиялық факторлары ретінде мыналарды бөліп
қарастыруға болады:
- бай табиғи ресурстарға қол жеткізу;
- қазақстандық нарықтың зор мүмкіндіктері;
- инвестициялық жобалардың пайдалылығы және өтелімдігі;
- аймақта орын алуда бәсекелестерден озуға талпыну;
- Қазақстанның тиімді стратегиялық жағдайы;
- әлемдік деңгеймен салыстырғандағы еңбекақының төмен шығындары және
шикізат сатып алу;
- Қазақстанның көмір сутегі шикізатының ірі жабдықтаушысы ретіндегі
ролінің артуы;
- Қазақстанның Шығыс пен Батыс, Еуропа мен Азия арасын көліктік-
транзиттік, коммуникациялық және жалпы мәдени байланыстырушы буын
ретіндегі геосаяси кеңістікті жағдайы.
Салықтар мен инвестициялар бойынша халықаралық орталығы қазақтандық
нарықтың тартымдылығы туралы батыстың жетекші инвесторлары арасында
сауалнама жүргізген. Оның нәтижелері бойынша, батыс инвесторларын
қызықтыратындар: бай шикізат ресурстарына қол жеткізу (бұл фактіні 45%
сауалнама жүргізілгендер байқаған); зор нарықтық потенциал және қолайлы
іскерлік климат (41%); еңбек ресурстарының молшылығы; стратегиялық
орналасу; аса жоғары пайда коэффициенті.10,36-40
Саясатта, бәрімізге мәлім, қателік құны ең жоғары болып табылады. Кең
таралған және ресми көзқарас тұрғысынан қарағанда, барлық инвестициялардың
92%-і шетелдіктер үлесіне тиесілі – бұдан шығатыны Қазақстанның
инвестициялық климаты өте қолайлы болып отыр.
Салыстырмалы түрде, “азиялық жолбарыстарының” өзінің дамуы кезінде ЖІӨ-
ге қатысты 25% жинақ ақшаларының нормасы болған, ал Қытайда – 30%.
Қолайлы инвестициялық климат қалыптастыруда салықтық режим шешуші роль
атқарады. Шетелдік инвесторлар үшін Қазақстанда бірқатар маңызды
жеңілдіктер қарастырылған, атап айтқанда, шығындарды ауыстыру мерзімі 7
жылға дейін ұзартылған, салықтық саясаттың жиі өзгеруіне қарамастан, олар
инвестицияны жүзеге асыру сәтінен бастап 10 жыл ішінде заңдардағы
өзгерістерден кепілдендірілген.
Әлемнің 40-тан аса елдері Қазақстанға өз инвестицияларын
құюда. Инвестиция салымшылары тек дамыған елдер ғана емес, сонымен бірге
жаңа индустриялды елдер, яғни Оңтүстік Корея, Сингапур, Румыния, Словакия
сияқты дамушы елдер.
Шетел инвесторлары үшін ең көп қызықтыратын салалар болып
шикізатқа бағытталған және салалардағы тез сатып алынатын жобалар,
халықтардың сұранысына ие болатын өнімдер болып табылады.(Қосымша С) Жалпы
алғанда 1993-2007ж.ж. кен өндіру өнеркәсібіне 17 млрд.долл.салынған.
Тікелей шетел инвестицияларының жалпы көлеміне 57,6 пайызын құрады. Негізгі
бөлігі (89,8%) өңделмеген мұнай мен табиғи газды өңдеуге салынған.
1 кесте.
Негізгі капиталға инвестициялар
млрд.тенге
Қазақстан 2003 2004 2005 2006 2007
Республикасының
аймақтары
Ақмола 1 1 3 12 12
Ақтөбе 16 21 41 62 62
Алматы 9 9 10 17 26
Атырау 46 68 119 232 244
Шығыс Қазақстан 16 21 38 39 35
Қарағанды 2 2 3 5 10
Қостанай 18 59 131 167 194
Қызылорда 21 23 33 55 62
Маңғыстау 14 7 10 17 20
Солтүстік Қазақстан 7 14 10 16 30
Павлодар 16 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz