Еңбек жалақысын ұйымдастыру
Еңбек жалақысын ұйымдастыру
МАЗМҰНЫ
І Еңбек ақы есебін ұйымдастырудың теориялық негіздері
1.1 Еңбек ақы төлеудің маңызы, түрлері жэне оларды ұйымдастыру
1.2. Еңбек ақыны жоспарлау және реттеу
ІІ Түркістан жарық-тазалық ЖШС мекемесінде еңбек ақы есебін ұйымдастыру
2.1 Еңбек ақыны ұйымдастыруда еңбек төлемінің жүйесі мен нысаны
0.2 Еңбек ақы жүйесінде орташа жалақы, қосымша жалақыны есептеудің әдістемесі
0.3 Еңбек ақы жүйесінде орташа жалақы, қосымша жалақыны есептеудің әдістемесі
ІІІ Түркістан жарық-тазалық ЖШС еңбек ақы бойынша негізі экономикалық көрсеткіштерін талдау және аудиторлық тексеру
3.1 Түркістан жарық-тазалық ЖШС мекеме жұмысшыларының жұмыс уақытын пайдаланудың тиімділігін талдау
Қорытынды
Пйдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Еңбек ақы жөніндегі саясат кәсіпорында басқарудың құрамды бөлігі болып табылады және оның қызметінің тиімділігі оған елеулі ықпал етеді. Себебі, еңбек ақы жұмыс күшін тиімді пайдаланудағы ынталандырудың маңыздысының бірі. Міне, сондықтан да, мұны еш уақытта да естен шығаруға болмайды.
Еңбек ақы бұл - мемлекет белгіленген нормаларға сәйкес түпкі нәтижелеріне, санына және сапасына байланысты еңбектері үшін жұмысшылар мен қызметкерлерге кәсіпорындар, мекемелер және ұйымдар төлейтін ақшалай төлем. Қалыпты жағдайда еңбек ақы қажетті өнімнің құнына, тең және оның ақшалай түрі болып табылады. Былайша айтуға болады -- еңбек ақы кәсіпорын қызметкерлерінің жалақысына баратын өнім өндіруге және сатуға кеткен шығындардың бір бөлігі.
Батыстың экономикасы дамыған елдерде бұл ұғым "еңбек ақы" және "ақшалай сыйақы" түрінде болады. Әдетте еңбек ақы қызметкерлердің дене еңбегін, ал ақшалай сыйақы ой еңбегін марапаттауға арналған. Бұл екі фактор әлеуметтік жағынан қарағанда, бір-біріне өте жақын ұғым, бірақ олардың өзгешелігі де бар. Жалақы қысқа мерзімді шектеулі (1 күн, 1 ай) болады және оның деңгейі кәсіпорын немесе жұмыс берушінің өзара келісімдерінде анықталады.
Ал ақшалай сыйақы болса, оның төлемдері едәуір ұзақ мерзім ішінде жүзеге асады, мөлшері жеке келіссөздер арқылы белгіленеді.
Еңбек ақы төлеудің негізінде еңбек ақы төлеудің шекті өнімділігімен шектелінетін, өндіріс факторы ретіндегі еңбектің құны жатыр. Шекті өнімділік теориясына сәйкес қызметкер еңбек ақының орнын толтыратын өнім өндіруге міндетті, олай болса еңбек ақы қызметкердің еңбек тиімділігіне тәуелді. Әлеуметтік-экономикалық категория бойынша еңбек ақының маңызын қызметкерлер мен жұмыс берушілер үшін қарастыру қажет.
Қызметкер үшін еңбек ақы оның жеке табысының негізгі және басты бөлігі болып табылады, сонымен қатар еңбек ақы қызметкерлердің және оның жанұя мүшесінде адамдардың әлауқат деңгейін жоғарылататын құрал болып саналады.
Осыдан еңбек ақының ынталандырушы ролі алынатын сыйақының көлемін көбейту үшін еңбек нәтижесін, жақсартудан тұрады.
Жұмыс беруші үшін еңбек ақы өндіріс шығындары болып, саналады. Жұмыс беруші әсіресе бұйымның бірлігіне кететін шығындарды барынша азайтуға тырысады.
Еңбек ақы кәсіпорын қызметкерлері үшін маңызды ынта және еңбек төлемінің нышаны болып табылғандықтан ұдайы өндірістік және уәждемелік қызмет атқарады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты - еңбек ақы есебі, оны талдау, аудит жүргізу және еңбек ақы есебінің жетілдіру жолдарын зерттеу. Атап айтқанда:
- еңбек ақы түрлері мен нысандары;
- еңбек ақыны аудару тәртібі және одан алынатын ұсталымдарды анықтау;
- еңбек ақысын төлеу және оны ұйымдастыру жолдарымен танысу;
- еңбек ақы аудитін жүргізу тәртібін қарастыру;
- еңбек ақының категорияларының маңызын анықтап алу;
- бүгінгі заманғы халық шаруашылығындағы еңбек ақы жағдайын қарастыру;
- еңбек ақыны ұйымдастырудың негізгі принциптерін анықтау және еңбек ақыны ұйымдастырудың жүйесін үйрену;
- нарықтық жағдайда мемлекеттің еңбек ақыны басқарудағы іс-әрекеттерін анықтау;
Бұл мақсаттардан келесідей тапсырмалар шығады: еңбек ақыны есептеу тәртібін қарау, еңбек ақы есебін жүргізу, орташа еңбек ақыны есептеу және олардан әртүрлі ұсталымдарды шегеру.
Зерттеу пәні болып қазіргі таңда шаруашылық жүргізуші субъектілерде еңбек және еңбек ақы есебі мен аудитін ұйымдастыру мәселелері таңдалды.
Зерттеудің нысаны. Түркістан тазалық-жарық ЖШС
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері. Жалпы зерттеудің теориялық-әдістемелік негізі ретінде заң актілері, Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары, ғалым-экономистердің жұмыстары алынды.
Курстық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс: кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытынды, және қолданылған әдебиеттерден тұрады. Бірінші бөлімде еңбек ақы есебін ұйымдастырудың теориялық негіздері сипатталады; екінші бөлімде - еңбек ақы есебінің ерекшеліктері, одан алынатын міндетті ұсталымдар көрсетіледі, ал үшінші бөлімде еңбек ақының негізгі көрсеткіштерін талдау, оған аудит жүргізу тәсілдері және жетілдіру жолдары қарастырылады.
І Еңбек ақы есебін ұйымдастырудың теориялық негіздері
1.1. Еңбек ақы төлеудің маңызы, түрлері және оларды ұйымдастыру
Әлеуметтік-экономикалық категория бойынша еңбек ақының маңызын қызметкерлер мен жұмыс берушілер үшін қарастыру қажет.
Жұмыс беруші үшін еңбек ақы өндіріс шығындары болып саналады. Жұмыс беруші әсіресе бұйымның бірлігіне кететін шығындарды барынша азайтуға тырысады.
Қызметкер үшін еңбек ақы оның жеке табысының негізгі және басты бөлігі болып табылады, сонымен қатар еңбек ақы қызметкерлердің және оның жанұя мүшесіндегі адамдардың әлауқат деңгейін жоғарылататын құрал болып саналады. Осыдан еңбек ақының ынталандырушы ролі алынатын сыйақының көлемін көбейту үшін еңбек нәтижесін жақсартудан тұрады.[1]
Қазіргі нарықты экономика жағдайында еңбекке ақы төлеу күрделі құбылыс болып отыр. Ең алдымен ол нақты жалақының барлық салада төмендеуі орташа жалақымен күн көру шегінің қатынасы жұмыс күшінің табиғи құны дұрыс бағаланбайды. Екіншіден, түрлі әлеуметтік топтар арасындағы үлкен дифференциациясы пайда болды. Үшіншіден, ынталандырушы, қозғаушы күш болудан қояды. Ол ынталандыру саясатын жеткізуге кедергі келтіреді.
Кәсіпорындар мен жұмыскерлер үшін жалақыны жүйелі түрде төлеу үлкен мәселеге айналып отыр. Осы жағдайдың себептерін анықтап, бұл күрделіліктен шығудың мүмкін жолдарын қарастыру қажет, яғни еңбек ақы төлеуді жетілдіру қазіргі уақытта өткір мәселе болып отыр. Еңбек ақы төлеуді, ұйымдастыру дегеніміз - кәсіпорынның жұмыскерлерінің еңбек ақыларының түрлері мен жүйесін анықтау, кәсіпорынның жұмыскерлерімен мамандарының жеке жетістіктері үшін қосымша ақы анықтау және бөлу.
Қазіргі еңбек ақы жұмыскерлер табысының негізгі бөлігін құраушы болғандықтан еңбекке ақы төлеу түрімен олардың еңбектерімен материалдық ынталандыру формасы болып табылады. Сондықтан жалақыны дұрыс ұйымдатыру еңбек өнімділігінің өсу қарқына әсер тигізеді. Табыстар мен жалақы облысында саясаттың үш түрі бар:
1. Салықтар көмегімен құнсыздануға бақылау жасау.
2. Табыстарды мемлекеттік ережелер негізінде реттеу.
3.3 жақты қатынас саясаты.
Еңбек ақы төлеудің ақшалай және заттай нышандары бар. Қызметкерлерге ақшаны өзінің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін барынша тиімді пайдалану мүмкіндік беретін акшалай форма еңбек ақы төлеудегі ең басты нышандардың бірі болып саналады. Қазіргі кезде еңбек ақы төлеудің заттай нышаны сирек пайдаланылады. Еңбек төлеудің мұндай нышанын ақша айналымының бұзылуы кезінде, экономиканың тұрақсыз, гиперинфляция және құлдырау жағдайларында кең қолданамыз.
Кәсіпорында еңбек ақыны ұйымдастырудың механизмі жұмыс күшінің еңбек ақыға өзгеруінің процесін тікелей қамтып көрсетеді. Олардың қазіргі нарықтық жағдайларға қаншалықты сәйкес келетіндігі. Еңбек ақының негізгі қызметті орындауына байланысты. Еңбек ақыны ұйымдастыру арқылы нарықтық экономиканың екі қозғалушы күштері арасында әлеуметтік әріптестік қатынастардың дамуына мүмкіндік, беретін, жұмыс беруші мен қызметкердің мүдделері арасында келісімдер жасалынады.
Еңбек ақының көлеміне қызметкердің иемденетін ақшасының мөлшері ғана емес, сонымен қатар оның ол ақшаға нені сатып ала алатындығы да себепші бола алады. Сонда ақшаның сатып алу қабілеттілігі нақты еңбек ақы мен номиналдық еңбек ақының ара қатынасы арқылы анықталынады. Кәсіпорын қызметкерлерге еңбек ақыны мемлекеттің бекіткен ең төменгі деңгейінен жоғары төлеуге міндетті.
Еңбек ақы төлеу негізгі және қосымша түрлерге бөлінеді.
Негізгі еңбек ақыға мынандай төлемдер жатады:
- Мерзімдік, үдемелі және кесімді еңбек ақы төлеу кезінде орындалған жұмыстың сапасы және мөлшері үшін, пайдаланылған уақыт үшін төлемдер;
- Еңбектің қалыпты жағдайынан ауытқуымен байланысты төлемдер, яғни мерзімнен тыс жұмыстар үшін, түнгі уақыттарға, мереке күндерге және т.б. күндерде жұмыс жасағаны үшін төленетін төлемдер;
- Қызметкердің кесірінсіз тоқтап қалулар үшін төлемдер;
- Сыйлықтар, сыйлықақылы үстемелер және т.б. Қосымша еңбек ақыға ұжымдық келісім-шарттарда және еңбек туралы заңдарда қарастырылған, жұмыс жасалмаған уақыттар үшін төлемдер жатады:
- Демалыс уақыттарына ақы төлеу;
- Мемлекеттік және қоғамдық міндеттерді орындаған уақыттары үшін ақы төлеу;
- Кішкентай балалары бар аналарға жұмыстағы, үзілістері үшін ақы төлеу;
- Жасөспірімдерге белгіленген жеңілдік сағаттарға ақы төлеу.
Өнеркәсіп кәсіпорындарында тарифтік жүйені қолдану. Жұмыстың негізгі түрлерінің толық сипаттамасынан тұратын және өнеркәсіптің әрбір саласын құрастырылған тарифтік біліктілік анықтамасының негізінде жүргізіледі. Анықтаманы және оның қолдану тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітіледі.
Тарифтік мөлшерлеме (еңбек ақы) -- бұл жұмыс уақытының бірлігі үшін (сағат, күн, ай) біліктіліктің айқын күрделілігінде еңбек нормасын орындаған қызметкерлердің еңбек ақысының белгіленген мөлшері.
Тарифтік тор -- бұл разрядтардың және оған меншіктелінген тарифтік коэффициенттердің арақатынас мәні. Тарифтік тордағы разрядтардың саны және тарифтік коэффициенттер арасындағы алшақтықтар әртүрлі және олар өнеркәсіптің әртүрлі саласында орын иемденген нақты ерекшеліктермен және бөлінісінің дәрежесімен анықталған.
Өнеркәсіптің көпшілік салаларында жұмысшының біліктілігіне тәуелді саналатын, алты разрядты тарифтік торды қолдану ұсынылған.
Мамандарға, қызметшілерге және басшыларға еңбек ақы төлеу кезінде лауазымды жалақының жүйесі қолданылады. Лауазымды жалақы қызметкерлердің атқаратын қызметтеріне байланысты бекітілген еңбек ақының абсолюттік еңбек мөлшері.
Еңбек ақы деңгейі негізінен мына төмендегі факторларға байланысты:
- Кәсіпорынның шаруашылық қызметтерінің нәтижесі, оның тиімділік деңгейі;
- Кәсіпорынның кадр саясаты;
- Аймақта, облыста мамандықтары сәйкес келетін қызметкерлер арасындағы жұмыссыздық;
- Мемлекет, кәсіподақ және бәсекелестердің ықпалы (әсері);
- Қоғаммен байланысты кәсіпорындардың жалпы хал-ахуалы.
Кәсіпорында еңбек ақы жүйесін дұрыс ұйымдастыру, қызметкерлердің еңбектің түпкі нәтижесіне ең қолайлы ынталандыруға, олардың еңбек нарығында бәсекелестік, қабілетін қамтамасыз етуге, тиімділік деңгейін анағұрлым арттыруға жағдай жасайды. [2]
Еңбек ақыны үйлесімді түрде үлестеуді ұйымдастырудың мақсаты -- кәсіпорынның шаруашылық қызметтерінің жалпы нәтижесінде қызметкер қабілетінің қосқан еңбек үлесіне сәйкес келуін қамтамасыз ету, яғни еңбек өлшемі мен тұтыну өлшемінің арасында сәйкестік орнату.
Еңбек ақыны ұйымдастыру
1 сурет - Кәсіпорында еңбек ақыны ұйымдастыру тәртібі
Еңбек ақыны ұйымдастырудың негізгі принцптері:
- төлемнің еңбектің саны мен сапасына сәйкес келуін қамтамасыз ету;
- еңбек ақының кәсіпорынның салалық немесе аймақтық қатыстылығына, еңбек шарттарына, қызметкердің біліктілігіне қарай саралау;
- нақты еңбек ақыны жүйелі түрде көтермелеу, яғни, жалақының номиналды мөлшерін инфляцияға сәйкес арттыру;
Еңбек өнімділігінің өсу қарқыны еңбек ақының орташа өсу қарқынынан жоғары болуы.
Кәсіпорында еңбек ақыны ұйымдастырудың негізгі элементтері:
- еңбек ақы қорын қалыптастыру;
- еңбекті нормалау;
- тарифтік жүйені сақтау;
- еңбек ақы жүйесін және оның негізгі нысандарын анықтау.
Еңбек ақы қоры еңбек ақының және әлеуметтік сипаттағы төлемдерді қамтамасыз ету үшін белгіленген қаржы көздерінің болуын көздейді.
Еңбекті нормалау ең алдымен еңбектік сапасын бағалауға, сонымен қатар қызметкерлердің кәсіпорын қызметінің жалпы нәтижесіндегі үлестерін есепке алуға мүмкіндік береді. [3]
Тарифтік жүйе нақтылы еңбек түрлерінің өлшемі, ол әртүрлі еңбектің күрделілігі мен орындалу шарттарын бақылап отырудың негізі.
Тарифтік жүйенің негізгі элементтері:
- тарифтік кесте кәсіпорынның салалық қатыстылығына және жұмыс разрядын есепке алғанда еңбек ақыда саралауды белгілеу;
- тарифтік ставка -- бірінші разрядты еңбекке тиісті көлемнің абсолютті шамасын уақыт өлшемімен анықтау (күн ,сағат);
- тарифті-біліктілік анықтамасы, күрделілігіне қарай әр алуан жұмыс түрлерінің тиісті топтарға жіктелуі;
- еңбек ақының аудандық көрсеткіштері - әр алуан табиғи-климаттық ерекшеліктеріне қарай өмір құнының өтем айырмашылықтары;
- қоса атқарылатын кәсіби қызметке үстеме төлем -- қызмет көрсету аясын кеңейтуге, кезектен тыс жұмыстарға, мереке және демалыс күнгі жұмыстарға, зиянды, екінші және үшінші ауысым жұмыстарына және басқаларға тарифтік ставкалар бойынша қосымша төленетін төлемдер.
Еңбекті тарифтеу және тарифтелу разрядының, қызметкерлерге иемденіп кетуі қызметкердің біліктілігіне, ұсынылған талаптарымен көрсетілген.
1.2. Еңбек ақыны жоспарлау және реттеу.
Нарық жағдайында тауар ретінде еңбек өнімінің нарығы мойындаған еңбек ақы төлемі жұмсалған шығындарға емес, еңбектің нәтижесіне төленеді. Тауарларды өткізуден түскен қаражаттар тауар өндірушілердің еңбегінің саны мен сапасын бағалаудағы және олардың жеке табыстарының негізгі көін бағалаудағы жоғарғы белгі болып табылады. Қазіргі уақытта, Қазақстанда еңбек ақыны реформалау (өзгерту), мемлекеттің кепілделген ең қысқа күнелту деңгейін қамтамасыз етумен және ақы төлеудің жоғарғы деңгейінен, шектеулерді жүйелі түрде алып тастаумен байланысты. Еңбек қатынастарын реттеудің нормасы болып тарифтікі келісімнің және ұжымдық келісім-шарттың негізінде жасалған жұмыс берушілер мен кәсіподақтардың арасындағы, жұмысшылар мен қызметшілердің арасындағы еңбек ақы төлеу бойынша келісім-шарттың қағидасы табылуы керек.
Реформада міндетті төлемге жататын мемлекеттік әлеуметтік норматив тәрізді еңбек ақының ең аз мөлшері бекітілген. Ең төменгі еңбек ақы ең төменгі тұтыну бюджетінің негізінде тағайындалады және әлеуметтік факторларға байланысты сараланады. [4]
Ең төменгі еңбек ақының экономикалық мағынасы өнімді еңбектегі және жұмыс күшін ұдайы өндірудегі жұмысшының қабілеттілігін қолдануды білдіреді. Экономиканың барлық салаларына бірыңғай тарифтік тор еңгізу керек туралы еңбек ақыны төлеудің сұрақтарымен Үкімет қанша айналысса да, еңбек ақы ұйымдастырудағы кемшіліктердің пайда болуы заң және нормативтік актілердің жоқ болуына байланысты. Әрине, мұнымен барлық мәселе шешіле қоймайды, сондықтан еңбектің мәртебесін көтеретін, мамандардың және ғалымдардың бірлескен күштерінің көмегімен еңбек ақының жолдарын дұрыс анықтай аламыз.
Еңбекшілер табысын кепілденген деңгейін қорғауды жүзеге асыратын бірыңғай тарифтік тор еңбек ақы төлеу реформасының негізі болып табылады.
Осының нәтижесінде, оның базалық бөлігі болып, халық, шаруашылығының саласындағы әрбір жұмысшыға кепілденген минималдық еңбек ақы табылады. Еңбек ақының екінші бөлігі (бонустар, өтемдік және тағы да басқа төлемдер) ұйымдарда, кәсіпорындарда және салаларда балдық жүйемен бағаланатын, разрядқа, біліктілік топқа, атаққа және дәрежеге байланысты, жұмысшылардың еңбек стаждарына, біліктіліктеріне, қабілеттіліктеріне және қолда бар ақшалардың мөлшеріне байланысты төленеді.
Бірыңғай тарифтік тор халық шаруашылығындағы кызметкерлердің барлық дәрежесіне қосылған болатын.
Бірыңғай тарифтік тордағы бірінші разрядтағы жұмысшылардан бастап, басшылардан аяқталады, қызметкерлерінің разрядтарының тарифтік коэффициенттерінің мәтіні көрсетіледі.
Кесте 2 Еңбек ақы төлеудің разрядтары коэфиценттері
Еңбек ақы төлеудің разрядтары
Тарифтік коэффициенттер
1
1,0
2
1,07
3
1,15
4
1,24
5
1,33
6
1,43
7
1,54
8
1,66
9
1,78
10
1,91
11
2,05
12
2,20
13
2,37
14
2,55
15
2,74
16
2,95
17
3,17
18
3,41
19
3,67
20
3,94
21
4,24
Бірыңғай тарифтік торда 21 тарифтік разряд бар. 21 тарифтік разряд халық шаруашылығында жұмыс істейтін барлық қызметкерлерге таратылады. 21 тарифтік разряд шаруашылықтағы жүргізу нысанына, меншік нысанына және бюджеттік ұйымдарға тәуелсіз барлық кәсіпорындарға арналған:
1-8 разрядтар бойынша -- жұмысшыларға төлем;
6-15 разрядтар бойынша-сызықтық қызметкерлер;
4-11 разрядтар бойынша - орта білімді мамандар;
7-15 разрядтар бойынша-жоғары білімді мамандар
10-20 разрядтар бойынша - кәсіпорынның басшылары, бөлімдердің, функционалдық қызметтердің басшылары;
9-21 разрядтар бойынша -- ғылыми қызметкерлер.
Жұмысшылардың дәрежесі халық шаруашылығының барлық саласындағы еңбек процесінде орындалған жалпы қызметтердің бағдарына байланысты болған соң, жұмысшылардың дәрежесі бір топта көрсетіледі.
Қазақстан Республикасындағы бюджеттік салаларындағы қызметкерлердің еңбек ақыларына арналған бірыңғай тарифтік тор қызметкерлердің дәрежесін, міндетін, разрядтар санын (21) және разрядтарға қатысты тарифтік коэффициенттерін көрсете отырып, әр түрлі топтардағы қызметкерлердің еңбек ақысындағы ара-қатынастардың мәтінін көрсетеді. [5]
Тарифтік торға тарифтік коэффициенттердің абсолюттік және салыстырмалы өсуі, разрядтардың саны және диапазон (ауқым) жатады.
Қазақстанда экономикалық реформаны жүргізу кезінде, кәсіпорындарға еңбек ақы төлемдерін өздері еркін реттеген. Мемлекеттің бюджет саласындағы қызметкерлерге еңбек ақы төлеу бойынша бірыңғай тарифтік тор көрсетілген. Еңбек ақы күрделі еңбекті жақсы ынталандыру үшін, кәсіпорындарда жауапкершіліктің деңгейі, орындалатын жұмыстың күрделілігі, қызметкердің біліктілігі және еңбек ақының деңгейі арасындағы тікелей байланыстарды орнатқан.
Сонымен Қазақстанның қазіргі жағдайында, еңбек ақыны реттеудің және жоспарлаудың сұрақтарын шешуде мына есептерге көңіл аударылуы қажет:
- кәсіпорынның нарықтық қызметінің және оның пайдалылығының нәтижесі;
- кәсіпорынның кадрлық саясатының есебі;
- мамандыққа байланысты қызметкерлердің, арасындағы, облыстар, аймақтар арасындағы жұмыссыздықтың деңгейі;
- кәсіподақтардың бәсекелестердің және мемлекеттердің әсерлері;
- байланыс саласындағы кәсіпорындардың саясаттары және т.б.
Кәсіпорындарды еңбек ақыны төлеуді оңтайлы ұйымдастыру қызметкерлердің қызметін және еңбектің нәтижелерін ынталандыруға, өнімнің рентабельділігін және пайдалылығын, дайын өнім және еңбек нарығының бәсекеге кабілеттілігін қамтуға мүмкіндік береді.
Еңбек ақы төлеудің оңтайлы ұйымдастырылуының мақсаты -- кәсіпорынның шаруашылық қызметінің, нәтижесіндегі қызметкердің еңбектік салымы мен еңбек ақы төлеу шамасының арасындағы сәйкестілікті қамтамасыз ету, яғни тұтыну шамасы мен еңбек шамасы арасындағы сәйкестікті бекіту.
Көптеген қазақстандық кәсіпорындарда еңбек ақы төлеуді ұйымдастыруының негізіне мынадай басты қағидалар тиісті:
- еңбектің саны мен сапасына байланысты еңбек ақыны жүзеге асыру;
- кәсіпорынның салалық және аймақтың қажеттіліктеріне, еңбек жағдайына, қызметкердің біліктілігіне байланысты еңбек ақыны саралау;
ІІ Түркістан жарық-тазалық ЖШС мекемесінде еңбек ақы есебін ұйымдастыру
2.1 Еңбек ақыны ұйымдастыруда еңбек төлемінің жүйесі мен нысаны
Жалақы - бұл еңбек үшін төлем,оны еңбек келісім шартында және қызмет нұсқауында белгіленген көлеміне сай еңбеккерлер орындаған жұмысы үшін алады. [10]
Еңбек тиімділігін арттырудың әртүрлі ынталандыру жолдары бар, атап айтқанда: сыйлық, үстеме, кепілдік төлемдері. Жұмыс беруші нақты жағдайын ескере отырып, Еңбек ақы төлеу туралы ережесін дербес әзірлей алады, сондай - ақ онда еңбеккерлердің категориясын, жұмыс уақытының тәртібін, Қызметкерлер туралы ережесін белгілей алады. Аталған ереже жұмыс берушіге еңбек тәртібін ұйымдастыру мен еңбек келісім - шартын жасау үшін ғана емес, сондай - ақ, ол шығыстар мен ұсталымдарды негіздеу үшін қажет. Төлем жеке және ұжымдық еңбек нәтижесі бойынша жасалуы мүмкін.
Өндіріс пен құрылыста халық шаруашылығының басқа да салаларынды еңбек ақы есептеудің және оны төлеудің екі түрі қолданылады. Шаруашылық субъектілерінде барлық жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбек ақы төлеу және есептеу үшін еңбек ақының: мерзімді (істеген күніне қарай төлеу ) және кесімді (өнім санына қарай ақы төлеу) түрлері қолданады.
Мерзімді еңбек ақысы деп, нақты істеген уақыты үшін еңбек ақының мөлшері немесе тарифтік мөлшерлемесі бойынша еңбеккерлерге есептелінетін жалақының нысанын айтады. Мерзімдік еңбек ақы инженерлік - техникалық жұмыстағы жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбек ақы төлеуге негізделген. Өндірген өнімі мен істеген жұмысын мөлшерлеуге болмайтын, яғни атқарған жұмысының көлемі мен санын анықтау мүмкін емес жұмысшылар мен қызметкерлерге мерзімдік еңбек ақы төленеді. [11]
Мерзімдік еңбек ақының нысаны жай мерзімдік және сыйақылық - мерзімдік болып бөлінеді.
Жай мерзімді жүйесі бойынша - жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбек ақы жұмыс істеген уақытына тарифте немесе штатта көрсетілген мөлшері бойынша көрсетіледі.
Сыйақылық - мерзімдік жүйесі бойынша - жұмысшылар мен қызметкерлерге олардың тарифте немесе штатта көрсетілген тұрақты еңбек ақысына қосымша олардың өндірген өнімдердің көлеміне, санына, сапасына және тағы да басқа көрсеткіштердің өсуіне қарай сыйақы беру болып табылады.
Мерзімді еңбек ақыны есептеу. Мерзімдік еңбек ақыға жұмысшылар мен қызметкерлердің түнгі уақытта істеген жұмысына есептелінетін қосымша төлем, мерзімінен тыс уақытта істеген жұмысына есептелінетін қосымша төлем, демалыс немее қосымша мейрам күніне төленетін төлемдер, жұмыстың ауыырлығы мен зияндығыына төленетін қосымша төлем, біреудің орнына жұмысты атқарғаны үшін төленетін төлем, т.б. төлемдер және өзіне белгіленген жұмыс уақытында істегеніне есептелінедін төлемдер жатқызылады.
Халық шаруашылық саласындағы шаруашылық субъектілерінде қызметкерлерге төленетін мерзімдік еңбек ақы толтырылған табельдердің негізінде ай бойындағы қызмет атқарған уақыт есептелінеді. Негізінде мерзімдік еңбек ақы бойынша есеп айырысатын уақыт есебіне календарлық ай, немесе күн, сағат алынады. Егер тұрақты еңбек ақы алатын жұмысшы қызметкерлер толық бір ай қызмет атқаратын немесе жұмыс істеген болса, онда оларға штаттық кестеде қаралған немесе шаруашылық субъектісінің басшылығы бекіткен мөлшерде еңбек ақы сомасы толығымен төленеді. Егер ай сайын тұрақты мөлшерде еңбек ақы алатын жұмыскерлер мен қызметкерлер есепті айда бірнеше күн жұмысқа немесе қызметке келе алмай қалған болса онда оларға төленуге тиісті еңбек ақы сомасы ол жұмысшы - қызметкерлердің толық ай жұмыс істеуіне тиісті белгіленген соманы сол айдағы жұмыс күндерінің санына бөліп алынған нәтижені, яғни сол айдағы бір күнге тиісті еңбек ақы сомасын сол айдағы жұмысшы - қызметкердің жұмыс істеген күндерінің санына көбейту арқылы табылады. [12]
Мысалы, Қызметкердің лауазымды мөлшерлі еңбек ақысы 15000 т тең болды. Ол 23 күн жұмыс күні орнына 16 жұмыс күндерінің уақытын атқарады. Одан соң қызметкер демалысқа шығып кетеді. Есепті айдың 1 күндік орташа еңбек ақысы 653 т құрады (1500023). Уақыт бойынша еңбек ақы (демалыс ақысыз) 10 448 теңгені (400*16) құрайды.
2.Кесімді еңбек ақы төлеген кезде алдын - ала белгілегіп қойған деңгейде әзірленген өнімнің немесе орындалған жұмыстың әрбір бірлігіне есептейді (дана, киллограм т.б.). Еңбек ақы есептеудің және төлеудің кесімді түрін қолданғанда жұмысшы - қызметкерлерге тиісті еңбек ақы, олардың өндірген өнімінің көлемін немесе санын тариф бойынша белгіленген өлшем бірлігіне қарастырылған яғни белгіленген кесімді бағаға көбейту арқылы табылады. Кесімді баға белгіленген жұмыс уақытында өндірілуге тиісті өнім көлемі мен сапасына негізделіп белгіленеді. Уақыт мөлшері бір жұмысты орындауға керекті, яғни қажет болатын, адамсағат, адамкүн өлшемінде көрсетілетін уақыт болып саналады. Өнім өндіру мөлшері жұмысшылар мен қызметкерлердің белгілі бір уақыт ішінде жасап шығарылатын, өндірілетін өнімнің саны және көлемімен анықталады.
Кесімді еңбек ақының мынадай жүйелері бар:
1. Тікелей кесімді;
2. Кесімді сыйлықты;
3. Үдемелі;
4. Акордтық;
5. Жанама кесімді;
Тікелей кесімді еңбек ақы жүйесі әрбір өнім бірлігі бойынша бағасын
қою арқылы белгілінеді. Бұл жүйе бойынша еңбек ақы мөлшері - бұл құжатта көрсетілген, өндірілген өнімнің санын сол өнімнің бір данасына қарастырылған яғни белгіленген еңбек бағасына көбейту арқылы табады.
Кесімді - сыйлық - бұл қосымша марапаттау төлемін қарастырады, белгіленген көрсеткішті орындаған кезде пайдаланады.
Кесімді - прогрессивті еңбек ақы төлемі.Еңбек төлемінің бұл жүйесі жұмысшылардың белгіленген нормадан артық өндіргені үшін көтермелеу ретінде пайдаланады. Норма мөлшерінде дайындалған өнім үшін жұмысшыларға төлемді тікелей кесімді бағалар бойынша есептейді, ал нормадан асыра дайындалған өнім үшін үдемелі бағалар бойынша есептейді.
Еңбек ақы төлемінің аккортық жүйесі. Бұл жүйеде жұмысшылардың еңбек төлемін нормаланған тапсырманың немесе жұмыс көлемінің (уақытын, өндірім нормаларының) орындалуы және алдын ала кешендік жұмыстың тұтастай орындалуына белгіленген жалпы кесімдік бағасы (расценкасы) бойынша анықтайды. Еңбек төлемінің бұл жүйесі жұмысшылардың бөлек топтары немесе бригадалардың бөлек ұжымдары үшін өнімділігін арттыруды және жұмыстың орындалу мерзімдерін қысқартуда, олардың материалдық ынталылығын күшейтуге ықпал ету үшін пайдаланады. [13]
Жанама кесімді еңбек ақы төлемі. Мұнда қосалқы және басқа да жұмысшылардың еңбек төлемі қызмет көрсететін учаскінің, цехтың негізгі жұмысшылардың төлем - ақысына шаққандағы процентімен анықталады.
Кесімді еңбек ақыны есептеу. Шаруашылық субъектісінде кесімді еңбек ақы төлеу жүйесі бойынша - қызметкерлердің еңбек ақысы өндірген өнімдер мен істелінген жұмыстың саны мен көлемдері жайлы жазылған алғашқы құжаттар бойынша есептелінеді. Ол үшін алғашқы құжаттарда көрсетілген өндіріліп шығарылған өнімдер мен істелінген жұмыстардың және дайындалған детальдардың, сондай - ақ тағы да басқа операциялардың жалпы саны мен көлемі, олардың бір данасының жасап шығаруға, өндіруге белгіленген бағаға көбейтеді. [14]
Шаруашылық субъектісінде тапсырманы жеке адам орындаған, яғни операция немесе өнім өндіру басынан аяғына дейін бір жұмысшы - қызметкердің қолынан өтетін жағдайда мүндай әдісті қолдану ыңғайлы болып табылады. Кесімді еңбек ақы жұмысшы - қызметкердің бригада бойынша істеген жұмысына төленетін жағдайда жоғарыда аталған алғашқы құжаттарға әр жұмысшы - қызметкердің жұмыс істеген уақыттары, мамандық дәрежесі, бригада болып өндірілген өнімдері мен істелінген жұмыстардың көлемі мен сандары және олардың бір данасын жасауға, өндіруге белгіленген бағасы көрсетіліп жазылады. Жалпы бригада бойынша өндірілген өнімдер мен істелінген жұмыстардың сандары мен көлемдерін, олардың бір данасын өндіріп шығаруға белгіленген бағаға көбейту арқылы сол бригада мүшелерінің еңбек ақысы есептелініп шығарылады. Бригаданың жалпы тыбысы жұмысшы - қызметкердің арасында олардың мамандық дәрежесіне және жұмыс істеген уақытына сәйкес бөлінеді. Ол үшін алдымен барлық бригада мүшелерінің жұмысқа қатысқан уақыты табылады. Содан соң жұмысшы қызметкерлердің мамандық дәрежесіне сәйкес тариф бойынша бір сағатқа белгіленген еңбек ақы мөлшері олардың жұмыс істеген сағаты санына көбейтіледі. Осының нәтижесінде бригада мүшелерінің әрқайсысының тариф бойынша есептелінетін еңбек ақысының жалпы сомасы табылады. Алғашқы құжаттар бойынша есептелінген бригада мүшелеріне тиісті еңбек ақы сомасының тариф бойынша есептелінген еңбек ақының жалпы сомасының қосындысына қатынасы қосымша табыс коэффиценті болып табылады. Осыдан кейін тариф бойынша жұмысшы қызметкерлердің әрқайсысына есептелінген еңбек ақы самасы осы коэффицентке көбейтіліп, әр жұмысшы - қызметкердің орындаған жұмыстары мен өндірген өнімдердің саны мен оның мамандық дәрежесіне байланысты еңбек ақысы табылады.
Мысалы, Жұмысшының бір сағаттық тарифтік мөлшерлемесі 50 теңге. Өнімнің бір бірлігін жасаудың уақыт нормасы 30 минут. Өнім бірлігінің еңбек ақы мөлшері 25 теңге (50*3060). Бір айда 400 бірлік жасалды. Жұмыс көлемі бойынша еңбек ақы (25 * 400) = 10000 теңгені құрады.
Егер шаруашылық субъектісінде өнім өндірудің тапсырмасын артығымен орындағаны, жұмыс істеу барысында ақау жіберменгені, күрделі де қиын жұмысты атқарғаны, тағы басқалар үшін сыйақы беретін болса, ол сома бригаданың жұмысшы - қызметкердің арасында олардың кесімді еңбек ақы сомасына пропорционалды түрде бөлінеді. Кейбір жұмысшы - қызметкер бір айдың ішінде бірнеше бригаданың құрамында жұмыс атқаруы мүмкін. Мұндай жағдайда әрбір жұмысшы өзінің істеген жұмыстары туралы мәліметтер жазады. Осы деректі мәліметтер негізінде сол жұмысшы - қызметкердің есепті айдағы еңбек ақысы есептеліп шығарады. Шаруашылық субъектісіндегі жұмысшылар мен қызметкерлерге негізгі деп аталатын кесімді және мерзімді еңбек ақыдан басқа әр түрлі қосымша еңбек ақы болып табылатын бір жолғы сыйлықтар мен жәрдем төленуі мүмкін. [15]
Ынталандыру сипаттағы төлемдер. Өндіріс тиімділігін және орындалатын жұмыстың сапасын арттыру мақсатында еңбеккерлердің материалдық мүддесін күшейту үшін сыйлық пен марапаттау жүйесін енгізу керек, ал ол жыл соңының нәтижесі бойынша және басқа да көрсеткіштер бойынша берілуі мүмкін.
Жұмысшыларға жұмыстың негізгі нәтижелері үшін сыйлық беру мынадай көрсеткіштері бойынша жүзеге асырылады: еңбек өнімділігіне, өнім сапасының арттылуына және өндірістің соңғы нәтижелерінің жақсаруына байланысты болады. Сыйлықтардың мөлшеріне істеген жұмыстарының маңыздылығы мен күрделігіне қарай жұмысшылардың кәсіптері мен топтары бойынша сараланып белгіленеді. Бригада ұжымдары бүкіл бригада ұжымының жұмыс нәтижелері үшін төленетін қаражат мөлшерінде бригаданың әрбір мүшесіне жұмыстың жалпы нәтижелеріне қосқан нақты үлесін, еңбек тәртібі мен ішкі тәртіп ережелерін сақталуын ескере отырып, сыйлықтардың мөлшерін анықтауға құқылы. Сыйлық, әдетте,айлық жұмыс нәтижелері бойынша беріледі.
Басшы қызметкерлерге, мамандарға және қызметкерлерге сыйлық беру. Бұл категорияға сыйлық кәсіпорын шаруашылық қызметінің негізгі нәтижелері үшін беріледі. Кәсіпорын қызметкерлеріне: басшы қызметкерлерге бүтіндей алғанда кәсіпорын жұмысының нәтижелері үшін; басқару аппараты қызметкерлеріне - бөлімшелердің, басқару аппаратының қызметінің қорытындыларын немесе жекелеген еңбек көрсеткіштерін ескере отырып, бүтіндей алғанда кәсіпорын жұмысының нәтижелері үшін; құрлымдық кәсіпорындардың қызметкерлеріне осы бөлімшелердің жұмыс нәтижелері үшін сыйлық беріледі.
2.3 Еңбек ақы жүйесінде орташа жалақы, қосымша жалақыны есептеудің әдістемесі
Орташа жалақыны есептеудің бірыңғай ережесі 15.05.2007 ж. ҚР Еңбек кодексіне сәйкес әзірлеген және орташа жалақыны есептеудің бірыңғай тәртібін белгілейді. Орташа жалақы дегеніміз - қызметкерлерге оның жалақысының сақталатытына кепілдік берілетін кезеңде қызметкерге жұмыс беруші есептейтін және төлейтін ақша қаражатының сомасы. [16]
Орташа жалақыны есептеу үшін заңнамаға сәйкес төлеуі тиіс еңбек ақыға байланысты болған жағдайдың алдындағы күнтізбелік 12 ай (1-нен 1-не дейінгі күндер) есепті кезең болып табылады. Есепті кезең дегеніміз ұзақтығы күнтізбелік он екі айдан кем істеген болса, нақты жұмыс істеген аралығы болып табылады. Қызметкердің демалысқа шығуы, жеке еңбек келісім шартын тоқтату немесе бұзуы, еңбекке уақытша жарамсыздығы, жүктілігі мен босануы және орташа жалақының Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес еңбекке уақытша жарамсыздығына, жүктілігі мен босануы бойынша әлеуметтік жәрдемақысының, бала асырап алған әйелдерге берілетін әлеуметтік жәрдемақысының сақталуымен немесе төленуімен байланысты басқа да жағдайлар жатады. Есепті кезеңнен республикада белгіленген мынадай мейрам күндері алынып тастайды.
Қызметкердің орташа жалақысын анықтау үшін орташа күндік табыс не орташа сағаттық табыс пайдаланады. Бес күндік те, алты күндік те жұмыс аптасы кезінде орташа жалақыны есептеу тиісті есепті кезең үшін еңбекке ақы төлеу жүйесінде көзделген қосымшалар мен үстемақылар, сыйлықтар және тұрақты сипаттағы басқа да ынталандыру төлемдері есекеріледі. Бұл төлемдер нақты алған уақыт бойынша емес, есептелінген уақыт бойынша қосылады: еңбекке ақы төлеу мен сыйлық беру жүйесінде, сондай - ақ материалдық көтермелеудің басқа да нысандарында көзделген тоқсандық, жарты жылдық, жылдық сыйлықтар немесе еңбек сіңірген жылдары үшін, жыл қорытындысы бойынша сыйақылар тиісінше есеп айырысу кезеңінің әрбір айына 13, 16, 112 мөлшерінде есептелінеді; айлық сыйлықтар есепті кезеңнің әр бір айы үшін біреуден аспауы тиіс. Есеп айырысу кезеңіне сай келетін уақыт жұмыспен толық өтелмеген жағдайларда, сыйлықтар мен ынталандыру сипатындағы басқа да төлемдер орташа жалақыны есептеген кезде есеп айырысу кезеңіндегі жұмыс істеген уақытына тепе - тең есекеріледі.
Жұмыс уақытын жиынтық есептеу кезінде қызметкердің орташа жалақысын есептеу үшін орташа сағаттық табыс қолданылады. Орташа сағаттық табысты есеп айырысу кезеңінде есептелінген орташа жалақының сомасын заңда белгіленген күнтізбе бойынша және керісінше бес күндік немесе алты күндік жұмыс аптасы жұмыс уақытының теңгеріміне орай осы кезеңдегі жұмыс сағаттарының санына бөлу жолымен анықталады. [17]
Егер есеп айырысу кезеңі жұмыспен толық өтелмесе, орташа күндік табыс есеп айырысу кезеңінде еептелінген жалақының сомасын жұмыс істеген уақытқа сай келетін күнтізбе бойынша бес күндік немесе алты күндік жұмыс аптасының нақты жұмыс күндері санына бөлу арқылы анықталады. Егер есеп айырысу кезеңінде қызметкер табыс таппаған болса, онда орташа жалақы сол жұмыс берушіде жұмыс істеген он екі айы не нақты жұмыс істеген уақыты үшін жалақысына орай есептелінеді.
Қызметкердің нақты орташа жалақысы орташа күндік немесе сағаттық табысты төленуге жатататын жұмыс күндеріне көбейту жолымен анықталады. [18]
Орташа жалақыны есептеген кезде мына төлемдер есепке алынбайды:
жыл сайынғы еңбек демалысы үшін берілген компенсация;
еңбекке уақытша жарамсыздығына, екі қабат және бала табуына байланысты берілген жәрдем ақылар;
қызмет бабы бойынша іс сапарға берілген компенсациялар және оларға қосылып берілетін ұстемелер мен қосымша төлемдер;
денсаулықты жақсартатын шараларға берілетін жәрдем ақылар;
дала жұмыстарымен шұғылданатын еңбеккерлердің алатын үлесі;
басқа жарлерге қызмет бабы бойынша ауысқан кезде алатын компенсация;
тарптардың келісімдері бойынша, өндірістік мақсат үшін жеке транспорт пайдаланған кезде төленетін компенсация;
материалды көмектер;
арнайы берілген киімдер, аяқ киімдер, алғашқы медициналық көмектер, сабын, сүт т.б. құндылықтардың құны;
бір жолғы берілу мақтау сыйлығы;
жалақыны кешіктіріп төлегені үшін жұмыс берушінің еңбеккерлерге төленген өсімі;
еңбеккерлердің мамандығын көтеру үшін оқумен байланысты шығындар;
конкурста және басқа да жарыстарды жүлделі орындарды алғаны үшін төленетін ақшалай наградалар.
Орташа жалақыны сақтау мен төлеуде мынадай жағдайлар көзделген.
Еңбек кодексінде орташа жалақыны:
өндірістік қажеттілік жағдайында басқа жұмысқа уақытша ауыстырған жағдайында;
денсаулық жағдайы бойынша басқа жұмысқа ауыстырған жағдайда;
жұмыс беруші қызметкерді жұмытан заңсыз шеттеткен жағдайда;
жыл сайынғы ақылы еңбек демалысы берілген кезде;
қызметкерлерге мемлекеттік және қоғамдық міндеттерді орындағаны үшін аталған міндеттерді орындайтын жері бойынша, бірақ негізгі жұмыс орындағаны орташа жалақыынан төмен емес жалақы төленеді;
ұжымдық шартқа сәйкес кезеңдік медициналық тексерулерден өтуге міндетті қызметкерлер олардан өткен уақытта жұмыс берушінің қаражаты есебінен;
жұмыс беруші қызметкерді жеке және ұжымдық қорғану құралдарымен, арнаулы киіммен қамтамасыз етпеген, сол себепті қызметкер еңбек міндеттерін орындауды тоқтатқан жағдайда сақау көзделген.
Еңбек кодексіне сәйкес орташа жалақыны есептеудің жағдайларында (медициналық) қорытынды негізінде қызметкердің денсаулық жағдайына қайшы келетін жұмысты атқаруға еңбек шартының жасалуы, адамды белгілі бір қызметті атқару құқығынан айырған заңды күшіне енген сот үкімін немесе шешім бұза отырып жұмысты орындауға еңбек шартының жаласынуы; белгіленген тәртіппен шетелдік жұмыс күшін тартуға рұқсат алмай немесе Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген шектеулерді немесе алып тастауларды сақтамай, шетелдік азаматтарынмен және азаматтығы жоқ адамдармен еңбек шартының жасалынуы) өтемақы төлемдерін, жұмысынан айырылуына байланысты берілетін төлемдерін,еңбекке уақытша жарамсыздық бойынша әлеуметтік жәрдемақылар төлемін, қызметкерлердің материалдық жауапкершілігінің шегін анықтау үшін көзделген. [19]
Бұрын қолданылған, ҚР Үкіметінің 29.12.2000ж № 1942 қаулысымен бекітілген Қызметкерлердің орташа жалақысын есептеу тәртібі туралы Нұсқаулықта орташа жалақының сақталатын уақытты есепті кезеңнен шығарып тастау керек екендігі көрсетілмеген. Онда орташа жалақыны есептеу кезінде есепті кезеңнен жұмыс істелмеген уақыт және қыметкерге Еңбек кодексіне сәйкес жалақы төленетін және сақталатын жұмыс істелмеген уақыт үшін сол кезеңде есептелген сома шығарып тасталады деп айқын көрсетілген.
Мысалы, қызметкерге 2007жылғы 1 ақпанан 2008 жылғы 1 ақпанға дейінгі жұмыс кезеңі үшін 2008 жылғы 1 ақпаннан ұзақтығы 28 күнтізбелік күн болатын еңбек демалысы берілді. Есепті кезеңде ол одан бұрыңғы жұмыс жылы үшін 2007 жылғы қыркүйектің 1-нен 28-не дейін кезекті еңбек демалысында болып, оған 55 000 теңге демалыс ақысы есептелді. Еңбек кодексіне сәйкес есепті кезеңдегі - күнтізбелік он екі айдағы (2007 жылғы 1 ақпаннан 2008 жылғы 1 ақпанға дейінгі) орташа жалақыны есептеу кезінде жұмыс істелмеген уақыт (28 күнтізбелік күн болатын еңбек демалысы)және жұмыс істелмеген уақыт үшін сол кезеңде есептелген сома (55 000 теңге) шығарып тасталуға тиіс.
Біркүндік (сағаттық) орташа жалақы барлық жағдайларда есепті кезеңде есептелген жалақы сомасын тиісінше бекүндік немесе алтыкүндік жұмыс аптасы кезіндегі жұмыс уақытының балансын негізгі ала отырып анықталады. Ал егер есепті кезеңде толық жұмыс істелген болса, біркүндік (сағаттық) орташа жалақы жұмыс істелген уақыт үшін тиісінше бескүндік немесе алтыкүндік жұмыс аптасы кезіндегі ол жұмыс істелген уақытқа келетін жұмыс күндерінің анына бөлу жолымен анықталады. Ал егер есепті кезеңдегі жалақы есептелмеген болса, біркүндік орташа жалақы есепті кезеңнен бұрыңғы он екі ай ішіндегі, не ол жұмыс берушіде нақты жұмыс істелген, есепті кезеңнен бұрыңғы кезеңдегі жұмыс үшін есептелген жалақы сомасын тиісінші бескүндік немесе алтыкүндік жұмыс аптасы кезіндегі сол жұмыс істелген уақытқа келетін жұмыс күндерінің санына бөлу жолымен анықталады.
Еңбек ақыға қосымша жалақыны есептеу және демалыс ақысын есептеудің әдістемелік ерекшеліктері. Бірнеше қызметті қатарынан атқарған кезде немесе уақытша жұмысқа келмегендердің міндетін атқарған кезде қосымша төлем жасалады. Егер олар бір ұйымның шеңберінде жұмыс істейтін болса, еңбеккерлердің негізгі міндетінен босатпай, оларға қосымша міндеттемелер жүктеледі. Оның мөлшері жұмыс берушімен жұмысты атқаратын еңбеккерлердің келісім бойынша анықталады. Егер де уақытша жұмысқа келмегендердің міндетін атқарса, онда олардың айлықтарының айырмасы алынады және айлығындағы айырмаға ынталандыру төлемі жасалмайды. Егер ол ваканттық қызметте болса, онда ол уақытша жұмысқа келмеген болып саналмайды. [20]
Түнгі уақыттағы жұмыс үшін еңбек ақы. Түнгі уақыт кешкі 22 сағаттан бастап, таңғы 6 - ға дейін созылады. Бүкіл жұмысының 50% түнгі алмасуға келсе, онда ол түнгі уақытта жұмыс істеген болып саналады. Өнеркәсіптік шаруашалық субъектісінде мерзімді еңбек ақы алатын жұмысшы - қызметкерлердің түнгі уақытта жұмыс істеген уақытының әрбір сағатына тариф бойынша белгіленген бір сағаттық еңбек ақының 20% мөлшерінде қосымша төлем төленеді. Халық шаруашылығының басқа салаларында жұмыс істейтін жұмысшы қызметкерлерге түнгі уақыттағы жұмысына төленетін қосымша төлем яғни қосымша еңбек ақы мөлшері түнгі уақыттағы жұмыс істеген әрбір сағаты үшін мынадай тәртіппен есептеліп төленеді.
Нормадан артық жұмыс істегені үшін еңбек ақы. Нормадан артық жұмыс істегені үшін жарты тарифтік мөлшерлеменің деңгейінде қосымша төлем жасалады. Кез келген жұмыс беруші аптасына 40 сағат жұмыс уақыты етіп белгілейді. Ал жеке және ұжымдық келісім - шартта бұл одан да төмен болып белгіленуі мүмкін. Егер де кәсіпорын бір аптаның алты күнін 7 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
І Еңбек ақы есебін ұйымдастырудың теориялық негіздері
1.1 Еңбек ақы төлеудің маңызы, түрлері жэне оларды ұйымдастыру
1.2. Еңбек ақыны жоспарлау және реттеу
ІІ Түркістан жарық-тазалық ЖШС мекемесінде еңбек ақы есебін ұйымдастыру
2.1 Еңбек ақыны ұйымдастыруда еңбек төлемінің жүйесі мен нысаны
0.2 Еңбек ақы жүйесінде орташа жалақы, қосымша жалақыны есептеудің әдістемесі
0.3 Еңбек ақы жүйесінде орташа жалақы, қосымша жалақыны есептеудің әдістемесі
ІІІ Түркістан жарық-тазалық ЖШС еңбек ақы бойынша негізі экономикалық көрсеткіштерін талдау және аудиторлық тексеру
3.1 Түркістан жарық-тазалық ЖШС мекеме жұмысшыларының жұмыс уақытын пайдаланудың тиімділігін талдау
Қорытынды
Пйдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Еңбек ақы жөніндегі саясат кәсіпорында басқарудың құрамды бөлігі болып табылады және оның қызметінің тиімділігі оған елеулі ықпал етеді. Себебі, еңбек ақы жұмыс күшін тиімді пайдаланудағы ынталандырудың маңыздысының бірі. Міне, сондықтан да, мұны еш уақытта да естен шығаруға болмайды.
Еңбек ақы бұл - мемлекет белгіленген нормаларға сәйкес түпкі нәтижелеріне, санына және сапасына байланысты еңбектері үшін жұмысшылар мен қызметкерлерге кәсіпорындар, мекемелер және ұйымдар төлейтін ақшалай төлем. Қалыпты жағдайда еңбек ақы қажетті өнімнің құнына, тең және оның ақшалай түрі болып табылады. Былайша айтуға болады -- еңбек ақы кәсіпорын қызметкерлерінің жалақысына баратын өнім өндіруге және сатуға кеткен шығындардың бір бөлігі.
Батыстың экономикасы дамыған елдерде бұл ұғым "еңбек ақы" және "ақшалай сыйақы" түрінде болады. Әдетте еңбек ақы қызметкерлердің дене еңбегін, ал ақшалай сыйақы ой еңбегін марапаттауға арналған. Бұл екі фактор әлеуметтік жағынан қарағанда, бір-біріне өте жақын ұғым, бірақ олардың өзгешелігі де бар. Жалақы қысқа мерзімді шектеулі (1 күн, 1 ай) болады және оның деңгейі кәсіпорын немесе жұмыс берушінің өзара келісімдерінде анықталады.
Ал ақшалай сыйақы болса, оның төлемдері едәуір ұзақ мерзім ішінде жүзеге асады, мөлшері жеке келіссөздер арқылы белгіленеді.
Еңбек ақы төлеудің негізінде еңбек ақы төлеудің шекті өнімділігімен шектелінетін, өндіріс факторы ретіндегі еңбектің құны жатыр. Шекті өнімділік теориясына сәйкес қызметкер еңбек ақының орнын толтыратын өнім өндіруге міндетті, олай болса еңбек ақы қызметкердің еңбек тиімділігіне тәуелді. Әлеуметтік-экономикалық категория бойынша еңбек ақының маңызын қызметкерлер мен жұмыс берушілер үшін қарастыру қажет.
Қызметкер үшін еңбек ақы оның жеке табысының негізгі және басты бөлігі болып табылады, сонымен қатар еңбек ақы қызметкерлердің және оның жанұя мүшесінде адамдардың әлауқат деңгейін жоғарылататын құрал болып саналады.
Осыдан еңбек ақының ынталандырушы ролі алынатын сыйақының көлемін көбейту үшін еңбек нәтижесін, жақсартудан тұрады.
Жұмыс беруші үшін еңбек ақы өндіріс шығындары болып, саналады. Жұмыс беруші әсіресе бұйымның бірлігіне кететін шығындарды барынша азайтуға тырысады.
Еңбек ақы кәсіпорын қызметкерлері үшін маңызды ынта және еңбек төлемінің нышаны болып табылғандықтан ұдайы өндірістік және уәждемелік қызмет атқарады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты - еңбек ақы есебі, оны талдау, аудит жүргізу және еңбек ақы есебінің жетілдіру жолдарын зерттеу. Атап айтқанда:
- еңбек ақы түрлері мен нысандары;
- еңбек ақыны аудару тәртібі және одан алынатын ұсталымдарды анықтау;
- еңбек ақысын төлеу және оны ұйымдастыру жолдарымен танысу;
- еңбек ақы аудитін жүргізу тәртібін қарастыру;
- еңбек ақының категорияларының маңызын анықтап алу;
- бүгінгі заманғы халық шаруашылығындағы еңбек ақы жағдайын қарастыру;
- еңбек ақыны ұйымдастырудың негізгі принциптерін анықтау және еңбек ақыны ұйымдастырудың жүйесін үйрену;
- нарықтық жағдайда мемлекеттің еңбек ақыны басқарудағы іс-әрекеттерін анықтау;
Бұл мақсаттардан келесідей тапсырмалар шығады: еңбек ақыны есептеу тәртібін қарау, еңбек ақы есебін жүргізу, орташа еңбек ақыны есептеу және олардан әртүрлі ұсталымдарды шегеру.
Зерттеу пәні болып қазіргі таңда шаруашылық жүргізуші субъектілерде еңбек және еңбек ақы есебі мен аудитін ұйымдастыру мәселелері таңдалды.
Зерттеудің нысаны. Түркістан тазалық-жарық ЖШС
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері. Жалпы зерттеудің теориялық-әдістемелік негізі ретінде заң актілері, Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары, ғалым-экономистердің жұмыстары алынды.
Курстық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс: кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытынды, және қолданылған әдебиеттерден тұрады. Бірінші бөлімде еңбек ақы есебін ұйымдастырудың теориялық негіздері сипатталады; екінші бөлімде - еңбек ақы есебінің ерекшеліктері, одан алынатын міндетті ұсталымдар көрсетіледі, ал үшінші бөлімде еңбек ақының негізгі көрсеткіштерін талдау, оған аудит жүргізу тәсілдері және жетілдіру жолдары қарастырылады.
І Еңбек ақы есебін ұйымдастырудың теориялық негіздері
1.1. Еңбек ақы төлеудің маңызы, түрлері және оларды ұйымдастыру
Әлеуметтік-экономикалық категория бойынша еңбек ақының маңызын қызметкерлер мен жұмыс берушілер үшін қарастыру қажет.
Жұмыс беруші үшін еңбек ақы өндіріс шығындары болып саналады. Жұмыс беруші әсіресе бұйымның бірлігіне кететін шығындарды барынша азайтуға тырысады.
Қызметкер үшін еңбек ақы оның жеке табысының негізгі және басты бөлігі болып табылады, сонымен қатар еңбек ақы қызметкерлердің және оның жанұя мүшесіндегі адамдардың әлауқат деңгейін жоғарылататын құрал болып саналады. Осыдан еңбек ақының ынталандырушы ролі алынатын сыйақының көлемін көбейту үшін еңбек нәтижесін жақсартудан тұрады.[1]
Қазіргі нарықты экономика жағдайында еңбекке ақы төлеу күрделі құбылыс болып отыр. Ең алдымен ол нақты жалақының барлық салада төмендеуі орташа жалақымен күн көру шегінің қатынасы жұмыс күшінің табиғи құны дұрыс бағаланбайды. Екіншіден, түрлі әлеуметтік топтар арасындағы үлкен дифференциациясы пайда болды. Үшіншіден, ынталандырушы, қозғаушы күш болудан қояды. Ол ынталандыру саясатын жеткізуге кедергі келтіреді.
Кәсіпорындар мен жұмыскерлер үшін жалақыны жүйелі түрде төлеу үлкен мәселеге айналып отыр. Осы жағдайдың себептерін анықтап, бұл күрделіліктен шығудың мүмкін жолдарын қарастыру қажет, яғни еңбек ақы төлеуді жетілдіру қазіргі уақытта өткір мәселе болып отыр. Еңбек ақы төлеуді, ұйымдастыру дегеніміз - кәсіпорынның жұмыскерлерінің еңбек ақыларының түрлері мен жүйесін анықтау, кәсіпорынның жұмыскерлерімен мамандарының жеке жетістіктері үшін қосымша ақы анықтау және бөлу.
Қазіргі еңбек ақы жұмыскерлер табысының негізгі бөлігін құраушы болғандықтан еңбекке ақы төлеу түрімен олардың еңбектерімен материалдық ынталандыру формасы болып табылады. Сондықтан жалақыны дұрыс ұйымдатыру еңбек өнімділігінің өсу қарқына әсер тигізеді. Табыстар мен жалақы облысында саясаттың үш түрі бар:
1. Салықтар көмегімен құнсыздануға бақылау жасау.
2. Табыстарды мемлекеттік ережелер негізінде реттеу.
3.3 жақты қатынас саясаты.
Еңбек ақы төлеудің ақшалай және заттай нышандары бар. Қызметкерлерге ақшаны өзінің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін барынша тиімді пайдалану мүмкіндік беретін акшалай форма еңбек ақы төлеудегі ең басты нышандардың бірі болып саналады. Қазіргі кезде еңбек ақы төлеудің заттай нышаны сирек пайдаланылады. Еңбек төлеудің мұндай нышанын ақша айналымының бұзылуы кезінде, экономиканың тұрақсыз, гиперинфляция және құлдырау жағдайларында кең қолданамыз.
Кәсіпорында еңбек ақыны ұйымдастырудың механизмі жұмыс күшінің еңбек ақыға өзгеруінің процесін тікелей қамтып көрсетеді. Олардың қазіргі нарықтық жағдайларға қаншалықты сәйкес келетіндігі. Еңбек ақының негізгі қызметті орындауына байланысты. Еңбек ақыны ұйымдастыру арқылы нарықтық экономиканың екі қозғалушы күштері арасында әлеуметтік әріптестік қатынастардың дамуына мүмкіндік, беретін, жұмыс беруші мен қызметкердің мүдделері арасында келісімдер жасалынады.
Еңбек ақының көлеміне қызметкердің иемденетін ақшасының мөлшері ғана емес, сонымен қатар оның ол ақшаға нені сатып ала алатындығы да себепші бола алады. Сонда ақшаның сатып алу қабілеттілігі нақты еңбек ақы мен номиналдық еңбек ақының ара қатынасы арқылы анықталынады. Кәсіпорын қызметкерлерге еңбек ақыны мемлекеттің бекіткен ең төменгі деңгейінен жоғары төлеуге міндетті.
Еңбек ақы төлеу негізгі және қосымша түрлерге бөлінеді.
Негізгі еңбек ақыға мынандай төлемдер жатады:
- Мерзімдік, үдемелі және кесімді еңбек ақы төлеу кезінде орындалған жұмыстың сапасы және мөлшері үшін, пайдаланылған уақыт үшін төлемдер;
- Еңбектің қалыпты жағдайынан ауытқуымен байланысты төлемдер, яғни мерзімнен тыс жұмыстар үшін, түнгі уақыттарға, мереке күндерге және т.б. күндерде жұмыс жасағаны үшін төленетін төлемдер;
- Қызметкердің кесірінсіз тоқтап қалулар үшін төлемдер;
- Сыйлықтар, сыйлықақылы үстемелер және т.б. Қосымша еңбек ақыға ұжымдық келісім-шарттарда және еңбек туралы заңдарда қарастырылған, жұмыс жасалмаған уақыттар үшін төлемдер жатады:
- Демалыс уақыттарына ақы төлеу;
- Мемлекеттік және қоғамдық міндеттерді орындаған уақыттары үшін ақы төлеу;
- Кішкентай балалары бар аналарға жұмыстағы, үзілістері үшін ақы төлеу;
- Жасөспірімдерге белгіленген жеңілдік сағаттарға ақы төлеу.
Өнеркәсіп кәсіпорындарында тарифтік жүйені қолдану. Жұмыстың негізгі түрлерінің толық сипаттамасынан тұратын және өнеркәсіптің әрбір саласын құрастырылған тарифтік біліктілік анықтамасының негізінде жүргізіледі. Анықтаманы және оның қолдану тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітіледі.
Тарифтік мөлшерлеме (еңбек ақы) -- бұл жұмыс уақытының бірлігі үшін (сағат, күн, ай) біліктіліктің айқын күрделілігінде еңбек нормасын орындаған қызметкерлердің еңбек ақысының белгіленген мөлшері.
Тарифтік тор -- бұл разрядтардың және оған меншіктелінген тарифтік коэффициенттердің арақатынас мәні. Тарифтік тордағы разрядтардың саны және тарифтік коэффициенттер арасындағы алшақтықтар әртүрлі және олар өнеркәсіптің әртүрлі саласында орын иемденген нақты ерекшеліктермен және бөлінісінің дәрежесімен анықталған.
Өнеркәсіптің көпшілік салаларында жұмысшының біліктілігіне тәуелді саналатын, алты разрядты тарифтік торды қолдану ұсынылған.
Мамандарға, қызметшілерге және басшыларға еңбек ақы төлеу кезінде лауазымды жалақының жүйесі қолданылады. Лауазымды жалақы қызметкерлердің атқаратын қызметтеріне байланысты бекітілген еңбек ақының абсолюттік еңбек мөлшері.
Еңбек ақы деңгейі негізінен мына төмендегі факторларға байланысты:
- Кәсіпорынның шаруашылық қызметтерінің нәтижесі, оның тиімділік деңгейі;
- Кәсіпорынның кадр саясаты;
- Аймақта, облыста мамандықтары сәйкес келетін қызметкерлер арасындағы жұмыссыздық;
- Мемлекет, кәсіподақ және бәсекелестердің ықпалы (әсері);
- Қоғаммен байланысты кәсіпорындардың жалпы хал-ахуалы.
Кәсіпорында еңбек ақы жүйесін дұрыс ұйымдастыру, қызметкерлердің еңбектің түпкі нәтижесіне ең қолайлы ынталандыруға, олардың еңбек нарығында бәсекелестік, қабілетін қамтамасыз етуге, тиімділік деңгейін анағұрлым арттыруға жағдай жасайды. [2]
Еңбек ақыны үйлесімді түрде үлестеуді ұйымдастырудың мақсаты -- кәсіпорынның шаруашылық қызметтерінің жалпы нәтижесінде қызметкер қабілетінің қосқан еңбек үлесіне сәйкес келуін қамтамасыз ету, яғни еңбек өлшемі мен тұтыну өлшемінің арасында сәйкестік орнату.
Еңбек ақыны ұйымдастыру
1 сурет - Кәсіпорында еңбек ақыны ұйымдастыру тәртібі
Еңбек ақыны ұйымдастырудың негізгі принцптері:
- төлемнің еңбектің саны мен сапасына сәйкес келуін қамтамасыз ету;
- еңбек ақының кәсіпорынның салалық немесе аймақтық қатыстылығына, еңбек шарттарына, қызметкердің біліктілігіне қарай саралау;
- нақты еңбек ақыны жүйелі түрде көтермелеу, яғни, жалақының номиналды мөлшерін инфляцияға сәйкес арттыру;
Еңбек өнімділігінің өсу қарқыны еңбек ақының орташа өсу қарқынынан жоғары болуы.
Кәсіпорында еңбек ақыны ұйымдастырудың негізгі элементтері:
- еңбек ақы қорын қалыптастыру;
- еңбекті нормалау;
- тарифтік жүйені сақтау;
- еңбек ақы жүйесін және оның негізгі нысандарын анықтау.
Еңбек ақы қоры еңбек ақының және әлеуметтік сипаттағы төлемдерді қамтамасыз ету үшін белгіленген қаржы көздерінің болуын көздейді.
Еңбекті нормалау ең алдымен еңбектік сапасын бағалауға, сонымен қатар қызметкерлердің кәсіпорын қызметінің жалпы нәтижесіндегі үлестерін есепке алуға мүмкіндік береді. [3]
Тарифтік жүйе нақтылы еңбек түрлерінің өлшемі, ол әртүрлі еңбектің күрделілігі мен орындалу шарттарын бақылап отырудың негізі.
Тарифтік жүйенің негізгі элементтері:
- тарифтік кесте кәсіпорынның салалық қатыстылығына және жұмыс разрядын есепке алғанда еңбек ақыда саралауды белгілеу;
- тарифтік ставка -- бірінші разрядты еңбекке тиісті көлемнің абсолютті шамасын уақыт өлшемімен анықтау (күн ,сағат);
- тарифті-біліктілік анықтамасы, күрделілігіне қарай әр алуан жұмыс түрлерінің тиісті топтарға жіктелуі;
- еңбек ақының аудандық көрсеткіштері - әр алуан табиғи-климаттық ерекшеліктеріне қарай өмір құнының өтем айырмашылықтары;
- қоса атқарылатын кәсіби қызметке үстеме төлем -- қызмет көрсету аясын кеңейтуге, кезектен тыс жұмыстарға, мереке және демалыс күнгі жұмыстарға, зиянды, екінші және үшінші ауысым жұмыстарына және басқаларға тарифтік ставкалар бойынша қосымша төленетін төлемдер.
Еңбекті тарифтеу және тарифтелу разрядының, қызметкерлерге иемденіп кетуі қызметкердің біліктілігіне, ұсынылған талаптарымен көрсетілген.
1.2. Еңбек ақыны жоспарлау және реттеу.
Нарық жағдайында тауар ретінде еңбек өнімінің нарығы мойындаған еңбек ақы төлемі жұмсалған шығындарға емес, еңбектің нәтижесіне төленеді. Тауарларды өткізуден түскен қаражаттар тауар өндірушілердің еңбегінің саны мен сапасын бағалаудағы және олардың жеке табыстарының негізгі көін бағалаудағы жоғарғы белгі болып табылады. Қазіргі уақытта, Қазақстанда еңбек ақыны реформалау (өзгерту), мемлекеттің кепілделген ең қысқа күнелту деңгейін қамтамасыз етумен және ақы төлеудің жоғарғы деңгейінен, шектеулерді жүйелі түрде алып тастаумен байланысты. Еңбек қатынастарын реттеудің нормасы болып тарифтікі келісімнің және ұжымдық келісім-шарттың негізінде жасалған жұмыс берушілер мен кәсіподақтардың арасындағы, жұмысшылар мен қызметшілердің арасындағы еңбек ақы төлеу бойынша келісім-шарттың қағидасы табылуы керек.
Реформада міндетті төлемге жататын мемлекеттік әлеуметтік норматив тәрізді еңбек ақының ең аз мөлшері бекітілген. Ең төменгі еңбек ақы ең төменгі тұтыну бюджетінің негізінде тағайындалады және әлеуметтік факторларға байланысты сараланады. [4]
Ең төменгі еңбек ақының экономикалық мағынасы өнімді еңбектегі және жұмыс күшін ұдайы өндірудегі жұмысшының қабілеттілігін қолдануды білдіреді. Экономиканың барлық салаларына бірыңғай тарифтік тор еңгізу керек туралы еңбек ақыны төлеудің сұрақтарымен Үкімет қанша айналысса да, еңбек ақы ұйымдастырудағы кемшіліктердің пайда болуы заң және нормативтік актілердің жоқ болуына байланысты. Әрине, мұнымен барлық мәселе шешіле қоймайды, сондықтан еңбектің мәртебесін көтеретін, мамандардың және ғалымдардың бірлескен күштерінің көмегімен еңбек ақының жолдарын дұрыс анықтай аламыз.
Еңбекшілер табысын кепілденген деңгейін қорғауды жүзеге асыратын бірыңғай тарифтік тор еңбек ақы төлеу реформасының негізі болып табылады.
Осының нәтижесінде, оның базалық бөлігі болып, халық, шаруашылығының саласындағы әрбір жұмысшыға кепілденген минималдық еңбек ақы табылады. Еңбек ақының екінші бөлігі (бонустар, өтемдік және тағы да басқа төлемдер) ұйымдарда, кәсіпорындарда және салаларда балдық жүйемен бағаланатын, разрядқа, біліктілік топқа, атаққа және дәрежеге байланысты, жұмысшылардың еңбек стаждарына, біліктіліктеріне, қабілеттіліктеріне және қолда бар ақшалардың мөлшеріне байланысты төленеді.
Бірыңғай тарифтік тор халық шаруашылығындағы кызметкерлердің барлық дәрежесіне қосылған болатын.
Бірыңғай тарифтік тордағы бірінші разрядтағы жұмысшылардан бастап, басшылардан аяқталады, қызметкерлерінің разрядтарының тарифтік коэффициенттерінің мәтіні көрсетіледі.
Кесте 2 Еңбек ақы төлеудің разрядтары коэфиценттері
Еңбек ақы төлеудің разрядтары
Тарифтік коэффициенттер
1
1,0
2
1,07
3
1,15
4
1,24
5
1,33
6
1,43
7
1,54
8
1,66
9
1,78
10
1,91
11
2,05
12
2,20
13
2,37
14
2,55
15
2,74
16
2,95
17
3,17
18
3,41
19
3,67
20
3,94
21
4,24
Бірыңғай тарифтік торда 21 тарифтік разряд бар. 21 тарифтік разряд халық шаруашылығында жұмыс істейтін барлық қызметкерлерге таратылады. 21 тарифтік разряд шаруашылықтағы жүргізу нысанына, меншік нысанына және бюджеттік ұйымдарға тәуелсіз барлық кәсіпорындарға арналған:
1-8 разрядтар бойынша -- жұмысшыларға төлем;
6-15 разрядтар бойынша-сызықтық қызметкерлер;
4-11 разрядтар бойынша - орта білімді мамандар;
7-15 разрядтар бойынша-жоғары білімді мамандар
10-20 разрядтар бойынша - кәсіпорынның басшылары, бөлімдердің, функционалдық қызметтердің басшылары;
9-21 разрядтар бойынша -- ғылыми қызметкерлер.
Жұмысшылардың дәрежесі халық шаруашылығының барлық саласындағы еңбек процесінде орындалған жалпы қызметтердің бағдарына байланысты болған соң, жұмысшылардың дәрежесі бір топта көрсетіледі.
Қазақстан Республикасындағы бюджеттік салаларындағы қызметкерлердің еңбек ақыларына арналған бірыңғай тарифтік тор қызметкерлердің дәрежесін, міндетін, разрядтар санын (21) және разрядтарға қатысты тарифтік коэффициенттерін көрсете отырып, әр түрлі топтардағы қызметкерлердің еңбек ақысындағы ара-қатынастардың мәтінін көрсетеді. [5]
Тарифтік торға тарифтік коэффициенттердің абсолюттік және салыстырмалы өсуі, разрядтардың саны және диапазон (ауқым) жатады.
Қазақстанда экономикалық реформаны жүргізу кезінде, кәсіпорындарға еңбек ақы төлемдерін өздері еркін реттеген. Мемлекеттің бюджет саласындағы қызметкерлерге еңбек ақы төлеу бойынша бірыңғай тарифтік тор көрсетілген. Еңбек ақы күрделі еңбекті жақсы ынталандыру үшін, кәсіпорындарда жауапкершіліктің деңгейі, орындалатын жұмыстың күрделілігі, қызметкердің біліктілігі және еңбек ақының деңгейі арасындағы тікелей байланыстарды орнатқан.
Сонымен Қазақстанның қазіргі жағдайында, еңбек ақыны реттеудің және жоспарлаудың сұрақтарын шешуде мына есептерге көңіл аударылуы қажет:
- кәсіпорынның нарықтық қызметінің және оның пайдалылығының нәтижесі;
- кәсіпорынның кадрлық саясатының есебі;
- мамандыққа байланысты қызметкерлердің, арасындағы, облыстар, аймақтар арасындағы жұмыссыздықтың деңгейі;
- кәсіподақтардың бәсекелестердің және мемлекеттердің әсерлері;
- байланыс саласындағы кәсіпорындардың саясаттары және т.б.
Кәсіпорындарды еңбек ақыны төлеуді оңтайлы ұйымдастыру қызметкерлердің қызметін және еңбектің нәтижелерін ынталандыруға, өнімнің рентабельділігін және пайдалылығын, дайын өнім және еңбек нарығының бәсекеге кабілеттілігін қамтуға мүмкіндік береді.
Еңбек ақы төлеудің оңтайлы ұйымдастырылуының мақсаты -- кәсіпорынның шаруашылық қызметінің, нәтижесіндегі қызметкердің еңбектік салымы мен еңбек ақы төлеу шамасының арасындағы сәйкестілікті қамтамасыз ету, яғни тұтыну шамасы мен еңбек шамасы арасындағы сәйкестікті бекіту.
Көптеген қазақстандық кәсіпорындарда еңбек ақы төлеуді ұйымдастыруының негізіне мынадай басты қағидалар тиісті:
- еңбектің саны мен сапасына байланысты еңбек ақыны жүзеге асыру;
- кәсіпорынның салалық және аймақтың қажеттіліктеріне, еңбек жағдайына, қызметкердің біліктілігіне байланысты еңбек ақыны саралау;
ІІ Түркістан жарық-тазалық ЖШС мекемесінде еңбек ақы есебін ұйымдастыру
2.1 Еңбек ақыны ұйымдастыруда еңбек төлемінің жүйесі мен нысаны
Жалақы - бұл еңбек үшін төлем,оны еңбек келісім шартында және қызмет нұсқауында белгіленген көлеміне сай еңбеккерлер орындаған жұмысы үшін алады. [10]
Еңбек тиімділігін арттырудың әртүрлі ынталандыру жолдары бар, атап айтқанда: сыйлық, үстеме, кепілдік төлемдері. Жұмыс беруші нақты жағдайын ескере отырып, Еңбек ақы төлеу туралы ережесін дербес әзірлей алады, сондай - ақ онда еңбеккерлердің категориясын, жұмыс уақытының тәртібін, Қызметкерлер туралы ережесін белгілей алады. Аталған ереже жұмыс берушіге еңбек тәртібін ұйымдастыру мен еңбек келісім - шартын жасау үшін ғана емес, сондай - ақ, ол шығыстар мен ұсталымдарды негіздеу үшін қажет. Төлем жеке және ұжымдық еңбек нәтижесі бойынша жасалуы мүмкін.
Өндіріс пен құрылыста халық шаруашылығының басқа да салаларынды еңбек ақы есептеудің және оны төлеудің екі түрі қолданылады. Шаруашылық субъектілерінде барлық жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбек ақы төлеу және есептеу үшін еңбек ақының: мерзімді (істеген күніне қарай төлеу ) және кесімді (өнім санына қарай ақы төлеу) түрлері қолданады.
Мерзімді еңбек ақысы деп, нақты істеген уақыты үшін еңбек ақының мөлшері немесе тарифтік мөлшерлемесі бойынша еңбеккерлерге есептелінетін жалақының нысанын айтады. Мерзімдік еңбек ақы инженерлік - техникалық жұмыстағы жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбек ақы төлеуге негізделген. Өндірген өнімі мен істеген жұмысын мөлшерлеуге болмайтын, яғни атқарған жұмысының көлемі мен санын анықтау мүмкін емес жұмысшылар мен қызметкерлерге мерзімдік еңбек ақы төленеді. [11]
Мерзімдік еңбек ақының нысаны жай мерзімдік және сыйақылық - мерзімдік болып бөлінеді.
Жай мерзімді жүйесі бойынша - жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбек ақы жұмыс істеген уақытына тарифте немесе штатта көрсетілген мөлшері бойынша көрсетіледі.
Сыйақылық - мерзімдік жүйесі бойынша - жұмысшылар мен қызметкерлерге олардың тарифте немесе штатта көрсетілген тұрақты еңбек ақысына қосымша олардың өндірген өнімдердің көлеміне, санына, сапасына және тағы да басқа көрсеткіштердің өсуіне қарай сыйақы беру болып табылады.
Мерзімді еңбек ақыны есептеу. Мерзімдік еңбек ақыға жұмысшылар мен қызметкерлердің түнгі уақытта істеген жұмысына есептелінетін қосымша төлем, мерзімінен тыс уақытта істеген жұмысына есептелінетін қосымша төлем, демалыс немее қосымша мейрам күніне төленетін төлемдер, жұмыстың ауыырлығы мен зияндығыына төленетін қосымша төлем, біреудің орнына жұмысты атқарғаны үшін төленетін төлем, т.б. төлемдер және өзіне белгіленген жұмыс уақытында істегеніне есептелінедін төлемдер жатқызылады.
Халық шаруашылық саласындағы шаруашылық субъектілерінде қызметкерлерге төленетін мерзімдік еңбек ақы толтырылған табельдердің негізінде ай бойындағы қызмет атқарған уақыт есептелінеді. Негізінде мерзімдік еңбек ақы бойынша есеп айырысатын уақыт есебіне календарлық ай, немесе күн, сағат алынады. Егер тұрақты еңбек ақы алатын жұмысшы қызметкерлер толық бір ай қызмет атқаратын немесе жұмыс істеген болса, онда оларға штаттық кестеде қаралған немесе шаруашылық субъектісінің басшылығы бекіткен мөлшерде еңбек ақы сомасы толығымен төленеді. Егер ай сайын тұрақты мөлшерде еңбек ақы алатын жұмыскерлер мен қызметкерлер есепті айда бірнеше күн жұмысқа немесе қызметке келе алмай қалған болса онда оларға төленуге тиісті еңбек ақы сомасы ол жұмысшы - қызметкерлердің толық ай жұмыс істеуіне тиісті белгіленген соманы сол айдағы жұмыс күндерінің санына бөліп алынған нәтижені, яғни сол айдағы бір күнге тиісті еңбек ақы сомасын сол айдағы жұмысшы - қызметкердің жұмыс істеген күндерінің санына көбейту арқылы табылады. [12]
Мысалы, Қызметкердің лауазымды мөлшерлі еңбек ақысы 15000 т тең болды. Ол 23 күн жұмыс күні орнына 16 жұмыс күндерінің уақытын атқарады. Одан соң қызметкер демалысқа шығып кетеді. Есепті айдың 1 күндік орташа еңбек ақысы 653 т құрады (1500023). Уақыт бойынша еңбек ақы (демалыс ақысыз) 10 448 теңгені (400*16) құрайды.
2.Кесімді еңбек ақы төлеген кезде алдын - ала белгілегіп қойған деңгейде әзірленген өнімнің немесе орындалған жұмыстың әрбір бірлігіне есептейді (дана, киллограм т.б.). Еңбек ақы есептеудің және төлеудің кесімді түрін қолданғанда жұмысшы - қызметкерлерге тиісті еңбек ақы, олардың өндірген өнімінің көлемін немесе санын тариф бойынша белгіленген өлшем бірлігіне қарастырылған яғни белгіленген кесімді бағаға көбейту арқылы табылады. Кесімді баға белгіленген жұмыс уақытында өндірілуге тиісті өнім көлемі мен сапасына негізделіп белгіленеді. Уақыт мөлшері бір жұмысты орындауға керекті, яғни қажет болатын, адамсағат, адамкүн өлшемінде көрсетілетін уақыт болып саналады. Өнім өндіру мөлшері жұмысшылар мен қызметкерлердің белгілі бір уақыт ішінде жасап шығарылатын, өндірілетін өнімнің саны және көлемімен анықталады.
Кесімді еңбек ақының мынадай жүйелері бар:
1. Тікелей кесімді;
2. Кесімді сыйлықты;
3. Үдемелі;
4. Акордтық;
5. Жанама кесімді;
Тікелей кесімді еңбек ақы жүйесі әрбір өнім бірлігі бойынша бағасын
қою арқылы белгілінеді. Бұл жүйе бойынша еңбек ақы мөлшері - бұл құжатта көрсетілген, өндірілген өнімнің санын сол өнімнің бір данасына қарастырылған яғни белгіленген еңбек бағасына көбейту арқылы табады.
Кесімді - сыйлық - бұл қосымша марапаттау төлемін қарастырады, белгіленген көрсеткішті орындаған кезде пайдаланады.
Кесімді - прогрессивті еңбек ақы төлемі.Еңбек төлемінің бұл жүйесі жұмысшылардың белгіленген нормадан артық өндіргені үшін көтермелеу ретінде пайдаланады. Норма мөлшерінде дайындалған өнім үшін жұмысшыларға төлемді тікелей кесімді бағалар бойынша есептейді, ал нормадан асыра дайындалған өнім үшін үдемелі бағалар бойынша есептейді.
Еңбек ақы төлемінің аккортық жүйесі. Бұл жүйеде жұмысшылардың еңбек төлемін нормаланған тапсырманың немесе жұмыс көлемінің (уақытын, өндірім нормаларының) орындалуы және алдын ала кешендік жұмыстың тұтастай орындалуына белгіленген жалпы кесімдік бағасы (расценкасы) бойынша анықтайды. Еңбек төлемінің бұл жүйесі жұмысшылардың бөлек топтары немесе бригадалардың бөлек ұжымдары үшін өнімділігін арттыруды және жұмыстың орындалу мерзімдерін қысқартуда, олардың материалдық ынталылығын күшейтуге ықпал ету үшін пайдаланады. [13]
Жанама кесімді еңбек ақы төлемі. Мұнда қосалқы және басқа да жұмысшылардың еңбек төлемі қызмет көрсететін учаскінің, цехтың негізгі жұмысшылардың төлем - ақысына шаққандағы процентімен анықталады.
Кесімді еңбек ақыны есептеу. Шаруашылық субъектісінде кесімді еңбек ақы төлеу жүйесі бойынша - қызметкерлердің еңбек ақысы өндірген өнімдер мен істелінген жұмыстың саны мен көлемдері жайлы жазылған алғашқы құжаттар бойынша есептелінеді. Ол үшін алғашқы құжаттарда көрсетілген өндіріліп шығарылған өнімдер мен істелінген жұмыстардың және дайындалған детальдардың, сондай - ақ тағы да басқа операциялардың жалпы саны мен көлемі, олардың бір данасының жасап шығаруға, өндіруге белгіленген бағаға көбейтеді. [14]
Шаруашылық субъектісінде тапсырманы жеке адам орындаған, яғни операция немесе өнім өндіру басынан аяғына дейін бір жұмысшы - қызметкердің қолынан өтетін жағдайда мүндай әдісті қолдану ыңғайлы болып табылады. Кесімді еңбек ақы жұмысшы - қызметкердің бригада бойынша істеген жұмысына төленетін жағдайда жоғарыда аталған алғашқы құжаттарға әр жұмысшы - қызметкердің жұмыс істеген уақыттары, мамандық дәрежесі, бригада болып өндірілген өнімдері мен істелінген жұмыстардың көлемі мен сандары және олардың бір данасын жасауға, өндіруге белгіленген бағасы көрсетіліп жазылады. Жалпы бригада бойынша өндірілген өнімдер мен істелінген жұмыстардың сандары мен көлемдерін, олардың бір данасын өндіріп шығаруға белгіленген бағаға көбейту арқылы сол бригада мүшелерінің еңбек ақысы есептелініп шығарылады. Бригаданың жалпы тыбысы жұмысшы - қызметкердің арасында олардың мамандық дәрежесіне және жұмыс істеген уақытына сәйкес бөлінеді. Ол үшін алдымен барлық бригада мүшелерінің жұмысқа қатысқан уақыты табылады. Содан соң жұмысшы қызметкерлердің мамандық дәрежесіне сәйкес тариф бойынша бір сағатқа белгіленген еңбек ақы мөлшері олардың жұмыс істеген сағаты санына көбейтіледі. Осының нәтижесінде бригада мүшелерінің әрқайсысының тариф бойынша есептелінетін еңбек ақысының жалпы сомасы табылады. Алғашқы құжаттар бойынша есептелінген бригада мүшелеріне тиісті еңбек ақы сомасының тариф бойынша есептелінген еңбек ақының жалпы сомасының қосындысына қатынасы қосымша табыс коэффиценті болып табылады. Осыдан кейін тариф бойынша жұмысшы қызметкерлердің әрқайсысына есептелінген еңбек ақы самасы осы коэффицентке көбейтіліп, әр жұмысшы - қызметкердің орындаған жұмыстары мен өндірген өнімдердің саны мен оның мамандық дәрежесіне байланысты еңбек ақысы табылады.
Мысалы, Жұмысшының бір сағаттық тарифтік мөлшерлемесі 50 теңге. Өнімнің бір бірлігін жасаудың уақыт нормасы 30 минут. Өнім бірлігінің еңбек ақы мөлшері 25 теңге (50*3060). Бір айда 400 бірлік жасалды. Жұмыс көлемі бойынша еңбек ақы (25 * 400) = 10000 теңгені құрады.
Егер шаруашылық субъектісінде өнім өндірудің тапсырмасын артығымен орындағаны, жұмыс істеу барысында ақау жіберменгені, күрделі де қиын жұмысты атқарғаны, тағы басқалар үшін сыйақы беретін болса, ол сома бригаданың жұмысшы - қызметкердің арасында олардың кесімді еңбек ақы сомасына пропорционалды түрде бөлінеді. Кейбір жұмысшы - қызметкер бір айдың ішінде бірнеше бригаданың құрамында жұмыс атқаруы мүмкін. Мұндай жағдайда әрбір жұмысшы өзінің істеген жұмыстары туралы мәліметтер жазады. Осы деректі мәліметтер негізінде сол жұмысшы - қызметкердің есепті айдағы еңбек ақысы есептеліп шығарады. Шаруашылық субъектісіндегі жұмысшылар мен қызметкерлерге негізгі деп аталатын кесімді және мерзімді еңбек ақыдан басқа әр түрлі қосымша еңбек ақы болып табылатын бір жолғы сыйлықтар мен жәрдем төленуі мүмкін. [15]
Ынталандыру сипаттағы төлемдер. Өндіріс тиімділігін және орындалатын жұмыстың сапасын арттыру мақсатында еңбеккерлердің материалдық мүддесін күшейту үшін сыйлық пен марапаттау жүйесін енгізу керек, ал ол жыл соңының нәтижесі бойынша және басқа да көрсеткіштер бойынша берілуі мүмкін.
Жұмысшыларға жұмыстың негізгі нәтижелері үшін сыйлық беру мынадай көрсеткіштері бойынша жүзеге асырылады: еңбек өнімділігіне, өнім сапасының арттылуына және өндірістің соңғы нәтижелерінің жақсаруына байланысты болады. Сыйлықтардың мөлшеріне істеген жұмыстарының маңыздылығы мен күрделігіне қарай жұмысшылардың кәсіптері мен топтары бойынша сараланып белгіленеді. Бригада ұжымдары бүкіл бригада ұжымының жұмыс нәтижелері үшін төленетін қаражат мөлшерінде бригаданың әрбір мүшесіне жұмыстың жалпы нәтижелеріне қосқан нақты үлесін, еңбек тәртібі мен ішкі тәртіп ережелерін сақталуын ескере отырып, сыйлықтардың мөлшерін анықтауға құқылы. Сыйлық, әдетте,айлық жұмыс нәтижелері бойынша беріледі.
Басшы қызметкерлерге, мамандарға және қызметкерлерге сыйлық беру. Бұл категорияға сыйлық кәсіпорын шаруашылық қызметінің негізгі нәтижелері үшін беріледі. Кәсіпорын қызметкерлеріне: басшы қызметкерлерге бүтіндей алғанда кәсіпорын жұмысының нәтижелері үшін; басқару аппараты қызметкерлеріне - бөлімшелердің, басқару аппаратының қызметінің қорытындыларын немесе жекелеген еңбек көрсеткіштерін ескере отырып, бүтіндей алғанда кәсіпорын жұмысының нәтижелері үшін; құрлымдық кәсіпорындардың қызметкерлеріне осы бөлімшелердің жұмыс нәтижелері үшін сыйлық беріледі.
2.3 Еңбек ақы жүйесінде орташа жалақы, қосымша жалақыны есептеудің әдістемесі
Орташа жалақыны есептеудің бірыңғай ережесі 15.05.2007 ж. ҚР Еңбек кодексіне сәйкес әзірлеген және орташа жалақыны есептеудің бірыңғай тәртібін белгілейді. Орташа жалақы дегеніміз - қызметкерлерге оның жалақысының сақталатытына кепілдік берілетін кезеңде қызметкерге жұмыс беруші есептейтін және төлейтін ақша қаражатының сомасы. [16]
Орташа жалақыны есептеу үшін заңнамаға сәйкес төлеуі тиіс еңбек ақыға байланысты болған жағдайдың алдындағы күнтізбелік 12 ай (1-нен 1-не дейінгі күндер) есепті кезең болып табылады. Есепті кезең дегеніміз ұзақтығы күнтізбелік он екі айдан кем істеген болса, нақты жұмыс істеген аралығы болып табылады. Қызметкердің демалысқа шығуы, жеке еңбек келісім шартын тоқтату немесе бұзуы, еңбекке уақытша жарамсыздығы, жүктілігі мен босануы және орташа жалақының Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес еңбекке уақытша жарамсыздығына, жүктілігі мен босануы бойынша әлеуметтік жәрдемақысының, бала асырап алған әйелдерге берілетін әлеуметтік жәрдемақысының сақталуымен немесе төленуімен байланысты басқа да жағдайлар жатады. Есепті кезеңнен республикада белгіленген мынадай мейрам күндері алынып тастайды.
Қызметкердің орташа жалақысын анықтау үшін орташа күндік табыс не орташа сағаттық табыс пайдаланады. Бес күндік те, алты күндік те жұмыс аптасы кезінде орташа жалақыны есептеу тиісті есепті кезең үшін еңбекке ақы төлеу жүйесінде көзделген қосымшалар мен үстемақылар, сыйлықтар және тұрақты сипаттағы басқа да ынталандыру төлемдері есекеріледі. Бұл төлемдер нақты алған уақыт бойынша емес, есептелінген уақыт бойынша қосылады: еңбекке ақы төлеу мен сыйлық беру жүйесінде, сондай - ақ материалдық көтермелеудің басқа да нысандарында көзделген тоқсандық, жарты жылдық, жылдық сыйлықтар немесе еңбек сіңірген жылдары үшін, жыл қорытындысы бойынша сыйақылар тиісінше есеп айырысу кезеңінің әрбір айына 13, 16, 112 мөлшерінде есептелінеді; айлық сыйлықтар есепті кезеңнің әр бір айы үшін біреуден аспауы тиіс. Есеп айырысу кезеңіне сай келетін уақыт жұмыспен толық өтелмеген жағдайларда, сыйлықтар мен ынталандыру сипатындағы басқа да төлемдер орташа жалақыны есептеген кезде есеп айырысу кезеңіндегі жұмыс істеген уақытына тепе - тең есекеріледі.
Жұмыс уақытын жиынтық есептеу кезінде қызметкердің орташа жалақысын есептеу үшін орташа сағаттық табыс қолданылады. Орташа сағаттық табысты есеп айырысу кезеңінде есептелінген орташа жалақының сомасын заңда белгіленген күнтізбе бойынша және керісінше бес күндік немесе алты күндік жұмыс аптасы жұмыс уақытының теңгеріміне орай осы кезеңдегі жұмыс сағаттарының санына бөлу жолымен анықталады. [17]
Егер есеп айырысу кезеңі жұмыспен толық өтелмесе, орташа күндік табыс есеп айырысу кезеңінде еептелінген жалақының сомасын жұмыс істеген уақытқа сай келетін күнтізбе бойынша бес күндік немесе алты күндік жұмыс аптасының нақты жұмыс күндері санына бөлу арқылы анықталады. Егер есеп айырысу кезеңінде қызметкер табыс таппаған болса, онда орташа жалақы сол жұмыс берушіде жұмыс істеген он екі айы не нақты жұмыс істеген уақыты үшін жалақысына орай есептелінеді.
Қызметкердің нақты орташа жалақысы орташа күндік немесе сағаттық табысты төленуге жатататын жұмыс күндеріне көбейту жолымен анықталады. [18]
Орташа жалақыны есептеген кезде мына төлемдер есепке алынбайды:
жыл сайынғы еңбек демалысы үшін берілген компенсация;
еңбекке уақытша жарамсыздығына, екі қабат және бала табуына байланысты берілген жәрдем ақылар;
қызмет бабы бойынша іс сапарға берілген компенсациялар және оларға қосылып берілетін ұстемелер мен қосымша төлемдер;
денсаулықты жақсартатын шараларға берілетін жәрдем ақылар;
дала жұмыстарымен шұғылданатын еңбеккерлердің алатын үлесі;
басқа жарлерге қызмет бабы бойынша ауысқан кезде алатын компенсация;
тарптардың келісімдері бойынша, өндірістік мақсат үшін жеке транспорт пайдаланған кезде төленетін компенсация;
материалды көмектер;
арнайы берілген киімдер, аяқ киімдер, алғашқы медициналық көмектер, сабын, сүт т.б. құндылықтардың құны;
бір жолғы берілу мақтау сыйлығы;
жалақыны кешіктіріп төлегені үшін жұмыс берушінің еңбеккерлерге төленген өсімі;
еңбеккерлердің мамандығын көтеру үшін оқумен байланысты шығындар;
конкурста және басқа да жарыстарды жүлделі орындарды алғаны үшін төленетін ақшалай наградалар.
Орташа жалақыны сақтау мен төлеуде мынадай жағдайлар көзделген.
Еңбек кодексінде орташа жалақыны:
өндірістік қажеттілік жағдайында басқа жұмысқа уақытша ауыстырған жағдайында;
денсаулық жағдайы бойынша басқа жұмысқа ауыстырған жағдайда;
жұмыс беруші қызметкерді жұмытан заңсыз шеттеткен жағдайда;
жыл сайынғы ақылы еңбек демалысы берілген кезде;
қызметкерлерге мемлекеттік және қоғамдық міндеттерді орындағаны үшін аталған міндеттерді орындайтын жері бойынша, бірақ негізгі жұмыс орындағаны орташа жалақыынан төмен емес жалақы төленеді;
ұжымдық шартқа сәйкес кезеңдік медициналық тексерулерден өтуге міндетті қызметкерлер олардан өткен уақытта жұмыс берушінің қаражаты есебінен;
жұмыс беруші қызметкерді жеке және ұжымдық қорғану құралдарымен, арнаулы киіммен қамтамасыз етпеген, сол себепті қызметкер еңбек міндеттерін орындауды тоқтатқан жағдайда сақау көзделген.
Еңбек кодексіне сәйкес орташа жалақыны есептеудің жағдайларында (медициналық) қорытынды негізінде қызметкердің денсаулық жағдайына қайшы келетін жұмысты атқаруға еңбек шартының жасалуы, адамды белгілі бір қызметті атқару құқығынан айырған заңды күшіне енген сот үкімін немесе шешім бұза отырып жұмысты орындауға еңбек шартының жаласынуы; белгіленген тәртіппен шетелдік жұмыс күшін тартуға рұқсат алмай немесе Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген шектеулерді немесе алып тастауларды сақтамай, шетелдік азаматтарынмен және азаматтығы жоқ адамдармен еңбек шартының жасалынуы) өтемақы төлемдерін, жұмысынан айырылуына байланысты берілетін төлемдерін,еңбекке уақытша жарамсыздық бойынша әлеуметтік жәрдемақылар төлемін, қызметкерлердің материалдық жауапкершілігінің шегін анықтау үшін көзделген. [19]
Бұрын қолданылған, ҚР Үкіметінің 29.12.2000ж № 1942 қаулысымен бекітілген Қызметкерлердің орташа жалақысын есептеу тәртібі туралы Нұсқаулықта орташа жалақының сақталатын уақытты есепті кезеңнен шығарып тастау керек екендігі көрсетілмеген. Онда орташа жалақыны есептеу кезінде есепті кезеңнен жұмыс істелмеген уақыт және қыметкерге Еңбек кодексіне сәйкес жалақы төленетін және сақталатын жұмыс істелмеген уақыт үшін сол кезеңде есептелген сома шығарып тасталады деп айқын көрсетілген.
Мысалы, қызметкерге 2007жылғы 1 ақпанан 2008 жылғы 1 ақпанға дейінгі жұмыс кезеңі үшін 2008 жылғы 1 ақпаннан ұзақтығы 28 күнтізбелік күн болатын еңбек демалысы берілді. Есепті кезеңде ол одан бұрыңғы жұмыс жылы үшін 2007 жылғы қыркүйектің 1-нен 28-не дейін кезекті еңбек демалысында болып, оған 55 000 теңге демалыс ақысы есептелді. Еңбек кодексіне сәйкес есепті кезеңдегі - күнтізбелік он екі айдағы (2007 жылғы 1 ақпаннан 2008 жылғы 1 ақпанға дейінгі) орташа жалақыны есептеу кезінде жұмыс істелмеген уақыт (28 күнтізбелік күн болатын еңбек демалысы)және жұмыс істелмеген уақыт үшін сол кезеңде есептелген сома (55 000 теңге) шығарып тасталуға тиіс.
Біркүндік (сағаттық) орташа жалақы барлық жағдайларда есепті кезеңде есептелген жалақы сомасын тиісінше бекүндік немесе алтыкүндік жұмыс аптасы кезіндегі жұмыс уақытының балансын негізгі ала отырып анықталады. Ал егер есепті кезеңде толық жұмыс істелген болса, біркүндік (сағаттық) орташа жалақы жұмыс істелген уақыт үшін тиісінше бескүндік немесе алтыкүндік жұмыс аптасы кезіндегі ол жұмыс істелген уақытқа келетін жұмыс күндерінің анына бөлу жолымен анықталады. Ал егер есепті кезеңдегі жалақы есептелмеген болса, біркүндік орташа жалақы есепті кезеңнен бұрыңғы он екі ай ішіндегі, не ол жұмыс берушіде нақты жұмыс істелген, есепті кезеңнен бұрыңғы кезеңдегі жұмыс үшін есептелген жалақы сомасын тиісінші бескүндік немесе алтыкүндік жұмыс аптасы кезіндегі сол жұмыс істелген уақытқа келетін жұмыс күндерінің санына бөлу жолымен анықталады.
Еңбек ақыға қосымша жалақыны есептеу және демалыс ақысын есептеудің әдістемелік ерекшеліктері. Бірнеше қызметті қатарынан атқарған кезде немесе уақытша жұмысқа келмегендердің міндетін атқарған кезде қосымша төлем жасалады. Егер олар бір ұйымның шеңберінде жұмыс істейтін болса, еңбеккерлердің негізгі міндетінен босатпай, оларға қосымша міндеттемелер жүктеледі. Оның мөлшері жұмыс берушімен жұмысты атқаратын еңбеккерлердің келісім бойынша анықталады. Егер де уақытша жұмысқа келмегендердің міндетін атқарса, онда олардың айлықтарының айырмасы алынады және айлығындағы айырмаға ынталандыру төлемі жасалмайды. Егер ол ваканттық қызметте болса, онда ол уақытша жұмысқа келмеген болып саналмайды. [20]
Түнгі уақыттағы жұмыс үшін еңбек ақы. Түнгі уақыт кешкі 22 сағаттан бастап, таңғы 6 - ға дейін созылады. Бүкіл жұмысының 50% түнгі алмасуға келсе, онда ол түнгі уақытта жұмыс істеген болып саналады. Өнеркәсіптік шаруашалық субъектісінде мерзімді еңбек ақы алатын жұмысшы - қызметкерлердің түнгі уақытта жұмыс істеген уақытының әрбір сағатына тариф бойынша белгіленген бір сағаттық еңбек ақының 20% мөлшерінде қосымша төлем төленеді. Халық шаруашылығының басқа салаларында жұмыс істейтін жұмысшы қызметкерлерге түнгі уақыттағы жұмысына төленетін қосымша төлем яғни қосымша еңбек ақы мөлшері түнгі уақыттағы жұмыс істеген әрбір сағаты үшін мынадай тәртіппен есептеліп төленеді.
Нормадан артық жұмыс істегені үшін еңбек ақы. Нормадан артық жұмыс істегені үшін жарты тарифтік мөлшерлеменің деңгейінде қосымша төлем жасалады. Кез келген жұмыс беруші аптасына 40 сағат жұмыс уақыты етіп белгілейді. Ал жеке және ұжымдық келісім - шартта бұл одан да төмен болып белгіленуі мүмкін. Егер де кәсіпорын бір аптаның алты күнін 7 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz