Архимед Мыңбайұлы мен Рафиха Нұртазинаның негізгі идеялары мен педагогикалық тәжірибесі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.Қазақ ағартушыларының
көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Ш.Уалиханов пен А.Байтұрсыновтың педагогикалық
көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Оқыту үрдісінің дамуы мен қалыптасуына Ы.Алтынсариннің,
А.Құнанбаевтің, М.Дулатовтың қосқан
үлестері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3 М.Әуезов,Ш.Құдайбердиев,М.Жұмабаевт ің педагогикалық
идеялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
1.4 Р. Б. Сүлейменовтың оқыту үрдісінің дамуына қосқан үлесі ... ...22
2.Жаңашыл қазақ педагогтардың педагогикалық көзқарастары ... ... ... ... .26
2.1 Қ.М.Нұрғалиевтің ұстаздық
көзқарасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 26
2.2 Архимед Мыңбайұлы мен Рафиха Нұртазинаның негізгі идеялары
мен педагогикалық
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..27
2.3 Канипа Омарғалиқызы мен Ғұмар Қараштың педагогикалық
көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .36
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі.Тәуелсіз қазақ елінің іргелі мемлекет болып
қалыптасуының тарихи күрделі кезеңінде халқымыздың ғасырлар бойы біртіндеп
қордаланып, қалыптасқан рухани мұрасы, әсіресе оның білім беру, тәрбие ісі,
педагогика, психалогия ғылымдарына байланысты асыл қазыналарын жоғары
теориялық биіктен талдап, зерделеп көрсету зерттеуші ғылымдардың басты
міндетіне айналып отыр. Ал тарих қойнауындағы небір асылдарды бүгінгі күн
кәдесіне жарату-кезек күттірмейтін праблемалардың бірі. Сондықтан кешегі
қуғын-сүргінге түскен қазақ интеллигенциясы мұраларына пайдалану
мәселесінің тарихи, саяси-әлеуметтік, психалогиялық-педагогиқалық
маңыздылығы ерекше. өкінішке орай, осы ғасырдың 20-жылдары X.
Досмұхамедұлы, Ж. Аймауытұлы, М. Жұмабайұлы, М. Дулатұлы, т. б. Қазақ
мектебінің білім мазмұны мен оқыту әдістері жөніндегі ғылыми астары терең,
маңызы зор еңбектері педагогика ғылымы саласында әлі жүйелі зерттелмей
жатыр.
Солардың бірі - Х. Досмұхамедұлы. Ол 1923 жылы Қазақ-қырғыз білім камисиясы
Халық Ағарту Комиссариаты жанынан құрылған Ғылыми Кеңестің төрағасы
қызыметін атқарды. Бұл Қырғыз- қазақ білім комисиясы 20-жылдары қазақ
даласында көшпелі және тұрақты мектеп, интернаттар ашу, оқу құралын шығару,
мұғалімдер даярлауға және сансалалы ғылым түрлерінің дамуына себеп болды.
Өлкеде мектеп ісінің пайда болып, білім беру тарихы да өзінің бастауларын
сонау ерте замандардан алады.
Қазақстан жерінде, әсіресе оның отырықшы аудандарында орта ғасырдың ерте
дәуірінде-ақ (7-8 ғғ.) көптеген мектептер ( мұсылманша бастауыш оқу орны)
мен медіреселер, діни білім беретін ортадан жоғары оқу орындары жұмыс істеп
бастағаны тарихтан мәлім. Ертедегі Исфиджаб, Тараз, Сайрам, Түркістан,
Отырар, т. б. қалаларда көптеген медіреселер болған, олардың жалпы саны 84-
ке жеткен. Ауылдық мектептер кең-байтақ өлкенің түпкір-түпкіріне жиналған.
Онда молдалар (татар, башқұрт, т.б.) ұстаздық еткен. Оқыту ақысы халықтан
жиналған. Балалар қыс. Күз айларында ғана (жыл тәулігіне 4-ке 6 ай бойында)
оқыған оқу мерзімі 4 жыл, оқуға жеті жастан бастап қабылданған, кейбір
ауылдық жерде 7-9 жас балалар бірге оқи берген.
Мектепте оқу ақысы заттай төленген, жыл аяғында емтихан тапсырыу, мектеп
бітіргені үшін балаға ресіми куәлік беру тәртібі сақталмаған. Сауат ашу
жолы арап әріптері мен сөздерін жаттауды, әсіресе араб тіліндегі құранның
мәтінін жатқа білуді талап еткен. Медіресселерде (бұлар көбіне қалаларда
болған) ислам дінін уағыздайтын бастауыш мұсылман мектептерінің молдаларын,
қазилар, діндар сопылар мен шариғат заңдарын түсіндіретін жоғары лауызымды
дін қызыметшелерін даярлаған. Медіреселер мұсылманшылық рәсімдерін таратушы
оқу орны ғана болмай ірі мәдениет орталығы ретінде де қызымет атқарған.
Талай атышулы ақындар, тіпті, ағартушы демократ ретінде танылған белгілі
зиялылар медіреселерді тамамдаған. Ортағасырлық отырар медіресесінде қазақ
жерінің ұлы перзенті Шығыс Аристотелі атанған Әл-Фараби білім алған.
Беріректе уфадағы "ғалия" медіресесінде Т. Жомартбаев, М. Жұмабаев,
Семейдегі Ахмет Риза медіресесінде Абай Құнанбаев оқыған. Бұл оқу
орындарында, құдай жолын үйрететін пәндерден басқа , заңтану, тарих,
логика, риторика, жағырафия, пәлсапа, математика, астраномия, медитцина,
т.б. дүниеүй пәндер өтілген. Медіреселердің жанында салиқалы кітапханалар
болған. Мұндағы оқу мерзімі әрбір шәкірттің алғырлығына үлгерім
қабілетінебайланысты ұзарып, қысқарып отырған. Кеиде мүндай оқу 15-20 жыл
бойына созылған. Оқуды тамамдаған шәкірттерге ресіми құжат табыс етілген.
Қазақ жеріндегі мұсылман мектептері оқушылар құрамы жағынан кішігірім
мектептер болды. Олар киіз үимен көшіп-қонып жүретін болды .Бай
саудагерлердің қаржыларына салынған қала медіреселері ғана арнаулы үйлерге
орналасты. Бүл мектептерде оқу жоспары, оқу бағдарламалары және түрақты
сабақ кестелері болған жоқ.
Ыбырай Алтынсариннің басшылығымен 1864 жылы 8 қаңтарда Торғайдағы түңғыш
қазақ мектебі және оның жанынан интернат ашылды.
Алтынсарин өзінің ардақты борышы халқыньң көзін ашу, қазақ балаларына өнер-
білім беру деп түсінді. Сол жолда 30 жылдай аиянбай еңбек етті.
Алтынсарин дүниежүзілік педагогика классиктерінің: Я. А. Каменский, К. Д.
Ушинский, Л. Н. Толстой, т. б. гуманистік идеяларын басшылыққа алды, оларды
қазақ даласында өзі ашқан мектептердің оқу жүиесіне енгізді. Оның "Қазақ
хрестоматиясы" (1879ж) мен "Қазақтарға орыс тілін үиретудің бастауыш
құралы" (1880ж) атты оқулықтар осы идеяға негізделген шынайы -демократиялық
бағыттағы еңбектері еді. Ол 1878-1889 жж. Арасында торғай облыстық
учиишесінің қызыметінде жүріп, елек, Қостанай, Торғай, Ырғыз уездерінде екі
кластық орыс-қазақ мектептерін ашты, мектеп жанынан кітапханалар
ұйымдастыруды, ауыл шаруашылық және қыздар училищесін ашуды қолға алды.
1888 жылы орскіде мұғалімдер мектебін ашты, мұғалімдердің бала оқыту
әдістерін жетілдіруге ерекше көңіл бөлді.
Татар зерттеушілері әрі ақын, әрі ғылым-ағартушы Маржани мен Насыриді
жәдитшілердің алғашқы легінің өкілдері деп бағалаиды. Халықты мәдениет пен
береке-бірлікке, оқу-ағарту ісіне шақыруда Маржани мне Абай арасында
идеялық үндестік бар. Қазақтың класик ақыны Абай да, татар ағартушысы
Маржани сияқты орыс, шығыс, батыс мәдениеттерінен үлгі-өнеге алуға шақырып,
адамгершілік пен ізгілік қасиеттерді дәріптеді.
Абайдың: "дүниенің кілті өнер-білімде" , "Дүниеде өзі, мал да өзі, ғылымға
көңіл бөлсеңіз",- деп жастарға жар салуы осы пікірді дәлелдеид. Абайдың
мұсылман әлеміндегі жаңашыл ағымдардан мол хабары болғанына өзініш шәкірті
Көкбайдың Міржақыпқа жолдаған өлен хатындағы:
Абай марқұм ескіге ермеуші еді,
Ескіні онша жақсы көрмеуші еді.
"Мысырдан төте жолданоқу шықты,
солқашан келеді?"-деп шөлдеуші еді,- деген жолдарда айғақ болса керек
жәдишілер әиел тендігін, мәдени ағарту мекемелер жүиесін кеңеитуді,
кітап, газет-журнал шығарып, таратуды, ұлттық баспа сөз бен өнерді
дамытуды, ана тілінде көркем және ғылыми әдебиет шығаруды қолдап отырды.
Жәдид ағымының назарында жастар тәрбиесін жолға қою, оқу орындарын
реформалау
ескі діни жаттамалы хадим оқуының орнына дүниауй пәндерді, ана тілі мен
орыс тілдерді дыбыстап оқыту әдісін енгізу, мектеп пен медіресе
бітіргендерге емтихан тапсыртып, оларға тиісті құжаттар бергізу, осы
мектептерге материалдық жағынан көмектесу, қаржыландыру, үйлерін салу,
шәкірттерді оқу жабдықтармен қамтамасыз ету, мұғалімдерге тұрақты жалақы
төлу, т.б. мәселелер болды. Олар халық ағарту мәселелермен бірге, ауыл
мәдениетін көтеруді, соның ішінде санитарлық-гигиеналық тазалықты, ағаш
отырғызу, қала салу, отырықшы болу істерін де қолға алуды қуаттады.
Зерттеудің нысаны – қазақ ағартушыларының көзқарастары.
Зерттеудің пәні – Күнделікті сабақтарда ұлттық дүниетанымды қалыптастыру
әдістемелік ұсыныстар беру.
Зерттеудің мақсаты – Қазақ ағартушыларының педагогикалық көзқарастарын
жүйелі түрде қарастыру,әрі зиялы азаматтардың еңбектерінің құндылығын ашып
көрсету.
Зерттеудің ғылыми болжамы – Егер қазақ ағартушыларының педагогикалық
көзқарастарын пайымдап,саналы түрде қолдана білсек,мектеп мұғалімдерінің
оқушылардың заман талабына сай жан-жақты дамып жетілуіне,дүниетанымын
қалыптастыруға мүмкіндіктері артады.
Зерттеу міндеттері:
-тақырыптың мазмұның қарастырған ғылыми теориялық әдебиеттер мен мерзімді
басылымдарды зерттеу;
-оқу-тәрбие процесіне бақылау жасап,жүйеге келтіру;
Зерттеудің әдістері:
-ғылыми теориялық әдебиеттерді талдау;
-зерттеу мәселесіне байланысты педагогикалық,әдістемелік әдебиеттерді оқып
талдау;
Курстық жұмыстың құрлымы:Жұмыс кіріспеден,екі бөлімнен
қортындыдан,пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.Кіріспе
бөлімде зерттеудің көкейкестілігі,мақсаты
,нысаны,пәні,міндеттері,болжамы,әді стері мен негізгі кезеңдері беріледі.
1.Қазақ ағартушыларының көзқарастары
1.1 Ш.Уалиханов пен А.Байтұрсыновтың педагогикалық көзқарастары
Шоқан Уалиханов – ұлы ағартушы – демократ, қазақтың ғұлама ғалымы,
шығыстанушы, тарихшы, этнограф, фольклорист Шоқан Шыңғысұлы Уалиханов қазақ
мәдениеті мен әдебиетінің тарихында ерекше орын алады. Аса дарынды қазақ
халқының ғалымы және ағартушының өмірі мен қызметі ерекше таң қалдырады.
Өзінің қысқа өмірінің ішінде ғылым саласында орасан зор табыстары сол
кездегі өзінің орыс достары мен жолдастарын, орыс ғалымдарын таң қалдырды.
ХІХ ғасырда біздің отандық ғылым үшін Ш.Уалихановтың мәні ерекше белгілі
болғандығы туралы академик Н.И.Веселовский былай деп жазды: ...Шоқан
Уалиханов шығыстану әлемінің үстінен құйрықты жұлдыздай жарқ ете қалды.
Орыстың Шығысты зерттеуші ғалымдарының бәрі де ерекше бір құбылыс деп
танып, одан түрік халықтарының дағдыры туралы ұлы және маңызды жаңалықтар
ашуды күткен еді. Бірақ Шоқанның мезгілсіз өлімі біздің бұл үмітімізді үзіп
кетті. Бұл Шоқанға берілген жоғары баға болып табылады.
Белгілі ғалым және саяхатшы П.П.Семенов-Тян-Шанский Уалихановты ұлттық
аймақтардың ішінде ең оқыған, білімді адамдардың бірі еді деп бағалаған
болатынды.
Шоқан алғашқы білімді ауыл мектебінен алды, онда арабша жазуға және оқи
білуге үйренді. Содан кейін 1847-1853 ж.ж.сол кездегі Сібірдегі ең алыңғы
қатарлы оқу орындарының бірі саналатын Омбы Кадет корпусында оқыды. Оны
ағарту ісі мен патриотизмнің дәнін себуші деп атады, корпусты бітірген
түлектерінің сол кезде Ресейге белгілі саяхатшы, зерттеуші Г.Н.Потанин,
белгілі публицист Я.М.Ядренцев, ғалым А.Ф.Анненский. Корпуста оқып жүрген
кезінде Шоқан жағырафияны, тарихты, әдебиетті зерттеуде қабілеттілігін
аңғартты. Ол көп оқыды. Естеліктерін ерекше аталғандай, саяси көзқарасының
қалыптасуы мен әдебиет саласында ерекше өз достарынан, өз қатарынан көп
озық жүрді.
Кадет корпусында оқып жүргенде туған өлкесін зерттеу ерекше қызықтырды, сол
кездің өзінде ауыз әдебиеті шығармаларын жазып алып отырды, қазақ даласының
тарихын зерттеуге құлшынды, тарихи-архитектуралық ескерткіштердің
суреттерін салып отырды.
Г.Н.Потанин Шоқан туралы былай деп есіне алады: Шоқанды арман алыстағы
жұмбақ қыоғыз елдеріне, Тянь-Шань, Тибет тауларының баурайына апарды... Ол
тіпті мектеп қабырғасында саяхатшының қызметін даярланды, Палластың,
Рычковтың, Левашиннің, Вельяминов-Зерновтың және т.б. кітаптарын көп оқыды.
Шоқанға 14-15 жастың өзінде, оған корпустың оқытушылары болашақ зерттеуші
және ғалым ретінде қарады.
Кадет корпусында оқып жүргенде халқына қызмет ету идеясын ұсынған
болатынды. Кадет корпусын бітіргеннен кейін, әуелі Сібір казактары әскері
кавалерия полкының қызметінде, кейін Батыс Сібір генерал-губернаторында
Шоқан өзінің негізгі арманын іске асыруға кіріседі.
1854-1857 жж. Шоқан Жетісу, Тарбағатай, Орталық Қазақстан, Қырғыстан жеріне
саяхат жасайды, осы сапарларда ол көрнекті ғалым-географ П.П.Семенов-Тян-
Шанскиймен бірге жүрді, ол Шоқанның қабілеттілігі мен біліміне ерекше назар
аударады, оның ғылыми еңбектерін жоғары бағалады.
Шоқан сол кезде Омбы және Семей қалаларына жер ауып келген орыс
революцияшыл-демократы, ақын С.Ф.Дуровпен және жазушы Ф.М.Достаевскиймен
жақын кездеседі. Шоқан мен Ф.М.Достаевскийдің достық қарым-қатынасы өте
естен кетпестей болды. Өзінің хаттарының бірінде Достаевский былай деп
жазды: ...Мен Сізді сондай сүйемін, күні бойы Сіз туралы және Сіздің
дағдарыңыз туралы армандаймын. Бірақ армандарымның ішінде бір шындық болды:
бұл Сіздің тайпаңыздың ішінде бірінші еуропалық білім алған Сізсіз. Демек,
осы жағдайдың өзі ерекше, ол туралы Сізге еріксіз міндеттер жүктейді...
Дағдыр Сізді тамаша адам ретінде қалыптастырды, Сізге жан мен жүректі
сыйлады.
Сол кезден бастап ғылыми-зерттеу жұмысымен тығыз айналысқан Шоқан 1855 жылы
Омбыда Семей арқылы Іле, келесі жылы Жоңғар Алатауына дейін, одан кейінгі
жылы Омбыда Ыстықкөлге дейін келген әскери-ғылыми экпедицияларға қатынасып,
Жетісудың, Ыстықкөлдің өсімдіктер және жануарлар дүниесін, халқын, әдет-
ғұрпын, тарихын, ауыз әдебиетін зерттеп, көптеген материалдар жинады, әрбір
халықтың ерекшеліктерін байқататын суреттер салады. Ал мұның адында ол
Қытай империясына жататын Құлжа қаласына аттанып, онда үш ай болып,
қайтадан Омбыға оралған болатын-ды. Осы сапарларының нәтижесінде 20 жастағы
Шоқан Ыстықкөл сапарының күнделігі, Қытай империясының батыс провинциясы
және Құлжа қаласы, Қырғыздар туралы жазбалар деген және т.б.құнды
еңбектер жазды. Сол еңбектері және басқа да ғылыми табыстары үшін Шоқан
1857 жылдың 27 ақпанында Орыс география қоғамының толық мүшесі болып
сайланды.
1857-1859 жж.Шоқан өзінің белгілі Қашқарға саяхат жасады. Бұл саяхат
қажырлы саяхатшы және көрнекті ғалым ретінде оның атын шығарды.Сол елдің
саяси құрылысы, табиғаты, халықының кәсібі, әдет-ғұрпы жайында қыруар
ғылыми материалдар жинады. Сол саяхаты үшін арнайы Омбыдан Петербургке
шақырылған Шоқанға берілген әскери Бас штабының жолдамасында: Бұл мейлінше
қызықты, мейлінше пайдалы еңбек, - деп көрсетілген.
Қоғамдық құбылыстарды ол ағартушылық тұрғыдан түсіндірді. Өз халқын Еуропа
мәдениетінен үйренуге прогреске шақырды. Сот реформасы туралы
жазбаларында Шоқан патша өкіметі жүргізген сот реформасы бай, сұлтан,
билердің, орыс отаршылдарының ғана мүддесі көзделінгендігін, қазақ
еңбекшілері солардың қанауында қалып, олардың озбырлығына жол бергендігін
әшкерелейді.
Шоқан ғылымның көптеген салаларында өшпес мұра қалдырды. Шоқан тарихшы,
географ, этнограф, фольклорист болды. Ол тек ғана қазақ халқының ғана емес,
бүкіл түрік тектес шығыс халықтардың тарихын, әдет-ғұрпын, мәдениетін,
әдебиетін зерттеуге ат салысты.
Шоқан өз еңбектерінде барлық ғылым мен мәдениеттің жан-жақты дамуына
кедергі келтіретін ислам дінінің реакциялық сипатын қатты сынады.
ХІХ ғ.60-жылдарындағы Ресейде қоғамдық-педагогикалық қозғалыстың, орыс
педагогикасының озық идеялары Шоқанның ағартушылық көзқарасына тікелей
ықпал етті. Шоқан арнайы педагогикалық еңбектер жазбаса да, оның қоғамдық
және ғылыми еңбектері ағартушылық сиптта болды. Ол білімі мен мәдениеті
озық елдерден үлгі -өнеге алуға, әсіресе, орыстың ғылымын, мәдениетінен
үйренуге шақырды.
Ол өз елінің оқу-ағартушы мен ғылымын дамыту үшін күресті. Қазақ халқының
мәдениет пен экономика саласында артта қалуына қатты қынжыла да қинала ой
жіберіп, халық бұқарасын сол азаптан арылту жолында талмастан үлкен жұмыс
жүргізді.
Ш.Уәлихановтың оыс-қазақ мәдени-педагогикалық байланысының тарихындағы
өшбес еңбегі сол - ол орыстың озат білімі мен ғылымын таратушы,
насихаттаушы болды, артта қалушылық пен надандыққа қарсы күресті.
Шоқан Уәлиханов ағарту мәселесінде орыстың революциялық-демократиялық
педагогикасының бағытына жақын болды. Оның ойынша, мектептер ұйымдастыруда
тәрбие мен білімнің халықтығы қағидасына сүйену қажет. Тілмаштар мен билеп-
төстеуші чиновниктер әзірлейтін мектептердің орнына еуропалық ғылым мен
гуманизмді таратушы болатын мектептер мен тәрбие жүйесінің ұйымдастыруды
арман етті.
Шоқан қазақтар арасында орыс білімін, оның ғылымы мен өнерін таратудың
тиімді шаралары үшін күресті. Ол Қазақстанда нағыз шынайы білімдер ұясы
болатындай мектеп түрлерін ұйымдастыруды талап етті. Тек ақиқат білім ғана
күдіктерден құтылуға жәрдем етіп, өмірмен материалдық әл-ауқатты бағалауға
үйретеді, - деді ол.
Халықтық тәрбиенің жаңа жүйесін ойластыра отырып, Шоқан ең алдымен жас
өспірімдерді ғылым мен техниканың табыстарымен, дүние жүзі мәдениетінің бай
қазынасымен таныстыра алатындай діннен бөлген дүниежүзілік білімдерді
енгізуді жақтады.
Қазақтар мен Орта Азия халықтарының артта қалуының басты себебі –
Ш.Уәлихановтың пікірінше, монархиялық тәртіп пен ислам діні.
Шоқан Уәлиханов қазақ халқының болашағы мистицизмге де, аскетизмге де емес,
тек өркениет пен оқу-ағартудың табыстарына байланысты деп білді. Өзінің бұл
талаптарын ол Даладағы мұсылмандық деген мақаласында негіздеді.
Шоқан Уәлиханов орыс ғылымы мен педагогикасындағы халықтық және ұлттық
қағиданы негізге ала отырып, қазақ ағартушыларының ішінен бірінші болып, өз
елінің табиғатын, тарихын, өмірі мен мәдениетін зерттеуге баға жетпес үлес
қосты. Шоқан еңбегінің тағы бір өзіндік өзгешелігі - өз елін орыс
жұртшылығына таныстырып, екі халықты жақындастыруға тырысты. Сол
халықтардың достығының, бауырластығының және өзара толық түсінушілігінің
дамуына жағдай жасауды ойлады.
Ш.Уәлихановтың көршілес халықтардың рухани мұрасын зерттеудегі баға жетпес
еңбегі оның бауырлас қырғыз халқының ауыз әдебиетін, тарихы мен
этнографиясын жете зерттеуінен айқын көрінеді.
Қазақстанда төте оқыту көшбасшысы белгілі түрік анушы тіл ғалымы Ахмет
байтұрсынов болды. Академик А. Н. Кононовтың А. Байтұрсыновты көрнекі
түркалогтар қатарында еске алып, оқу қүралдарын жасау, фонетика мен
граматика саласындағы қазақ мәдениеті мен әдебиеті туралы зерттеулерінің
маңызы туралы жазуы да тектен-тек емес... А. Байтұрсынов алғаш ағартушылық
ой-пікірлері сонау 1913-1917 жылдары орынборда шыққан “Қазақ” газетінде
жарияланған мақалаларынан айқын көруге болады. А. Байтұрсынов туған
халқының ғылым-білімге үмтылуын, әр қазақтың ең болмаса бастауыш білім
алуын аңсады. “Адамғатіл, құлақ қандай керек болса, бастауыш мектеп
үиренетін білім де сондай керек”,-деп жазды ол. Бірақ сол кезде ондай білім
берелліктеи мектептердің жоқтығы оның жанына қатты батты.А. Байтұрсынов
“Қазақ” лазетінің 1914 жылы 62-санында “Мектеп керектері” деген
мақаласында: “...ең әуелі мектепке керегі-білімді, педагогика, методикадан
хабардар, оқыта білетін мұғалім. Екінші-оқыту ісіне керек құралдар қолайлы
һәм сайлы болуы. Құралсыз іс бітпейді. Үшінші мектепке керегі-белгіленген
Програма. әр іс көңілдегідеи болып шығу үшін оның үлгісі уақытын анықтау
керек дейді
А. Байтұрсынов мұғалімдерді педучилищелер ашып, арнаулы оқу орындары
арқылы даярлаудың тиімділігін айта келе, ондай оқу орнының әзірге қазақ
жерінде жоқтығын ескеріп, орыс мектептерін не қазақ медіреселерін оқып
бітірген жастардың талаптарын мұғалімдік жұмысқа қоса пайдалану жөнінде
ұсыныс жасайды.
Автор қазақ бастауыш мектептерінде қандай пәндер оқытылу керек дегенге
арнайы тоқталып, ол пәндердің оқу, жазу, дін, ұлт тарихы, есеп, шаруа-
кәсіп, қолөнері, жағрафия, жаратылыс болуы керек екендігін нақтылап
көрсетеді.ол өзінің көпжылдық мұғалімдік тәжірибесіне сүиене отырып, қазақ
мектептерінің ең зәру ісі-оқулық жазу мәселесімен түбегеилі айналысады. Ол
үшін ең алдымен, қазақ тілінің фанетикасын зерттеуге кіріседі. Қазақ
балаларының сауатын ашатын “әліпби” мен ана тілін үирететін “Тіл құралын”
жазбас бұрын, ең алдымен, жазу графикасын жөндеп алудан бастаудың
қажеттігін сезген А. Байтұрсынов, 1912 жылдан бастап, “Айқап” журналы мен
“Қазақ” газетінің беттерінде араб таңбаларын жетілдіру, лингвистикалық
терминдерді тілге енгізу (дыбыс, әріп, дәйекше, жуан, жіңішке дыбыс,
қағида, т. б.) туралы ой пікір қозғады.
Оның араб жазуын қазақ тіліне икем деген нұсқасын қазақ
жұртшылығы,әсіресе мұғалімдер қауымы жылы лебізбен
қабылдады.Себебі,Байтұрсынов реформасы қазақ тілінің табиғатына,яғни
сингармонизм заңдылығына сүиеніп, ғылыми негізде жасалған еді.өйткені қазақ
дыбыстарының табйғатын айқындау ғылымға қазақтың жаңа әліпбиін жасауға
мүмкіндік берді. Оның 1912 жылдардын бастап ұсынған жаңа жазуы (жаңа еміле
деп аталды) іс жүзінде қолданыла бастады. Баспа беттерінде жарияланған
мәліметтер бойынша, 1915 жылдың бір өзінде ғана бұл елдің өзімен 15-тей
кітап басылып шықты. “жаңа еміле” 1913 жылдардан бастап мүсылман
медіреселерінде де қолданыла бастағаны белгілі,
Ғылым ширек ғасырдай тер төккен осы еңбегін, яғни реформаланған қазақ
жазуын ұлт мәдени талаптарын әбден өтей алады деген көзқарасты ғылыми
тұрғыдан дәлелдеп, латын алфабитіне көшу мәселесіне қарсы пікірде болды.
Латын алфабитіне көшу мәселесі бұрынырақтан сөз болып келген еді.
Ақырында, 1926 жылдың 26 ақпанының 6 науырызына деиін Беку қаласында
түркологтардың Бүкілодақтық бірінші съезі өткізіліп, оның күн
тәртібінетүркі халықтарының тарихы, этнаграфясы, ана тілін оқыту
әдістемесі, т. б. көптеген көкеитесті мәселелері қойылды. Солардың ішіндегі
ең үлкен пікір туғызған ұланғайыр жерді мекендеитін түркі халықтарының
бәрінің латын алфавитіне көшуі жайындағы мәселе болды. Осы мәселелерге орай
екі топ болып бөлініп шықты: бірі-бұрыннан пайдаланып келген әрі нақылы ұлт
тіліне лайықтырақ реформаланған, ресми қабалданған араб не орыс графикасын
(мысалы сол кездегі сахалар қолданып отырған) латынша аударудың ешқандай
саяси-идеология лық не эканомикалық тиімділігі жоқ, сауат аштыру, оқыту
ісіне де лайықталған араб графикасы мен қабылданбақшы латын жазуының бірден-
біріне артық-кемдігі шамалы, керісінше, жазу таңбасын өзгерту сан ғасырлық
жазба дүниеден, мәдениет мұралардан қол үзіу қаупін туғызады дегенді айтты.
Екінші топ-араб жазу түркі тілдерінің фанетикалық жүйесіне сай келмеиді,
латын алфабиті түркі тілдерін Еуропа мәдениетіне жақындастыра түседі
дегенді дәлел етті. А.Байтұрсынов алғашқы пікірді қуаттап,араб әрпін
пайдаланудың тиімділігін жан-жақты дәлелдеп берді. Оның айтуынша, араб
алфабиті тез оқуға, жылдам жазуға қолайлы, ал ол жастарды сауаттылыққа
үйретуге мүмкіндік туғызады, үшіншіден арап әліппесінің, әріп құрамы қазақ
тілінің арфографиялық қажатін толық қанағаттандырады. Төртіншіден, бүкіл
Азия елдерінің мәдени мұрасы осы алфабит негізінде жазылғанын айтады.
А. Байтұрсынов қазақ балаларының ана тілінде сауат ашуына да көп күш
жұмсады. А. Байтұрсынов бастаған бір топ қазақ зиялылары 1905 жылы 26
шілдеде Ресей Инпериялық Минстірлер СоветініңПредседателі атына петиция
жазады. Ондағы қойған талаптарының бастылары: “қазақ даласында оқу-ағарту
ісі дұрыс жолға қойылсын, ол үшін ауыл мектептерінде балалар қазақша сауат
ашатын болсын.оқу ана тілінде жұргізілсін”, т. б. осы талаптарды жүзеге
асыру үшін А. Байтұрсынов қазақша оқу құралы (1912) –тұңғыш әліппе құралын
жазды.
А. Байтұрсынов –қазақ тілін оқыту әдістемесінің ірге тасын қалаушы. Ол
қазақ тілін дыбысқа бөліп оқыту арқылы сауаттандыру әдісінің негізін салды.
Бұл салада бірнеше әдістемелік мақалалар жазып, соның негізінде 1920 жылы
қазанда “Баяншы” деген атпен әдістемелік кітап шығарды. Мұнда автор
мұғалімдерге “Әліппені” пайдаланудың, сауат ашу әдістерінің жол-жобасын
көрсетіп берді. Қазан төңкерісінен кеиін дала өңірінде мектеп пен ағарту
саласында елеулі өзгерістер туындай бастады. Мәселен, елдегі мектеп саны
2011-ден 2410-ға жетті. Егер 1914жылы 105239 шәкірт оқыған болса, 1920-жылы
олардың саны 144002-ге жетті. Мұндағы қазақ балаларының саны да өсе түсті.
Олар 15470-тен 312248-ге жетіп, екі есе артты.
1922-1923 оқу жылдары акедемиялық орталық ұлы мектептерін төл
оқулықпен, бағдарламамен қамтамасыз етуде біраз шараларды іске асырды, төл
тілімізде 14 оқулық шығарылды. Олардың ішінде “Физика”, “Граматика”,
“Педагогика”, “Алгебра”, “Мекткп гигиенасы
т. б. жарық көрді. Бұл оқулықтарды жазуға қазақ зиялыларының алдынғы
қатарлы топ өкілдері: А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, М. Әуезов,
С. Асфендияров, Т. Жомартов, Қ. Сәтбаев, Ә. Ермеков, Т. Жолдыбаев, т. б.
қатысты. Бұл жылы қазақ орта мектептерінің саны да саусақпен санарлықтай аз
еді. Мәселен, 1927-1928 жылдары республикада небары үшақ орта мектепболды.
өиткені оқушылардың көбі жеті жылдық мектепті бітірісімен техникумдар мен
ФЗО-ларға кетіп жатты. Республикада жоғары білімді кадр даярлауда Алматы
қаласында 1928ж. Тұңғыш ашылған Абай атындағы қазақтың
педагогикалықинституты үлкен рөл атқарды. Оған ең алғаш небары 27 студент
қабылданған еді.
1929 жылы республика араб алфабитінен латын графикасына көшті. Ежелден
ғылым, әдебиет мәдениет тілі болып келген араб алфабитінен латынша көшу
жаңа сауаттанып келе жатқан қазақ халқының мәдени даму ісіне үлкен соққы
болып тиді. Арап алфабитінің шыққан мәдени бай мұраларының көбі керексіз
болып, отқа өртелді. Кеиін бұл қателік тағы да қайталанды. 1940 жылы латын
алфабитінен кирилицаға көшіру ісі өркениет жолындағы елдің ағарту ісін он
жылға кеиін шегерілгендігі, сөйтіп, қоғамдық дамуына ұлкен кедергі жасағаны
қазір белгілі болып отыр.
Білім беру жүйесі бойынша ірі бетбұрыстар жасаған А.Байтұрсынұлы
тілтанудың,әдебиеттанудың ғылыми теориялық жүйесін жасаумен қатар ұлттық
білім беру,ағарту жүйесінің негізін салды.
1.2 Оқыту үрдісінің дамуы мен қалыптасуына Ы.Алтынсариннің,
А.Құнанбаевтің, М.Дулатовтың қосқан үлестері
Қазақстан Ресей қол астына қарауы мен байланысты екі тілде білетін
жергілікті әкімдер дайарлайтын орыс-қазақ және орыс – түзем мектептері ашу
керек болды. Қазқстандағы алғашқы мұндай оқу орны Омбскіде 1789 жылы
ашылған “Азиялық училище” еді. Аудармашы – тілмаштар дайарлайтын бұл оқу
орнына қазақ балаларында қабылдады.
1841 жылы Бөкей ордасында Жәңгір хан өзінің жақын нөкерлерінің, туыстарының
балалары үшін алғаш орыс мектеп пансиротын ашты. 1825 жылы кадет сібір-
әскери училищесі негізінде Омбы кадет карпусы ірге көтерді. Бұл оқу
орындарын қазақтың тұңғыш зиялылары: Шоқан Уалиханов, Салық Бабажанов,
Халиолла Өскенбаев, т.б. оқып бітірді. 1850 жылы Орынбордың шекарат
коммисиясы жанынан қазақ балаларына арнаған 7 жылдық мектеп ашылды, осы
мектептің түлегі, қазақ демократ-ағартушы педагогы Ыбырай Алтынсарин
басшылығымен 1846 жылы 8 қаңтарда Торғайда тұңғыш қазақ мектебі және оның
жанынан интернат ашылды.
Алтынсарин өзінің ардақты борышы-халқының көзін ашу, қазақ
балаларына өнер-білім беру деп тұсінді. Сол жолда 30 жылдай аянбай еңбек
етті.
Алтынсарин дүниежүзілік педагогика класиктерінің: Я. А. Каменский, К.
Д. Ушинский, Л. Н. Толстой т. б. гуманистік идеяларын басшылыққа алд,
оларды қазақ даласында, өзі ашқан мектептердің оқу жұиесіне енгізді. Оның
“Қазақ хрестоматиясы” (1879ж.) мен “қазақтарға орыс тілін үиретудің
бастауыш құралы” (1880ж) атты оқулықтары осы идеяға негізделген шынайы
демократялық бағыттағы еңбектер еді. Ол 1878-1889жж. Арасында Торғай
облыстық халық училищелерінің инспектор қызыметінде жұріп Елек, Қостанай,
Торғай, Ырғыз уездерінде екі кластық орыс-қазақ мектептерін ашты, мектеп
жанынан кітапханалар ұиымдастыруды, ауыл шаруашылық және қыздар
училищелерін ашуды қолға алды. 1888 жылы Оріскіде мұғалімдер мектебін ашты,
мұғалімдердің бала оқыту әдісін жетілдіруге ерекше көңіл бөлді өзінің
дидактикалық көзқарасын білдіріп, “ Балаларды жазалап оқыту” әдісіне қарсы
кұресті. Мектептерде ана тілімен қоса, орыс тілін, арифметика табиғаттану
сабақтарын өткізуді қолдады. Оқытушының еңбегін бағалау, оның рөлі мен
жауапкершілігі туралы тамаша пікір айтты. өз халқын жан-тәнімен сүиген
патриот ағартушы Ы. Алтынсарин профессор Н. Н. Ильминскийге жазған бір
хатында “...Қазақтарды оқыту бастықтардың ойына да кіріп шықпайды.
Бекіністерде училищелер салудан гөрі, үйінің онсыз да қып-қызыл шатырларын
сырлауды қабырғаларын ағартуды артық санайды”,-деп қынжылыс
білдірді.
Алтынсарйн патша үкіметі жүргізіп келген бұратана халықтарды тілінен,
дінінен бездіру сияқты қарсылық білдіріп бақты. Оған Орск мұғалімдер
мектебінің меңгерушісі А. Бессоновтың, қазақ балаларының қарсылығына
қарамастан, оларға зорлап інжіл мен оның парыздарын оқытуына Ы.
Алтынсариннің төтенше бұирық беріп тыиым салуы, сондай-ақ Красноуфимск
қаласында ашылған ауылшаруашылық мектептеріндегі қазақ шәкірттеріне шошқа
етін асып беру, шошқа бақтырыу, орыс балаларымен бірге христиандық ғибаттар
жасаттыру істеріне тиім салу мысал болды. Ұлт аймақтарында патша үкіметі
ашқан мектептердің мисионнерлік бағытына батыл тойтарыс беру ол кез үшін
теңдес жоқ үлкен ерлік еді. Алтынсаринның қазақ халқына мүддесін қорғап,
миссионерлік саясатқа ашық қарсылық білдіруін үнатпаған Орынбордың генарал-
губернаторы прихотька ол ашқан қазақ мектептеріне “көп қаржы ысырап болды”
дегенді желеу етіп, мектептерді жауып, Ыбырайды инспекторлық қызыметтен
босатып, соттамақ болды. Тек Ыбырайдың халық арасындағы беделінен сескенген
патша әкімдері оның “орыс достарының сүрауымен “ істі қысқартады. Еділ
бойы, Сібір, Орта Азйя, Қазақстан халықтары арасында християн дінін
таратуға күш жұмсаған, миссионерлік педагогиканың негізін салған, бұратана
халықтарды тілінен, дінінен айыруды мықтап қолға алған Қазан
университетінің профессоры Н. И. Ильминскийболатын. Соңғы кезге деиін
“Ыбырай орыс алфавитінің қазақ тілінде негізін салушы” деген пікір
уағыздалып келді. Бұл пікірдің жансақтылығын орнбор генарал-губернаторының
1876 жылы ішкі істер минстеріне жазған жолдамасында:”...Біз орыс
алфавитімен қазақ грамматикасын жасауымыз керек...Бұл жұмыс Ильмнскийге
тапсырылады”,- деген мәлімдемесі дәлелдеиді
Шынында Ильмнскидің ресми талап етуімен Ы. Алтынсарин өз кітаптарын
орыс алфавиті негізінде жазуға мәжбір болған. Егер де өз оқулықтарын орыс
алфавитінде жазбаса, баспа арқылы шықпайтынын Ыбырай жақсы түсінді. Ал
Ильминскийдің орыс алфабитін Ыбырайдың атымен қазақ арасына таратудағы
көздеген мақсаты, біріншіден, ғасырлар бойы ислам дінін ұстаған қазақтарға
жаңа алфавитті қазақ зиялысының атымен ұсыну тиімдірек. Халық оны тезірек
қабылдайды деп санады. Екіншіден, орыстандыру саясаты іске асыруда “
біреудің қолымен от көсеу “ оңайырақ еді. Бұл жөнінде мектеп тарихын
зерттеуші професір А. Ф. Эфиров былай деп жазды “Ы.Алтынсаринның
педагогйкалық қызыметін үстірт қараған адамға ол Ильминский жүиесін
қолданды деп қалуы мүмкін... Шындығында, ол Ильминскийдің көптеген жақсы
жақтарын пайдалана отырып, оның православиі діншілікті көз қарасын
қабылдамады... ол Ильминский жүиесінен өзгеше мектеп жұиесін жасады
Ыбырайдың көшпелі халық балаларына лайықтап ашқан мектеп-интернаттары, түрі
жағынан болсын, Ильминский мектебіндегіден басқаша еді”
Ыбырайдың орыс-қазақ мектептерін ашып дүнияуи пәндерді енгізуін көре
алмаған ел ішіндегі қожа-молдалар оны “шоқынған кәпір” деп өсек таратса, ал
енді біреулері Ресеи ішкі істер минстірлігі Орынбор гинерал-губернаторына
“үкіметке қарсы ойы бар, социалист” депарыз жазып қаралауға деиін барды.
Екі оттың арасында жаназабын шеккен Ы. Алтынсарин жүрек ауруына ұшырап, 48
жасында мезгілсіз дүниеден кетті.
Абай Құнанбаев – қазақ халқының ұлы ақыны, әдебиетінің негізін
салушы ғана емес, сонымен қатар ұлы ойшылы. Оның поэтикалық шығармалары мен
ғалия сөздері пәлсапалық, этикалық, эстетикалық, психологиялық,
педагогикалық ой пікірлерге толы.
Ұлы ағартушы Абай өзінің көптеген шығармаларында қазақ халқының ауыр
тұрмысын және надандығын мінеп-шенеді. Қара басының қамымн ғана ойлайтын,
яғни тән қажеттігін өтеуді ғана ескеріп рухани қажеттілікті ойламайтын,
біреуді алдып, біреуді арбап күн көрушілерге, өзінен күшті әкімдер алдына
жағымпаздықпен көзге түсіп қалуға тырысушыларға Абай мейлінше қарсы бодлы.
Оқудағы мақсат халыққа адал ету деп ұқты:
Пайда ойлама, ар ойла
Талап қыл артық білуге.
Артық білім кітапта
Ерінбей оқып көруге –
деп жастарды білім – ғылымды меңгеруге шақырды.
Ел болу үшін қала салып отырықшы болу керек, егіншілікті кәсіп ету, меткеп
салу, оқу оқып білім алу қажет, тіршіліктің тұтқасы еңбек пен білімде ғана
тұр деп жар салды. өнер-білімсіз қоғамның пайдалы азаматы болудың
мүмкінеместігін терең түснген ол: Барыңды салсаң да балаға орыстың ғылымын
үйрет...өнер де, ғылым да орыста тұр. Орыстың ғылымы, өнері дүниенің кілті,
оны білгенге дүние арзанырақ түседі... -деп озық мәдениетті орыс халқын
өнеге етті.
Кітапты молда теріс оқыр
Дағдардай боп сәлдесі!... –
деп Абай бас қатыратын жаттамалы діни оқуға қарсы болған.
Абай тәрбие мәселесіне ерекше көңіл бөлді. Әне оны берем, мәне мұны берем
деп, бастан алданғаныңа мәз боласың, соңынан балаң алдамшы болса кімнен
көресің? деп теріс тәрбие беретін ата-ананы қатты сынға алды.
Ұлы ойшыл адамның өсіп, жетілуіндегі тәрбие рөліне тоқтала келе, өзінің 19-
қара сөзінде Адам баласы туа сала есті болмайды. Естіп, көріп, ұстап,
татып, естілердің айтқандарын есте сақтап қана естілер қатарына қослады.
Естіген нәрсені есте сақтау, ғибрат алу ғана есті етеді -деп ақыл-естің
тәрбиенің жемісі арқылы жетілетін ғылыми тұрғыда дәлелдеп береді. Абай
сүйекке біткен мінез сүйекпен бірге кетеді дейтін теріс көзқарасты
әшкерелеп, адам мінезі өмір барысынан сабақ алып, өзін қоршаған жағдайларға
байланысты өзгеріске еніп, оның іс-әрекеттері арқылы көрінеді деген тұжырым
жасайды. Адам мінезінің түрлерін адамгершілік, моральдық, имандылық
тұрғыдан қарастырып, оларды жақсыжәне жаман деп жіктейді. Әдептілікті,
сыпайылықты, құмарлықты, тәуелсіздікті жақсы мінезге; сенгіштікті,
арсыздықты, мақтаншақтықты, қулықты, жауыздықты жаман мінез деп есептейді.
Егер есті кісінің қатарында болғың келсе, күнінде бір мәртебе, болмаса
жұмасына бір, ең болмаса айында бір, өмірді қалай өткізгенің жайында
өзіңмен өзің есеп ал-дейді. Яғни адамның өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінің
маңызы мен мәніне ерекше тоқтлады. Абай: Адам баласы бір-бірінен ақыл,
ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озады. Онан басқа нәрселермен оздым ғой
демектің бәрі ақымақтық-дей келе, адамды тәрбиелеудегі қоғамдық ортаның
рөлінің ерекшелігін саралап көрсете білді. Абай адам мәнезінің қалыптасуы
тәрбиеге байланысты екенін дәлелдеді. Өзінің отыз жетінші сөзінде: Мен,
егер заң қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайды деген
кісінің тілін кесер едім-деді.
Абай үлгі етіп ұсынған адал еңбек, ар-ождан мәселелері қай қоғамда
болмасын аса қажет, адамды қиыншылық атаулыдан аман алып шығатын
тіршіліктің тұтқасы, өмірдің өзгермес заңы, жастарды алға жетелер жарық
жұлдыз нысанасы екені даусыз. Абай махаббат мәселесіне де ерекше көңіл
бөліп, жастарды жұбайлық өмірге үлкен жауапкершілік сезіммен қарауға
шақырады. Өзінің Жігіттер, ойын арзан күлкі қымбат деген өлеңінде:
Жасаулы деп, малды деп байдан алма,
Кедей қызы арзан деп құмарланба.
Ары бар, ақылы бар, ұяты бар
Ата-ананың қызынан ғапыл қалма, -
деп жігіттердің жар таңдау мәселесіне тоқталып, қазақтың Аяғына көріп асын
іш, анасын көріп қызын ал деген мақалына орай тәрбиелі жақсы ананың
перзентін малды болмаса да бағала, өмірлік жодласты дұрыс таңдай біл
дегенді айтады. Сөйтіп отбасы өмірдің этикасын, ерлі-зайыптылардың бір-
бірімен сыйласымды өмір сүруін ескерте келіп, күнделікті тіршілікте
кездесетін қисындық атаулыны қол ұстаса отырып жеңе білуге жастардың әзір
болуын талап етеді.
Ақын отбасылық әдет-ғұрыпта ерсі қылықтарды қатты сынады. Ол әйел қауымның
намысты қастерлеуін, қылығымен сүйкімді болуын, үй ішінде жұлдыздай жайнап
жүруін қалады. Ал кейбір жас әйелдердің үй іші шаруасына қабілетсіз
күйректігін, тіпті өзінің бас-аяғына қарауға да мән бермейтін, салдыр-салақ
болып жүретінініне кейіс білдірді.
Сайып келгенде Абай бозбала мен бойжеткенді жұбайылық өмірге баулуды мына
мәселелерге баса назар аударады:
адам өмірінің сыңары, бір бүтіннің жартысы болатын өмір серік жар таңдауда
тәрбиелі, ақылы ажарына сай, еңбек сүйгіш адамгершілігі мол, таза жүректі
адаммен бас қосқан абзал екендігі;
жастық шақ – адам өмірінің ең қызық, жауапты, мағыналы шағы, оның басты
ерекшелігі: алданғыш көңіл, албырт сезім, сенгіш жүрек, батыл әрекет,
қызыққа құмар, қызылға өш өткінші дәурен екендігі;
жастық шақта отбасын құру, білім алу, еңбек қаректіне төселу қажетін, бұл
–адамшылықтың басталу шағы екенін, оны қалайда дұрыс бастау қажет
болатыны;
отбасын құру бақыты екі адамның тілек-мүддесінің бірлігі, жастар өз
бақытының қожасы, мұны берік дәстүрге айналдыру олардың өз қолдарында
екендігі.
Ұлы ақын Абайдың педагогикалық көзқарасындағы басты нысана Атаңның баласы
болма, адамның баласы бол... жақсы көпке ортақ, пайдаң еліңе, халқыңа
тисін, деген гуманистік ой-пікірді қуаттау болды. Оның жастарды
тәрбиелеудегі педагогикалық көзқарастары дүниежүзілік педагогика
классиктері Ж.Руссо, Д.Дидро, И.Кант, т.б. орыстың ұлы ойшыл педагогтары:
Л.Н.Толстой, К.Д.Ушинскийдің ағартушылық ой-пікірлермен терең қабысып
жатыр.
Міржақып Дулатов екі жасында шешеден, он екі жасында әкеден жетім
қалған ол 1897 жылы Торғайдағы орыс-қазақ мектебіне түсіп, оны 1902 жылы
бітіріп шыққаннан кейін алты-жеті ауылда бала оқытады. Кейіннен Омбы,
Қарқаралы қалаларына барады, Петерборда шығатын Серке газетіне Жастарға
деген өлеңін бастырады. 1909 жылы Уфада Оян қазақты, Қазандағы ағайынды
Кәрімовтар баспасынан Бақытсыз Жамал романын бастырып шығарады, Айқапқа
түрлі тақырыптартөңірегінде (оқу-ағарту, мәдениет, тіл) үзбей мақала жазып
тұрады. Осы жылдары А.Байтұрсыновпен бірлесіп, Қазақ газетін шығаруға ат
салысады. Қазан төңкерісіне дейін, сондай-ақ Кеңес өкіметі жылдарында
бірнеше рет түрмеге жабылады. Алаш өкіметі мен партиясының басшыларының
бірі болғаны белгілі. Ол 1920 жылдардан бастап жаңа өкіметке де аянбай
қызмет істейді, 1922-26 жылдары Орынбордағы Қазақтың ағарту институтында
оқытушы болады. 1922 жылы екі бөлімнен тұратын Есеп құралын, 1924 жылы
Қирағат кітабын, қазақ кітаптарының библиографиялық көрсеткішін
бастырады. 1928 жылғы зобалаңда бір топ қазақ оқығандарымен бірге тұтқынға
алынып ату жазасына кесіледі, онысын кейіннен 10 жыл абақтыда қамаумен
алмастырады. 1935 жылы тұтқында жүріп, Балтық каналының бойындағы Сосновец
деген жерде қайтыс болады. 1988 жылы республика Жоғары сотының коллегиясы
қылмыс құрамы болмағандықтан оны біржола ақтайды.
Әмбебап ағартушының артына қалдырған рухани мұрасында кешегі көшпелі қазақ
елінің әдет-ғұрпы, дәстүр салты, жол-жоралғысы, тәлім-тәрбиесі мен үлгі-
өнегесі, өзіне тән этикалық, эстетикалық ұнам-талғамдары ұлттық колоритқа
толы сан алуан нақты деркектермен безендіріле баяндалған. Осы тұрғыдан Оян
қазақ атты туындысының орны бөлек. Ұстазы Ы.Алтынсариннің оқу-ағарту
мәселесіне байланысты идеяларын әрмен қарай дамыта келіп, ол да Байтұрсынов
сияқтығ оқу-тәрбие мәселесіне ғылыми тұрғыдан қарауға, атап айтқанда
оқытудың жаңа әдіс-тәсілдеріне, шәкірттердің жаңа бағдарламар арқылы білім
алуына, ғылыми дидактикалық қағидаларға сәйкес сабақ жүргізуге ерекше мән
берді. Бұл айтылғандарды оның Мұғалімдерге атты мақаласынан (1915),
Қирағат кітабына жазған алғы сөзінен жақсы байқауға болады: ...
балаларды,- дейді ол, - оқыту өз алдына бір ғылым. Ғылым – педагогика...
Мектеп программасында бірінші орын алған нәрсе қирағат, баяндап оқыту...
Қирағаттың мақсатын түсінбеген мұғалім үміт еткен пайданы бере алмайды...
Жас балаларды оқыған нәрсесі хақында ойлануға, оның мағынасын, қасиетін
сездіруге қалай үйретпек керек? Баланы оқыған нәрсесін бір-біріне
ұйқастырып ойлануына, оқып шыққаннан кейін жадында ретті һәм толық
мағынасымен қалдыруға әдеттендіруі керек. (М.Дулатов, Шығармалары, Алматы,
Жазушы, 1991 жыл, 238-бет). Ол орыс педагогикасының атасы К.Ушинский
айтқандай, оқу-тәрбие процесіне (жазу, сызу, есептеу, оқу, т.б.)
шәкірттердің сезім мүшелерін (көз, құлақ, т.б.) түгелдей қатыстырып отыру
қажеттігін орынды аңғарып, мұны тәлімгерлердің жадына салуды ойластырады.
Осыған орай ол былай деп жазады: Әрбір жазылған сөз (тақтаға, дәптерге,
тіпті ауызекі сөзді де) жазушының сезінуімен, естуімен, көруімен шыққан
нәрсе.
Табиғатынан тәлімгерлік қасиеті мол жазушы қазақ арасында көбінде көзге
түспей, түссе де еленбей жүрген ғылым-білімге, өнерге, зерек, дарынды
балаларды оқытып тәрбиелеудің мәні жайында сөз ете келіп, дарындылықтың
кейбір психологиялық астарларына үңіледі. Осы жәйт автордың мына төмендегі
түйіндеуінен жақсы көрінеді: Туысында қанша зеректік болса да, - деп жазды
– ғылымсыз, тәрбиесіз кемеліне жетпейді. Кімде-кім өзінің табиғатына не
нәрсеге шеберлік барлығын сезіп, өз жолына түссе ғана, көзге көрінеді...
Жақсы суретші адамның сыртқы түрін айнытпай сала білсе, жақсы жазушы да
адамның ішкі сырын, мінезін, әдетін бұлжытпай көрсете біледі, оқығанын да
көріп тұрғандай боласын...
Халқымыз егемендікті аңсап жатқан қарбалас шақта жас өркендерді жерге
шырылдап тұскен кезден есейіп, есі кіріп болғанға дейінгі аралықта ана
тілінің уызына жарытып қана қоймай, олардың ұлтты рухпен, дәстүр-саклт,
әдіт-ғүрыптан мейлінше сусындатуына ерекше көңіл аударуымыз қажет. Бұл
жөнінде де Дулатов былайша жеріне жеткізе айтқан еді. Бастауыш мектепте
алған тәрбиенің әсерлі, күшті, сіңімді болуы қай халықтың мектебінде болса
да оқу кітаптары ана тілімен, өз ұлтының тұрмысынан, һәм табиғаттан
жазылып, баяндап оқытудың асыл мақсатына муафик үйретуден, осылай біліп,
баяндап оқытқанда, балқыған жас баланың ойына, қанына, сүйегіне ұлт рухы
сіңісіп, ана тілін анық үйреніп, керекті мағлұмат алып шығады. Мұндай
балалар бастауыш мектепті бітіргеннен кейін қай жұрттың мектеп
медрессесінде оқыса да, қай жұрттың арасында жүрсе де, сүйегіне сіңген ұлт
рухы жасымайды. Қайда болса да тіршілігінде қандай ауыртпалық өзгерістер
көрсе де ұлт ұлы болып қалады. Оқудағы мақсат жалғыз құрғақ білім үйрету
емес, біліммен бірге жақсы тәрбиені қоса беру...
М.Дулатовтың жазған Қирағат кітабы (1924) өзінің құрылыс жағынан бастауыш
класс оқушыларына жеңіл, түсінікті тілде, табиғатпен байланысты
әңгімелерден (жылдың тқрт мезгілі, ел өмірі, тұрмыс-тіршілігі) тұрады, яғни
мұнда биология, экология, салт-дәстүрден хабар беру көзделген. Екінші
бөлімде балаларды талаптылыққа, еңбек етуге, адамгершілікке баулитын
ғибаратты әңгімелер топтап берілген. Мысалы, оқымысты бала деген әңгімеде
қаладан оқып келген баланың ауылға келген соң еріншектік жасап, тырнауыштың
сабын басып қалғанда оны маңдайына соғып алып, Тырнауышты аяқ астына
тастаған қандай ақымақ екен деп ашулануын сықақ етеді. Қонақ кәде атты
әңгімеде қазақтың әдет-ғұрыптарын сөз етсе, Күлмеңіздер кәріге деген
әңгімеде әке тілін алмай өлмелі шал-кемпірді мазақтайтын әдепсіз балалардың
қылығы айтылады.
Дулатовтың тәлңм-тәрбиелік тағылымдарынан қазіргі күн талабы-тілегімен
ұштасатын тағы бір кесек ойды кездестіреміз. Ол жас ұрпақты имандылыққа
тәрбиелеу. Қазіргі қазақ жастарының тәрбиесінде көлеңкелі, келеңсіз
жақтардың белең алуы тәлімгер қауымға жас буынды жөргегінен мейірімділік
пен имандылыққа баулып трбиелеу қажеттігін күн тәртібіне қойып отыр. Осы
жөнінде мұсылмандардың қасиетті кітабы, Құранның үлгі-өнегеге толы
тағылымдарына да баса назар аудару қажеттігі газет-журналдарымызда сан рет
жазылып жатыр. Ал осы мәселені бұдан 80 жыл бұрын кемеңгер Дулатов та
көтерген екен. Ол жұртты оқуға, білім алуға тартқан кезде бір жағынан діни
оқуды да жатсынбау қажет дейді. Автор орысша оқып, орыс тілін үйренген
қандай пайдалы болса, мұсылманша оқып, дінді танып, оны өмірлік қажетке
пайдаланса кісі жан-жақты білімді азамат болып шығатыны айтылған. Ол
медреселер ауыл мектептерінде ғылыми пәндерді, түрлі тілдерді меңгерумен
қатар, діни оқудан да мағлүмат алудың маңызын былай түсіндіреді: Медреседе
сыйласып екі молла. Бірі оқытсын мұсылманша, бірі орысша. Педагогия
тәртібімен оқытса, қазағым кетер едің сонда алға... Риза қазақ халқы болар
еді, хүкімі шриғаттың тұрса қолда.... Біздің ойымызша аса білікті, әмбебап
саясаткердің осы айтқандарында қазіргі тәлім-тәрбие процестерін жүзеге
асыру жағдайында да еске алғанымыз жөн сияқты. Расында да орыс
педагогикасының атасы Ушинский кто не имеет религии и не чувствует ее
потребности, тот должен не воспитывать детей..., ал осы халықтың екінші
бір педагог-психологы П.Ф.Каптеров Педагогикалық психология атты
кітабының бір тарауын Діни тәлім-тәрбиеге арнаған болатын.
Осы іспеттес пікірді қазақ оқымыстыларының көпшілігі айтқан. Мәселен,
М.Жұмабаев өзінің Педагогикасы былай дейді: ...дін сезімдері күшті адам,
яғни тәңірінің барлығына, құдіретіне сеніп, оның маххабатын алуға, қаһарына
ұшырамауға ұмтылатын адам өмір бойы ізгілікке ұмтылып, жауыздықтан безбек.
Дулатовтың оқу-ағарту майданындағы ерекше көзге түсуі жиырмасыншы жылдардың
орта шеніндегі латынша немесе арабша әріпті алу мәселесінің төңірегіндегі
айтыс кездерінде көрінді. Дулатов 1924 жылы Орынборда болған қырғыз-қазақ
ағартушыларының тұңғыш съезінде баяндама жасап, араб әрпінің ерекшелігі мен
артықшылығын дәлеллдеп бақты. Оның Бүкіл шығыс елінің мәдени мұрасы араб
әрпімен жазылған, егер де дүрмекпен латынға көшсек біз бұл байлықтан мұлде
қол үземіз дейтін пікірінің шындық екендігіне бүгінде дау айтатын адам
болмаса керек.
1.3 М.Әуезов,Ш.Құдайбердиев,М.Жұмабаевт ің педагогикалық идеялары
Заманымыздың заңғар жазушысы — ұлы педагог Мұхтар Әуезовтің оқу және тәрбие
туралы пікірлері ағарту салалары жөніндегі көптеген ғылыми мақалалары мен
сөйлеген сөздерінде, публицистикаларында, әсіресе көркем шығармасында
жарқын көрініс тапқан. Ол бұл жағынан алғашқы ағартушы-демократтар
Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаевтардың тікелей мұрагері, солардың
ісін жалғастырушы, үлгі-өнеге тұтушы. Осы істегі оның негізгі мақсаты —
халыққа қызмет ететін білікті, білімді азамат тәрбиелеу, олардың неғұрлым
жан-жақты дамуына көңіл бөлу. Сол себепті де өз оқулықтары мен
бағдарламаларында, оқыту ісі жөніндегі мақалаларында мұғалімдерден әрбір
сабағын ұқыпты ойластырып, білім беру мен тәрбиелеу тәсілін жетілдіре
беруді, шәкірттердің ақыл-ой дамуын адамгершілік қасиетпен тығыз
байланыстырып отыруды талап етті. 1920-30 жылдарда оқулық, оқу құралдары
енді-енді ғана пайда болса, педагогикалық әдістемелік еңбектер,
дидактикалық құралдар атымен жоқ болатын. Сол себепті де ол оқыту оңайдан
қиынға, жайдан күрделіге, жаңадан ұмытылған ескіге қарай деген принципке
негізделуін ұсынды. Сөйтіп оқытудың мақсаты: шәкірттердің ойлауына,
толғануына, пікір таластыруына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.Қазақ ағартушыларының
көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Ш.Уалиханов пен А.Байтұрсыновтың педагогикалық
көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Оқыту үрдісінің дамуы мен қалыптасуына Ы.Алтынсариннің,
А.Құнанбаевтің, М.Дулатовтың қосқан
үлестері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3 М.Әуезов,Ш.Құдайбердиев,М.Жұмабаевт ің педагогикалық
идеялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
1.4 Р. Б. Сүлейменовтың оқыту үрдісінің дамуына қосқан үлесі ... ...22
2.Жаңашыл қазақ педагогтардың педагогикалық көзқарастары ... ... ... ... .26
2.1 Қ.М.Нұрғалиевтің ұстаздық
көзқарасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 26
2.2 Архимед Мыңбайұлы мен Рафиха Нұртазинаның негізгі идеялары
мен педагогикалық
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..27
2.3 Канипа Омарғалиқызы мен Ғұмар Қараштың педагогикалық
көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .36
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі.Тәуелсіз қазақ елінің іргелі мемлекет болып
қалыптасуының тарихи күрделі кезеңінде халқымыздың ғасырлар бойы біртіндеп
қордаланып, қалыптасқан рухани мұрасы, әсіресе оның білім беру, тәрбие ісі,
педагогика, психалогия ғылымдарына байланысты асыл қазыналарын жоғары
теориялық биіктен талдап, зерделеп көрсету зерттеуші ғылымдардың басты
міндетіне айналып отыр. Ал тарих қойнауындағы небір асылдарды бүгінгі күн
кәдесіне жарату-кезек күттірмейтін праблемалардың бірі. Сондықтан кешегі
қуғын-сүргінге түскен қазақ интеллигенциясы мұраларына пайдалану
мәселесінің тарихи, саяси-әлеуметтік, психалогиялық-педагогиқалық
маңыздылығы ерекше. өкінішке орай, осы ғасырдың 20-жылдары X.
Досмұхамедұлы, Ж. Аймауытұлы, М. Жұмабайұлы, М. Дулатұлы, т. б. Қазақ
мектебінің білім мазмұны мен оқыту әдістері жөніндегі ғылыми астары терең,
маңызы зор еңбектері педагогика ғылымы саласында әлі жүйелі зерттелмей
жатыр.
Солардың бірі - Х. Досмұхамедұлы. Ол 1923 жылы Қазақ-қырғыз білім камисиясы
Халық Ағарту Комиссариаты жанынан құрылған Ғылыми Кеңестің төрағасы
қызыметін атқарды. Бұл Қырғыз- қазақ білім комисиясы 20-жылдары қазақ
даласында көшпелі және тұрақты мектеп, интернаттар ашу, оқу құралын шығару,
мұғалімдер даярлауға және сансалалы ғылым түрлерінің дамуына себеп болды.
Өлкеде мектеп ісінің пайда болып, білім беру тарихы да өзінің бастауларын
сонау ерте замандардан алады.
Қазақстан жерінде, әсіресе оның отырықшы аудандарында орта ғасырдың ерте
дәуірінде-ақ (7-8 ғғ.) көптеген мектептер ( мұсылманша бастауыш оқу орны)
мен медіреселер, діни білім беретін ортадан жоғары оқу орындары жұмыс істеп
бастағаны тарихтан мәлім. Ертедегі Исфиджаб, Тараз, Сайрам, Түркістан,
Отырар, т. б. қалаларда көптеген медіреселер болған, олардың жалпы саны 84-
ке жеткен. Ауылдық мектептер кең-байтақ өлкенің түпкір-түпкіріне жиналған.
Онда молдалар (татар, башқұрт, т.б.) ұстаздық еткен. Оқыту ақысы халықтан
жиналған. Балалар қыс. Күз айларында ғана (жыл тәулігіне 4-ке 6 ай бойында)
оқыған оқу мерзімі 4 жыл, оқуға жеті жастан бастап қабылданған, кейбір
ауылдық жерде 7-9 жас балалар бірге оқи берген.
Мектепте оқу ақысы заттай төленген, жыл аяғында емтихан тапсырыу, мектеп
бітіргені үшін балаға ресіми куәлік беру тәртібі сақталмаған. Сауат ашу
жолы арап әріптері мен сөздерін жаттауды, әсіресе араб тіліндегі құранның
мәтінін жатқа білуді талап еткен. Медіресселерде (бұлар көбіне қалаларда
болған) ислам дінін уағыздайтын бастауыш мұсылман мектептерінің молдаларын,
қазилар, діндар сопылар мен шариғат заңдарын түсіндіретін жоғары лауызымды
дін қызыметшелерін даярлаған. Медіреселер мұсылманшылық рәсімдерін таратушы
оқу орны ғана болмай ірі мәдениет орталығы ретінде де қызымет атқарған.
Талай атышулы ақындар, тіпті, ағартушы демократ ретінде танылған белгілі
зиялылар медіреселерді тамамдаған. Ортағасырлық отырар медіресесінде қазақ
жерінің ұлы перзенті Шығыс Аристотелі атанған Әл-Фараби білім алған.
Беріректе уфадағы "ғалия" медіресесінде Т. Жомартбаев, М. Жұмабаев,
Семейдегі Ахмет Риза медіресесінде Абай Құнанбаев оқыған. Бұл оқу
орындарында, құдай жолын үйрететін пәндерден басқа , заңтану, тарих,
логика, риторика, жағырафия, пәлсапа, математика, астраномия, медитцина,
т.б. дүниеүй пәндер өтілген. Медіреселердің жанында салиқалы кітапханалар
болған. Мұндағы оқу мерзімі әрбір шәкірттің алғырлығына үлгерім
қабілетінебайланысты ұзарып, қысқарып отырған. Кеиде мүндай оқу 15-20 жыл
бойына созылған. Оқуды тамамдаған шәкірттерге ресіми құжат табыс етілген.
Қазақ жеріндегі мұсылман мектептері оқушылар құрамы жағынан кішігірім
мектептер болды. Олар киіз үимен көшіп-қонып жүретін болды .Бай
саудагерлердің қаржыларына салынған қала медіреселері ғана арнаулы үйлерге
орналасты. Бүл мектептерде оқу жоспары, оқу бағдарламалары және түрақты
сабақ кестелері болған жоқ.
Ыбырай Алтынсариннің басшылығымен 1864 жылы 8 қаңтарда Торғайдағы түңғыш
қазақ мектебі және оның жанынан интернат ашылды.
Алтынсарин өзінің ардақты борышы халқыньң көзін ашу, қазақ балаларына өнер-
білім беру деп түсінді. Сол жолда 30 жылдай аиянбай еңбек етті.
Алтынсарин дүниежүзілік педагогика классиктерінің: Я. А. Каменский, К. Д.
Ушинский, Л. Н. Толстой, т. б. гуманистік идеяларын басшылыққа алды, оларды
қазақ даласында өзі ашқан мектептердің оқу жүиесіне енгізді. Оның "Қазақ
хрестоматиясы" (1879ж) мен "Қазақтарға орыс тілін үиретудің бастауыш
құралы" (1880ж) атты оқулықтар осы идеяға негізделген шынайы -демократиялық
бағыттағы еңбектері еді. Ол 1878-1889 жж. Арасында торғай облыстық
учиишесінің қызыметінде жүріп, елек, Қостанай, Торғай, Ырғыз уездерінде екі
кластық орыс-қазақ мектептерін ашты, мектеп жанынан кітапханалар
ұйымдастыруды, ауыл шаруашылық және қыздар училищесін ашуды қолға алды.
1888 жылы орскіде мұғалімдер мектебін ашты, мұғалімдердің бала оқыту
әдістерін жетілдіруге ерекше көңіл бөлді.
Татар зерттеушілері әрі ақын, әрі ғылым-ағартушы Маржани мен Насыриді
жәдитшілердің алғашқы легінің өкілдері деп бағалаиды. Халықты мәдениет пен
береке-бірлікке, оқу-ағарту ісіне шақыруда Маржани мне Абай арасында
идеялық үндестік бар. Қазақтың класик ақыны Абай да, татар ағартушысы
Маржани сияқты орыс, шығыс, батыс мәдениеттерінен үлгі-өнеге алуға шақырып,
адамгершілік пен ізгілік қасиеттерді дәріптеді.
Абайдың: "дүниенің кілті өнер-білімде" , "Дүниеде өзі, мал да өзі, ғылымға
көңіл бөлсеңіз",- деп жастарға жар салуы осы пікірді дәлелдеид. Абайдың
мұсылман әлеміндегі жаңашыл ағымдардан мол хабары болғанына өзініш шәкірті
Көкбайдың Міржақыпқа жолдаған өлен хатындағы:
Абай марқұм ескіге ермеуші еді,
Ескіні онша жақсы көрмеуші еді.
"Мысырдан төте жолданоқу шықты,
солқашан келеді?"-деп шөлдеуші еді,- деген жолдарда айғақ болса керек
жәдишілер әиел тендігін, мәдени ағарту мекемелер жүиесін кеңеитуді,
кітап, газет-журнал шығарып, таратуды, ұлттық баспа сөз бен өнерді
дамытуды, ана тілінде көркем және ғылыми әдебиет шығаруды қолдап отырды.
Жәдид ағымының назарында жастар тәрбиесін жолға қою, оқу орындарын
реформалау
ескі діни жаттамалы хадим оқуының орнына дүниауй пәндерді, ана тілі мен
орыс тілдерді дыбыстап оқыту әдісін енгізу, мектеп пен медіресе
бітіргендерге емтихан тапсыртып, оларға тиісті құжаттар бергізу, осы
мектептерге материалдық жағынан көмектесу, қаржыландыру, үйлерін салу,
шәкірттерді оқу жабдықтармен қамтамасыз ету, мұғалімдерге тұрақты жалақы
төлу, т.б. мәселелер болды. Олар халық ағарту мәселелермен бірге, ауыл
мәдениетін көтеруді, соның ішінде санитарлық-гигиеналық тазалықты, ағаш
отырғызу, қала салу, отырықшы болу істерін де қолға алуды қуаттады.
Зерттеудің нысаны – қазақ ағартушыларының көзқарастары.
Зерттеудің пәні – Күнделікті сабақтарда ұлттық дүниетанымды қалыптастыру
әдістемелік ұсыныстар беру.
Зерттеудің мақсаты – Қазақ ағартушыларының педагогикалық көзқарастарын
жүйелі түрде қарастыру,әрі зиялы азаматтардың еңбектерінің құндылығын ашып
көрсету.
Зерттеудің ғылыми болжамы – Егер қазақ ағартушыларының педагогикалық
көзқарастарын пайымдап,саналы түрде қолдана білсек,мектеп мұғалімдерінің
оқушылардың заман талабына сай жан-жақты дамып жетілуіне,дүниетанымын
қалыптастыруға мүмкіндіктері артады.
Зерттеу міндеттері:
-тақырыптың мазмұның қарастырған ғылыми теориялық әдебиеттер мен мерзімді
басылымдарды зерттеу;
-оқу-тәрбие процесіне бақылау жасап,жүйеге келтіру;
Зерттеудің әдістері:
-ғылыми теориялық әдебиеттерді талдау;
-зерттеу мәселесіне байланысты педагогикалық,әдістемелік әдебиеттерді оқып
талдау;
Курстық жұмыстың құрлымы:Жұмыс кіріспеден,екі бөлімнен
қортындыдан,пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.Кіріспе
бөлімде зерттеудің көкейкестілігі,мақсаты
,нысаны,пәні,міндеттері,болжамы,әді стері мен негізгі кезеңдері беріледі.
1.Қазақ ағартушыларының көзқарастары
1.1 Ш.Уалиханов пен А.Байтұрсыновтың педагогикалық көзқарастары
Шоқан Уалиханов – ұлы ағартушы – демократ, қазақтың ғұлама ғалымы,
шығыстанушы, тарихшы, этнограф, фольклорист Шоқан Шыңғысұлы Уалиханов қазақ
мәдениеті мен әдебиетінің тарихында ерекше орын алады. Аса дарынды қазақ
халқының ғалымы және ағартушының өмірі мен қызметі ерекше таң қалдырады.
Өзінің қысқа өмірінің ішінде ғылым саласында орасан зор табыстары сол
кездегі өзінің орыс достары мен жолдастарын, орыс ғалымдарын таң қалдырды.
ХІХ ғасырда біздің отандық ғылым үшін Ш.Уалихановтың мәні ерекше белгілі
болғандығы туралы академик Н.И.Веселовский былай деп жазды: ...Шоқан
Уалиханов шығыстану әлемінің үстінен құйрықты жұлдыздай жарқ ете қалды.
Орыстың Шығысты зерттеуші ғалымдарының бәрі де ерекше бір құбылыс деп
танып, одан түрік халықтарының дағдыры туралы ұлы және маңызды жаңалықтар
ашуды күткен еді. Бірақ Шоқанның мезгілсіз өлімі біздің бұл үмітімізді үзіп
кетті. Бұл Шоқанға берілген жоғары баға болып табылады.
Белгілі ғалым және саяхатшы П.П.Семенов-Тян-Шанский Уалихановты ұлттық
аймақтардың ішінде ең оқыған, білімді адамдардың бірі еді деп бағалаған
болатынды.
Шоқан алғашқы білімді ауыл мектебінен алды, онда арабша жазуға және оқи
білуге үйренді. Содан кейін 1847-1853 ж.ж.сол кездегі Сібірдегі ең алыңғы
қатарлы оқу орындарының бірі саналатын Омбы Кадет корпусында оқыды. Оны
ағарту ісі мен патриотизмнің дәнін себуші деп атады, корпусты бітірген
түлектерінің сол кезде Ресейге белгілі саяхатшы, зерттеуші Г.Н.Потанин,
белгілі публицист Я.М.Ядренцев, ғалым А.Ф.Анненский. Корпуста оқып жүрген
кезінде Шоқан жағырафияны, тарихты, әдебиетті зерттеуде қабілеттілігін
аңғартты. Ол көп оқыды. Естеліктерін ерекше аталғандай, саяси көзқарасының
қалыптасуы мен әдебиет саласында ерекше өз достарынан, өз қатарынан көп
озық жүрді.
Кадет корпусында оқып жүргенде туған өлкесін зерттеу ерекше қызықтырды, сол
кездің өзінде ауыз әдебиеті шығармаларын жазып алып отырды, қазақ даласының
тарихын зерттеуге құлшынды, тарихи-архитектуралық ескерткіштердің
суреттерін салып отырды.
Г.Н.Потанин Шоқан туралы былай деп есіне алады: Шоқанды арман алыстағы
жұмбақ қыоғыз елдеріне, Тянь-Шань, Тибет тауларының баурайына апарды... Ол
тіпті мектеп қабырғасында саяхатшының қызметін даярланды, Палластың,
Рычковтың, Левашиннің, Вельяминов-Зерновтың және т.б. кітаптарын көп оқыды.
Шоқанға 14-15 жастың өзінде, оған корпустың оқытушылары болашақ зерттеуші
және ғалым ретінде қарады.
Кадет корпусында оқып жүргенде халқына қызмет ету идеясын ұсынған
болатынды. Кадет корпусын бітіргеннен кейін, әуелі Сібір казактары әскері
кавалерия полкының қызметінде, кейін Батыс Сібір генерал-губернаторында
Шоқан өзінің негізгі арманын іске асыруға кіріседі.
1854-1857 жж. Шоқан Жетісу, Тарбағатай, Орталық Қазақстан, Қырғыстан жеріне
саяхат жасайды, осы сапарларда ол көрнекті ғалым-географ П.П.Семенов-Тян-
Шанскиймен бірге жүрді, ол Шоқанның қабілеттілігі мен біліміне ерекше назар
аударады, оның ғылыми еңбектерін жоғары бағалады.
Шоқан сол кезде Омбы және Семей қалаларына жер ауып келген орыс
революцияшыл-демократы, ақын С.Ф.Дуровпен және жазушы Ф.М.Достаевскиймен
жақын кездеседі. Шоқан мен Ф.М.Достаевскийдің достық қарым-қатынасы өте
естен кетпестей болды. Өзінің хаттарының бірінде Достаевский былай деп
жазды: ...Мен Сізді сондай сүйемін, күні бойы Сіз туралы және Сіздің
дағдарыңыз туралы армандаймын. Бірақ армандарымның ішінде бір шындық болды:
бұл Сіздің тайпаңыздың ішінде бірінші еуропалық білім алған Сізсіз. Демек,
осы жағдайдың өзі ерекше, ол туралы Сізге еріксіз міндеттер жүктейді...
Дағдыр Сізді тамаша адам ретінде қалыптастырды, Сізге жан мен жүректі
сыйлады.
Сол кезден бастап ғылыми-зерттеу жұмысымен тығыз айналысқан Шоқан 1855 жылы
Омбыда Семей арқылы Іле, келесі жылы Жоңғар Алатауына дейін, одан кейінгі
жылы Омбыда Ыстықкөлге дейін келген әскери-ғылыми экпедицияларға қатынасып,
Жетісудың, Ыстықкөлдің өсімдіктер және жануарлар дүниесін, халқын, әдет-
ғұрпын, тарихын, ауыз әдебиетін зерттеп, көптеген материалдар жинады, әрбір
халықтың ерекшеліктерін байқататын суреттер салады. Ал мұның адында ол
Қытай империясына жататын Құлжа қаласына аттанып, онда үш ай болып,
қайтадан Омбыға оралған болатын-ды. Осы сапарларының нәтижесінде 20 жастағы
Шоқан Ыстықкөл сапарының күнделігі, Қытай империясының батыс провинциясы
және Құлжа қаласы, Қырғыздар туралы жазбалар деген және т.б.құнды
еңбектер жазды. Сол еңбектері және басқа да ғылыми табыстары үшін Шоқан
1857 жылдың 27 ақпанында Орыс география қоғамының толық мүшесі болып
сайланды.
1857-1859 жж.Шоқан өзінің белгілі Қашқарға саяхат жасады. Бұл саяхат
қажырлы саяхатшы және көрнекті ғалым ретінде оның атын шығарды.Сол елдің
саяси құрылысы, табиғаты, халықының кәсібі, әдет-ғұрпы жайында қыруар
ғылыми материалдар жинады. Сол саяхаты үшін арнайы Омбыдан Петербургке
шақырылған Шоқанға берілген әскери Бас штабының жолдамасында: Бұл мейлінше
қызықты, мейлінше пайдалы еңбек, - деп көрсетілген.
Қоғамдық құбылыстарды ол ағартушылық тұрғыдан түсіндірді. Өз халқын Еуропа
мәдениетінен үйренуге прогреске шақырды. Сот реформасы туралы
жазбаларында Шоқан патша өкіметі жүргізген сот реформасы бай, сұлтан,
билердің, орыс отаршылдарының ғана мүддесі көзделінгендігін, қазақ
еңбекшілері солардың қанауында қалып, олардың озбырлығына жол бергендігін
әшкерелейді.
Шоқан ғылымның көптеген салаларында өшпес мұра қалдырды. Шоқан тарихшы,
географ, этнограф, фольклорист болды. Ол тек ғана қазақ халқының ғана емес,
бүкіл түрік тектес шығыс халықтардың тарихын, әдет-ғұрпын, мәдениетін,
әдебиетін зерттеуге ат салысты.
Шоқан өз еңбектерінде барлық ғылым мен мәдениеттің жан-жақты дамуына
кедергі келтіретін ислам дінінің реакциялық сипатын қатты сынады.
ХІХ ғ.60-жылдарындағы Ресейде қоғамдық-педагогикалық қозғалыстың, орыс
педагогикасының озық идеялары Шоқанның ағартушылық көзқарасына тікелей
ықпал етті. Шоқан арнайы педагогикалық еңбектер жазбаса да, оның қоғамдық
және ғылыми еңбектері ағартушылық сиптта болды. Ол білімі мен мәдениеті
озық елдерден үлгі -өнеге алуға, әсіресе, орыстың ғылымын, мәдениетінен
үйренуге шақырды.
Ол өз елінің оқу-ағартушы мен ғылымын дамыту үшін күресті. Қазақ халқының
мәдениет пен экономика саласында артта қалуына қатты қынжыла да қинала ой
жіберіп, халық бұқарасын сол азаптан арылту жолында талмастан үлкен жұмыс
жүргізді.
Ш.Уәлихановтың оыс-қазақ мәдени-педагогикалық байланысының тарихындағы
өшбес еңбегі сол - ол орыстың озат білімі мен ғылымын таратушы,
насихаттаушы болды, артта қалушылық пен надандыққа қарсы күресті.
Шоқан Уәлиханов ағарту мәселесінде орыстың революциялық-демократиялық
педагогикасының бағытына жақын болды. Оның ойынша, мектептер ұйымдастыруда
тәрбие мен білімнің халықтығы қағидасына сүйену қажет. Тілмаштар мен билеп-
төстеуші чиновниктер әзірлейтін мектептердің орнына еуропалық ғылым мен
гуманизмді таратушы болатын мектептер мен тәрбие жүйесінің ұйымдастыруды
арман етті.
Шоқан қазақтар арасында орыс білімін, оның ғылымы мен өнерін таратудың
тиімді шаралары үшін күресті. Ол Қазақстанда нағыз шынайы білімдер ұясы
болатындай мектеп түрлерін ұйымдастыруды талап етті. Тек ақиқат білім ғана
күдіктерден құтылуға жәрдем етіп, өмірмен материалдық әл-ауқатты бағалауға
үйретеді, - деді ол.
Халықтық тәрбиенің жаңа жүйесін ойластыра отырып, Шоқан ең алдымен жас
өспірімдерді ғылым мен техниканың табыстарымен, дүние жүзі мәдениетінің бай
қазынасымен таныстыра алатындай діннен бөлген дүниежүзілік білімдерді
енгізуді жақтады.
Қазақтар мен Орта Азия халықтарының артта қалуының басты себебі –
Ш.Уәлихановтың пікірінше, монархиялық тәртіп пен ислам діні.
Шоқан Уәлиханов қазақ халқының болашағы мистицизмге де, аскетизмге де емес,
тек өркениет пен оқу-ағартудың табыстарына байланысты деп білді. Өзінің бұл
талаптарын ол Даладағы мұсылмандық деген мақаласында негіздеді.
Шоқан Уәлиханов орыс ғылымы мен педагогикасындағы халықтық және ұлттық
қағиданы негізге ала отырып, қазақ ағартушыларының ішінен бірінші болып, өз
елінің табиғатын, тарихын, өмірі мен мәдениетін зерттеуге баға жетпес үлес
қосты. Шоқан еңбегінің тағы бір өзіндік өзгешелігі - өз елін орыс
жұртшылығына таныстырып, екі халықты жақындастыруға тырысты. Сол
халықтардың достығының, бауырластығының және өзара толық түсінушілігінің
дамуына жағдай жасауды ойлады.
Ш.Уәлихановтың көршілес халықтардың рухани мұрасын зерттеудегі баға жетпес
еңбегі оның бауырлас қырғыз халқының ауыз әдебиетін, тарихы мен
этнографиясын жете зерттеуінен айқын көрінеді.
Қазақстанда төте оқыту көшбасшысы белгілі түрік анушы тіл ғалымы Ахмет
байтұрсынов болды. Академик А. Н. Кононовтың А. Байтұрсыновты көрнекі
түркалогтар қатарында еске алып, оқу қүралдарын жасау, фонетика мен
граматика саласындағы қазақ мәдениеті мен әдебиеті туралы зерттеулерінің
маңызы туралы жазуы да тектен-тек емес... А. Байтұрсынов алғаш ағартушылық
ой-пікірлері сонау 1913-1917 жылдары орынборда шыққан “Қазақ” газетінде
жарияланған мақалаларынан айқын көруге болады. А. Байтұрсынов туған
халқының ғылым-білімге үмтылуын, әр қазақтың ең болмаса бастауыш білім
алуын аңсады. “Адамғатіл, құлақ қандай керек болса, бастауыш мектеп
үиренетін білім де сондай керек”,-деп жазды ол. Бірақ сол кезде ондай білім
берелліктеи мектептердің жоқтығы оның жанына қатты батты.А. Байтұрсынов
“Қазақ” лазетінің 1914 жылы 62-санында “Мектеп керектері” деген
мақаласында: “...ең әуелі мектепке керегі-білімді, педагогика, методикадан
хабардар, оқыта білетін мұғалім. Екінші-оқыту ісіне керек құралдар қолайлы
һәм сайлы болуы. Құралсыз іс бітпейді. Үшінші мектепке керегі-белгіленген
Програма. әр іс көңілдегідеи болып шығу үшін оның үлгісі уақытын анықтау
керек дейді
А. Байтұрсынов мұғалімдерді педучилищелер ашып, арнаулы оқу орындары
арқылы даярлаудың тиімділігін айта келе, ондай оқу орнының әзірге қазақ
жерінде жоқтығын ескеріп, орыс мектептерін не қазақ медіреселерін оқып
бітірген жастардың талаптарын мұғалімдік жұмысқа қоса пайдалану жөнінде
ұсыныс жасайды.
Автор қазақ бастауыш мектептерінде қандай пәндер оқытылу керек дегенге
арнайы тоқталып, ол пәндердің оқу, жазу, дін, ұлт тарихы, есеп, шаруа-
кәсіп, қолөнері, жағрафия, жаратылыс болуы керек екендігін нақтылап
көрсетеді.ол өзінің көпжылдық мұғалімдік тәжірибесіне сүиене отырып, қазақ
мектептерінің ең зәру ісі-оқулық жазу мәселесімен түбегеилі айналысады. Ол
үшін ең алдымен, қазақ тілінің фанетикасын зерттеуге кіріседі. Қазақ
балаларының сауатын ашатын “әліпби” мен ана тілін үирететін “Тіл құралын”
жазбас бұрын, ең алдымен, жазу графикасын жөндеп алудан бастаудың
қажеттігін сезген А. Байтұрсынов, 1912 жылдан бастап, “Айқап” журналы мен
“Қазақ” газетінің беттерінде араб таңбаларын жетілдіру, лингвистикалық
терминдерді тілге енгізу (дыбыс, әріп, дәйекше, жуан, жіңішке дыбыс,
қағида, т. б.) туралы ой пікір қозғады.
Оның араб жазуын қазақ тіліне икем деген нұсқасын қазақ
жұртшылығы,әсіресе мұғалімдер қауымы жылы лебізбен
қабылдады.Себебі,Байтұрсынов реформасы қазақ тілінің табиғатына,яғни
сингармонизм заңдылығына сүиеніп, ғылыми негізде жасалған еді.өйткені қазақ
дыбыстарының табйғатын айқындау ғылымға қазақтың жаңа әліпбиін жасауға
мүмкіндік берді. Оның 1912 жылдардын бастап ұсынған жаңа жазуы (жаңа еміле
деп аталды) іс жүзінде қолданыла бастады. Баспа беттерінде жарияланған
мәліметтер бойынша, 1915 жылдың бір өзінде ғана бұл елдің өзімен 15-тей
кітап басылып шықты. “жаңа еміле” 1913 жылдардан бастап мүсылман
медіреселерінде де қолданыла бастағаны белгілі,
Ғылым ширек ғасырдай тер төккен осы еңбегін, яғни реформаланған қазақ
жазуын ұлт мәдени талаптарын әбден өтей алады деген көзқарасты ғылыми
тұрғыдан дәлелдеп, латын алфабитіне көшу мәселесіне қарсы пікірде болды.
Латын алфабитіне көшу мәселесі бұрынырақтан сөз болып келген еді.
Ақырында, 1926 жылдың 26 ақпанының 6 науырызына деиін Беку қаласында
түркологтардың Бүкілодақтық бірінші съезі өткізіліп, оның күн
тәртібінетүркі халықтарының тарихы, этнаграфясы, ана тілін оқыту
әдістемесі, т. б. көптеген көкеитесті мәселелері қойылды. Солардың ішіндегі
ең үлкен пікір туғызған ұланғайыр жерді мекендеитін түркі халықтарының
бәрінің латын алфавитіне көшуі жайындағы мәселе болды. Осы мәселелерге орай
екі топ болып бөлініп шықты: бірі-бұрыннан пайдаланып келген әрі нақылы ұлт
тіліне лайықтырақ реформаланған, ресми қабалданған араб не орыс графикасын
(мысалы сол кездегі сахалар қолданып отырған) латынша аударудың ешқандай
саяси-идеология лық не эканомикалық тиімділігі жоқ, сауат аштыру, оқыту
ісіне де лайықталған араб графикасы мен қабылданбақшы латын жазуының бірден-
біріне артық-кемдігі шамалы, керісінше, жазу таңбасын өзгерту сан ғасырлық
жазба дүниеден, мәдениет мұралардан қол үзіу қаупін туғызады дегенді айтты.
Екінші топ-араб жазу түркі тілдерінің фанетикалық жүйесіне сай келмеиді,
латын алфабиті түркі тілдерін Еуропа мәдениетіне жақындастыра түседі
дегенді дәлел етті. А.Байтұрсынов алғашқы пікірді қуаттап,араб әрпін
пайдаланудың тиімділігін жан-жақты дәлелдеп берді. Оның айтуынша, араб
алфабиті тез оқуға, жылдам жазуға қолайлы, ал ол жастарды сауаттылыққа
үйретуге мүмкіндік туғызады, үшіншіден арап әліппесінің, әріп құрамы қазақ
тілінің арфографиялық қажатін толық қанағаттандырады. Төртіншіден, бүкіл
Азия елдерінің мәдени мұрасы осы алфабит негізінде жазылғанын айтады.
А. Байтұрсынов қазақ балаларының ана тілінде сауат ашуына да көп күш
жұмсады. А. Байтұрсынов бастаған бір топ қазақ зиялылары 1905 жылы 26
шілдеде Ресей Инпериялық Минстірлер СоветініңПредседателі атына петиция
жазады. Ондағы қойған талаптарының бастылары: “қазақ даласында оқу-ағарту
ісі дұрыс жолға қойылсын, ол үшін ауыл мектептерінде балалар қазақша сауат
ашатын болсын.оқу ана тілінде жұргізілсін”, т. б. осы талаптарды жүзеге
асыру үшін А. Байтұрсынов қазақша оқу құралы (1912) –тұңғыш әліппе құралын
жазды.
А. Байтұрсынов –қазақ тілін оқыту әдістемесінің ірге тасын қалаушы. Ол
қазақ тілін дыбысқа бөліп оқыту арқылы сауаттандыру әдісінің негізін салды.
Бұл салада бірнеше әдістемелік мақалалар жазып, соның негізінде 1920 жылы
қазанда “Баяншы” деген атпен әдістемелік кітап шығарды. Мұнда автор
мұғалімдерге “Әліппені” пайдаланудың, сауат ашу әдістерінің жол-жобасын
көрсетіп берді. Қазан төңкерісінен кеиін дала өңірінде мектеп пен ағарту
саласында елеулі өзгерістер туындай бастады. Мәселен, елдегі мектеп саны
2011-ден 2410-ға жетті. Егер 1914жылы 105239 шәкірт оқыған болса, 1920-жылы
олардың саны 144002-ге жетті. Мұндағы қазақ балаларының саны да өсе түсті.
Олар 15470-тен 312248-ге жетіп, екі есе артты.
1922-1923 оқу жылдары акедемиялық орталық ұлы мектептерін төл
оқулықпен, бағдарламамен қамтамасыз етуде біраз шараларды іске асырды, төл
тілімізде 14 оқулық шығарылды. Олардың ішінде “Физика”, “Граматика”,
“Педагогика”, “Алгебра”, “Мекткп гигиенасы
т. б. жарық көрді. Бұл оқулықтарды жазуға қазақ зиялыларының алдынғы
қатарлы топ өкілдері: А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, М. Әуезов,
С. Асфендияров, Т. Жомартов, Қ. Сәтбаев, Ә. Ермеков, Т. Жолдыбаев, т. б.
қатысты. Бұл жылы қазақ орта мектептерінің саны да саусақпен санарлықтай аз
еді. Мәселен, 1927-1928 жылдары республикада небары үшақ орта мектепболды.
өиткені оқушылардың көбі жеті жылдық мектепті бітірісімен техникумдар мен
ФЗО-ларға кетіп жатты. Республикада жоғары білімді кадр даярлауда Алматы
қаласында 1928ж. Тұңғыш ашылған Абай атындағы қазақтың
педагогикалықинституты үлкен рөл атқарды. Оған ең алғаш небары 27 студент
қабылданған еді.
1929 жылы республика араб алфабитінен латын графикасына көшті. Ежелден
ғылым, әдебиет мәдениет тілі болып келген араб алфабитінен латынша көшу
жаңа сауаттанып келе жатқан қазақ халқының мәдени даму ісіне үлкен соққы
болып тиді. Арап алфабитінің шыққан мәдени бай мұраларының көбі керексіз
болып, отқа өртелді. Кеиін бұл қателік тағы да қайталанды. 1940 жылы латын
алфабитінен кирилицаға көшіру ісі өркениет жолындағы елдің ағарту ісін он
жылға кеиін шегерілгендігі, сөйтіп, қоғамдық дамуына ұлкен кедергі жасағаны
қазір белгілі болып отыр.
Білім беру жүйесі бойынша ірі бетбұрыстар жасаған А.Байтұрсынұлы
тілтанудың,әдебиеттанудың ғылыми теориялық жүйесін жасаумен қатар ұлттық
білім беру,ағарту жүйесінің негізін салды.
1.2 Оқыту үрдісінің дамуы мен қалыптасуына Ы.Алтынсариннің,
А.Құнанбаевтің, М.Дулатовтың қосқан үлестері
Қазақстан Ресей қол астына қарауы мен байланысты екі тілде білетін
жергілікті әкімдер дайарлайтын орыс-қазақ және орыс – түзем мектептері ашу
керек болды. Қазқстандағы алғашқы мұндай оқу орны Омбскіде 1789 жылы
ашылған “Азиялық училище” еді. Аудармашы – тілмаштар дайарлайтын бұл оқу
орнына қазақ балаларында қабылдады.
1841 жылы Бөкей ордасында Жәңгір хан өзінің жақын нөкерлерінің, туыстарының
балалары үшін алғаш орыс мектеп пансиротын ашты. 1825 жылы кадет сібір-
әскери училищесі негізінде Омбы кадет карпусы ірге көтерді. Бұл оқу
орындарын қазақтың тұңғыш зиялылары: Шоқан Уалиханов, Салық Бабажанов,
Халиолла Өскенбаев, т.б. оқып бітірді. 1850 жылы Орынбордың шекарат
коммисиясы жанынан қазақ балаларына арнаған 7 жылдық мектеп ашылды, осы
мектептің түлегі, қазақ демократ-ағартушы педагогы Ыбырай Алтынсарин
басшылығымен 1846 жылы 8 қаңтарда Торғайда тұңғыш қазақ мектебі және оның
жанынан интернат ашылды.
Алтынсарин өзінің ардақты борышы-халқының көзін ашу, қазақ
балаларына өнер-білім беру деп тұсінді. Сол жолда 30 жылдай аянбай еңбек
етті.
Алтынсарин дүниежүзілік педагогика класиктерінің: Я. А. Каменский, К.
Д. Ушинский, Л. Н. Толстой т. б. гуманистік идеяларын басшылыққа алд,
оларды қазақ даласында, өзі ашқан мектептердің оқу жұиесіне енгізді. Оның
“Қазақ хрестоматиясы” (1879ж.) мен “қазақтарға орыс тілін үиретудің
бастауыш құралы” (1880ж) атты оқулықтары осы идеяға негізделген шынайы
демократялық бағыттағы еңбектер еді. Ол 1878-1889жж. Арасында Торғай
облыстық халық училищелерінің инспектор қызыметінде жұріп Елек, Қостанай,
Торғай, Ырғыз уездерінде екі кластық орыс-қазақ мектептерін ашты, мектеп
жанынан кітапханалар ұиымдастыруды, ауыл шаруашылық және қыздар
училищелерін ашуды қолға алды. 1888 жылы Оріскіде мұғалімдер мектебін ашты,
мұғалімдердің бала оқыту әдісін жетілдіруге ерекше көңіл бөлді өзінің
дидактикалық көзқарасын білдіріп, “ Балаларды жазалап оқыту” әдісіне қарсы
кұресті. Мектептерде ана тілімен қоса, орыс тілін, арифметика табиғаттану
сабақтарын өткізуді қолдады. Оқытушының еңбегін бағалау, оның рөлі мен
жауапкершілігі туралы тамаша пікір айтты. өз халқын жан-тәнімен сүиген
патриот ағартушы Ы. Алтынсарин профессор Н. Н. Ильминскийге жазған бір
хатында “...Қазақтарды оқыту бастықтардың ойына да кіріп шықпайды.
Бекіністерде училищелер салудан гөрі, үйінің онсыз да қып-қызыл шатырларын
сырлауды қабырғаларын ағартуды артық санайды”,-деп қынжылыс
білдірді.
Алтынсарйн патша үкіметі жүргізіп келген бұратана халықтарды тілінен,
дінінен бездіру сияқты қарсылық білдіріп бақты. Оған Орск мұғалімдер
мектебінің меңгерушісі А. Бессоновтың, қазақ балаларының қарсылығына
қарамастан, оларға зорлап інжіл мен оның парыздарын оқытуына Ы.
Алтынсариннің төтенше бұирық беріп тыиым салуы, сондай-ақ Красноуфимск
қаласында ашылған ауылшаруашылық мектептеріндегі қазақ шәкірттеріне шошқа
етін асып беру, шошқа бақтырыу, орыс балаларымен бірге христиандық ғибаттар
жасаттыру істеріне тиім салу мысал болды. Ұлт аймақтарында патша үкіметі
ашқан мектептердің мисионнерлік бағытына батыл тойтарыс беру ол кез үшін
теңдес жоқ үлкен ерлік еді. Алтынсаринның қазақ халқына мүддесін қорғап,
миссионерлік саясатқа ашық қарсылық білдіруін үнатпаған Орынбордың генарал-
губернаторы прихотька ол ашқан қазақ мектептеріне “көп қаржы ысырап болды”
дегенді желеу етіп, мектептерді жауып, Ыбырайды инспекторлық қызыметтен
босатып, соттамақ болды. Тек Ыбырайдың халық арасындағы беделінен сескенген
патша әкімдері оның “орыс достарының сүрауымен “ істі қысқартады. Еділ
бойы, Сібір, Орта Азйя, Қазақстан халықтары арасында християн дінін
таратуға күш жұмсаған, миссионерлік педагогиканың негізін салған, бұратана
халықтарды тілінен, дінінен айыруды мықтап қолға алған Қазан
университетінің профессоры Н. И. Ильминскийболатын. Соңғы кезге деиін
“Ыбырай орыс алфавитінің қазақ тілінде негізін салушы” деген пікір
уағыздалып келді. Бұл пікірдің жансақтылығын орнбор генарал-губернаторының
1876 жылы ішкі істер минстеріне жазған жолдамасында:”...Біз орыс
алфавитімен қазақ грамматикасын жасауымыз керек...Бұл жұмыс Ильмнскийге
тапсырылады”,- деген мәлімдемесі дәлелдеиді
Шынында Ильмнскидің ресми талап етуімен Ы. Алтынсарин өз кітаптарын
орыс алфавиті негізінде жазуға мәжбір болған. Егер де өз оқулықтарын орыс
алфавитінде жазбаса, баспа арқылы шықпайтынын Ыбырай жақсы түсінді. Ал
Ильминскийдің орыс алфабитін Ыбырайдың атымен қазақ арасына таратудағы
көздеген мақсаты, біріншіден, ғасырлар бойы ислам дінін ұстаған қазақтарға
жаңа алфавитті қазақ зиялысының атымен ұсыну тиімдірек. Халық оны тезірек
қабылдайды деп санады. Екіншіден, орыстандыру саясаты іске асыруда “
біреудің қолымен от көсеу “ оңайырақ еді. Бұл жөнінде мектеп тарихын
зерттеуші професір А. Ф. Эфиров былай деп жазды “Ы.Алтынсаринның
педагогйкалық қызыметін үстірт қараған адамға ол Ильминский жүиесін
қолданды деп қалуы мүмкін... Шындығында, ол Ильминскийдің көптеген жақсы
жақтарын пайдалана отырып, оның православиі діншілікті көз қарасын
қабылдамады... ол Ильминский жүиесінен өзгеше мектеп жұиесін жасады
Ыбырайдың көшпелі халық балаларына лайықтап ашқан мектеп-интернаттары, түрі
жағынан болсын, Ильминский мектебіндегіден басқаша еді”
Ыбырайдың орыс-қазақ мектептерін ашып дүнияуи пәндерді енгізуін көре
алмаған ел ішіндегі қожа-молдалар оны “шоқынған кәпір” деп өсек таратса, ал
енді біреулері Ресеи ішкі істер минстірлігі Орынбор гинерал-губернаторына
“үкіметке қарсы ойы бар, социалист” депарыз жазып қаралауға деиін барды.
Екі оттың арасында жаназабын шеккен Ы. Алтынсарин жүрек ауруына ұшырап, 48
жасында мезгілсіз дүниеден кетті.
Абай Құнанбаев – қазақ халқының ұлы ақыны, әдебиетінің негізін
салушы ғана емес, сонымен қатар ұлы ойшылы. Оның поэтикалық шығармалары мен
ғалия сөздері пәлсапалық, этикалық, эстетикалық, психологиялық,
педагогикалық ой пікірлерге толы.
Ұлы ағартушы Абай өзінің көптеген шығармаларында қазақ халқының ауыр
тұрмысын және надандығын мінеп-шенеді. Қара басының қамымн ғана ойлайтын,
яғни тән қажеттігін өтеуді ғана ескеріп рухани қажеттілікті ойламайтын,
біреуді алдып, біреуді арбап күн көрушілерге, өзінен күшті әкімдер алдына
жағымпаздықпен көзге түсіп қалуға тырысушыларға Абай мейлінше қарсы бодлы.
Оқудағы мақсат халыққа адал ету деп ұқты:
Пайда ойлама, ар ойла
Талап қыл артық білуге.
Артық білім кітапта
Ерінбей оқып көруге –
деп жастарды білім – ғылымды меңгеруге шақырды.
Ел болу үшін қала салып отырықшы болу керек, егіншілікті кәсіп ету, меткеп
салу, оқу оқып білім алу қажет, тіршіліктің тұтқасы еңбек пен білімде ғана
тұр деп жар салды. өнер-білімсіз қоғамның пайдалы азаматы болудың
мүмкінеместігін терең түснген ол: Барыңды салсаң да балаға орыстың ғылымын
үйрет...өнер де, ғылым да орыста тұр. Орыстың ғылымы, өнері дүниенің кілті,
оны білгенге дүние арзанырақ түседі... -деп озық мәдениетті орыс халқын
өнеге етті.
Кітапты молда теріс оқыр
Дағдардай боп сәлдесі!... –
деп Абай бас қатыратын жаттамалы діни оқуға қарсы болған.
Абай тәрбие мәселесіне ерекше көңіл бөлді. Әне оны берем, мәне мұны берем
деп, бастан алданғаныңа мәз боласың, соңынан балаң алдамшы болса кімнен
көресің? деп теріс тәрбие беретін ата-ананы қатты сынға алды.
Ұлы ойшыл адамның өсіп, жетілуіндегі тәрбие рөліне тоқтала келе, өзінің 19-
қара сөзінде Адам баласы туа сала есті болмайды. Естіп, көріп, ұстап,
татып, естілердің айтқандарын есте сақтап қана естілер қатарына қослады.
Естіген нәрсені есте сақтау, ғибрат алу ғана есті етеді -деп ақыл-естің
тәрбиенің жемісі арқылы жетілетін ғылыми тұрғыда дәлелдеп береді. Абай
сүйекке біткен мінез сүйекпен бірге кетеді дейтін теріс көзқарасты
әшкерелеп, адам мінезі өмір барысынан сабақ алып, өзін қоршаған жағдайларға
байланысты өзгеріске еніп, оның іс-әрекеттері арқылы көрінеді деген тұжырым
жасайды. Адам мінезінің түрлерін адамгершілік, моральдық, имандылық
тұрғыдан қарастырып, оларды жақсыжәне жаман деп жіктейді. Әдептілікті,
сыпайылықты, құмарлықты, тәуелсіздікті жақсы мінезге; сенгіштікті,
арсыздықты, мақтаншақтықты, қулықты, жауыздықты жаман мінез деп есептейді.
Егер есті кісінің қатарында болғың келсе, күнінде бір мәртебе, болмаса
жұмасына бір, ең болмаса айында бір, өмірді қалай өткізгенің жайында
өзіңмен өзің есеп ал-дейді. Яғни адамның өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінің
маңызы мен мәніне ерекше тоқтлады. Абай: Адам баласы бір-бірінен ақыл,
ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озады. Онан басқа нәрселермен оздым ғой
демектің бәрі ақымақтық-дей келе, адамды тәрбиелеудегі қоғамдық ортаның
рөлінің ерекшелігін саралап көрсете білді. Абай адам мәнезінің қалыптасуы
тәрбиеге байланысты екенін дәлелдеді. Өзінің отыз жетінші сөзінде: Мен,
егер заң қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайды деген
кісінің тілін кесер едім-деді.
Абай үлгі етіп ұсынған адал еңбек, ар-ождан мәселелері қай қоғамда
болмасын аса қажет, адамды қиыншылық атаулыдан аман алып шығатын
тіршіліктің тұтқасы, өмірдің өзгермес заңы, жастарды алға жетелер жарық
жұлдыз нысанасы екені даусыз. Абай махаббат мәселесіне де ерекше көңіл
бөліп, жастарды жұбайлық өмірге үлкен жауапкершілік сезіммен қарауға
шақырады. Өзінің Жігіттер, ойын арзан күлкі қымбат деген өлеңінде:
Жасаулы деп, малды деп байдан алма,
Кедей қызы арзан деп құмарланба.
Ары бар, ақылы бар, ұяты бар
Ата-ананың қызынан ғапыл қалма, -
деп жігіттердің жар таңдау мәселесіне тоқталып, қазақтың Аяғына көріп асын
іш, анасын көріп қызын ал деген мақалына орай тәрбиелі жақсы ананың
перзентін малды болмаса да бағала, өмірлік жодласты дұрыс таңдай біл
дегенді айтады. Сөйтіп отбасы өмірдің этикасын, ерлі-зайыптылардың бір-
бірімен сыйласымды өмір сүруін ескерте келіп, күнделікті тіршілікте
кездесетін қисындық атаулыны қол ұстаса отырып жеңе білуге жастардың әзір
болуын талап етеді.
Ақын отбасылық әдет-ғұрыпта ерсі қылықтарды қатты сынады. Ол әйел қауымның
намысты қастерлеуін, қылығымен сүйкімді болуын, үй ішінде жұлдыздай жайнап
жүруін қалады. Ал кейбір жас әйелдердің үй іші шаруасына қабілетсіз
күйректігін, тіпті өзінің бас-аяғына қарауға да мән бермейтін, салдыр-салақ
болып жүретінініне кейіс білдірді.
Сайып келгенде Абай бозбала мен бойжеткенді жұбайылық өмірге баулуды мына
мәселелерге баса назар аударады:
адам өмірінің сыңары, бір бүтіннің жартысы болатын өмір серік жар таңдауда
тәрбиелі, ақылы ажарына сай, еңбек сүйгіш адамгершілігі мол, таза жүректі
адаммен бас қосқан абзал екендігі;
жастық шақ – адам өмірінің ең қызық, жауапты, мағыналы шағы, оның басты
ерекшелігі: алданғыш көңіл, албырт сезім, сенгіш жүрек, батыл әрекет,
қызыққа құмар, қызылға өш өткінші дәурен екендігі;
жастық шақта отбасын құру, білім алу, еңбек қаректіне төселу қажетін, бұл
–адамшылықтың басталу шағы екенін, оны қалайда дұрыс бастау қажет
болатыны;
отбасын құру бақыты екі адамның тілек-мүддесінің бірлігі, жастар өз
бақытының қожасы, мұны берік дәстүрге айналдыру олардың өз қолдарында
екендігі.
Ұлы ақын Абайдың педагогикалық көзқарасындағы басты нысана Атаңның баласы
болма, адамның баласы бол... жақсы көпке ортақ, пайдаң еліңе, халқыңа
тисін, деген гуманистік ой-пікірді қуаттау болды. Оның жастарды
тәрбиелеудегі педагогикалық көзқарастары дүниежүзілік педагогика
классиктері Ж.Руссо, Д.Дидро, И.Кант, т.б. орыстың ұлы ойшыл педагогтары:
Л.Н.Толстой, К.Д.Ушинскийдің ағартушылық ой-пікірлермен терең қабысып
жатыр.
Міржақып Дулатов екі жасында шешеден, он екі жасында әкеден жетім
қалған ол 1897 жылы Торғайдағы орыс-қазақ мектебіне түсіп, оны 1902 жылы
бітіріп шыққаннан кейін алты-жеті ауылда бала оқытады. Кейіннен Омбы,
Қарқаралы қалаларына барады, Петерборда шығатын Серке газетіне Жастарға
деген өлеңін бастырады. 1909 жылы Уфада Оян қазақты, Қазандағы ағайынды
Кәрімовтар баспасынан Бақытсыз Жамал романын бастырып шығарады, Айқапқа
түрлі тақырыптартөңірегінде (оқу-ағарту, мәдениет, тіл) үзбей мақала жазып
тұрады. Осы жылдары А.Байтұрсыновпен бірлесіп, Қазақ газетін шығаруға ат
салысады. Қазан төңкерісіне дейін, сондай-ақ Кеңес өкіметі жылдарында
бірнеше рет түрмеге жабылады. Алаш өкіметі мен партиясының басшыларының
бірі болғаны белгілі. Ол 1920 жылдардан бастап жаңа өкіметке де аянбай
қызмет істейді, 1922-26 жылдары Орынбордағы Қазақтың ағарту институтында
оқытушы болады. 1922 жылы екі бөлімнен тұратын Есеп құралын, 1924 жылы
Қирағат кітабын, қазақ кітаптарының библиографиялық көрсеткішін
бастырады. 1928 жылғы зобалаңда бір топ қазақ оқығандарымен бірге тұтқынға
алынып ату жазасына кесіледі, онысын кейіннен 10 жыл абақтыда қамаумен
алмастырады. 1935 жылы тұтқында жүріп, Балтық каналының бойындағы Сосновец
деген жерде қайтыс болады. 1988 жылы республика Жоғары сотының коллегиясы
қылмыс құрамы болмағандықтан оны біржола ақтайды.
Әмбебап ағартушының артына қалдырған рухани мұрасында кешегі көшпелі қазақ
елінің әдет-ғұрпы, дәстүр салты, жол-жоралғысы, тәлім-тәрбиесі мен үлгі-
өнегесі, өзіне тән этикалық, эстетикалық ұнам-талғамдары ұлттық колоритқа
толы сан алуан нақты деркектермен безендіріле баяндалған. Осы тұрғыдан Оян
қазақ атты туындысының орны бөлек. Ұстазы Ы.Алтынсариннің оқу-ағарту
мәселесіне байланысты идеяларын әрмен қарай дамыта келіп, ол да Байтұрсынов
сияқтығ оқу-тәрбие мәселесіне ғылыми тұрғыдан қарауға, атап айтқанда
оқытудың жаңа әдіс-тәсілдеріне, шәкірттердің жаңа бағдарламар арқылы білім
алуына, ғылыми дидактикалық қағидаларға сәйкес сабақ жүргізуге ерекше мән
берді. Бұл айтылғандарды оның Мұғалімдерге атты мақаласынан (1915),
Қирағат кітабына жазған алғы сөзінен жақсы байқауға болады: ...
балаларды,- дейді ол, - оқыту өз алдына бір ғылым. Ғылым – педагогика...
Мектеп программасында бірінші орын алған нәрсе қирағат, баяндап оқыту...
Қирағаттың мақсатын түсінбеген мұғалім үміт еткен пайданы бере алмайды...
Жас балаларды оқыған нәрсесі хақында ойлануға, оның мағынасын, қасиетін
сездіруге қалай үйретпек керек? Баланы оқыған нәрсесін бір-біріне
ұйқастырып ойлануына, оқып шыққаннан кейін жадында ретті һәм толық
мағынасымен қалдыруға әдеттендіруі керек. (М.Дулатов, Шығармалары, Алматы,
Жазушы, 1991 жыл, 238-бет). Ол орыс педагогикасының атасы К.Ушинский
айтқандай, оқу-тәрбие процесіне (жазу, сызу, есептеу, оқу, т.б.)
шәкірттердің сезім мүшелерін (көз, құлақ, т.б.) түгелдей қатыстырып отыру
қажеттігін орынды аңғарып, мұны тәлімгерлердің жадына салуды ойластырады.
Осыған орай ол былай деп жазады: Әрбір жазылған сөз (тақтаға, дәптерге,
тіпті ауызекі сөзді де) жазушының сезінуімен, естуімен, көруімен шыққан
нәрсе.
Табиғатынан тәлімгерлік қасиеті мол жазушы қазақ арасында көбінде көзге
түспей, түссе де еленбей жүрген ғылым-білімге, өнерге, зерек, дарынды
балаларды оқытып тәрбиелеудің мәні жайында сөз ете келіп, дарындылықтың
кейбір психологиялық астарларына үңіледі. Осы жәйт автордың мына төмендегі
түйіндеуінен жақсы көрінеді: Туысында қанша зеректік болса да, - деп жазды
– ғылымсыз, тәрбиесіз кемеліне жетпейді. Кімде-кім өзінің табиғатына не
нәрсеге шеберлік барлығын сезіп, өз жолына түссе ғана, көзге көрінеді...
Жақсы суретші адамның сыртқы түрін айнытпай сала білсе, жақсы жазушы да
адамның ішкі сырын, мінезін, әдетін бұлжытпай көрсете біледі, оқығанын да
көріп тұрғандай боласын...
Халқымыз егемендікті аңсап жатқан қарбалас шақта жас өркендерді жерге
шырылдап тұскен кезден есейіп, есі кіріп болғанға дейінгі аралықта ана
тілінің уызына жарытып қана қоймай, олардың ұлтты рухпен, дәстүр-саклт,
әдіт-ғүрыптан мейлінше сусындатуына ерекше көңіл аударуымыз қажет. Бұл
жөнінде де Дулатов былайша жеріне жеткізе айтқан еді. Бастауыш мектепте
алған тәрбиенің әсерлі, күшті, сіңімді болуы қай халықтың мектебінде болса
да оқу кітаптары ана тілімен, өз ұлтының тұрмысынан, һәм табиғаттан
жазылып, баяндап оқытудың асыл мақсатына муафик үйретуден, осылай біліп,
баяндап оқытқанда, балқыған жас баланың ойына, қанына, сүйегіне ұлт рухы
сіңісіп, ана тілін анық үйреніп, керекті мағлұмат алып шығады. Мұндай
балалар бастауыш мектепті бітіргеннен кейін қай жұрттың мектеп
медрессесінде оқыса да, қай жұрттың арасында жүрсе де, сүйегіне сіңген ұлт
рухы жасымайды. Қайда болса да тіршілігінде қандай ауыртпалық өзгерістер
көрсе де ұлт ұлы болып қалады. Оқудағы мақсат жалғыз құрғақ білім үйрету
емес, біліммен бірге жақсы тәрбиені қоса беру...
М.Дулатовтың жазған Қирағат кітабы (1924) өзінің құрылыс жағынан бастауыш
класс оқушыларына жеңіл, түсінікті тілде, табиғатпен байланысты
әңгімелерден (жылдың тқрт мезгілі, ел өмірі, тұрмыс-тіршілігі) тұрады, яғни
мұнда биология, экология, салт-дәстүрден хабар беру көзделген. Екінші
бөлімде балаларды талаптылыққа, еңбек етуге, адамгершілікке баулитын
ғибаратты әңгімелер топтап берілген. Мысалы, оқымысты бала деген әңгімеде
қаладан оқып келген баланың ауылға келген соң еріншектік жасап, тырнауыштың
сабын басып қалғанда оны маңдайына соғып алып, Тырнауышты аяқ астына
тастаған қандай ақымақ екен деп ашулануын сықақ етеді. Қонақ кәде атты
әңгімеде қазақтың әдет-ғұрыптарын сөз етсе, Күлмеңіздер кәріге деген
әңгімеде әке тілін алмай өлмелі шал-кемпірді мазақтайтын әдепсіз балалардың
қылығы айтылады.
Дулатовтың тәлңм-тәрбиелік тағылымдарынан қазіргі күн талабы-тілегімен
ұштасатын тағы бір кесек ойды кездестіреміз. Ол жас ұрпақты имандылыққа
тәрбиелеу. Қазіргі қазақ жастарының тәрбиесінде көлеңкелі, келеңсіз
жақтардың белең алуы тәлімгер қауымға жас буынды жөргегінен мейірімділік
пен имандылыққа баулып трбиелеу қажеттігін күн тәртібіне қойып отыр. Осы
жөнінде мұсылмандардың қасиетті кітабы, Құранның үлгі-өнегеге толы
тағылымдарына да баса назар аудару қажеттігі газет-журналдарымызда сан рет
жазылып жатыр. Ал осы мәселені бұдан 80 жыл бұрын кемеңгер Дулатов та
көтерген екен. Ол жұртты оқуға, білім алуға тартқан кезде бір жағынан діни
оқуды да жатсынбау қажет дейді. Автор орысша оқып, орыс тілін үйренген
қандай пайдалы болса, мұсылманша оқып, дінді танып, оны өмірлік қажетке
пайдаланса кісі жан-жақты білімді азамат болып шығатыны айтылған. Ол
медреселер ауыл мектептерінде ғылыми пәндерді, түрлі тілдерді меңгерумен
қатар, діни оқудан да мағлүмат алудың маңызын былай түсіндіреді: Медреседе
сыйласып екі молла. Бірі оқытсын мұсылманша, бірі орысша. Педагогия
тәртібімен оқытса, қазағым кетер едің сонда алға... Риза қазақ халқы болар
еді, хүкімі шриғаттың тұрса қолда.... Біздің ойымызша аса білікті, әмбебап
саясаткердің осы айтқандарында қазіргі тәлім-тәрбие процестерін жүзеге
асыру жағдайында да еске алғанымыз жөн сияқты. Расында да орыс
педагогикасының атасы Ушинский кто не имеет религии и не чувствует ее
потребности, тот должен не воспитывать детей..., ал осы халықтың екінші
бір педагог-психологы П.Ф.Каптеров Педагогикалық психология атты
кітабының бір тарауын Діни тәлім-тәрбиеге арнаған болатын.
Осы іспеттес пікірді қазақ оқымыстыларының көпшілігі айтқан. Мәселен,
М.Жұмабаев өзінің Педагогикасы былай дейді: ...дін сезімдері күшті адам,
яғни тәңірінің барлығына, құдіретіне сеніп, оның маххабатын алуға, қаһарына
ұшырамауға ұмтылатын адам өмір бойы ізгілікке ұмтылып, жауыздықтан безбек.
Дулатовтың оқу-ағарту майданындағы ерекше көзге түсуі жиырмасыншы жылдардың
орта шеніндегі латынша немесе арабша әріпті алу мәселесінің төңірегіндегі
айтыс кездерінде көрінді. Дулатов 1924 жылы Орынборда болған қырғыз-қазақ
ағартушыларының тұңғыш съезінде баяндама жасап, араб әрпінің ерекшелігі мен
артықшылығын дәлеллдеп бақты. Оның Бүкіл шығыс елінің мәдени мұрасы араб
әрпімен жазылған, егер де дүрмекпен латынға көшсек біз бұл байлықтан мұлде
қол үземіз дейтін пікірінің шындық екендігіне бүгінде дау айтатын адам
болмаса керек.
1.3 М.Әуезов,Ш.Құдайбердиев,М.Жұмабаевт ің педагогикалық идеялары
Заманымыздың заңғар жазушысы — ұлы педагог Мұхтар Әуезовтің оқу және тәрбие
туралы пікірлері ағарту салалары жөніндегі көптеген ғылыми мақалалары мен
сөйлеген сөздерінде, публицистикаларында, әсіресе көркем шығармасында
жарқын көрініс тапқан. Ол бұл жағынан алғашқы ағартушы-демократтар
Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаевтардың тікелей мұрагері, солардың
ісін жалғастырушы, үлгі-өнеге тұтушы. Осы істегі оның негізгі мақсаты —
халыққа қызмет ететін білікті, білімді азамат тәрбиелеу, олардың неғұрлым
жан-жақты дамуына көңіл бөлу. Сол себепті де өз оқулықтары мен
бағдарламаларында, оқыту ісі жөніндегі мақалаларында мұғалімдерден әрбір
сабағын ұқыпты ойластырып, білім беру мен тәрбиелеу тәсілін жетілдіре
беруді, шәкірттердің ақыл-ой дамуын адамгершілік қасиетпен тығыз
байланыстырып отыруды талап етті. 1920-30 жылдарда оқулық, оқу құралдары
енді-енді ғана пайда болса, педагогикалық әдістемелік еңбектер,
дидактикалық құралдар атымен жоқ болатын. Сол себепті де ол оқыту оңайдан
қиынға, жайдан күрделіге, жаңадан ұмытылған ескіге қарай деген принципке
негізделуін ұсынды. Сөйтіп оқытудың мақсаты: шәкірттердің ойлауына,
толғануына, пікір таластыруына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz