ҚАЙСАР АҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӘЛЕУЕТІН ЖӘНЕ ӨНІМІНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН ТАЛДАУ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Негізгі өндіріс шығындарының есебі мен аудиті
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 НЕГІЗГІ ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІ ЖӘНЕ ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУ ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
0.1 Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ...5
0.2 Шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
мақсаты және әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.3 Өзіндік құнды есептеудің шетелдік тәжірибедегі әдістері ... ... ... ... ... ... ..3 1
2 ҚАЙСАР АҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӘЛЕУЕТІН ЖӘНЕ ӨНІМІНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.1 Қайсар АҚ қаржылық-экономикалық белсенділігін талдау ... ... ... ... ... 37
2.2 Кәсіпорын өнімдерінің өзіндік құн құрылымын талдау ... ... ... ... ... ... ... . .45
2.3 Қайсар АҚ өндірістік шығындарының қалыптасуын талдау ... ... ... ... ..48
3 БӘСЕКЕ ЖАҒДАЙЫНДА ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН ТӨМЕНДЕТУ ТЕТІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
3.1 Шығындарды басқару және өнімнің өзіндік құнын есептеу жолдары ... .53
3.2 Кәсіпорында өнімнің өзіндік құнын төмендету резервтері ... ... ... ... ... ... 58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 68
КІРІСПЕ
Курстық жұмысының өзектілігі. Қазақстанның салауатты экономикалық өрлеу стратегиясы мықты, тұрақты нарықтық экономиканы қалыптастыру, дамыған 50 елдің қатарына қосылу және бірінші Азиялық Барыс болу болып табылады. Бұл стратегияны жүзеге асыру үшін Қазақстан отандық кісіпорындардың тұрақты экономикалық дамуынсыз, ішкі тексерусіз, сапалы өнім шығарып, қаржылық жағдайды жүйелі түрде жоспарлаусыз, шет ел тәжірибесіз жедел экономикалық өрлеу мен жаңартуға қол жеткізу керек тігін көз алдымызға елестету қиын. Елдің экономикасын басқару құралына аса қажетті әр түрлі кәсіпкерлік саладағы шаруашылық жүргізуші субьектілер қызметін ұйымдастыру, жоспарлау, тексеру жоғары нәтижеге алып келеді [1]. Қазіргі кезде отандық кәсіпорындар мен серіктестіктер үшін өнімнің өзіндік құнын төмендету -- бұл пайданы жоғарлатудың және саланың рентабельділігін көтерудің маңызды резерві болып саналады. Сондықтан, қазіргі кезде отандық бухгалтерлік есептің тәжірибесінде өндірістік шығындардың құрамын нақты анықтау, өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын калькуляциялау, кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесін жүйелі түрде ұйымдастыру басты мәселелердің бірі болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында өндіріс шығындарын жүйелі есептеу кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметін зор табысқа кенелтеді. Кәсіпорынның алға қойған басты міндеттерін анықтауға өндіріс шығындар есебі келесідей мүмкіндікте береді: жеке өнім түрлерін және өндіріс тиімділігін анықтауға; ішкішаруашылық есепті нақты жүргізуге; өзіндік құнды төмендету қорларын анықтауға; өнімге баға белгілеуге; өндірісте жаңа өнім түрлерін өндіруге немесе сатуға тиімсіз ескірген үлгілерді өндірістен шығаруға шешім қабылдауға; мемлекет көлемінде ұлттық табысты есептеуге; қажет болған жағдайда жаңа техника, технологияны қолдануға негіз болады.
Өнімнің өзіндік құны кәсіпорынның өндірістік қызмет нәтижесінің басты көрсеткіші болып саналады. Берілген көрсеткіш - пайданы басқарудың негізгі құралы болып табылады, ал пайда -- коммерциялық кәсіпорын жұмысының басты мақсаты болып табылады. Өндірістік шығындарды анықтау -- көп салалы процесс, материалдарды сатып алудан - дайын өнімді өткізуге дейінгі барлық шаруашылық қызметтің аспектілерін қамтиды.
Курстық жұмыстың басты мақсаты -- өндірістік шығындар есебін және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауды анықтау. Осы мақсатқа жетудің басты жолдары: өндірістік шығындардың және өнімнің өзіндік құнының калькуляциялау; өндірілген өнімнің, атқарылған жұмыстың, көрсетілген қызметтің көлемі, ассортименті және сапасына бақылау жасау және жоспар бойынша осы көрсеткіштердің орындалуын анықтау; өндірістік шығындардың есебін жүргізу және шикізат, материал, еңбек және басқа да ресурстардың бекітілген шығындар сметасына сәйкес келуін анықтау; өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және өзіндік құн бойынша жоспардың орындалуын тексеру; өзіндік құнды төмендету бойынша шаруашылық бөлімшелердің қызмет нәтижесін бағалау; өзіндік құнды төмендетудің резервтерін анықтау.
Курстық жұмыстың міндеттері. Алға қойған мақсатқа жету үшін келесі мәселелерді шешуді талап етеді: өндірістік шығындар есебін, өнімнің өзіндік құнын анықтауда калькуляцияны қарастыру; өндірістік шығындарды ұйымдастыру қағидаларын анықтау; шығындар элементтерін қарастыру; өндірістік шығындарды калькуляциялық баптар бойынша анықтау; аяқталмаған өндіріс есебін қарастыру және ескеру.
Жұмыстың зерттеу объектісі ЯССЫ АҚ жауапкершілігі шектеулі серіктестігі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізін өнеркәсіптік кәсіпорын өнімінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру мәселелері бойынша отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, монографиялары, оқулықтары мен оқу құралдары, мерзімді баспасөздегі мәліметтер мен ақпатраттар, сондай-ақ арнайы заңдар, заңнамалық құжаттар, нормативтік-құқықтық актілер мен Қазақстан Республикасының Президенті мен Үкіметінің бұйрықтары, қаулылары мен жарлықтары ЯССЫ АҚ-ның жылдық есептемелік құжаттары құрайды.
Курстық жұмыстың нормативтік ақпараттық негізі. Зерттеу барысында Қазақстан Республикасы Статистика жөніндегі агенттігі, бухгалтерлік есеп көрсеткіштері, сонымен бірге автордың өзіндік зерттеулері пайдаланылады.
Курстық жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімен, қорытынды мен пайдалынылған әдебиеттер көздерінен тұрады. Диплом жұмысының кіріспесінде тақырыптың өзектілігі, мақсаты, зерттеу объектісі, теориялық және әдістемелік негізі, қарастырылған.
1 НЕГІЗГІ ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУ ӘДІСТЕРІ
1.1 Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру ерекшеліктері
1.Өнімнің өндірісіне және өткізілуіне кеткен ақшалай түрдегі шығындар өнімнің өзіндік құнын құрайды.
Өзіндік құнды құрайтын шығындарды жоспарлағанда, есептегенде, мынадай шығын топтары пайдаланылады:
oo шығындардың пайда болу орнына қарай;
oo жұмыстар мен қызмет түрлеріне қарай;
oo шығын түрлеріне қарай
Календарлық кезен бойынша өндіріс шығындары:
oo тұрақты, (әрбір өндірістік циклда орны бар)
oo бір уақытты шығындар (өндіріске қажеті бар рет болатын шығындар: жылдық жөндеу, жаңа өндірісті игеру)
Сонымен қатар шығындар шартты - тұрақты, шартты - ауыспалы болып бөлінеді.
Шартты - тұрақты шығындарға өнім шығару көлемі өзгергенде шамасы өзгермейтін шығындар жатады. Бұлар өндірістік бөлмелерді жылыту, жарықтандыру шығындары, өндірістік персоналдың енбек ақысы, негізгі құралдар амортизацииясы және басқа.
Шартты - ауыспалы шығындарға өнім шығару көлеміне сәйкес азайып немесе көбейіп отыратын шығындарды жатқызамыз. Оған шикізат пен негізгі материалдардың шығыны, технологиялық мақсаттағы отын, энергия, енбек ақы шығындары жатады [2].
Өнімнің өзіндік құнын анықтағанда шығындар шығырылған өнімге сәйкес түрде үлеспен таратылады.
Өндіріс процесіне қатысуына қарай шығындар өндірістік және өндірістен тыс болып бөлінеді.
Шығындар сонымен қоса негізгі (кез-келген өндірісте міндетті түрде болатын) және үстеме (өндірісті ұйымдастыру шығындары) болып бөлінеді.
Өзіндік құнға қосылу тәсіліне қарай тура (есеп объектісіне тікелей қосылатын) және жанама (есеп объектісіне жанама түрде таратылытын) болып бөлінеді.
Өнімді шығару жалпы және товарлық өнім көлемімен анықталады. Жалпы өнім - есептік кезеңде шығарылған барлық дайын өнім құнынан өз өндірісінін жартылай фабрикаттар құнын алып тастағандағы өнімдер құны. Оған басқа жақтарда және өзінің әлеуметтік сферасында көрсеткен қызметтерінің құны да қосылады. Товарлы өнім - есептік кезенде шығарылған, өз өндірісінің және тапсырысшының материалдарынан жасалған, техникалық бақылаудан өтіп, қоймаға тапсырылған өнімдер құны. Дайын өнім - өндірістің барлық стадияларынан өткен, техникалық талаптар мен стандарттарға сай келетін, пайдалануға дайын қоймаға өткізілген немесе сатуға арналған өнімдер. Жартылай фабрикаттар - өндеудің алғашқы этаптарынан ғана өткен, әлі де өндеуді қажет ететін бұйымдар. Дайын өнімді баланста іс жүзіндегі өзіндік құнымен бейнелейді.
Кәсіпорынның қызметі өндірістің шығындарын өнімді өткізуден түскен табыспен жауып, пайда табуға бағытталған. Бұл кәсіпорын жұмысшыларынан технологияны жақсартуды өнім сапасын арттыруды, бәсекелестікті нығайтуды талап етеді.
Өндірістік есептің негізгі мақсаттары: ассортименті және сапасы бойынша өнім шығаруды есептеу, өзіндік құнды төмендетуге шаралар өткізу, өнімнің өзіндік құнын дұрыс калькуляциялау, өндірістің пайдаланылмаған резервтерін айқындау.
2. Есеп және калькуляция объектілері бойынша жиынтық есеп. Өндіріс шығындарының аналитикалық есебі. Бұл есеп өнімснің бір өлшемінің іс жүзіндегі өзіндік құнын есептеуді қамтамасыз етуге арналған. Бұл әрбір калькуляциялық (есептік) объектке ашылған карточкалар немесе арналған ведомосы арқылы жүзеге асады. Осы ведомостарда (карточкаларда) шығындардың баптары, ал баяндауыш ведомостарда -- айдың басы мен соңындағы цехтар бойынша аяқталмаған өндіріс калдықтары, ай ішіндегі шығындар, дайын өнімді, түпкілікті ақауды, аяқталмаған өндіріс жетіспеушіліктерін, кайтымды қалдыктарды есептен шығару жөне басқа да есептен шығарулар көрсетіледі. Ведомостарға (карточкаларға) тиісті мәліметтерді жазу үшін кажетті кұжаттар мен талдамалык кестелер негіз болады. Тізімдемелер (карточкалар) бойынша жиынтық әр цех бойынша көрсетіледі, ал аяқталмаған өндіріс калдықтарынын сомасы -- Бас кітапта керсетілген 8110-шот бойынша қалдықтарға тең болуға тиіс. Өндіріске жұмсалған шығындарды есепке алу ведомостарының (карточкаларынын) деректері бойынша шығарылған өнімнің накты өзіндік құны айқындалады. Соңғысын өнімге қоса тіркелген қағаз (накладная) арқылы коймаларда кіріске алады. Өндірілген өнімнің кұнына 1320 -"Дайын өнім" шоты дебеттеледі жөне 8110-шот кредиттеледі.
Өндірістегі шығындардың жиынтық есебі шығындардың жиынтық есебі ведомосында жүргізіледі. Біртектес бұйымдардың жекелеген түрлері немесе тобы калькуляциялау объектілері болатындықтан, біртектес өнімнің бірін немесе бірнеше түрлерін жасауға жұмсалған шығындарды есептеу үшін ведомоста осыған ұқсас шоттар ашылады. және түрлі жағдайлардағы өнімнің өзіндік кұн бойынша бар нұсқауларға талдау жасап, кәсіпорынды басқару органдарына өзіндік кұн туралы деректер береді, бұл деректер осы органдар үшін ағымдық және болашақ операцияларды бақылауды жүзеге асыру құралы болып табылады.
3. Нарықтық экономика жағдайындағы бухгалтерлік есеп есеп жүргізушілік пен статистикалық қызметінен гөрі, шаруашылық субъектінің қызметі туралы ақпараттарды беру, өңдеу, жинаудың, сондай-ақ, мүдделі жақтардың өздерінде бар ақша қаражаттарын қалай ұтымды инвестициялау керектігі жөніндегі талабына жауап беретін, және олардың қабылдаған шешімдерінің негізділігіне көздерін жеткізетін құралына айналды.
Әкімшіліктің жаңа мүддесін қанағаттандыру мүмкіндігіне тек қана бухгалтер-талдаушы ғана ие, себебі ол шаруашылық субъектінің экономикасын үғынуға қабілетті, қаржылы-есептік мәліметтер негізінде, оның олқы жерлерін анықтай алады, және де ол салықтық жоспарлауды жасайды.
Бүтіндей сірә, ұйымның қаржылық сәттілігі, ұйымдастыру деңгейіндегі басқарушы есептің жүйесіне тура пропорционалды болып келеді.
Еске сала кетейік, дұрыс шешім қабылдамас бұрын, әрбір әрекеттің варианттары бойынша басымдылығын бағалай отырып, шешімді қабылдаушыларға мақсаты мен негізгі бағыты туралы анықгауға барынша мүмкіндік беру керек. Осыдан, шешімді қабылдау процесінің бірінші кезеңі -- мақсаттарды анықтау және мәселелерді ұйымдастырудан тұрады. Компанияның мақсаттары мен мәселелері неден туындайды және соның ішіңде максималды табысқа қол жеткізу мақсатын негіздеуде әр түрлі аргументтердің ұсынылуы жөнінде қызу пікір таластың болғаны жөн.
Мақсаттарды анықтағаннан кейін бухгалтер-талдаушы іс-әрекеттің (немесе стратегияның) баламалы варианттарын іздестіреді, сондықтан ШС басшысына төмендегі іс-әрекеттің варианттарының біреуіне немесе бірнешесіне сүйену ұсынылады:
* қолданыста жүрген нарық жағдайына бейімделген өнімнің жаңа түрлерін сатуға дайындау;
* өнімді сату үшін тыңнан жаңа нарығын іздестіру, яғни ол үшін жаңа өнім түрлерін дайындау;
* өндірілген өнім түрлері бойынша, өздігінше жаңа нарыкты жасау, (игеру) [3]
Баламалы варианттарды іздестіруде бухгалтер барлық мүмкін болатын баламаны анықтауы керек. Мысалы, басқарушы офиске қызмет көрсетуде өзінің мәселелерін шешу үшін мынадай шығындарды қысқарту баламаларын анықтайды:
* запастар, материалдар мен құрал-жабдықтарды сатып алуды жақсарту;
* нысандарды және басқа да баспа материалдарын стандарттау;
* көрсетілген мерзімінен тыс жұмыстарды қысқарту;
* қызметкерлердің еңбегін тиімді пайдалану;
* контор (кеңсе) жұмыстарын автоматтандыруды дамыту;
* материалдарды ысырап қылу мен ұрлықты болдырмау үшін бақылауды жақсарту.
Әр түрлі іске кірерде олардың кұндылығын ескеретін, творчестволық ойлай білетін басшы, осы кезенде белсенді түрде идеяларды немесе ойларды іздейді және өз қарамағындағыларға өзінің нұсқауларын береді. Ол айқындалған (табылған) балама саны көбейген сайын, мәселелерді табысты шешу үшін мүмкіндіктердің көбейгенін білдіреді.
Баламаларды салыстыра отырып, басқарушы бірінші кезекте: ақша мен адамдарға деген қажеттілігін, инвестицияның қайтарымын, талап етілетін уақытын, басқа бөлімшелердің мұқтаждары, еңбек қатынастарына әсер етуін, қолда бар артықшылықтарын пайдалануын және басқа да осы сияқты іске қатысы бар факторларды қарастыру керек. Тандап алынған баламаларды іске асыруда, олардың іске асатындығын қайта тексеру керек, яғни реализм тағы да жоспардың шешілетін мәселелерге сәйкестігін бағалаудың шешуші кілті екендігіне көзін жеткізу керек. Осы мәселелерді және жоспарды ұсынып отырған басқарушы да, оның басшысы да оларды қарауға және бекітуге міндетті. Олар бұл жоспарларды жақтау кезінде, оны тағы да зерттеуі керек, ол үшін оның мына ретте сәйкестігін қараған жөн:
Қалыптастырылған жоспардың күтілуі қаншалықты негізделген, яғни қойылған мәселелерді шешуге мүмкіндігі бар ма? Егер олай болмаса, онда жоспарлар мен мәселелер бұл сұраққа жауаптың жағымды болатындай етіп қайта қаралуы тиіс.
Тәжірибеде бар барлық баламалар анық анықталды ма және бағаланды ма?
Барлық негізгі кезеңдердің орындалуының нақты уақытша графигі ұсынылды ма?
Ұсынылған графикке сәйкес жоспарды іске асыру барысында, оны сандық өлшеуге мүмкіндік бар ма?
Жоспардың іске асырылуына қатысы барлар үшін түсінікті ме?
Активтерді пайдаланылудан түсетін қайтарымдарды оңтайлатуға мүмкіндік бар ма?
Таңдап алынған іс-әрекеттердің баламалы бағыттары бюджетті жасаудың жол сілтейтін нүктесі болып табылады. Смета -бұл әкімшіліктің қабылдаған әр түрлі шешімдерін жүзеге асырудың қаржылық жоспары. Смета түсімдері және қолма-қол ақшалардың кері ағылуы, сатудан түскен табыстар мен шығындар ескеріледі. Сметаларда болашақ нәтижелер мен ұйымның ниеті шоғырланған нысанда, біртұтас құжатқа жинақталып көрсетіледі. Бұл кұжат қорытынды қаржылық смета деп аталады және табыстар (кірістер) мен шығыстардың сметалық шоттарынан, қолма-қол ақша қозғалысының есеп айырысуы мен баланстан тұрады. Сметаны жасау барысында ұйымның әрбір бөлімшесі, әкімшіліктің жормалданған шешімдерін жүзеге асыру туралы өздерінің ролің білгені жөн [4].
Қызметтің нәтижесін бақылау (мониторинг) үшін бухгалтер сметаның орыңдалуы жөнінде есеп беруді дайындайды және белгілі бір шешімдерді орындауға жауапты менеджерлерге ұсынады. Сметаны жасау кезінде бухгалтер-талдаушы қысқа мерзімді жоспарларды дайындауға баса көңіл аударады және өткен кезең нәтижелері туралы мәліметтердің қалыптастыруына да жауапты, себебі олар болжау көрсеткіштерін жасауға қажет болады. Одан баска, ол жұмыс графигі мен сметаларды жасау процедурасын белгілейді, ұйымның барлық бөлімшелерінің қысқа мерзімді жоспарларды дайындауын үйлестіреді және осы жоспарлардың тығыз өзара үйлесімділігін қадағалап отырады. Сосын ол бұл жоспарларды жоғарыдағы басшының бекітуі үшін, барлық ШС бойынша жалпы жинақгалған қаржылық сметаларын жасайды.
Сөйтіп бухгалтер-талдаушының көз қарасы тұрғысынан сметалар өздерінің қарапайым нысанында, бірлесіп қарастырылған барлық басқарушылардың жоспарлары мен мәселелерінің, жоспарлы (мақсатты) кезеңде бүтіңдей ұйымның табыстары мен шығыңдарына әсер ететіңдей, ақшалай көрсетілген бірліктің сандық көрінісі болып табылады.
Ерекше атап өтетін жайт, бұл табысты ұйымның, сметаны жоспарлауда қажетті шараларды таңдау, яғни барлық басқарушылық команданың бірлескен жұмыстарының нәтижесі ретінде, міндеттемелерді жасау үшін пайдалы екеніне көздері жету керек. Бизнес қадамы осы процестің жалпы тізбегінде деп айтуға мұқтаждық жоқ, бірақта ол барлық қажетті қадамдарды (шараларды) өзіне кіргізуі керек.
Дәріс сұрақтары:
1.Пайда болу орындары бойынша шығындардың жіктелуі
2.Экономикалық элементтері бойынша шығындардың жіктелуі
1. Өнімнің өндірістік өзіндік құнын құрайтын шығындардың есебінде, бухгалтерлік есептің Қорлар стандартына сәйкес шығындардың келесідей топтамалары қолданылады:
1. шығындардың пайда болу орындарына қарай;
2. өнім, қызмет және жұмыс түрлеріне қарай;
3. өнімнің өзіндік құнына жатқызылу тәсіліне қарай;
өндіріс шығындары бұдан да басқа мынадай топтамаларға бөлінеді:
oo жауапкершілік орталықтары бойынша;
oo құрамына қарай;
oo өндіріс процесіндегі экономикалық роліне қарай;
oo өндіріс көлемінен тәуелділік сипатына қарай;
oo өзіндік құнға жатқызылу уақытына қарай немесе есептік кезеңдерге қарай;
oo тиімділігіне қарай;
oo шығын түрлеріне қарай.
Өндірістің барлық шығындары өнімнің жекелеген түрлерінің немесе біртекті өнімдер топтарынын өзіндік құнына кіргізіледі. Өзіндік құнға қосылу тәсілінен тәуелді шығындар тікелей және жанама шығындар деп бөлінеді.
Тікелей шығындар алғашқы құжаттардың негізінде белгілі өнім (қызмет, жұмыс) түріне жатқызуға болатын шығындар. Оларға материалдық шығындар, еңбек ақы және одан аударымдарға шығындар жатады. Барлық тікелей шығындар калькуляциялық шоттарда бейнеленеді.
Жанама шығындар бірнеше өнім түрлерінің өндірісімен байланысты, өнімнің өзінідік құнына оларды тарату арқылы енгізілетін шығындар.
Құрамы бойынша өндіріс шығындары бір элементті және кешенді болып бөлінеді, яғни шығындарға енгізілетін элементтерден тәуелді болады.
Өндіріс процессіндегі экономикалық ролінен тәуелді шығындар негізгі және үстеме деп бөлінеді. Негізгі шығындар өнім жасаудың өндірістік процессіне тікелей кіретін шығындар [5].
Үстеме шығындар өндірісті басқарумен және қалпында ұстаумен байланысты шығындар.
Өндіріс көлеміне қатысты шығындар шартты-тұрақты және шартты- ауыспалы шығындардың мәні, олардың шамасы өндірілетін өнім көлеміне тікелей пропорционалды өзгеретіндігінде. Олар өнімнің бір бірлігіне нормаланады. Шартты тұрақты шығындар өнім өндірісі көлемінен тәуелсіз және ауыса қоймайды. Шамалары кәсіпорын бойынша шектеліп отырады. Ауыспалы және тұрақты шығындар шартты түрде алынады, өйткені олардың арасында шығындар мен өнім көлемінің қатаң есептігі жоқ.
Есептік кезендер немесе өзіндік құнға жатқызу уақытынан тәуелді өндірістік шығындар ағымдағы және бір мезгілдік қана болып бөлінеді. Өндіріс шығындарын ағымдағы және бір мезгілдік - деп қатаң бөліп қарау өнімнін өзіндік құнын ай сайын дұрыс есептеуге мүмкіндік береді [6].
Тиімділігінен тәуелді шығындар өнімді және өнімсіз деп бөлінеді. Өнімнін өзіндік құнының денгейіне өнімсіз шығындар көп әсер етеді.
Өндіріс шығындарын есептеу және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін шығындар шығын элементтеріне және шығындардың калькуляциялық статьяларына бөлінеді. Шығын элементтері - өндірісті ұйымдастыру мен технологиясына байланысты экономикалық біртекті шығындар. Шығындарды экономикалық элементтері бойынша топтау өндіріске қанша шығындалғанын көрсетеді.
2.Өнімнің (қызметтін, жұмыстың) өндірістік өзіндік құнын құрайтын шығындар экономикалық элементтері бойынша топталады:
oo материалдық шығындар;
oo еңбек ақы шығындары;
oo еңбек ақыдан аударымдар;
oo негізгі құралдырдың тозуы;
oo басқа да шығындар;
Өнім өндірісіне кететін шығындарды осылайша ғылыми жіктеу өзіндік құнды анықтауға тиімді есептеуге мүмкіндік береді. Сонымен қоса, өндірісті ұйымдастыру және өндіріс шығындарының алғашқы және талдамалы есебін құрауда осы жіктеудің маңызы зор. Өнімнін өзіндік құнын анықтауда шығындар өнімнің өзіндік құнына кіретін үлесі есепті кезеңге сәйкес келетіндей боып таратылады. Өнімнің қандай түрі болмасын оның негізін құрайтын, яғни оны шығаруға кеткен шығындарды белгілі жіктелген, ғылыми негізделген шығын баптары арқылы есептеудің оның өзіндік құнын дәл анықтауына мүмкіндік береді. Өнімнің (жұмыс, қызмет) өндірістік құнына кіретін шығындардың дұрыс есептелуі әрбір өнімнің, өнім топтарынын нақты өндірістік өзіндік құнын анықтайды.
Өндіріс шығындары бұдан да басқа мынадай топтамаларға бөлінеді:
oo жауапкершілік орталықтары бойынша;
oo құрамына қарай;
oo өндіріс процесіндегі экономикалық роліне қарай;
oo өндіріс көлемінен тәуелділік сипатына қарай;
oo өзіндік құнға жатқызылу уақытына қарай немесе есептік кезеңдерге қарай;
oo тиімділігіне қарай;
oo шығын түрлеріне қарай.
Өндірістің барлық шығындары өнімнің жекелеген түрлерінің немесе біртекті өнімдер топтарынын өзіндік құнына кіргізіледі. Өзіндік құнға қосылу тәсілінен тәуелді шығындар тікелей және жанама шығындар деп бөлінеді [7].
Тікелей шығындар алғашқы құжаттардың негізінде белгілі өнім (қызмет, жұмыс) түріне жатқызуға болатын шығындар. Оларға материалдық шығындар, еңбек ақы және одан аударымдарға шығындар жатады. Барлық тікелей шығындар калькуляциялық шоттарда бейнеленеді.
Жанама шығындар бірнеше өнім түрлерінің өндірісімен байланысты, өнімнің өзінідік құнына оларды тарату арқылы енгізілетін шығындар.
Құрамы бойынша өндіріс шығындары бір элементті және кешенді болып бөлінеді, яғни шығындарға енгізілетін элементтерден тәуелді болады.
Өндіріс процессіндегі экономикалық ролінен тәуелді шығындар негізгі және үстеме деп бөлінеді. Негізгі шығындар өнім жасаудың өндірістік процессіне тікелей кіретін шығындар.
Үстеме шығындар өндірісті басқарумен және қалпында ұстаумен байланысты шығындар.
Өндіріс көлеміне қатысты шығындар шартты-тұрақты және шартты- ауыспалы шығындардың мәні, олардың шамасы өндірілетін өнім көлеміне тікелей пропорционалды өзгеретіндігінде. Олар өнімнің бір бірлігіне нормаланады. Шартты тұрақты шығындар өнім өндірісі көлемінен тәуелсіз және ауыса қоймайды. Шамалары кәсіпорын бойынша шектеліп отырады. Ауыспалы және тұрақты шығындар шартты түрде алынады, өйткені олардың арасында шығындар мен өнім көлемінің қатаң есептігі жоқ.
Есептік кезендер немесе өзіндік құнға жатқызу уақытынан тәуелді өндірістік шығындар ағымдағы және бір мезгілдік қана болып бөлінеді. Өндіріс шығындарын ағымдағы және бір мезгілдік - деп қатаң бөліп қарау өнімнін өзіндік құнын ай сайын дұрыс есептеуге мүмкіндік береді.
Тиімділігінен тәуелді шығындар өнімді және өнімсіз деп бөлінеді. Өнімнін өзіндік құнының денгейіне өнімсіз шығындар көп әсер етеді.
Өндіріс шығындарын есептеу және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін шығындар шығын элементтеріне және шығындардың калькуляциялық статьяларына бөлінеді. Шығын элементтері - өндірісті ұйымдастыру мен технологиясына байланысты экономикалық біртекті шығындар. Шығындарды экономикалық элементтері бойынша топтау өндіріске қанша шығындалғанын көрсетеді.
Өнімнің (қызметтін, жұмыстың) өндірістік өзіндік құнын құрайтын шығындар экономикалық элементтері бойынша топталады:
oo материалдық шығындар;
oo еңбек ақы шығындары;
oo еңбек ақыдан аударымдар;
oo негізгі құралдырдың тозуы;
oo басқа да шығындар;
Өнім өндірісіне кететін шығындарды осылайша ғылыми жіктеу өзіндік құнды анықтауға тиімді есептеуге мүмкіндік береді. Сонымен қоса, өндірісті ұйымдастыру және өндіріс шығындарының алғашқы және талдамалы есебін құрауда осы жіктеудің маңызы зор. Өнімнін өзіндік құнын анықтауда шығындар өнімнің өзіндік құнына кіретін үлесі есепті кезеңге сәйкес келетіндей боып таратылады. Өнімнің қандай түрі болмасын оның негізін құрайтын, яғни оны шығаруға кеткен шығындарды белгілі жіктелген, ғылыми негізделген шығын баптары арқылы есептеудің оның өзіндік құнын дәл анықтауына мүмкіндік береді. Өнімнің (жұмыс, қызмет) өндірістік құнына кіретін шығындардың дұрыс есептелуі әрбір өнімнің, өнім топтарынын нақты өндірістік өзіндік құнын анықтайды.
1.2 Шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мақсаты және әдістері
Калькуляция дегеніміз өнімнің, атқарылатын жұмыстар мен көрсетілген қызметтердің бір өлшемге есептелінетін өзіндік құны болып табылады. Ол кәсіпорын жұмысын жедел басқару үшін маңызды роль атқарады және ішкі резервтерді дер кезінде ашуға және өнімнің өзіндік құнын жоспарлауға, өнімге, жұмыстар мен қызметтерге көтерме және бөлшек бағаларды негіздеуге пайдаланылады.
Өнімді ұйымдастыру ерекшеліктері мен технологиясына байланысты өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың бірнеше әдістері қолданылады. Халық шаруашылығының түрлі салаларындағы кәсіпорындарда қандай да бір әдісті қолдану өнімнің өзіндік құнын жоспарлау, есепке алу және калькуляциялау жөніндегі негізгі ережелеріне сәйкес белгіленеді.
Калькуляциялауды жасау мерзімі: алдын ала және кейінгі болып екіге бөлінеді.
Алдын ала жасалатын калькуляция өнімді шығарғанға дейін өндіріске қажетті деңгейдегі шығындарды мөлшерін топшылайды. Оған жоспарлық, сметалық және нормативтік калькуляция жатады.
Жоспарлы калькуляция -- өнімге және бұйым бірлігіне мүмкін болатын шығындардың деңгейінде анықталады, бірақ ол кезде жалақының, энергияның, материалдың нормасы, өндірістің технологиясы, сондай-ақ резервтері ескеріледі.
Сметалық калькуляция -- бұл жоспарлы калькуляцияның бір түрі, ол жоспарланған және жаңадан игерілген бұйымның негізінде жасалады. Ол жоспарлы калькуляцияны жасауға негіз бола алады.
Нормативтік калькуляция -- ағымдағы жоспарлы калькуляцияның бір түрі болып табылады. Бұл аталған әдіс шығындарды есептеудің нормативтік әдісін және кәсіпорынның өзінде пайдаланып жүрген өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын қолданады. Оның негізінде қол жеткен шығындар деңгейін сипаттайтын ағымдағы және әрекет етіп тұрған нормаларды пайдаланады.
Нормативті калькуляцияның жоспарлы калькуляцияға қарғанда дәлдігі анағұрлым жоғарылау болып келеді.
Кейінгі калькуляция өнім шығарылғаннан соң бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша жасалады.
Олар нақты шығынды көрсетеді. Оларға нақты және шамаланған калькуляция жатады.
Өнімнің өзіндік құнының нақты калькуляциясы нақты шығындармен сипатталады, ал ол жоспарлыдан кәсіпорынға байланысты себептері бойынша да(өнімді өндірудің орындалуы немесе орындалмауы, кейбір шығындар түрлерінің артық немесе кем жұмсалуы) және оған байланнысыз себептері бойынша да(материалдарға бағаның өзгеруі, амортизациялық аударымдардың нормасы, суға, газға, жылуға, электр энергиясына тарифке өзгерістар енгізілуіне байланысты) ауытқуы мүмкін.
Калькуляциялаудың бұл түрі нақты шығындар туралы есептік меліметтің негізінде дайындалады.
Шамаланған калькуляция нақты шығындар және тоғыз айдың ішінде алынған өнімдер немесе басқа да кезеңге есептелген шығындар деңгейінде жасалады.
Калькуляцияның бұл түрі ағымдағы жылдағы өндірілген өнімнің нәтижесін алдын ал бағалау үшін пайдаланылады.
Калькуляциялау кезінде өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын және шығындарда есептеу объектісін дұрыс белгілеу өте үлкен роль атқарады.
Шығындардың есеп обьектісі болып сол шығындардың өндірістегі аналитикалық есебі саналады. Калькуляцияның объектісі болып өнім түрлері, жұмыстар, қызметтер саналады. Өнеркәсіпте есеп объектісі өте жиі калькуляциялау объектісімен сәйкес келеді.
Есеп объектісі мен калькуляциялаудан басқа калькуляциялық бірлік тізімін белгілеу қажет. Калькуляциялық бірлік, әдетте, тиісті өнім түрінің техникалық жағдайына немесе қабылданған стандарттық өлшем бірлігіне және өндірілген өнімнің натуралды көрінісіне сәйкес келуі тиіс. Егер де жоспарлау өлшем бірлігі ретінде екі көрсеткішті пайдаланса, онда калькуляциялық бірлік осы екі бірліктің бірін ғана пайдаланады [8].
Сонымен, іс жүзінде пайдаланылатын калькуляциялық өлшем бірлігін келесі топқа біріктіруге болады:
* натуралды бірліктері -- дана, метр, километр, тонна, литр және т.б.;
* ірілендірілген бірлігі - тігін бұйымдарының прейскуранттық нөмірі, белгілі бір артикулдағы жүз жұп аяқкиімі және т.б.;
* өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін пайдаланылатын шартты-натуралды бірлік, ондағы пайдалы заттың құрамы әртүрлі тербелісте болуы мүмкін;
* құндық бірлік;
* еңбек бірлігі;
* орындалған жұмыс бірлігі;
* пайдалы нәтиженің бірлігі;
Кешендік өндірісте бір шикізаттан бір технологиялық процессте екі немесе бірнеше түрлі өнімді алса, онда оларды шығару үшін жұмсалған жалпы шығынды өнімдердің арасында таратуға болмайды, сондықтан ондай өнім бірлігінің өзіндік құнын есептеуге төменде келтірілген әдістердің бірін пайдаланады. Егер де технологиялық процессте шикізатты өңдеу кешені бірнеше қайта жасаудан тұратын болса және өндірістің бұл кезеңдері бойынша шығын деңгейін анықтау мүмкіндігі бар болса, онда соңғы өнімге немесе шалафабрикатқа бөлістік калькуляциясын пайдалану мүмкін. Егер де жалпы шығыннан белгілі бір өнім түріне қатыстысын бөлу мүмкіндігі бар болса, онда оны тікелей сол өнімнің өзіндік құнына қосуға болады.
Кешендік өндіріс шығындарын тарату кезінде келесі әдістер қолданады:
-- шығындарды шегеру. Бұл әдіс кезінде өндірісте алынатын өнімдердің бірі негізгі өнім болып саналады, ал қалғандары ілеспе ретінде қарастырылады. Өндіріске кеткен барлық шығыннан ілеспе өнім жоспарлы өзіндік құны бойынша шегеріледі және осыдан кейін алынған деңгейін негізгі өнімнің өзіндік құны деп санауға болады. Бұл әдісті негізгі өнімнің деңгейі айқын белгілі болған кезде ғана және ілеспе өнімнің үлес салмағы көп болмаса ғана пайдаланады [9].
Өнімнің өзіндік құнын есептеген кезде ондағы шығындарды тарату коэффициенттік әдіспен жүзеге асады.
-- аралас(қиыстыру) әдісі. Бұл әдәсті кешендік өндірісте бірнеше негізгі және ілеспе өнімдерді өндірген кезде пайдаланылады. Бұл әдісте шегеріп тастау да, шығындарды тарату да қатар әрі үйлесімді тұрғыда пайдаланылады. Бұл кезде шығынның жалпы сомасынан ілеспе өнімнің құны шегеріліп, қалған бөлігі негізгі өнімдердің арасына белгіленген коэффициенттер бойынша таратылады.
Олар келесі жұмыс кезеңінен тұрады: жалпы кешендік шығыннан ілеспе өнімнің өзіндік құны шегеріледі; шығынның қалған қалдығы негізгі өнімдердің арасына белгіленген коэффициенттерге сәйкес таратылады; ең соңында, тікелей өнімнің өзіндік құнына жатқызылатын және таратылатын соманың мөлшері анықталады.
Өндірістің технологиялық және ұйымдастыру ерекшеліктеріне байланысты өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және өндіріс шығындарын есептеудің бірнеше әдістері пайдаланылады. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және өндіріске кеткен шығындарын есептеудің әдісі деп, кәсіпорынның шығынын бақылау үшін өнімнің нақты өзіндік құнын есептеу және өндіріс шығындары туралы ақпараттарды есепте топтастыру, жинау бойынша әдістерінің жиынтығын айтады.
Өнімнің өзіндік құнының әдісіне әсер ететін негізгі факторлар ретінде мыналарды атауға болады:
* өндіріс типі;
* өндірістің күрделілігі;
* шығарылатын өнімнің номенклатурасы мен сипаты;
* өндіріс циклының ұзақтығы;
* аяқталмаған өндірістің қолда бары, құрамы және көлемі.
Өнеркәсіп салаларында өнімнің өзіндік құнына бұл факторлардың тигізетін әсері бірдей емес, сондықтан өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың әртүрлі әдісін қолдануға тура келеді. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістемесінде шығарылатын өнімнің номенклатурасы мен сипаты басты роль атқарады. Әдетте, өнімдер жай және күрделі болып бөлінеді. Жай өнім -- бұл жеке бөлшектерден, түйіндерден, детальдардан тұрмайды.
Жай өнім болып: көмір, руда, мұнай, газ, цемент, тері, ет және т.б. саналады.
Бұл аталған өнімдердің өзіндік құнын есептеу аса күрделі әдістемелерді пайдалануды талап етпейді. Бұндай жай өндірістерде бір ғана өнім түрі калькуляцияланады.
Күрделі өнім деп жекелеген бөлшектерден, түйіндерден, детальдардан тұратын өнімдерді айтады.
Мысалы, машиналар, станоктар, құрал-жабтықтар, автобустар және т.б. Күрделі өндірісте негізгі өнімнен басқа, дайын өнім ретінде оның бөлшектері, түйіндерден, детальдары да калькуляцияланады. Бұл соңғылары калькуляциялау әдістемесіне қосымша қиындықтар туғызады.
Калькуляциялау әдістемесін анықтауда өндіріс циклының ұзақтығы бірнеше сағат құраса, ал басқаларында бірнеше күн, мысалға, тоқыма өнеркәсібінде, химия зауыттарында, тері фабрикасында т.б., ал үшіншілерінде ол -- бірнеше айларға созылуы мүмкін, ал төртіншілерінде -- тұтас маусымға созылуы мүмкін.
Өндірістік циклы ұзақ өнеркәсіп салаларында өзіндік құнын калькуляциялау әдістемесін жасау бірнеше айға немесе маусымға созылуы мүмкін және олар бірнеше сағаттар немесе күндер құрайтын сомалармен салыстырғанда біршама күрделі болып келеді. Оның күрделілігі, ең алдымен, үлкен аяқталмаған өндірістің шығысты тарату мәселесінің және басқа да арнайы жағдайларының әсерінен болуы мүмкін.
7 БЕС шығынды есептеудің үш негізгі әдісін қарастырады. Одан басқа іс жүзінде жай (процестік) әдісі қолданылуы мүмкін.
1. Шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қарапайым (процесстік) әдісі
Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың әдісі біртекті өнім шығаратын кәсіпорында пайдаланылады. Оларда, әдетте, аяқталмаған өндіріс болмайды және шалафабрикаттарды өзі өндіреді.
Егер де кәсіпорын өзінің есептік саясатында қарастырса, онда бұл әдісті қолдануға рұқсат етілуі мүмкін. Бұл әдістің мәні бүкіл шығарылғын өнімге кеткен шығындарды есептеуден тұрады. Өнім бірлігінің өзіндік құнын тікелей есептеу жолымен шығарады, яғни шығын деңгейін өндірістің натуралды көлеміне немесе шартты -- натуралды көрсеткішіне жай бөлу арқылы табады. Кейбір салаларда шығындар әрбәр технологиялық процесс бойынша есептелінуі мүмкін.
Сонымен, көмірді өндіру өнеркәсібі бірнеше кезеңнен тұрады: дайындық жұмыстары, көмммірді алу, шахтыға тасымалдау және сыртқа шығару, сорттау, өңдеу, вагонға тиеу. Міне сондықтан бұл жердегі шығындарды есептеу мен калькуляциялаудың жай әдіс, процесстік деп аталуы да осыдан шыққан. Мұнда кәсіпорын барлық шығындарды өндірілетін өнімнің бір түріне, ал аяқталмаған өндіріс болмаған жағдайда -- шығарылған өнімге жатқызады, ал біртекті өнім шығарылатын жерде калькуляциялаудың барлық баптары бойынша өндірістегі шығындарды негізделген нормалау арқылы оңайлатады. Көптеген кәсіпорындар жұмыс практикасында өндірістің қарапйым әдісінің дұрыстығын және прогесшілдігін дәлелдеп берді. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен шығынды есептеу әдісінің қарапайым төрт нұсқасы бар.
Бірінші нұсқа кезінде тікелей және жанама шығындар бүкіл өнімді шығаруға жұмсалған шығындардың белгіленген баптары бойынша есепке алынады. Өнімнің бір өлшемінің өзіндік құны барлық өндірістік шығындарды дайын өнімнің санына бөлумен айқындалады. Бұл өндірістерде аяқталмаған өндіріс, жартылай фабрикаттар және өнімнің құрамдас бөліктері болмайды.
Екінші нұсқаны аяқталмаған өндірісі бар кәсәпорындар қолданады. Бұл арада дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс арасында шығындарды бөлудің қажеттілігі туындайды. Бұл нұсқа 1 текше метр ағаштың өзіндік құнын калькуляциялау кезінде ағашты дайындау өнеркәсібінде қолданылады. Аяқалмаған өндірісті, әдетте, инвентарлық әдісін пайдалана отырып, бағалайды [10].
Үшінші нұсқа бір мезгілде өнімнің бірнеше түрлерін шығаратын немесе өндіретін: жылу мен электр энергиясын шығаратын, мұнай мен газ өндіретін, балық аулайтын кәсіпорындарда қолданылады. Мұндай жағдайларда шығындар тұтас алғанда өндіріс бойынша, яғни қарапайым әдіспен есепке алынады, ал өнімнің өзіндік құны үйлестірілген әдіспен калькуляцияланады.
Қарапайым әдістің төртінші нұсқасын өнімнің өзіндік құнын анықтамай-ақ шығындар есебін бөлістік немесе процесстік бойынша жүргізетін кәсіпорындар пайдаланады. Бұл нұсқаны химия мен құрылыс материалдарын шығаратын өнеркәсіп қолданады. Бұл арада шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қарапайым және бөлістік әдәстері үйлесімді пайдаланылады.
2. Шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың тапсырыстық әдісі
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың тапсырыстық әдісі аз сериалы және жеке -- дара өндірісі бар кәсіпорындарда, жөндеу және эксперименттік жұмыстарда пайдаланылады. Барлық тікелей шығындарәрбір тапсырыстар бойынша белгіленген номенклатура баптарының кескінінде есепке алынады. Тапсырыс кәсіпорынның өндірістік бөлімшесінде арнайы бланкілерде ашылады, содан соң ол орындаушы -- цехқа және бухгалтерияға түседі. Әрбір тапсырысқа өзіндік код беріледі, онда жұмысшыға есептелген жалақы, барлық құжаттардағы материалдардың шығысы, өндіріске кеткен шығын есебін жүргізетін карточкаға көшіріліп жазылады. Тапсырыстың өзіндік құны оларды әзірлеумен байланысты шығындар сомасынан тұрады.
Осы тәсілдің кейбір ерекшеліктері бар, атап айтсақ:
* барлық шығарылған шығындар туралы мәліметтерді шоғырландырып және оларды жеке жұмыс түрлері мен дайын өнім партияларына жатқызу;
* уақыт аралығындағы емес, аяқталған әрбір партия бойынша шығындарды шоғырландыру;
* тек бір ғана шотты жүргізу, "аяқталмаған өндіріс". Осы шотта өндірістің әрбір тапсырысы бойынша шығындардың жекелеген есебін ұйымдастыру үшін карточкаларды енгізуді ұсынады.
Тапсырыстың өзіндік құнын калькуляциялау үшін жартылай фабрикатсыз әдісі пайдаланылады.
Тек дайындау цехында жартылай фабрикатты әдісі пайдаланылады, демек, аталған цехтар бойынша жеке калькуляция жасалады. Әдетте, жартылай фабрикаттық әдісте тапсырысты жасау процесі цехтан цехқа өтеді, бірақ ондағы жасалған операциялар бухгалтерлік есепте көрініс таппайды.
Цехтар шығындары әрбір табыстың кескінінде, калькуляциялаудың берілген номенклатурасы бойынша, ал негізгі материалдар, шикізаттар, технологиялық отындар мен энергиялар -- белгіленген топ кескініде аналитикалық есемте көрініс табады.
Ал үстеме шығыстары олардың өндірілген орны бойынша есептелінеді және ай сайын қабылданған тарату тәсәлі бойынша әрбір тапсырыстың өзіндік құнына жатқызылады.
Ақаудан алынған жоғалтулар, әдетте, өздерінің тапсырыстарына есептен шығарылады. Орындалмаған тапсырыстар, аяқталмаған өндірістер ретінде танылады.
Тапсырыс орындалып біткен соң және техникалық қабылдануы тапсырыс берушіге ұсынғаннан кейін өндірістік бөлім кәсіпорынның бухгалтериясына тапсырыстың біткені туралы хабарлама жасайды, содан соң тапсырыс бойынша шығындар жасау процесі тоқтатылады. Кейбір кәсіпорындарда тапсырысты орындағаннан кейін қоймаға өткізсе , сол қоймаға накладнойды өткізу тапсырыстың жабылғаны.
Сондай-ақ, кез келген тапсырыстың өзіндік құны бұрмаланбауы үшін артық немесе пайдаланбаған материалдық құндылықтар қоймаға тапсырылады, ол кезде 20 -- "Материалдар" бөлімшесінің шоттары дебеттеліп, 900 немесе 920 шоттары кредиттеледі. Бұл әдісті қолдану барысында іс жүзіндегі өзіндік құн тапсырыс аяқталғаннан кейін анықталады, бұған дейін барлық шығындар аяқталмаған өндіріс деп қарастырылады. Тапсырыстық әдістің кемшіліктері мынада: күрделі, қайталанбайтын немесе сирек қайталанатын тапсырыстарды әзірлеу кезінде материалдық және еңбек шығындарын нормалауды ұйымдастыру қиын, нормативтік калькуляцияларды жасау және өндіріс шығындарын алдын ала бақылау жасауп отыруды қиындатады. Осы кемшілікті жою үшін өндірістің ұзақ циклінде ірі бұйымды әзірлеу кезінде олардың торабына жеклеген тапсырыс ашуды ұсынады, яғни олардың әрбір конструкциясы аяқталған болып саналады.
Кіші сериялық өндірісте тапсырыс саны ағымдағы айда шығарылатын болып жоспарланған санымен сәйкес келеді. Нақты бір бұйымды немесе бірнеше бұйымды әзірлеу үшін пайдаланған барлық тораптар мен детальдар есепте бөліп көрсетіледі.
Тораптар мен детальдардың бірінші түрі бойынша олардың шығындарының есебі тапсырыстық әдіспен, ал сериялық немесе жаппай өндірістік тәртіпте дайындалған бұйымдар -- екінші, яғни нормативтік әдіспен ұйымдастырылады. Сөйтіп, бұйымның жалпы құны тапсырыс ескерілген жекелеген тәртіпте дайындалғандан шығындардан және нормативтік әдісі бойынша жалпы немесе сериялық өндіріс тәртібінде есептелген тораптар мен детальдардың жалпы құнынан немесеөзіндік құнынан құралады.
Кәсіпорынның экономикалық қызметінің қызметкерлері жекелеген және кіші сериялық өндіріс жағдайында өндірістегі шығындарды есепке алудың нормативтік әдісін ің элементтерін мүмкін болатын жерде қолдануды ұсынуы тиіс.
Тапсырыстар бойынша шығындар топтастырылып, өндіріс есебінің карточкаларында әрбір тапсырыстың өзіндік құны есептелінеді.
Мысал, өнімнің өзіндік құнын тапсырыстық әдіс арқылы есептеу.
Кесте 1- Өнімнің өзіндік құнын тапсырыстық әдісі
№
Көрсеткіштер
Смета бойынша
Нақты шығын
1
Тапсырыс көлемі (мың квт. сағ.)
295158
295158
2
Жалпы өндірістік шығындар (мың тг.)
103330
104224,7
3
Қосымша матириалдар
2708
1551,1
4
-- электр қуаты
5375
5325,9
5
-- еңбек ақы қоры
2500
2978,5
6
-- әлеуметтік салық
46250
46507,4
7
-- амортизациялық аударым
10834
10693,1
8
-- жөндеу қоры
12858
12247,3
9
-- жөндеу қоры
15126
15126
-- басқадай шығындар
7679
9731,4
Сатып алынған электр қуаты (мың квт. сағ.)
36216
36216
Толық өзіндік құн (2 жол 3жолға)
135546
140440,7
1 квт. сағ. қызметтің өзіндік құны (4 жол 1 жолға)
0,4592
0,4758
1 квт. сағ. сату құны
0,5216
0,53
Тауарлы өнім құны (6 жол х 1 жол)
153934,4
156433,7
Табыс (7 жол - 1 жол)
18408,4
15993,04
Рентабельдік [(8 жол 7 жол) х 100%]
11,96%
10,22%
Ескерту - Пайдаланылған әдебиеттер негізінен алынған
3. Шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың бөлістік әдісі
Шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың бөлістік әдісі өнімді жаппай өндіретін кәсіпорындарда қолданылады, онда бастапқы шикізат дайын өнімге дейін рет-ретімен технологиялық өңдеуден өтеді. Бұл әдіс шикізаттың кешенді түрде пайдаланылатын кәсіпорындарында: металургиялық, химиялық, мұнай өңдеу және басқа да салаларда қолданылады.
Дайын өнім немесе жартылай фабрикат шығарумен аяқтайтын технологиялық процесті бөлістік әдіс деп атайды. Бөлістік әдісте өндіріске кеткен шығндар олардың әрбір кезеңі, фазасы, аусымы, яғни бөлісі бойынша есептелінеді. Әрбір бөлістен кейін жартылай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Негізгі өндіріс шығындарының есебі мен аудиті
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 НЕГІЗГІ ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІ ЖӘНЕ ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУ ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
0.1 Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ...5
0.2 Шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
мақсаты және әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.3 Өзіндік құнды есептеудің шетелдік тәжірибедегі әдістері ... ... ... ... ... ... ..3 1
2 ҚАЙСАР АҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӘЛЕУЕТІН ЖӘНЕ ӨНІМІНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.1 Қайсар АҚ қаржылық-экономикалық белсенділігін талдау ... ... ... ... ... 37
2.2 Кәсіпорын өнімдерінің өзіндік құн құрылымын талдау ... ... ... ... ... ... ... . .45
2.3 Қайсар АҚ өндірістік шығындарының қалыптасуын талдау ... ... ... ... ..48
3 БӘСЕКЕ ЖАҒДАЙЫНДА ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН ТӨМЕНДЕТУ ТЕТІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
3.1 Шығындарды басқару және өнімнің өзіндік құнын есептеу жолдары ... .53
3.2 Кәсіпорында өнімнің өзіндік құнын төмендету резервтері ... ... ... ... ... ... 58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 68
КІРІСПЕ
Курстық жұмысының өзектілігі. Қазақстанның салауатты экономикалық өрлеу стратегиясы мықты, тұрақты нарықтық экономиканы қалыптастыру, дамыған 50 елдің қатарына қосылу және бірінші Азиялық Барыс болу болып табылады. Бұл стратегияны жүзеге асыру үшін Қазақстан отандық кісіпорындардың тұрақты экономикалық дамуынсыз, ішкі тексерусіз, сапалы өнім шығарып, қаржылық жағдайды жүйелі түрде жоспарлаусыз, шет ел тәжірибесіз жедел экономикалық өрлеу мен жаңартуға қол жеткізу керек тігін көз алдымызға елестету қиын. Елдің экономикасын басқару құралына аса қажетті әр түрлі кәсіпкерлік саладағы шаруашылық жүргізуші субьектілер қызметін ұйымдастыру, жоспарлау, тексеру жоғары нәтижеге алып келеді [1]. Қазіргі кезде отандық кәсіпорындар мен серіктестіктер үшін өнімнің өзіндік құнын төмендету -- бұл пайданы жоғарлатудың және саланың рентабельділігін көтерудің маңызды резерві болып саналады. Сондықтан, қазіргі кезде отандық бухгалтерлік есептің тәжірибесінде өндірістік шығындардың құрамын нақты анықтау, өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын калькуляциялау, кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесін жүйелі түрде ұйымдастыру басты мәселелердің бірі болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында өндіріс шығындарын жүйелі есептеу кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметін зор табысқа кенелтеді. Кәсіпорынның алға қойған басты міндеттерін анықтауға өндіріс шығындар есебі келесідей мүмкіндікте береді: жеке өнім түрлерін және өндіріс тиімділігін анықтауға; ішкішаруашылық есепті нақты жүргізуге; өзіндік құнды төмендету қорларын анықтауға; өнімге баға белгілеуге; өндірісте жаңа өнім түрлерін өндіруге немесе сатуға тиімсіз ескірген үлгілерді өндірістен шығаруға шешім қабылдауға; мемлекет көлемінде ұлттық табысты есептеуге; қажет болған жағдайда жаңа техника, технологияны қолдануға негіз болады.
Өнімнің өзіндік құны кәсіпорынның өндірістік қызмет нәтижесінің басты көрсеткіші болып саналады. Берілген көрсеткіш - пайданы басқарудың негізгі құралы болып табылады, ал пайда -- коммерциялық кәсіпорын жұмысының басты мақсаты болып табылады. Өндірістік шығындарды анықтау -- көп салалы процесс, материалдарды сатып алудан - дайын өнімді өткізуге дейінгі барлық шаруашылық қызметтің аспектілерін қамтиды.
Курстық жұмыстың басты мақсаты -- өндірістік шығындар есебін және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауды анықтау. Осы мақсатқа жетудің басты жолдары: өндірістік шығындардың және өнімнің өзіндік құнының калькуляциялау; өндірілген өнімнің, атқарылған жұмыстың, көрсетілген қызметтің көлемі, ассортименті және сапасына бақылау жасау және жоспар бойынша осы көрсеткіштердің орындалуын анықтау; өндірістік шығындардың есебін жүргізу және шикізат, материал, еңбек және басқа да ресурстардың бекітілген шығындар сметасына сәйкес келуін анықтау; өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және өзіндік құн бойынша жоспардың орындалуын тексеру; өзіндік құнды төмендету бойынша шаруашылық бөлімшелердің қызмет нәтижесін бағалау; өзіндік құнды төмендетудің резервтерін анықтау.
Курстық жұмыстың міндеттері. Алға қойған мақсатқа жету үшін келесі мәселелерді шешуді талап етеді: өндірістік шығындар есебін, өнімнің өзіндік құнын анықтауда калькуляцияны қарастыру; өндірістік шығындарды ұйымдастыру қағидаларын анықтау; шығындар элементтерін қарастыру; өндірістік шығындарды калькуляциялық баптар бойынша анықтау; аяқталмаған өндіріс есебін қарастыру және ескеру.
Жұмыстың зерттеу объектісі ЯССЫ АҚ жауапкершілігі шектеулі серіктестігі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізін өнеркәсіптік кәсіпорын өнімінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру мәселелері бойынша отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, монографиялары, оқулықтары мен оқу құралдары, мерзімді баспасөздегі мәліметтер мен ақпатраттар, сондай-ақ арнайы заңдар, заңнамалық құжаттар, нормативтік-құқықтық актілер мен Қазақстан Республикасының Президенті мен Үкіметінің бұйрықтары, қаулылары мен жарлықтары ЯССЫ АҚ-ның жылдық есептемелік құжаттары құрайды.
Курстық жұмыстың нормативтік ақпараттық негізі. Зерттеу барысында Қазақстан Республикасы Статистика жөніндегі агенттігі, бухгалтерлік есеп көрсеткіштері, сонымен бірге автордың өзіндік зерттеулері пайдаланылады.
Курстық жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімен, қорытынды мен пайдалынылған әдебиеттер көздерінен тұрады. Диплом жұмысының кіріспесінде тақырыптың өзектілігі, мақсаты, зерттеу объектісі, теориялық және әдістемелік негізі, қарастырылған.
1 НЕГІЗГІ ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУ ӘДІСТЕРІ
1.1 Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру ерекшеліктері
1.Өнімнің өндірісіне және өткізілуіне кеткен ақшалай түрдегі шығындар өнімнің өзіндік құнын құрайды.
Өзіндік құнды құрайтын шығындарды жоспарлағанда, есептегенде, мынадай шығын топтары пайдаланылады:
oo шығындардың пайда болу орнына қарай;
oo жұмыстар мен қызмет түрлеріне қарай;
oo шығын түрлеріне қарай
Календарлық кезен бойынша өндіріс шығындары:
oo тұрақты, (әрбір өндірістік циклда орны бар)
oo бір уақытты шығындар (өндіріске қажеті бар рет болатын шығындар: жылдық жөндеу, жаңа өндірісті игеру)
Сонымен қатар шығындар шартты - тұрақты, шартты - ауыспалы болып бөлінеді.
Шартты - тұрақты шығындарға өнім шығару көлемі өзгергенде шамасы өзгермейтін шығындар жатады. Бұлар өндірістік бөлмелерді жылыту, жарықтандыру шығындары, өндірістік персоналдың енбек ақысы, негізгі құралдар амортизацииясы және басқа.
Шартты - ауыспалы шығындарға өнім шығару көлеміне сәйкес азайып немесе көбейіп отыратын шығындарды жатқызамыз. Оған шикізат пен негізгі материалдардың шығыны, технологиялық мақсаттағы отын, энергия, енбек ақы шығындары жатады [2].
Өнімнің өзіндік құнын анықтағанда шығындар шығырылған өнімге сәйкес түрде үлеспен таратылады.
Өндіріс процесіне қатысуына қарай шығындар өндірістік және өндірістен тыс болып бөлінеді.
Шығындар сонымен қоса негізгі (кез-келген өндірісте міндетті түрде болатын) және үстеме (өндірісті ұйымдастыру шығындары) болып бөлінеді.
Өзіндік құнға қосылу тәсіліне қарай тура (есеп объектісіне тікелей қосылатын) және жанама (есеп объектісіне жанама түрде таратылытын) болып бөлінеді.
Өнімді шығару жалпы және товарлық өнім көлемімен анықталады. Жалпы өнім - есептік кезеңде шығарылған барлық дайын өнім құнынан өз өндірісінін жартылай фабрикаттар құнын алып тастағандағы өнімдер құны. Оған басқа жақтарда және өзінің әлеуметтік сферасында көрсеткен қызметтерінің құны да қосылады. Товарлы өнім - есептік кезенде шығарылған, өз өндірісінің және тапсырысшының материалдарынан жасалған, техникалық бақылаудан өтіп, қоймаға тапсырылған өнімдер құны. Дайын өнім - өндірістің барлық стадияларынан өткен, техникалық талаптар мен стандарттарға сай келетін, пайдалануға дайын қоймаға өткізілген немесе сатуға арналған өнімдер. Жартылай фабрикаттар - өндеудің алғашқы этаптарынан ғана өткен, әлі де өндеуді қажет ететін бұйымдар. Дайын өнімді баланста іс жүзіндегі өзіндік құнымен бейнелейді.
Кәсіпорынның қызметі өндірістің шығындарын өнімді өткізуден түскен табыспен жауып, пайда табуға бағытталған. Бұл кәсіпорын жұмысшыларынан технологияны жақсартуды өнім сапасын арттыруды, бәсекелестікті нығайтуды талап етеді.
Өндірістік есептің негізгі мақсаттары: ассортименті және сапасы бойынша өнім шығаруды есептеу, өзіндік құнды төмендетуге шаралар өткізу, өнімнің өзіндік құнын дұрыс калькуляциялау, өндірістің пайдаланылмаған резервтерін айқындау.
2. Есеп және калькуляция объектілері бойынша жиынтық есеп. Өндіріс шығындарының аналитикалық есебі. Бұл есеп өнімснің бір өлшемінің іс жүзіндегі өзіндік құнын есептеуді қамтамасыз етуге арналған. Бұл әрбір калькуляциялық (есептік) объектке ашылған карточкалар немесе арналған ведомосы арқылы жүзеге асады. Осы ведомостарда (карточкаларда) шығындардың баптары, ал баяндауыш ведомостарда -- айдың басы мен соңындағы цехтар бойынша аяқталмаған өндіріс калдықтары, ай ішіндегі шығындар, дайын өнімді, түпкілікті ақауды, аяқталмаған өндіріс жетіспеушіліктерін, кайтымды қалдыктарды есептен шығару жөне басқа да есептен шығарулар көрсетіледі. Ведомостарға (карточкаларға) тиісті мәліметтерді жазу үшін кажетті кұжаттар мен талдамалык кестелер негіз болады. Тізімдемелер (карточкалар) бойынша жиынтық әр цех бойынша көрсетіледі, ал аяқталмаған өндіріс калдықтарынын сомасы -- Бас кітапта керсетілген 8110-шот бойынша қалдықтарға тең болуға тиіс. Өндіріске жұмсалған шығындарды есепке алу ведомостарының (карточкаларынын) деректері бойынша шығарылған өнімнің накты өзіндік құны айқындалады. Соңғысын өнімге қоса тіркелген қағаз (накладная) арқылы коймаларда кіріске алады. Өндірілген өнімнің кұнына 1320 -"Дайын өнім" шоты дебеттеледі жөне 8110-шот кредиттеледі.
Өндірістегі шығындардың жиынтық есебі шығындардың жиынтық есебі ведомосында жүргізіледі. Біртектес бұйымдардың жекелеген түрлері немесе тобы калькуляциялау объектілері болатындықтан, біртектес өнімнің бірін немесе бірнеше түрлерін жасауға жұмсалған шығындарды есептеу үшін ведомоста осыған ұқсас шоттар ашылады. және түрлі жағдайлардағы өнімнің өзіндік кұн бойынша бар нұсқауларға талдау жасап, кәсіпорынды басқару органдарына өзіндік кұн туралы деректер береді, бұл деректер осы органдар үшін ағымдық және болашақ операцияларды бақылауды жүзеге асыру құралы болып табылады.
3. Нарықтық экономика жағдайындағы бухгалтерлік есеп есеп жүргізушілік пен статистикалық қызметінен гөрі, шаруашылық субъектінің қызметі туралы ақпараттарды беру, өңдеу, жинаудың, сондай-ақ, мүдделі жақтардың өздерінде бар ақша қаражаттарын қалай ұтымды инвестициялау керектігі жөніндегі талабына жауап беретін, және олардың қабылдаған шешімдерінің негізділігіне көздерін жеткізетін құралына айналды.
Әкімшіліктің жаңа мүддесін қанағаттандыру мүмкіндігіне тек қана бухгалтер-талдаушы ғана ие, себебі ол шаруашылық субъектінің экономикасын үғынуға қабілетті, қаржылы-есептік мәліметтер негізінде, оның олқы жерлерін анықтай алады, және де ол салықтық жоспарлауды жасайды.
Бүтіндей сірә, ұйымның қаржылық сәттілігі, ұйымдастыру деңгейіндегі басқарушы есептің жүйесіне тура пропорционалды болып келеді.
Еске сала кетейік, дұрыс шешім қабылдамас бұрын, әрбір әрекеттің варианттары бойынша басымдылығын бағалай отырып, шешімді қабылдаушыларға мақсаты мен негізгі бағыты туралы анықгауға барынша мүмкіндік беру керек. Осыдан, шешімді қабылдау процесінің бірінші кезеңі -- мақсаттарды анықтау және мәселелерді ұйымдастырудан тұрады. Компанияның мақсаттары мен мәселелері неден туындайды және соның ішіңде максималды табысқа қол жеткізу мақсатын негіздеуде әр түрлі аргументтердің ұсынылуы жөнінде қызу пікір таластың болғаны жөн.
Мақсаттарды анықтағаннан кейін бухгалтер-талдаушы іс-әрекеттің (немесе стратегияның) баламалы варианттарын іздестіреді, сондықтан ШС басшысына төмендегі іс-әрекеттің варианттарының біреуіне немесе бірнешесіне сүйену ұсынылады:
* қолданыста жүрген нарық жағдайына бейімделген өнімнің жаңа түрлерін сатуға дайындау;
* өнімді сату үшін тыңнан жаңа нарығын іздестіру, яғни ол үшін жаңа өнім түрлерін дайындау;
* өндірілген өнім түрлері бойынша, өздігінше жаңа нарыкты жасау, (игеру) [3]
Баламалы варианттарды іздестіруде бухгалтер барлық мүмкін болатын баламаны анықтауы керек. Мысалы, басқарушы офиске қызмет көрсетуде өзінің мәселелерін шешу үшін мынадай шығындарды қысқарту баламаларын анықтайды:
* запастар, материалдар мен құрал-жабдықтарды сатып алуды жақсарту;
* нысандарды және басқа да баспа материалдарын стандарттау;
* көрсетілген мерзімінен тыс жұмыстарды қысқарту;
* қызметкерлердің еңбегін тиімді пайдалану;
* контор (кеңсе) жұмыстарын автоматтандыруды дамыту;
* материалдарды ысырап қылу мен ұрлықты болдырмау үшін бақылауды жақсарту.
Әр түрлі іске кірерде олардың кұндылығын ескеретін, творчестволық ойлай білетін басшы, осы кезенде белсенді түрде идеяларды немесе ойларды іздейді және өз қарамағындағыларға өзінің нұсқауларын береді. Ол айқындалған (табылған) балама саны көбейген сайын, мәселелерді табысты шешу үшін мүмкіндіктердің көбейгенін білдіреді.
Баламаларды салыстыра отырып, басқарушы бірінші кезекте: ақша мен адамдарға деген қажеттілігін, инвестицияның қайтарымын, талап етілетін уақытын, басқа бөлімшелердің мұқтаждары, еңбек қатынастарына әсер етуін, қолда бар артықшылықтарын пайдалануын және басқа да осы сияқты іске қатысы бар факторларды қарастыру керек. Тандап алынған баламаларды іске асыруда, олардың іске асатындығын қайта тексеру керек, яғни реализм тағы да жоспардың шешілетін мәселелерге сәйкестігін бағалаудың шешуші кілті екендігіне көзін жеткізу керек. Осы мәселелерді және жоспарды ұсынып отырған басқарушы да, оның басшысы да оларды қарауға және бекітуге міндетті. Олар бұл жоспарларды жақтау кезінде, оны тағы да зерттеуі керек, ол үшін оның мына ретте сәйкестігін қараған жөн:
Қалыптастырылған жоспардың күтілуі қаншалықты негізделген, яғни қойылған мәселелерді шешуге мүмкіндігі бар ма? Егер олай болмаса, онда жоспарлар мен мәселелер бұл сұраққа жауаптың жағымды болатындай етіп қайта қаралуы тиіс.
Тәжірибеде бар барлық баламалар анық анықталды ма және бағаланды ма?
Барлық негізгі кезеңдердің орындалуының нақты уақытша графигі ұсынылды ма?
Ұсынылған графикке сәйкес жоспарды іске асыру барысында, оны сандық өлшеуге мүмкіндік бар ма?
Жоспардың іске асырылуына қатысы барлар үшін түсінікті ме?
Активтерді пайдаланылудан түсетін қайтарымдарды оңтайлатуға мүмкіндік бар ма?
Таңдап алынған іс-әрекеттердің баламалы бағыттары бюджетті жасаудың жол сілтейтін нүктесі болып табылады. Смета -бұл әкімшіліктің қабылдаған әр түрлі шешімдерін жүзеге асырудың қаржылық жоспары. Смета түсімдері және қолма-қол ақшалардың кері ағылуы, сатудан түскен табыстар мен шығындар ескеріледі. Сметаларда болашақ нәтижелер мен ұйымның ниеті шоғырланған нысанда, біртұтас құжатқа жинақталып көрсетіледі. Бұл кұжат қорытынды қаржылық смета деп аталады және табыстар (кірістер) мен шығыстардың сметалық шоттарынан, қолма-қол ақша қозғалысының есеп айырысуы мен баланстан тұрады. Сметаны жасау барысында ұйымның әрбір бөлімшесі, әкімшіліктің жормалданған шешімдерін жүзеге асыру туралы өздерінің ролің білгені жөн [4].
Қызметтің нәтижесін бақылау (мониторинг) үшін бухгалтер сметаның орыңдалуы жөнінде есеп беруді дайындайды және белгілі бір шешімдерді орындауға жауапты менеджерлерге ұсынады. Сметаны жасау кезінде бухгалтер-талдаушы қысқа мерзімді жоспарларды дайындауға баса көңіл аударады және өткен кезең нәтижелері туралы мәліметтердің қалыптастыруына да жауапты, себебі олар болжау көрсеткіштерін жасауға қажет болады. Одан баска, ол жұмыс графигі мен сметаларды жасау процедурасын белгілейді, ұйымның барлық бөлімшелерінің қысқа мерзімді жоспарларды дайындауын үйлестіреді және осы жоспарлардың тығыз өзара үйлесімділігін қадағалап отырады. Сосын ол бұл жоспарларды жоғарыдағы басшының бекітуі үшін, барлық ШС бойынша жалпы жинақгалған қаржылық сметаларын жасайды.
Сөйтіп бухгалтер-талдаушының көз қарасы тұрғысынан сметалар өздерінің қарапайым нысанында, бірлесіп қарастырылған барлық басқарушылардың жоспарлары мен мәселелерінің, жоспарлы (мақсатты) кезеңде бүтіңдей ұйымның табыстары мен шығыңдарына әсер ететіңдей, ақшалай көрсетілген бірліктің сандық көрінісі болып табылады.
Ерекше атап өтетін жайт, бұл табысты ұйымның, сметаны жоспарлауда қажетті шараларды таңдау, яғни барлық басқарушылық команданың бірлескен жұмыстарының нәтижесі ретінде, міндеттемелерді жасау үшін пайдалы екеніне көздері жету керек. Бизнес қадамы осы процестің жалпы тізбегінде деп айтуға мұқтаждық жоқ, бірақта ол барлық қажетті қадамдарды (шараларды) өзіне кіргізуі керек.
Дәріс сұрақтары:
1.Пайда болу орындары бойынша шығындардың жіктелуі
2.Экономикалық элементтері бойынша шығындардың жіктелуі
1. Өнімнің өндірістік өзіндік құнын құрайтын шығындардың есебінде, бухгалтерлік есептің Қорлар стандартына сәйкес шығындардың келесідей топтамалары қолданылады:
1. шығындардың пайда болу орындарына қарай;
2. өнім, қызмет және жұмыс түрлеріне қарай;
3. өнімнің өзіндік құнына жатқызылу тәсіліне қарай;
өндіріс шығындары бұдан да басқа мынадай топтамаларға бөлінеді:
oo жауапкершілік орталықтары бойынша;
oo құрамына қарай;
oo өндіріс процесіндегі экономикалық роліне қарай;
oo өндіріс көлемінен тәуелділік сипатына қарай;
oo өзіндік құнға жатқызылу уақытына қарай немесе есептік кезеңдерге қарай;
oo тиімділігіне қарай;
oo шығын түрлеріне қарай.
Өндірістің барлық шығындары өнімнің жекелеген түрлерінің немесе біртекті өнімдер топтарынын өзіндік құнына кіргізіледі. Өзіндік құнға қосылу тәсілінен тәуелді шығындар тікелей және жанама шығындар деп бөлінеді.
Тікелей шығындар алғашқы құжаттардың негізінде белгілі өнім (қызмет, жұмыс) түріне жатқызуға болатын шығындар. Оларға материалдық шығындар, еңбек ақы және одан аударымдарға шығындар жатады. Барлық тікелей шығындар калькуляциялық шоттарда бейнеленеді.
Жанама шығындар бірнеше өнім түрлерінің өндірісімен байланысты, өнімнің өзінідік құнына оларды тарату арқылы енгізілетін шығындар.
Құрамы бойынша өндіріс шығындары бір элементті және кешенді болып бөлінеді, яғни шығындарға енгізілетін элементтерден тәуелді болады.
Өндіріс процессіндегі экономикалық ролінен тәуелді шығындар негізгі және үстеме деп бөлінеді. Негізгі шығындар өнім жасаудың өндірістік процессіне тікелей кіретін шығындар [5].
Үстеме шығындар өндірісті басқарумен және қалпында ұстаумен байланысты шығындар.
Өндіріс көлеміне қатысты шығындар шартты-тұрақты және шартты- ауыспалы шығындардың мәні, олардың шамасы өндірілетін өнім көлеміне тікелей пропорционалды өзгеретіндігінде. Олар өнімнің бір бірлігіне нормаланады. Шартты тұрақты шығындар өнім өндірісі көлемінен тәуелсіз және ауыса қоймайды. Шамалары кәсіпорын бойынша шектеліп отырады. Ауыспалы және тұрақты шығындар шартты түрде алынады, өйткені олардың арасында шығындар мен өнім көлемінің қатаң есептігі жоқ.
Есептік кезендер немесе өзіндік құнға жатқызу уақытынан тәуелді өндірістік шығындар ағымдағы және бір мезгілдік қана болып бөлінеді. Өндіріс шығындарын ағымдағы және бір мезгілдік - деп қатаң бөліп қарау өнімнін өзіндік құнын ай сайын дұрыс есептеуге мүмкіндік береді [6].
Тиімділігінен тәуелді шығындар өнімді және өнімсіз деп бөлінеді. Өнімнін өзіндік құнының денгейіне өнімсіз шығындар көп әсер етеді.
Өндіріс шығындарын есептеу және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін шығындар шығын элементтеріне және шығындардың калькуляциялық статьяларына бөлінеді. Шығын элементтері - өндірісті ұйымдастыру мен технологиясына байланысты экономикалық біртекті шығындар. Шығындарды экономикалық элементтері бойынша топтау өндіріске қанша шығындалғанын көрсетеді.
2.Өнімнің (қызметтін, жұмыстың) өндірістік өзіндік құнын құрайтын шығындар экономикалық элементтері бойынша топталады:
oo материалдық шығындар;
oo еңбек ақы шығындары;
oo еңбек ақыдан аударымдар;
oo негізгі құралдырдың тозуы;
oo басқа да шығындар;
Өнім өндірісіне кететін шығындарды осылайша ғылыми жіктеу өзіндік құнды анықтауға тиімді есептеуге мүмкіндік береді. Сонымен қоса, өндірісті ұйымдастыру және өндіріс шығындарының алғашқы және талдамалы есебін құрауда осы жіктеудің маңызы зор. Өнімнін өзіндік құнын анықтауда шығындар өнімнің өзіндік құнына кіретін үлесі есепті кезеңге сәйкес келетіндей боып таратылады. Өнімнің қандай түрі болмасын оның негізін құрайтын, яғни оны шығаруға кеткен шығындарды белгілі жіктелген, ғылыми негізделген шығын баптары арқылы есептеудің оның өзіндік құнын дәл анықтауына мүмкіндік береді. Өнімнің (жұмыс, қызмет) өндірістік құнына кіретін шығындардың дұрыс есептелуі әрбір өнімнің, өнім топтарынын нақты өндірістік өзіндік құнын анықтайды.
Өндіріс шығындары бұдан да басқа мынадай топтамаларға бөлінеді:
oo жауапкершілік орталықтары бойынша;
oo құрамына қарай;
oo өндіріс процесіндегі экономикалық роліне қарай;
oo өндіріс көлемінен тәуелділік сипатына қарай;
oo өзіндік құнға жатқызылу уақытына қарай немесе есептік кезеңдерге қарай;
oo тиімділігіне қарай;
oo шығын түрлеріне қарай.
Өндірістің барлық шығындары өнімнің жекелеген түрлерінің немесе біртекті өнімдер топтарынын өзіндік құнына кіргізіледі. Өзіндік құнға қосылу тәсілінен тәуелді шығындар тікелей және жанама шығындар деп бөлінеді [7].
Тікелей шығындар алғашқы құжаттардың негізінде белгілі өнім (қызмет, жұмыс) түріне жатқызуға болатын шығындар. Оларға материалдық шығындар, еңбек ақы және одан аударымдарға шығындар жатады. Барлық тікелей шығындар калькуляциялық шоттарда бейнеленеді.
Жанама шығындар бірнеше өнім түрлерінің өндірісімен байланысты, өнімнің өзінідік құнына оларды тарату арқылы енгізілетін шығындар.
Құрамы бойынша өндіріс шығындары бір элементті және кешенді болып бөлінеді, яғни шығындарға енгізілетін элементтерден тәуелді болады.
Өндіріс процессіндегі экономикалық ролінен тәуелді шығындар негізгі және үстеме деп бөлінеді. Негізгі шығындар өнім жасаудың өндірістік процессіне тікелей кіретін шығындар.
Үстеме шығындар өндірісті басқарумен және қалпында ұстаумен байланысты шығындар.
Өндіріс көлеміне қатысты шығындар шартты-тұрақты және шартты- ауыспалы шығындардың мәні, олардың шамасы өндірілетін өнім көлеміне тікелей пропорционалды өзгеретіндігінде. Олар өнімнің бір бірлігіне нормаланады. Шартты тұрақты шығындар өнім өндірісі көлемінен тәуелсіз және ауыса қоймайды. Шамалары кәсіпорын бойынша шектеліп отырады. Ауыспалы және тұрақты шығындар шартты түрде алынады, өйткені олардың арасында шығындар мен өнім көлемінің қатаң есептігі жоқ.
Есептік кезендер немесе өзіндік құнға жатқызу уақытынан тәуелді өндірістік шығындар ағымдағы және бір мезгілдік қана болып бөлінеді. Өндіріс шығындарын ағымдағы және бір мезгілдік - деп қатаң бөліп қарау өнімнін өзіндік құнын ай сайын дұрыс есептеуге мүмкіндік береді.
Тиімділігінен тәуелді шығындар өнімді және өнімсіз деп бөлінеді. Өнімнін өзіндік құнының денгейіне өнімсіз шығындар көп әсер етеді.
Өндіріс шығындарын есептеу және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін шығындар шығын элементтеріне және шығындардың калькуляциялық статьяларына бөлінеді. Шығын элементтері - өндірісті ұйымдастыру мен технологиясына байланысты экономикалық біртекті шығындар. Шығындарды экономикалық элементтері бойынша топтау өндіріске қанша шығындалғанын көрсетеді.
Өнімнің (қызметтін, жұмыстың) өндірістік өзіндік құнын құрайтын шығындар экономикалық элементтері бойынша топталады:
oo материалдық шығындар;
oo еңбек ақы шығындары;
oo еңбек ақыдан аударымдар;
oo негізгі құралдырдың тозуы;
oo басқа да шығындар;
Өнім өндірісіне кететін шығындарды осылайша ғылыми жіктеу өзіндік құнды анықтауға тиімді есептеуге мүмкіндік береді. Сонымен қоса, өндірісті ұйымдастыру және өндіріс шығындарының алғашқы және талдамалы есебін құрауда осы жіктеудің маңызы зор. Өнімнін өзіндік құнын анықтауда шығындар өнімнің өзіндік құнына кіретін үлесі есепті кезеңге сәйкес келетіндей боып таратылады. Өнімнің қандай түрі болмасын оның негізін құрайтын, яғни оны шығаруға кеткен шығындарды белгілі жіктелген, ғылыми негізделген шығын баптары арқылы есептеудің оның өзіндік құнын дәл анықтауына мүмкіндік береді. Өнімнің (жұмыс, қызмет) өндірістік құнына кіретін шығындардың дұрыс есептелуі әрбір өнімнің, өнім топтарынын нақты өндірістік өзіндік құнын анықтайды.
1.2 Шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мақсаты және әдістері
Калькуляция дегеніміз өнімнің, атқарылатын жұмыстар мен көрсетілген қызметтердің бір өлшемге есептелінетін өзіндік құны болып табылады. Ол кәсіпорын жұмысын жедел басқару үшін маңызды роль атқарады және ішкі резервтерді дер кезінде ашуға және өнімнің өзіндік құнын жоспарлауға, өнімге, жұмыстар мен қызметтерге көтерме және бөлшек бағаларды негіздеуге пайдаланылады.
Өнімді ұйымдастыру ерекшеліктері мен технологиясына байланысты өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың бірнеше әдістері қолданылады. Халық шаруашылығының түрлі салаларындағы кәсіпорындарда қандай да бір әдісті қолдану өнімнің өзіндік құнын жоспарлау, есепке алу және калькуляциялау жөніндегі негізгі ережелеріне сәйкес белгіленеді.
Калькуляциялауды жасау мерзімі: алдын ала және кейінгі болып екіге бөлінеді.
Алдын ала жасалатын калькуляция өнімді шығарғанға дейін өндіріске қажетті деңгейдегі шығындарды мөлшерін топшылайды. Оған жоспарлық, сметалық және нормативтік калькуляция жатады.
Жоспарлы калькуляция -- өнімге және бұйым бірлігіне мүмкін болатын шығындардың деңгейінде анықталады, бірақ ол кезде жалақының, энергияның, материалдың нормасы, өндірістің технологиясы, сондай-ақ резервтері ескеріледі.
Сметалық калькуляция -- бұл жоспарлы калькуляцияның бір түрі, ол жоспарланған және жаңадан игерілген бұйымның негізінде жасалады. Ол жоспарлы калькуляцияны жасауға негіз бола алады.
Нормативтік калькуляция -- ағымдағы жоспарлы калькуляцияның бір түрі болып табылады. Бұл аталған әдіс шығындарды есептеудің нормативтік әдісін және кәсіпорынның өзінде пайдаланып жүрген өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын қолданады. Оның негізінде қол жеткен шығындар деңгейін сипаттайтын ағымдағы және әрекет етіп тұрған нормаларды пайдаланады.
Нормативті калькуляцияның жоспарлы калькуляцияға қарғанда дәлдігі анағұрлым жоғарылау болып келеді.
Кейінгі калькуляция өнім шығарылғаннан соң бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша жасалады.
Олар нақты шығынды көрсетеді. Оларға нақты және шамаланған калькуляция жатады.
Өнімнің өзіндік құнының нақты калькуляциясы нақты шығындармен сипатталады, ал ол жоспарлыдан кәсіпорынға байланысты себептері бойынша да(өнімді өндірудің орындалуы немесе орындалмауы, кейбір шығындар түрлерінің артық немесе кем жұмсалуы) және оған байланнысыз себептері бойынша да(материалдарға бағаның өзгеруі, амортизациялық аударымдардың нормасы, суға, газға, жылуға, электр энергиясына тарифке өзгерістар енгізілуіне байланысты) ауытқуы мүмкін.
Калькуляциялаудың бұл түрі нақты шығындар туралы есептік меліметтің негізінде дайындалады.
Шамаланған калькуляция нақты шығындар және тоғыз айдың ішінде алынған өнімдер немесе басқа да кезеңге есептелген шығындар деңгейінде жасалады.
Калькуляцияның бұл түрі ағымдағы жылдағы өндірілген өнімнің нәтижесін алдын ал бағалау үшін пайдаланылады.
Калькуляциялау кезінде өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын және шығындарда есептеу объектісін дұрыс белгілеу өте үлкен роль атқарады.
Шығындардың есеп обьектісі болып сол шығындардың өндірістегі аналитикалық есебі саналады. Калькуляцияның объектісі болып өнім түрлері, жұмыстар, қызметтер саналады. Өнеркәсіпте есеп объектісі өте жиі калькуляциялау объектісімен сәйкес келеді.
Есеп объектісі мен калькуляциялаудан басқа калькуляциялық бірлік тізімін белгілеу қажет. Калькуляциялық бірлік, әдетте, тиісті өнім түрінің техникалық жағдайына немесе қабылданған стандарттық өлшем бірлігіне және өндірілген өнімнің натуралды көрінісіне сәйкес келуі тиіс. Егер де жоспарлау өлшем бірлігі ретінде екі көрсеткішті пайдаланса, онда калькуляциялық бірлік осы екі бірліктің бірін ғана пайдаланады [8].
Сонымен, іс жүзінде пайдаланылатын калькуляциялық өлшем бірлігін келесі топқа біріктіруге болады:
* натуралды бірліктері -- дана, метр, километр, тонна, литр және т.б.;
* ірілендірілген бірлігі - тігін бұйымдарының прейскуранттық нөмірі, белгілі бір артикулдағы жүз жұп аяқкиімі және т.б.;
* өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін пайдаланылатын шартты-натуралды бірлік, ондағы пайдалы заттың құрамы әртүрлі тербелісте болуы мүмкін;
* құндық бірлік;
* еңбек бірлігі;
* орындалған жұмыс бірлігі;
* пайдалы нәтиженің бірлігі;
Кешендік өндірісте бір шикізаттан бір технологиялық процессте екі немесе бірнеше түрлі өнімді алса, онда оларды шығару үшін жұмсалған жалпы шығынды өнімдердің арасында таратуға болмайды, сондықтан ондай өнім бірлігінің өзіндік құнын есептеуге төменде келтірілген әдістердің бірін пайдаланады. Егер де технологиялық процессте шикізатты өңдеу кешені бірнеше қайта жасаудан тұратын болса және өндірістің бұл кезеңдері бойынша шығын деңгейін анықтау мүмкіндігі бар болса, онда соңғы өнімге немесе шалафабрикатқа бөлістік калькуляциясын пайдалану мүмкін. Егер де жалпы шығыннан белгілі бір өнім түріне қатыстысын бөлу мүмкіндігі бар болса, онда оны тікелей сол өнімнің өзіндік құнына қосуға болады.
Кешендік өндіріс шығындарын тарату кезінде келесі әдістер қолданады:
-- шығындарды шегеру. Бұл әдіс кезінде өндірісте алынатын өнімдердің бірі негізгі өнім болып саналады, ал қалғандары ілеспе ретінде қарастырылады. Өндіріске кеткен барлық шығыннан ілеспе өнім жоспарлы өзіндік құны бойынша шегеріледі және осыдан кейін алынған деңгейін негізгі өнімнің өзіндік құны деп санауға болады. Бұл әдісті негізгі өнімнің деңгейі айқын белгілі болған кезде ғана және ілеспе өнімнің үлес салмағы көп болмаса ғана пайдаланады [9].
Өнімнің өзіндік құнын есептеген кезде ондағы шығындарды тарату коэффициенттік әдіспен жүзеге асады.
-- аралас(қиыстыру) әдісі. Бұл әдәсті кешендік өндірісте бірнеше негізгі және ілеспе өнімдерді өндірген кезде пайдаланылады. Бұл әдісте шегеріп тастау да, шығындарды тарату да қатар әрі үйлесімді тұрғыда пайдаланылады. Бұл кезде шығынның жалпы сомасынан ілеспе өнімнің құны шегеріліп, қалған бөлігі негізгі өнімдердің арасына белгіленген коэффициенттер бойынша таратылады.
Олар келесі жұмыс кезеңінен тұрады: жалпы кешендік шығыннан ілеспе өнімнің өзіндік құны шегеріледі; шығынның қалған қалдығы негізгі өнімдердің арасына белгіленген коэффициенттерге сәйкес таратылады; ең соңында, тікелей өнімнің өзіндік құнына жатқызылатын және таратылатын соманың мөлшері анықталады.
Өндірістің технологиялық және ұйымдастыру ерекшеліктеріне байланысты өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және өндіріс шығындарын есептеудің бірнеше әдістері пайдаланылады. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және өндіріске кеткен шығындарын есептеудің әдісі деп, кәсіпорынның шығынын бақылау үшін өнімнің нақты өзіндік құнын есептеу және өндіріс шығындары туралы ақпараттарды есепте топтастыру, жинау бойынша әдістерінің жиынтығын айтады.
Өнімнің өзіндік құнының әдісіне әсер ететін негізгі факторлар ретінде мыналарды атауға болады:
* өндіріс типі;
* өндірістің күрделілігі;
* шығарылатын өнімнің номенклатурасы мен сипаты;
* өндіріс циклының ұзақтығы;
* аяқталмаған өндірістің қолда бары, құрамы және көлемі.
Өнеркәсіп салаларында өнімнің өзіндік құнына бұл факторлардың тигізетін әсері бірдей емес, сондықтан өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың әртүрлі әдісін қолдануға тура келеді. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістемесінде шығарылатын өнімнің номенклатурасы мен сипаты басты роль атқарады. Әдетте, өнімдер жай және күрделі болып бөлінеді. Жай өнім -- бұл жеке бөлшектерден, түйіндерден, детальдардан тұрмайды.
Жай өнім болып: көмір, руда, мұнай, газ, цемент, тері, ет және т.б. саналады.
Бұл аталған өнімдердің өзіндік құнын есептеу аса күрделі әдістемелерді пайдалануды талап етпейді. Бұндай жай өндірістерде бір ғана өнім түрі калькуляцияланады.
Күрделі өнім деп жекелеген бөлшектерден, түйіндерден, детальдардан тұратын өнімдерді айтады.
Мысалы, машиналар, станоктар, құрал-жабтықтар, автобустар және т.б. Күрделі өндірісте негізгі өнімнен басқа, дайын өнім ретінде оның бөлшектері, түйіндерден, детальдары да калькуляцияланады. Бұл соңғылары калькуляциялау әдістемесіне қосымша қиындықтар туғызады.
Калькуляциялау әдістемесін анықтауда өндіріс циклының ұзақтығы бірнеше сағат құраса, ал басқаларында бірнеше күн, мысалға, тоқыма өнеркәсібінде, химия зауыттарында, тері фабрикасында т.б., ал үшіншілерінде ол -- бірнеше айларға созылуы мүмкін, ал төртіншілерінде -- тұтас маусымға созылуы мүмкін.
Өндірістік циклы ұзақ өнеркәсіп салаларында өзіндік құнын калькуляциялау әдістемесін жасау бірнеше айға немесе маусымға созылуы мүмкін және олар бірнеше сағаттар немесе күндер құрайтын сомалармен салыстырғанда біршама күрделі болып келеді. Оның күрделілігі, ең алдымен, үлкен аяқталмаған өндірістің шығысты тарату мәселесінің және басқа да арнайы жағдайларының әсерінен болуы мүмкін.
7 БЕС шығынды есептеудің үш негізгі әдісін қарастырады. Одан басқа іс жүзінде жай (процестік) әдісі қолданылуы мүмкін.
1. Шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қарапайым (процесстік) әдісі
Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың әдісі біртекті өнім шығаратын кәсіпорында пайдаланылады. Оларда, әдетте, аяқталмаған өндіріс болмайды және шалафабрикаттарды өзі өндіреді.
Егер де кәсіпорын өзінің есептік саясатында қарастырса, онда бұл әдісті қолдануға рұқсат етілуі мүмкін. Бұл әдістің мәні бүкіл шығарылғын өнімге кеткен шығындарды есептеуден тұрады. Өнім бірлігінің өзіндік құнын тікелей есептеу жолымен шығарады, яғни шығын деңгейін өндірістің натуралды көлеміне немесе шартты -- натуралды көрсеткішіне жай бөлу арқылы табады. Кейбір салаларда шығындар әрбәр технологиялық процесс бойынша есептелінуі мүмкін.
Сонымен, көмірді өндіру өнеркәсібі бірнеше кезеңнен тұрады: дайындық жұмыстары, көмммірді алу, шахтыға тасымалдау және сыртқа шығару, сорттау, өңдеу, вагонға тиеу. Міне сондықтан бұл жердегі шығындарды есептеу мен калькуляциялаудың жай әдіс, процесстік деп аталуы да осыдан шыққан. Мұнда кәсіпорын барлық шығындарды өндірілетін өнімнің бір түріне, ал аяқталмаған өндіріс болмаған жағдайда -- шығарылған өнімге жатқызады, ал біртекті өнім шығарылатын жерде калькуляциялаудың барлық баптары бойынша өндірістегі шығындарды негізделген нормалау арқылы оңайлатады. Көптеген кәсіпорындар жұмыс практикасында өндірістің қарапйым әдісінің дұрыстығын және прогесшілдігін дәлелдеп берді. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен шығынды есептеу әдісінің қарапайым төрт нұсқасы бар.
Бірінші нұсқа кезінде тікелей және жанама шығындар бүкіл өнімді шығаруға жұмсалған шығындардың белгіленген баптары бойынша есепке алынады. Өнімнің бір өлшемінің өзіндік құны барлық өндірістік шығындарды дайын өнімнің санына бөлумен айқындалады. Бұл өндірістерде аяқталмаған өндіріс, жартылай фабрикаттар және өнімнің құрамдас бөліктері болмайды.
Екінші нұсқаны аяқталмаған өндірісі бар кәсәпорындар қолданады. Бұл арада дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс арасында шығындарды бөлудің қажеттілігі туындайды. Бұл нұсқа 1 текше метр ағаштың өзіндік құнын калькуляциялау кезінде ағашты дайындау өнеркәсібінде қолданылады. Аяқалмаған өндірісті, әдетте, инвентарлық әдісін пайдалана отырып, бағалайды [10].
Үшінші нұсқа бір мезгілде өнімнің бірнеше түрлерін шығаратын немесе өндіретін: жылу мен электр энергиясын шығаратын, мұнай мен газ өндіретін, балық аулайтын кәсіпорындарда қолданылады. Мұндай жағдайларда шығындар тұтас алғанда өндіріс бойынша, яғни қарапайым әдіспен есепке алынады, ал өнімнің өзіндік құны үйлестірілген әдіспен калькуляцияланады.
Қарапайым әдістің төртінші нұсқасын өнімнің өзіндік құнын анықтамай-ақ шығындар есебін бөлістік немесе процесстік бойынша жүргізетін кәсіпорындар пайдаланады. Бұл нұсқаны химия мен құрылыс материалдарын шығаратын өнеркәсіп қолданады. Бұл арада шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қарапайым және бөлістік әдәстері үйлесімді пайдаланылады.
2. Шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың тапсырыстық әдісі
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың тапсырыстық әдісі аз сериалы және жеке -- дара өндірісі бар кәсіпорындарда, жөндеу және эксперименттік жұмыстарда пайдаланылады. Барлық тікелей шығындарәрбір тапсырыстар бойынша белгіленген номенклатура баптарының кескінінде есепке алынады. Тапсырыс кәсіпорынның өндірістік бөлімшесінде арнайы бланкілерде ашылады, содан соң ол орындаушы -- цехқа және бухгалтерияға түседі. Әрбір тапсырысқа өзіндік код беріледі, онда жұмысшыға есептелген жалақы, барлық құжаттардағы материалдардың шығысы, өндіріске кеткен шығын есебін жүргізетін карточкаға көшіріліп жазылады. Тапсырыстың өзіндік құны оларды әзірлеумен байланысты шығындар сомасынан тұрады.
Осы тәсілдің кейбір ерекшеліктері бар, атап айтсақ:
* барлық шығарылған шығындар туралы мәліметтерді шоғырландырып және оларды жеке жұмыс түрлері мен дайын өнім партияларына жатқызу;
* уақыт аралығындағы емес, аяқталған әрбір партия бойынша шығындарды шоғырландыру;
* тек бір ғана шотты жүргізу, "аяқталмаған өндіріс". Осы шотта өндірістің әрбір тапсырысы бойынша шығындардың жекелеген есебін ұйымдастыру үшін карточкаларды енгізуді ұсынады.
Тапсырыстың өзіндік құнын калькуляциялау үшін жартылай фабрикатсыз әдісі пайдаланылады.
Тек дайындау цехында жартылай фабрикатты әдісі пайдаланылады, демек, аталған цехтар бойынша жеке калькуляция жасалады. Әдетте, жартылай фабрикаттық әдісте тапсырысты жасау процесі цехтан цехқа өтеді, бірақ ондағы жасалған операциялар бухгалтерлік есепте көрініс таппайды.
Цехтар шығындары әрбір табыстың кескінінде, калькуляциялаудың берілген номенклатурасы бойынша, ал негізгі материалдар, шикізаттар, технологиялық отындар мен энергиялар -- белгіленген топ кескініде аналитикалық есемте көрініс табады.
Ал үстеме шығыстары олардың өндірілген орны бойынша есептелінеді және ай сайын қабылданған тарату тәсәлі бойынша әрбір тапсырыстың өзіндік құнына жатқызылады.
Ақаудан алынған жоғалтулар, әдетте, өздерінің тапсырыстарына есептен шығарылады. Орындалмаған тапсырыстар, аяқталмаған өндірістер ретінде танылады.
Тапсырыс орындалып біткен соң және техникалық қабылдануы тапсырыс берушіге ұсынғаннан кейін өндірістік бөлім кәсіпорынның бухгалтериясына тапсырыстың біткені туралы хабарлама жасайды, содан соң тапсырыс бойынша шығындар жасау процесі тоқтатылады. Кейбір кәсіпорындарда тапсырысты орындағаннан кейін қоймаға өткізсе , сол қоймаға накладнойды өткізу тапсырыстың жабылғаны.
Сондай-ақ, кез келген тапсырыстың өзіндік құны бұрмаланбауы үшін артық немесе пайдаланбаған материалдық құндылықтар қоймаға тапсырылады, ол кезде 20 -- "Материалдар" бөлімшесінің шоттары дебеттеліп, 900 немесе 920 шоттары кредиттеледі. Бұл әдісті қолдану барысында іс жүзіндегі өзіндік құн тапсырыс аяқталғаннан кейін анықталады, бұған дейін барлық шығындар аяқталмаған өндіріс деп қарастырылады. Тапсырыстық әдістің кемшіліктері мынада: күрделі, қайталанбайтын немесе сирек қайталанатын тапсырыстарды әзірлеу кезінде материалдық және еңбек шығындарын нормалауды ұйымдастыру қиын, нормативтік калькуляцияларды жасау және өндіріс шығындарын алдын ала бақылау жасауп отыруды қиындатады. Осы кемшілікті жою үшін өндірістің ұзақ циклінде ірі бұйымды әзірлеу кезінде олардың торабына жеклеген тапсырыс ашуды ұсынады, яғни олардың әрбір конструкциясы аяқталған болып саналады.
Кіші сериялық өндірісте тапсырыс саны ағымдағы айда шығарылатын болып жоспарланған санымен сәйкес келеді. Нақты бір бұйымды немесе бірнеше бұйымды әзірлеу үшін пайдаланған барлық тораптар мен детальдар есепте бөліп көрсетіледі.
Тораптар мен детальдардың бірінші түрі бойынша олардың шығындарының есебі тапсырыстық әдіспен, ал сериялық немесе жаппай өндірістік тәртіпте дайындалған бұйымдар -- екінші, яғни нормативтік әдіспен ұйымдастырылады. Сөйтіп, бұйымның жалпы құны тапсырыс ескерілген жекелеген тәртіпте дайындалғандан шығындардан және нормативтік әдісі бойынша жалпы немесе сериялық өндіріс тәртібінде есептелген тораптар мен детальдардың жалпы құнынан немесеөзіндік құнынан құралады.
Кәсіпорынның экономикалық қызметінің қызметкерлері жекелеген және кіші сериялық өндіріс жағдайында өндірістегі шығындарды есепке алудың нормативтік әдісін ің элементтерін мүмкін болатын жерде қолдануды ұсынуы тиіс.
Тапсырыстар бойынша шығындар топтастырылып, өндіріс есебінің карточкаларында әрбір тапсырыстың өзіндік құны есептелінеді.
Мысал, өнімнің өзіндік құнын тапсырыстық әдіс арқылы есептеу.
Кесте 1- Өнімнің өзіндік құнын тапсырыстық әдісі
№
Көрсеткіштер
Смета бойынша
Нақты шығын
1
Тапсырыс көлемі (мың квт. сағ.)
295158
295158
2
Жалпы өндірістік шығындар (мың тг.)
103330
104224,7
3
Қосымша матириалдар
2708
1551,1
4
-- электр қуаты
5375
5325,9
5
-- еңбек ақы қоры
2500
2978,5
6
-- әлеуметтік салық
46250
46507,4
7
-- амортизациялық аударым
10834
10693,1
8
-- жөндеу қоры
12858
12247,3
9
-- жөндеу қоры
15126
15126
-- басқадай шығындар
7679
9731,4
Сатып алынған электр қуаты (мың квт. сағ.)
36216
36216
Толық өзіндік құн (2 жол 3жолға)
135546
140440,7
1 квт. сағ. қызметтің өзіндік құны (4 жол 1 жолға)
0,4592
0,4758
1 квт. сағ. сату құны
0,5216
0,53
Тауарлы өнім құны (6 жол х 1 жол)
153934,4
156433,7
Табыс (7 жол - 1 жол)
18408,4
15993,04
Рентабельдік [(8 жол 7 жол) х 100%]
11,96%
10,22%
Ескерту - Пайдаланылған әдебиеттер негізінен алынған
3. Шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың бөлістік әдісі
Шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың бөлістік әдісі өнімді жаппай өндіретін кәсіпорындарда қолданылады, онда бастапқы шикізат дайын өнімге дейін рет-ретімен технологиялық өңдеуден өтеді. Бұл әдіс шикізаттың кешенді түрде пайдаланылатын кәсіпорындарында: металургиялық, химиялық, мұнай өңдеу және басқа да салаларда қолданылады.
Дайын өнім немесе жартылай фабрикат шығарумен аяқтайтын технологиялық процесті бөлістік әдіс деп атайды. Бөлістік әдісте өндіріске кеткен шығндар олардың әрбір кезеңі, фазасы, аусымы, яғни бөлісі бойынша есептелінеді. Әрбір бөлістен кейін жартылай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz