ҚМГ-Астана жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің төлем қабілеттілігінің ерекшеліктері

Пән: Қаржы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Қазақстандағы кәсіпорындардың төлем қабілеттілігі мен қаржылық
көрсеткіштерін жақсарту жолдары

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1. Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылығы сипатының
экономикалық мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Кәсіпорынның төлем қабілеттілік
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..5

1.2 Төлем қабілеттілік кәсіпорын тұрақтылығының белгісі
ретінде ... ... ... .16

2. ҚМГ-Астана жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қаржылық жағдайының
сипаты, қаржылық тұрақтылығы және төлем қабілеттілігінің 2010-2012 жылдар
аралығына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.1 ҚМГ-Астана жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қалыптасуы мен
қаржылық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...22
2.2 ҚМГ-Астана жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің төлем
қабілеттілігінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .24

3. Қазақстандағы кәсіпорындардың төлем қабілеттілігі мен қаржылық
көрсеткіштерін жақсарту жолдары ... ... ... ...27
3.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын баланс активтерін талдау арқылы
жақсарту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
3.2 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын
жақсарту ... ... ... ... ... ... ... ...28

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
ҚосымшА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35

Кіріспе

Қазақстан Республикасы Президентінің өз еліне Қазақстан-2030
Жолдауында біздің мемлекетіміздің дамуының соңғы мақсаты – бұл экономикалық
өрлеу, ал экономикалық өрлеудің басымдығы бүгін, ертең және келесі отыз
жылдың ішінде ең маңыздылардың бірі болатыны нақты айтылған. Бұл мақсатқа
жетудегі елеулі рольді тек экономикалық өрлеуге ғана емес, сонымен бірге
Қазақстанның халықаралық қоғамдастыққа кіруіне әсер ететін ақпарат
атқарады (1).
Нарықтық жағдайға көшу кәсіпорындардын өндіріс тиімділігін, өнімдер
мен қызметтердің бәсекеге қабілеттілігін арттыруды талап етеді. Еліміз
нарықтық қатынастарға өткеннен кейін кәсіпорындардың дербестігі мен олардың
экономикалық жене құқықтық жауапкершілігі жоғарылауда. Шаруашылық
субъектілердің қаржылық тұрақтылығының маңызы артуда. Мұның бәрі
кәсіпорынның қаржылық жағдайын, яғни ақша құралдарының басқарылуы, бөлінуін
жене қолданылуының талдау рөлін жоғарылатады.
Кәсіпорындар қаржылары жалпы қаржылық қатынастардың бөлігі бола
отырып, халық шаруашылығының әртүрлі салада жұмыс істейтін кәсіпорындарда
табыстың пайда болуы, пайдалануы және бөлінуі процесін бейнелейді және
кәсіпкерлікпен тығыз байланыста болады, өйткені кәсіпорын кәсіпкерлік
қызметтің нысаны болып табылады.
Отандық талдау әдебиеттерінде қаржылық талдау мәселесі аз зерттелген,
сондықтан оның прогрессивті әдістері әзірше бізде ойдағыдай қолданыс таба
алмай отыр. Ал бұл кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесі мен экономикалық
дамуына, ең ақырында еліміздің экономикалық өсуіне кері әсерін тигізеді.
Қазіргі кезде Қазақстанда қолданылатын кәсіпорынның қаржылық-
экономикалық жағдайын болжау мен талдау әдістері нарықтық экономикасы
дамуынан артта қалып отыр. Бухгалтерлік жыне статистикалық есеп берулерге
кейбір өзгерістер кіргізілуіне қарамастан ол жалпы түрде нарықтық
жағдайларда кәсіпорынды басқару қажеттіліктеріне сай келмейді, өйткені
бізге мәлім кәсіпорынның есеп беруі кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын
бағалауға арналған бөлек нысан немесе арнайы бөлімді кіріктірмейді.
Кәсіпорынның қаржылық талдауы факультативті жүргізіліп және қажетті болып
табылмайды.
Сондықтан менің жұмысымның мақсаты - қаржылық-экономикалық
тұрақтылықтың негізгі элементтері ретінде нарықтық жағдайындағы қаржылық-
экономикалық қызметтің жалпы талдауының құрамдық бөлігі болып табылатын
ликвидтілік пен төлемқабілеттілікті талдау.
Қаржылық жағдай кәсіпорынның өз қызметін қаржыландыру қабілетімен
түсіндіріледі. Ол кәсіпорынның тұрақты қызмет етуіне қажетті қаржылық
ресурстармен қамтамасыз етілуімен, олардың тиімді қолданылуымен, басқа
заңды және жеке тұлғалармен қаржылық қатынастармен, төлемқабілеттілік пен
қаржылық тұрақтылықпен сипатталады.
Жұмыстың мақсатына жету үшін келесі міндеттер алға қойылады:
• ҚМГ-Астана ЖШС-ң баланс активтерінің құрамы мен құрылымын талдау;
• баланс өтімділігін талдау;
• серіктестіктің төлем қабілеттілігі мен несиеге қабілеттілігін талдау.
Жоғарыда айтылып өткен мәселелерді шешу үшін келесі мәліметтер
қолданылды:
• ҚМГ-Астана ЖШС-ң Жарғысы;
• ҚМГ-Астана ЖШС-нің 2010 жылдан 2012 жылға дейінгі бухгалтерлік
есебі;
Бұл курстық жұмыс үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде кәсіпорынның
қаржылық жағдайы теориялық негіздері қарастырылған. Қаржылық жағдайдың мәні
мен оны талдаудың мақсаттары, оны талдауды неден бастаған жөн,
төлемқабілеттілік, несие қабілеттілігі, қаржылық тұрақтылық сияқты
түсініктер жайында жазылған.
Жұмыстың екінші бөлімінде ҚМГ-Астана ЖШС-нің негізгі қызмет барысы
сипатталған. Сонымен қатар қаржылық жағдайды сипаттайтын негізгі
көрсеткіштер талданған. Олардың ішінде кәсіпорынның жылдық балансы, пайдасы
мен шығындары, рентабелділігі, қаржылық тұрақтылық коэффиценттері мен
өтімділік көрсеткіштері қарастырылған. Талдау барысында қаржылық
көрсеткіштердің өзгерісі қандай себептерге байланысты екендігі
қарастырылған.
Соңғы бөлімде екінші бөлімде пайда болған негізгі мәселелерді шешу
жолдары ұсынылған. Сонымен қатар бұл бөлімде ұйымның қаржылық тұрақтылығы
мен төлем қабілеттілігін көтеретін шарттар негізіндегі жолдар да ұсынылған.

1. Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылығы сипатының
экономикалық мәні мен мазмұны

1.1 Кәсіпорынның төлем қабілеттілік түсінігі

Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі оның қаржылық тұрақтылығының маңызды
белгілерінің бірі және сондықтан онымен тығыз байланысты болады. Сол
себепті нарық экономикасы жағдайында оған көп көңіл бөлінеді.
Арнайы есептік-талдау әдебиеттерінде төлем қабілеттілігін анықтау
жөніндегі әр түрлі көзқарастар кездеседі. Қаржылық талдау бойынша кейбір
авторлар төлем қабілеттілігі ретінде кәсіпорынның өзінің ұзақ мерзімді
міндеттемелері бойынша есептесе алу қабілеттілігін түсінеді. Мысалы, О.С.
Ефимова (12) төлем қабілеттілігі: кәсіпорынның өзінің ұзақ мерзімді
міндеттемелері бойынша есептесе алу қабілеттелегін түсіну қабылданған, -
деп жазады. Фирманың қызметін қаржылық талдау (10) кітабының авторлары
осы көзқарасты ұстайды.
Төлем қабілеттілігін, - деп жазады олар, - компанияның ұзақ мерзімді
қарыздарын уақыты келген кезде өтеу қабілеттілігін анықтау үшін бағалайды.
Басқа авторлар төлем қабілеттілігі деп кәсіпорынның тек қысқа мерзімді
міндеттемелерін өтеуге дайындығын түсінеді. Осылай, Шаруашылық қызметті
талдау оқулығының авторлары Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі деп оның
өзінің жедел міндеттемелері бойынша өзі мерзімінде төлем жүргізу
қабілеттілігі түсіндіріледі деп есептейді. Бұл түсінікті М.Н. Крейнина
толығырақ баяндайды. Төлем қабілеттілігі, - деп жазады ол, - бұл
кәсіпорынның кредиторлары жағынан төлемдер туралы қойылған талаптары
қарыздарын өтеуге дайындығы. Сөз, тек қысқа мерзімді қарыздар туралы
екендігі анық. Ұзақ мерзімді қарыздарды қайтару мерзімі алдын ала белгілі
болады. Төлем қабілеттілігі – бұл барлық қысқа мерзімді міндеттемелер
бойынша қарыздарды өтеу және өнім өндіру процесін үзіліссіз іске асыру үшін
жеткілікті қаржының болуы (13).
Профессор В.В. Ковалев төлем қабілеттілігі деп оның қысқа мерзімді
міндеттемелері бойынша есеп айырысуды уақытында және толығымен жүргізу
қабілеттігін түсінеді (8). Төлем қабілеттілігі, - деп жазады ол, -
кәсіпорынның жедел өтеуді талап ететін кредиторлық қарыздар бойынша есеп
айырысуға жеткілікті ақша қаражаттарының және олардың эквиваленттерінің
болуы (8). Соңғы түсінікпен келісетін профессор И.Т. Балабановтың
анықтамасы. Төлем қабілеттілігі – бар ақша сомасының белгілі бір мерзімді
жедел төлемдердің сомасына қатынасын көрсететін төлем қабілеттілігің
коэффициенті арқылы көрінеді. Егер төлем қабілеттілігінің коэффициенті
арқылы бірден үлкен немесе тең болса, онда бұл шаруашылық жүргізуші субъект
төлем қабілетті екенін білдіреді. Егер төлем қабілеттілігінің коэффициенті
1-ден аз болса, онда талдау процесінде төлем қаражаттарының жетіспеуі
себептерін анықтау керек (14).
Қысқа мерзімді міндеттемелер жайлы болса да, бұл түсінікті профессор
А.Д. Шеремет (6) басқаша ашып көрсетеді. Ол кәсіпорынның төлем
қабілеттілігі деп өз уақытында техника және материалдармен
жабдықтаушылардың төлем талаптарын қанағаттандыру, несиелерді қайтару,
қызметкерлердің еңбегінің төлемін жүргізу, бюджетке төлемдер енгізу
қабілеттілігі түсіндіріледі деп жазады. Төлем қабілеттілігінің өте қысқа
және дәлірек анықтамасын профессор В.П. Кондраков береді. Оның пікірінше
төлем қабілеттілігі – бұл кәсіпорынның өз міндеттемелері бойынша есеп
айырыса алу мүмкіндігі. Бұл жағдайда міндеттеме – бұл кәсіпорынның банкке
немесе басқа қарыз берушіге ақша төлеу және сонымен өз қарыздарын (қысқа
мерзімді, ұзақ мерзімді) өтеу міндеті. Ұзақ мерзімді қарыздарды өтеу
мерзімі шарты бойынша ұзақ мерзімді несиенің және қарыздың мерзімінің
өтуіне байланысты, қысқа мерзімді қарыздармен сәйкес келуі мүмкін. Және
есепті жылы өтеуі қажет ұзақ мерзімді қарыздардың бір бөлігін қысқа
мерзімді қарыздарына жатқызу керектігін есептеу біздің ойымызша дұрыз,
себебі ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді міндеттемелер шоьының Бас жоспары
несиелер 60 бөлімшесінің 601-603 синтетикалық шоттарының әр түрлі
субшоттарында ескеріледі. Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе,
кәсіпорынның төлем қабілеттілігі деп,оның дер кезінде өзінің барлық
міндеттемелері бойынша төлемдер жүргізуге дайындығын түсіну керек деп
есептейміз. Бірақ бұл үшін кәсіпорынның есеп айырысу, валюта және басқа да
шоттарында ақшалары болуы керек.
Қарыздарды өтеу үшін құралдардың айналымы кезінде ақша айналуы керек
дебиторлық борыштар потенциалды құрал болып табылады.
Қарыздарды өтеу үшін құралдар сонымен бірге кәсіпорында бар тауарлы-
материалдық құндалақтардың қоры бола алады. Оны сатып кәсіпорын ақша
қаражатын алады.
Басқаша айтқанда, теориялық түрде қарыздарды өтеу кәсіпорынның барлық
ағымдағы активтерімен қамтамасыз етіледі. Нақ осылай теориялық түрде, егер
кәсіпорынның ағымдағы активтері қысқа мерзімді міндеттемелерінің сомасынан
артса, онда ол қарыздарды өтеуге дайын деп есептеуге болады. Бірақ, егер
кәсіпорын барлық ағымдағы активтерін қарыздарды өтеуге бағыттаса, онда дәл
сол кезінде оның өндірісітік қызметі тоқтатылады, себебі онда өндіріс
құралдарын тек негізгі құралдары құрайды, ал материалды айналым құралдарын
алуға ақша жоқ, олар толығымен қарыздарды өтеуге кетті.
Сондықтан төлем қабілеттілігі бар деп, ағымдағы активтің сомасы
ағымдағы міндеттемелерінен көп жоғары кәсіпорынды есептеуге болады.
Кәсіпорынның тек қарызды өтеуге ғана емес, сонымен бірге үздіксіз өндіріс
үшін қаржылары болуы керек.
Ағымдағы төлем қабілеттіліг баланс жасау мерзімімен анықталады.
Кәсіпорын жабдықтаушыларына, банктік қарыздар және басқа да есеп айырысулар
бойынша қарыздары жоқ болса төлем қабілетті деп саналады.
Келешекке арналған төлем қабілеттілігі нақты бір мерзімдегі оның төлем
құралдарының сомасын осы мерзімдегі жедел (бірінші кезектегі)
міндеттемелерімен салыстыру жолымен анықталады.
Төлем қабілеттілігі белгілі бір мерзімде қолдағы ақша сомасының жедел
төлемдер сомасына қатынасын көрсететін төлем қабілеттілігі коэффициенті
арқылы көрінеді. Егер төлем қабілеттілігі коэффициенті 1-ге тең немесе
үлкен болса, онда бұл ол кәсіпорынның төлем қабілетті екенін білдіреді.
Егер коэффициент 1-ден аз болса, онда талдау процесінде төлеу құралдарының
жетіспеуі себептерін анықтау керек.
Төлем қаражатының сомасын анықтау мәселесі бойынша әр түрлі көзқарастар
бар. Төлемге қабілетті құралдарға ақша қаржыларын, қысқа мерзімді бағалы
қағаздарды жатқызу әлдеқайда тез айналады. Ағымдағы міндеттемелерге
ағымдағы пассивтер, яғни, өтелуге жатқызылған міндеттемелер мен қарыздар:
банктің қысқа мерзімді несиелері, қысқа мерзімді қарыздар, кредиторлық
борыштар және басқа пассивтер кіреді. Төлем құралдарының ағымдағы
міндеттемелерден асуы кәсіпорынның төлемге қабілетті екенін білдіреді.
Банкте есептің және басқа шоттарда ақшаның болмауы, банкке қайтарылатын
несиенің мерзімі өтіп кетуі, қаржы органдарына қарыз болу, еңбекке
төленетін қаржылар мерзімінің сақталмауы төлемге қабілетсіздікті көрсетеді.
Төлем қабілеттілігі оны қысқа мерзім ішінде (апта, жарты ай) талдау
кезінде анығырақ көрінеді.
Есепті кезең ішіндегі ағымдағы төлем қабілеттілігі төлемдік күнтізбе
көмегімен есептелуі мүмкін, оның негізінде ағымдағы жедел төлем
қабілеттілігінің коэффициенті анықталады, кредиторлармен, банкпен, қаржылық
және басқа органдармен өз уақытында есеп айырысуды қамтамасыз ететін
шаралар жасалады. Төлемдік күнтізбе аналитикалық есептің мәліметтері, банк
көшірмесі, төлемнің мерзімдік картотекасы негізінде жасалады. Мұндай
есептер күнделікті немесе 3-5 күнде бір рет және басқа уақыт аралықтарында
жүзеге асырылуы мүмкін Есептеудің мерзімділігі кәсіпорын төлем
қабілеттілігіне байланысты. Егер тұрақты болса, есептесу сирек, ал егер
тұрақсыз болса жиі жүргізуге болады. Ағымдағы жедел төлемқабілеттілікті
анықтау үшін ҚМГ-Астана ЖШС-ң төлеу мерзімі келген төлем құралдары мен
қарыздары жөнінде келесі бастапқы ақпаратты мысал ретінде (2012 ж.)
қарастырайық:

Мың тг.
1. Төлеуге жабдықтаушылардың шоттары
0
2. Мүлікті сақтандыру бойынша берешек
0
3. Есеп шотта қалған қаржылар
58318
4. Сатуға қойылған қысқа мерзімді бағалы қағаздар
0
5. Өтелуге банктың қысқа мерзімді несиесі
0
6. Төлеуге көрсетілген мердігерлік құрылыс мекемесінің шоттары
0
7. Төлеуге жататын сатып алушылардың шоттары
4643
8. Төлеуге жабдықтаушыларға берілген вексельдер
0
9. Өткізілген негізгі қорлар үшін түсуге қаржылар
0
10. Басқа ақша құралдарынаң түсуі
1960
11. Бюджетке салықтар және басқа төлемдер бойынша берешек
1314
12. Еңбекке ақы төлеу бойынша берешекті төлеу мерзімі келді
0
13. Еңбекке ақы төлеу бойынша салықтар мен аударымдар бойынша
берешек
1958
14. Түсуге өткізілген керексіз материалдар үшін қаражат
0
15. Еңбекке ақы төлеу бойынша депонеттік берешек
0
16. Кассада қалған ақшалай құралдар
1850
17. Түсуге дебиторлық берешек
9012
18. Мерзімі өткен шоттар бойынша сатып алушылардан түсімдер
0
*Ақпарат көзі: ҚМГ-Астана ЖШС-ң 2012 жылғы баланс көрсеткіштері.

Осы ақпарат негізінде төлем құралдары мен мерзімді міндеттемелерді
анықтайық (1-кесте).
Берілген ақпарат зерттеліп отырған уақытта серіктестік өз
берешектерінің 100%-н (390390:387341) төлей алатынын көрсетеді.
Берешектердің барлығы төленіп, өз алдына мерзімі өткендердің қатарын
туғызбайды, бұл айыппұл санкцияларын төлеуге және кәсіпорынның шығындалуына
әкелуден сақтайды.
Ағымдағы төлем қабілеттілігін талдау кезінде сандық көрсеткіштерден
басқа, сапалық сипаттамаларын білу керек.
Қаржылық икемділік кәсіпорынның алдын ала болжамаған жағдайларға
байланысты ақша қаражатының түсуі кезінде кездейсоқ үзілістерге қарсы тұру
қабілеттілігімен сипатталады. Бұл өзгермелі жағдайға төтеп беру үшін әр
түрлі көздерден қарыз алу, акционерлік капиталды көбейту, активтерді сату,
қайта орналастыру, кәсіпорын қызметінің деңгейі мен сипатын өзгерту дегенді
білдіреді.

1-кесте Кәсіпорынның төлем құралдары мен мерзімді міндеттемелері

Төлем құралдары Сомасы, Мерзімді міндеттемелер Сомасы,
мың тг. мың тг.
1. Есеп-шоттағы қалған 58318 1. Мүлікті сақтандыру 0
қаржылар бойынша берешек
2. Бағалы қағаздар 0 2. Жабдықтаушылар 4643
шоттарының төленуі
3. Сатып алушылардың 0 3. Банктің ұзақ мерзімді 47142
төлеуге жататын шоттары несиелерінің өтелуі
4. Өткізілген негізгі 0 4. Мердігерлік құрылыс 0
қорлар үшін түскен қаржы мекемелерінің шоттарының
төленуі
5. Басқа ақшалай 1960 5. Басқа қысқа мерзімдік 266029
құралдардың түсуі міндеттемелер
6. Өткізілген материалдар 0 6. Бюджетке берешектің 1314
үшін қаржылардың түсуі төленуі
7. Кассада қалған ақшалай 1850 7. Жұмысшылар мен 1958
құралдар қызметкерлерге ақы төлеу
8. Дебиторлық берешектің 328265 8. Ұзақ мерзімді қаржылық62857
түсуі міндеттемелер
9. Мерзімі өткен 0 9. Басқа міндетті және 3398
дебиторлық берешектің міндетті емес төлемдер
түсуі бойынша міндеттемелер
Барлығы 390390 Барлығы 387341
Төлем құралдарының 3049
мерзімді міндеттемелерден
артып кетуі
Баланс 390390 390390

*Ақпарат көзі: ҚМГ-Астана ЖШС-ң 2012 жылғы баланс көрсеткіштері.

Ақша қаражатын қарызға алу қабілеттілігі әр түрлі себептерге байланысты
тез өзгеруге бейім. Ол кәсіпорын табыстылығымен, тұрақтылығымен,
салыстырмалы өлшемімен, салалардағы жағдаймен, капиталдың құрамы және
құрылымымен анықталады.
Көбіне ол несие нарығының өзгеру бағыттары мен жағдайы сияқты сыртқы
факторларға тәуелді. Несие алу қабілеттілігі ақша қаражаты керек жағдайда
және кәсіпорынға қысқа мерзімді несиелерді ұзарту үшін қажет кезде маңызды.
Алдын ала келісіммен қаржыландыру немесе ашық несие желілері (кәсіпорын
белгілі бір мерзім ішінде және белгілі бір жағдайларда ала алатын несие) –
потенциалды қаржыландыруға қарағанда, керек езде алудың сенімді көздері.
Кәсіпорынның қаржылық икемділігін бағалау кезінде оның вексельдері,
облигацияның және артықшылықты акцияның рейтингі, активті сатудың
шектілігі, шығынның кездейсоқтық дәрежесі, ереуіл, сұраныстың төмендеуі
және жабдықтау көздерінің жойылуы сияқты, өзгермелі жағдайларға тез
бейімдеушілік қабілеттілігі есепке алынады.
Ағымдағы (қысқа мерзімді) төлем қабілеті өте тар түсінік, себебі оны
болашақта қолдану мүмкін емес.
Кәсіпорынның перспективті (ұзақ мерзімді – бір жылдан аса) төлем
қабілетін бағалау үшін өтімділікиің динамикалық, статистикалық
көрсеткіштері пайдаланылады. Динамикалық көрсеткіштердің бірі өнімді
(жұмыс, қызмет) өткізуден түскен табыстың орташа ағымдағы міндеттемелерге
қатынасы болып табылады. Есептеу үшін алымында есепті кезеңдегі есеп шоты
бойынша дебет айналымын, ал бөлоімінде – осы кезеңдегі ағымдағы
міндеттемелерінің орташа қалдықтарын алуға болады. Бұл есепте алымы баланс
жасау мерзіміндегі емес белгілі бір кезең үшін ақша қаражатының ағымын
көрсетеді.
Нарықтық экономика теориясы мен практикасында перспективті төлем
қабілеттілігін талдауды нақтыландыру және тереңдету үшін қолданылатын басқа
да көрсеткіштер белгілі. Олардың ішіндегі маңыздысы табыс пен табыс табу
қабілеттілігі, себебі осы факторлар кәсіпорынның қаржылық саулығы үшін
анықтаушылар болып табылады. Табыс табу қабілеттілігі деп болашақта
кәсіпорынның негізгіқызметінен тұрақты табыс алу қабілеттілігі
түсіндіріледі. Осы қабілеттілікті бағалау үшін ақша қаражатының
жеткіліктілігі мен оның капиталға айналдыру коэффициенттері талданады. Ақша
қаражатының жеткіліктілік коэффициенті (Каж) кәсіпорынның күрделі
шығындары, айналым қаражатының өсуі немесе девидендтерді төлеуді жабу үшін
табыс табу қабілеттілігін көрсетеді.
Циклділіктің және басқа кездейсоқтың әсерін жою үшін, бөлшектің алымы
мен бөлімінде бес жыл ішіндегі мәліметтер алынады.
Есептеу келесі формула бойынша жүргізіледі:

Каж = Өнім өткізуден түскен табыс(Күрделі шығындар+Дивиденд
төлеу+Айналым қаражатының өсуі)

1-ге тең ақша қаражатының жеткіліктілік коэффициенті кәсіпорынның
сыртқы қаржыландыруға жүгінбей қызмет істей алатынын көрсетеді. Егер бұл
коэффициент 1-ден төмен болса, онда кәсіпорын өз қызметінің нәтижесі
есебінен дивиденд төлеуге және өндірістің қазіргі деңгейін қолдауға
қабілетті емес.
Каж кәсіпорынның қаржылық қажеттілігіне инфляцияның әсерін, сонымен
қатар талдауды тереңдету бағыттарын көрсететінін ескеру керек.
Ақша қаражатының капиталға айналдыру коэффициенті (Ккс) кәсіпорын
активіндегі инвестиция деңгейін анықтауда қолданылады және келесі формула
бойынша есептеледі:

Ккс = (Өткізуден түскен табыс-төленген дивидендтер)(алғашқы құны
бойынша негізгі құралдар+инвестициялар+басқа активтер+меншікті айналым
капиталы)

Ақша қаражатын капиталға айналдыру деңгейі 8-10% шегінде жеткілікті
болып саналады.
Кәсіпорынның перспективті төлем қабілеттілігін анықтау үшін кәсіпорын
активіндегі ақша қаражатына айналдыра алатын жылдамдық және дайындықты
сипаттайтын өтімділіктің статистикалық көрсеткіштері кеңінен пайдаланылады.
Үш көрсеткіш жиі қолданылады:
1) абсолютті өтімділік коэффициенті;
2) аралық өтеу (жабу) коэффициенті;
3) жалпы өтеу (жабу) коэффициенті.
Абсолютті өтімділік коэффициенті (жеделдік коэффициенті) ақша
қаражаттары мен тез өткізілетін бағалы қағаздардың мерзімді және қысқа
мерзімді міндеттемелерге қатынасы ретінде есептеледі.
Ол баланс жасалған мерзімінде немесе жақын мезгілде ағымдағы
қарыздардың қандай бөлігі өтелетінін көрсетеді.
Осы көрсеткіштің дұрыс шектелуі келесі түрде болады:

К а.ө.≥ 0,2÷0,5

Бұл – ағымдағы міндеттемелердің қандай бөлігі жедел өтелуі керек
екендігін көрсететін төлем қабілеттілігінің қатаң белгісі. В.П. Палий бұл
коэффициенттің мәні 0,2-0,25-тен жоғары болуы керек деп санайды (15).
Аралық өтеу коэффициентін есептеу үшін (немесе оның басқа аталуы:
қауіпті өтім коэффициенті, өтімділіктің дәл коэффициенті) ақша қаражатының
құрамына алдыңғы көрсеткіштің алымына дебиторлық борыш және басқа да
активтер қосылады. Ол кәсіпорынның дебиторлармен өз уақытында есеп жүргізу
жағдайында болжамданған төлемдік мүмкіндігін көрсетеді, яғни ағымдағы
міндеттемелердің қандай бөлігі тек ақша қаражаты есебінен емес, сонымен
қатар өткізілген өнімдер, орындалған жұмыстар немесе көрсетілген қызметтер
үшін түсімдер есебінен өтелетінін сипаттайды.
Айналым қаражатының өтімді юөлігінің (яғни тауарлы-материалдық қорларды
есептемегенде) ағымдағы міндеттемелерге қатынасын ашып көрсететін бір
көрсеткіштің есебі айналым құралдарының жеке категорияларының өтімділігі
бірдей еместігінен шығып отыр.
Аралық өтеу коэффициентінің қалыпты төменгі шегін бағалау бойынша
өрнектеледі:

К ар.ө.≥1

В.Ф. Палий бұл коэффициенттің теориялық ақталған бағалауы 0,7-0,8
аралығында жатыр деп есептейді (71).
Қауіпті өтімділік коэффициенті кәсіпорынның күтілетін төлем
қабілеттілігін дебиторлық борыштың бір айналымының орташа ұзақтығына тең
кезеңге сипаттайды.
Басқа да көзқарас бар. Шамамен бұл коэффициент 0,5-тен кем болмауы
тиіс, себебі жедел және қысқа мерзімді міндеттемелердің әр теңгесіне ақша
қаражатының және дебиторлық борыштың 50 тиыннан кем келмеуі тиіс (16).
Ағымдағы өтімділік коэффициенті (жалпы өтеу коэффициенті) барлық
ағымдағы активтердің жедел және қысқа мерзімді міндеттемелердің көлеміне
қатынасын көрсетеді. Ол ағымдағы активтер мен міндеттемелердің қандай
есесін өтейтінін белгілеуге мүмкіндік береді және дебиторлармен өз
уақытында есеп айырысу және дайын өнімді тиімді өткізу жағдайларында ғана
емес, сонымен бірге материалды айналым құралдарының басқа элементтері қажет
болған кезде сату жағдайында бағаланатын кәсіпорынның төлемдік
мүмкіндіктерін көрсетеді.
Жалпы өтеу коэффициенті өтімді құралдар жедел және қысқа мерзімді
міндеттемелердің сомасын өтейтінін белгілеуге мүмкіндік береді және сонымен
баланс құрылымының тұрақтылық дәрежесін ғана емес, кәсіпорынның өзінің
қысқа мерзімді қарыздары бойынша тез есептесе алу қабілеттілігін
дәлелдейді.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде бұл көрсеткішке кәсіпорынның
ағымдағы өтімділігін бағалау кезінде ерекше мәе беріледі. Оның кеңінен
қолданылуының негізгі себептері:
1) біріншіден, ағымдағы активтер мен ағымдағы пассивтердің өтелу
дәрежесін көрсетеді. Бұл көрсеткіш қаншалықты жоғары болса, соншалықты
қысқа мерзімді міндеттемелерді төлеу сенімділіг жоғары болады;
2) екіншіден, ағымдағы активтердің ағымдағы пассивтерден асып кетуі
ағымдағы активтерді (ақша қаражаттарынан басқасы! Сату немесе жою
(тарату) кезінде зияндардың пайда болуына бөгет болады.Бұл қарсы
әрекеттің қаншалықты күштірек болуы, кредитор үшін соншалықты тиімді.
Бұл арттыруды шетел компанияларында жұмыс істеуші капитал (17) немесе
қаржы-эксплуатациялық қажеттілік деп атайды .
Жалпы өтеу коэффициенті өндіріс сипатына байланысты күрт ауытқуы
мүмкін. Оның деңгейіне тиелген тауарлар мен көрсетілген қызметтермен есеп
айырысу нысандары, өндіріс циклінің ұзақтығы, тауарлы-материалдық
құндылықтар қорларының құрылымы және басқалар әсер етеді. Берілген
көрсеткіш үшін мына шектеу қалыпты мән болып табылады:

К ағ.ө. ≥ 2.

Берілген шектеу кәсіпорынның өтімді құралдарға (немесе қаражттарға)
тиімді қажеттілік деңгейі ағымдағы міндеттемелерден 2 есе асуы қажет
екендігін көрсетеді. Ағымдағы өтімділік коэффициенті барлық айналым
қаражаттарының бір айналымының орташа ұзақтығына тең кезеңдегі кәсіпорынның
күтілетін төлеу қабілеттілігін сипаттайды.
Осы көрсеткіштің нормативті маңызына байланысты басқа пікірлер де
кездеседі (8). Ол 1 мен 3 арасындағы шектерде болуы тиіс (18). Төменгі шегі
ағымдағы міндеттемелерді өтеуге жеткілікті болуы тиіс, жетпесе кәсіпорын
төлеуге қабілетсіз болуы мүмкін.
Ағымдағы активтердің ағымдағы міндеттемелерден екі есе артық болуы
орынсыз болып саналады, себебі бұл компанияның өз қаражаттарын рацтоналды
салмауы мен олардың тиімсіз пайдалануын көрсетеді.
Ағымдағы өтімділік коэффициентінің 2-ге тең нормативтік мәні біздің
елімізде есеп беру кәсіпорындардағы нақты жағдайды ескермей, кәсіпорынның
банкроттығы туралы шешім қабылдау үшін қажет белгілердің бірі ретінде
алынған. Ағымдағы өтімділік коэффициентінің нормативтік мәні барлық
кәсіпорындар үшін бірдей, яғни шаруашылық субъектісінің өндіріс түрі мен
салалық ерекшеліктері есепке алынбайды.
Көптеген отандық кәсіпорындарды банкроттық анықтамаға жатқызуға болады.
Яғни, бұндай белгілермен анықтау дұрыс емес, себебі көп кәсіпорындар ішінен
нақты банкроттық шаралар қаупі төнген кәсіпорындарды бөліп көрсетпейді.
Бұл нормативтік мән әлемдік есептік талдау тәжірибесінде салалар және
салааралық бойынша бөлшектеліп қолданылады. Осылайша, АҚШ-тың Сауда
министрлігінің мәліметтері бойынша, салалар мен кәсіпорындар тобы бойынша
жалпы өтеу коэффициенті 1990 жылы мынадай мәндерге ие болды. Өндірістік
сала корпорациясы – 1,47, тамақ өнімдерінің өндірісі – 1,25, баспа қызметі
– 1,67, химия өнеркәсібі – 1,30, мұнай және көмір өндіру өнеркәсібі – 1,0,
машина жасау – 1,85, электр құралдары және электрондық техника өндірісі –
1,47, бөлшек сауда – 1,50 (8). Біздің елде де статистикалық материалдарды
жинақтау мөлшеріне қарай бұл көрсеткіштің мәнін салалар мен салааралық
бойынша бөлшектеп және активтің өтімділігін талдауда қолдану керек.
Кәсіпорын өтімді қаржының болуын оларға ұтымдылық қажеттілік шегінде
реттеуі қажет. Ол - әрбір нақты кәсіпорын үшін келесі факторларға
байланысты:
• кәсіпорын және оның қызметінің көлемі, мөлшері (өндіру және өткізу
көлемі қаншалықты көбірек болса, соншалықты тауарлы-материалдық
құндалақтар қоры мол болады);
• өнеркәсіп және өндіріс салалары (өнімге деген сұраныс және оларды
өткізуден түсімнің түсу жылдамдығы);
• өндірістік цикл ұзақтығы (аяқталмаған өндіріс көлемі);
• материал қорын қалпына келтіруге қажет уақыт (олардың айналу
ұзақтығы);
• кәсіпорын жұмысының маусымдылығы;
• жалпы экономикалық коньюнктура.
Егер ағымдағы активтер мен қысқа мерзімді міндеттемелердің ара қатынасы
1:1 – төмен болса, онда кәсіпорын өз шоттарын төлей алмайды деуге болады.
1:1 арақатынасы ағымдағы активтер мен қысқа мерзімді міндеттемелердің
теңдігін білдіреді. Активтер өтімділігінің әр түрлі дәрежесін ескере
отырып, активтердің барлығы тез арада өтімді деуге болмайды, яғни бұл
жағдайда да кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қауіп төнеді. Егер де К
ағ.ө. мәні 1:1 арақатынасынан көп болса, онда кәсіпорынның өзіндік көздері
есебінен құралатын бос ресурстарының едәуір көлемі бер екені туралы
қорытынды жасауға болады.
Кәсіпорын кредиторлары тұрғысынан, айналым құралдарын құрудың осы
варианты аса жоғары бағаланады. Сонымен бірге, менеджердің көзқарасы
бойынша кәсіпорында қорлардың өте көп жиналуы, қаржыларды дебиторлық
борышқа аудару кәсіпорынның активтерін шебер пайдалануымен байланысты.
Өтімділікиің әр түрлі дәрежесінде кәсіпорынның қаржы жағдайының
тұрақтылығын жан-жақты сипаттап қана қоймай, сонымен бірге талдау
хабарламаларының әртүрлі сыртқы пайдаланушыларының мүдделеріне жауап
береді. Мысалы, шикізат пен материал жеткізушілері үшін абсолютті өтімділік
коэффициенті (К а.ө.) қажет. Осы кәсіпорынды несиелейтін банк өтімділіктің
аралық коэффициенттеріне (К ар.ө.) көп көңіл бөледі. Кәсіпорынның сатып
алушылары кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын ағымдағы өтімділік
коэффициенті (К ағ.ө.) бойынша бағалайды.
Көптеген кәсіпорындар үшін аралық өтімділіктің төмен коэффициентінің
жалпы өтімділіктің жоғары коэффициенттеріне сай келуі тән екенін атап өту
керек. Бұл кәсіпорында шикізат, материал, жинақ бөлшектер, дайын өнімнің
шектен тыс қорлары барлығына байланысты болады. Бұл шығындардың
негізделмеуі ақырында ақша қаражатының жетіспеуіне әкеледі. Осыдан, жалпы
өтеу коэффициентінің жоғары болуына қарамастан, оны құраушының, әсіресе
баланстың үшінші тобына кіретін баптары бойынша, жағдайын және динамикасын
айқындау керек.
Осы мақсатта өндірістік қорлардың, дайын өнімнің, аяқталмаған
өндірістің айналымын есептеу керек.
Төлем қабілеттілік кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттайтын
көрсеткіштерінің бірі болып табылады.
Кәсіпорынның төлемқабілеттілігі деп оның шаруашылық келісімдерге сәйкес
материалдар мен техника жабдықтаушыларының төлемталаптарын уақытында және
толығымен қанағаттандыру, несиелерді қайтару, персоналдың еңбекақысын
төлеу, бюджетке төлемдерді аудару қабілетін айтады. Қарыз міндеттемелерін
тұрақты және уақытында жабу кәсіпорында ақшалай құралдардың бар болуымен
анықталады, бұл кәсіпорын алдында серіктестердіңөз міндеттемелерін қандай
дәреежеде жүзеге асыратынына тәуелді болады. Сонымен қатар кәсіпорынның
белгілі қаржы көздерінің болуына байланысты ақша құралдарының мөлшері
неғұрдым көп болса, басқа активтер элементтері соғұрлым аз болады.
Құралдардың айналымы процесінде ақша кейде босатып алынады, кейде айналым
және айналымнан тыс активтерін толтыруға шығындар ретінде қайтадан
бағытталады.
Төлем қабілеттілікті талдау қаржылық іс-әрекетті ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.