Темірбанк АҚ − ның 2007, 2008 және 2009 жылдарындағы баланс активтерінің құрастырылу көздерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау
Жоспар
Кіріспе
3
І Коммерциялық банктер Қазақстан Республикасының Банк жүйесінің екінші
буыны 5
1.1 Қазақстан Республикасының коммериялық банктері және олардың
экономикадағы рөлі мен қызметі
5
1.2 Коммерциялық банктердің капитал құруы мен
оны орналастыруы 16
ІІ Темірбанк Акционерлік қоғамының актив және
пассив операциялары
26
2.1 Темірбанк АҚ − ның 2007, 2008 және 2009 жылдарындағы
баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау
26
2.2 Темірбанк АҚ − ның 2007, 2008 және 2009
жылдарындағы баланс активтерінің құрастырылу көздерінің құрамы
мен құрылымының динамикасын талдау
29
Қорытынды 34
Қолданылған әдебиеттер тізімі
36
Қосымшалар
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Ұлттық банктен және мемлекеттік, жеке
меншік, акционерлік, бірлескен және шетелдік банктерден немесе екінші
деңгейдегі банктерден тұратын банк жүйесі бар. Коммерциялық банктер бұл
банк жүйесінің екінші буынына жататын қаржы институттары болып саналады.
Коммерциялық банктер − Ұлттық Банктің қызметке берген өкілдігі шегінде
коммерциялық және шаруашылық операцияларды орындайтын коммерциялық ұйым. Ең
алғаш Коммерциялық банктер негізінен алғанда саудаға, тауар алмасу
операциялары мен төлемдерге қызмет көрсеткен банк дамуымен бірге пайда
болды. Алайда өнеркәсіптің және басқа салалардың дамуына байланысты банктер
экономиканың өзге де сфераларына қызмет көрсете бастады, ол енді банктің
іскерлік сипатын, қызмет тегіне қарамастан шаруашылық агенттерінің барлық
әрекет түрлеріне көрсетуге бағытталғанын көрсетеді.
Коммерциялық банктің оны банк жүйесіне қосатын базалық функциялары
бар, олар: депозиттерді қабылдау, ақша төлемдері мен есеп айырысуды
қабылдау, несие беру. Депозиттік − ссудалық операцияларды орындай отырып,
коммерциялық банктер барлық мүдделі жақтарға нақты пайда әкеледі, яғни
коммерциялық банктер өз шаруашылық іс − әрекеттерінде салымшылардан, яғни
уақытша бос ақша − депозит түрінде қабылдап, ақша − қаражатқа мұтаж тарапқа
жоғарғы пайда нормасы бойынша белгілі бір пайызден береді. Осы жерде
коммерциялық банк делдал ретінде қызмет көрсетіп, ең соңында қарыз
пайызынан қалыптасқан қарыз капиталына ие болады. Өздерінің депозиттік және
кредиттік операцияларымен олар уақытша бос қаржыны жұмылдырып, кредит
түрінде береді, сөйтіп халық шаруашылығының ақшаға деген сұранысын
қанағаттандырады, яғни жаңа төлем құралын жасап шығарады. Коммерциялық
банктердің сирек қабілеттерінің бірі және оны өзге қаржы институттарынан
айырмашылығы − ақшаны жасау мен жою болып табылады.
Коммерциялық банктердің қызметінің құқықтық нысанына негізгі банк
заңнамасында қабылданған 1995 жылғы 30 наурызда қабылданған Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі туралы және 1995 жылғы 31 тамыздағы
Қазақстан Республикасындағы банктер мен банктік қызмет туралы Заңдары
жатады. Коммерциялық банктер эмиссиялық (бағалы қағаздар шығаратын) және
эмиссиялық емес, сонымен қатар әмбебап (бір немесе екі қызмет түрін жүзеге
асыратын) және мамандандырылған (қызметтің көп түрін жүзеге асыратын) болып
ерекшеленеді.
Банкті ашу, тіркеу және қызметін доғару тәртібін Қазақстан
Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасындағы банктер мен банк
қызметі туралы Заң күші бар Жарлығы белгілейді. Қазақстан Республикасында
банктер ашуға рұқсатты республиканың Ұлттық банкі береді. Рұқсат берген
кезде Ұлттық банк операциялардың ауқымын белгілейді. Коммерциялық банктің
ұйымдастырушылық құрылымында банктер өз филиалдары мен еншілес банктерін
Қазақстан Республикасының аумағында, сондай − ақ шетелдерде Ұлттық банктің
рұқсатымен құра алады.
Коммерциялық банктер қызметі экономиканы реттеу негізінде көрінеді.
Ұлттық банк екінші деңгейдегі банктер және олардың филиалдары, соның ішінде
еншілес банктер мен бірлестіктері үшін экономикалық нормативтерді
белгілейді. Бұл Ұлттық банктің реттеуші және бақылаушы функциялары.
Коммерциялық банктің пайда табуға бағытталған қызметі оның
операцияларымен сипатталады: салым негізінде қор жинау (капитал
қалыптастыру), оларды мақсатты бағыттары бойынша белгіленген пайызбен
орналыстыру, сонымен қатар комиссиялық делдалдық операциялары.
Меншікті капитал − коммерциялық банктер ресурстарының қажетті бөлігі
болып табылады. Меншікті қаражат банк қызметінің басында жарғылық қор
түрінде қалыптасады. Банктің меншікті капиталы қатыстырылған капитал (90
%) және акциялық үлес негізінде қалыптасады. Банктің меншікті капиталының
маңызы мен көлемі оның басқа мекемелерден ерекшелігін көрсетеді. Жеке
тұлғалар − ҚР резиденттері (ҚР азаматтары) және жекеленген шектеулерді
ескере отырып ҚР резидент еместері банк құрылтайшылары бола алады, мемлекет
Үкімет арқылы ғана акционер әрі құрылтайшы бола алады, ал сондай − ақ
облыстардың, Астана және алматы қалаларының әкімшіліктері Қазақстан
Дамубанкінің акционерлері бола алады, жарғылық капиталының 50 % − дан
астамы мемлекетке тиесілі мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдар банктің
құрылтайшылары және акционерлері бола алмайды.
Курстық жұмыс ретінде Коммерциялық банктердің актив және пассив
операциялары тақырыбын таңдау себебім − нарықтық экономика жағдайындағы
қаржы − шаруашылық қызмет көрсетуші коммерциялық банктердің мемлекеттік
несие және халықтың салымдары негізінде қор жинап, экономиканы және халықты
несиелеудегі экономикалық мағынасын ашу.
Курстық жұмыстың өзектілігі − коммерциялық банктердің қаржы −
шаруашылық қызметі барысында мемлекет тарапынан реттелуі және елдің банк
жүйесіндегі екінші деңгейлі банк ретінде атқаратын функцияларынының
маңыздылығы мен қызметі нәтижесінің экономикалық дамуға әсері.
Курстық жұмыстың мақсаты − коммерциялық банктердің кәсіпкерлік ісіне
әсер етуші экономикалық тербелесітердің ықпалы және оларға бейімделе біліп,
соның нәтижесінене өз коммерциялық қызметінен ұтымды пайда табу
мақсатында жұмыс істейтін банктердің икемділік қасиетін анықтау . Мысал
ретінде, Темірбанк АҚ − ның 2007, 2008 және 2009 жылдарындағы актив және
пассив операциялары салыстырмалы түрде келтірілген.
І Коммерциялық банктер Қазақстан Республикасының Банк жүйесінің екінші
буыны
1.1 Қазақстан Республикасының коммериялық банктері және олардың
экономикадағы рөлі мен қызметі
Несие жүйесінің төмеңгі буыны халық шаруашылығына тікелей қызмет
көрсететін және коммерциялық негізде қаржы қызметінің кең ауқымын
көрсететін дербес банк желісінен тұрады. Бұлар коммерциялық банктер деген
жалпы атаумен банк заңнамасына сәйкес бірігетін коммерциялық, кооперативтік
және жеке меншік банктер. Коммерциялық банктер термині банктер негізінен
алғанда саудаға, тауар алмасу операциялары мен төлемдерге қызмет көрсеткен
банк дамуының алғашғы кезеңінде пайда болды. Алайда өнеркәсіптің және басқа
салалардың дамуына байланысты банктер экономиканың өзге де сфераларына
қызмет көрсете бастады, кейіннен банк атауындағы коммерциялық термині
өзінің бастапқы мәнін жоғалтты. Ол енді банктің іскерлік сипатын, қызмет
тегіне қарамастан шаруашылық агенттерінің барлық әрекет түрлеріне көрсетуге
бағытталғанын анықтайтын болды [1, 20 бет].
Коммерциялық банктер − нарықтық экономикадағы кәсіпкерлік
практикасында нақты қаржы операциялары мен қызметтерінің көпшілігін
орындайтын несие мекемелерінің ертеден келе жатқан ең бұқарашыл тобына
жатады. Қазіргі таңда коммерциялық банктер өз клиенттеріне 200 − ден астам
түрлі қызмет түрлерін ұсынуға қабілетті. Операциялардың осынша кең әр
тараптануы коммерциялық банктерге өз клиенттерін сақтап қалуға және
қолайсыз деген коньюктураның өзінде де пайдаға шығаруға мүмкіндік береді.
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің барлығында коммерциялық банктер несие
жүйесінің басты операциялық буыны болып саналуда, себебі олар ақша − несие
нарығының құбылмалы жағдайларына жеңіл икемделе алады [2, 15 бет].
Депозиттік − ссудалық операцияларды орындай отырып, коммерциялық
банктер барлық мүдделі жақтарға нақты пайда әкеледі. Салымшылар өздерінің
депозиттері айналым құралдары және өтімді активтер функциясын орындағаннан
кейін пайыздық пайда әкелетінін кәдеге жаратады. Қарыз алушылар ссуданы
ұзақ уақыт пайдаланады. Коммерциялық банктер өз шаруашылық іс −
әрекеттерінде салымшылардан, яғни уақытша бос ақша − қаражаты бар тараптан
төмеңгі пайда нормасы бойынша белгілі пайызбен салымдарын көбінесе депозит
түрінде қабылдап, ақша − қаражатқа мұтаж тарапқа жоғарғы пайда нормасы
бойынша белгілі бір пайызден береді. Осы жерде коммерциялық банк делдал
ретінде қызмет көрсетіп, ең соңында қарыз пайызынан қалыптасқан қарыз
капиталы түрінде жүйелі пайдаға кенеледі
[4, 10 бет].
Коммерциялық банктің оны банк жүйесіне қосатын базалық функциялары
бар, олар: депозиттерді қабылдау, ақша төлемдері мен есеп айырысуды
қабылдау, несие беру. Коммерциялық банктер өз клиенттеріне ақшаны сақтаудың
алуан депозиттер түріндегі оңтайлы формасын ұсынады, мұның өзі ақшаны
сақталуын және клиенттің өтімділікке қатысты сұранысын қанағаттандырады.
Көптеген клиенттер үшін ақша сақтаудың мұндай формасы оны облигацияларға
немесе акцияларға салудан әлдеқайда қолайлы болып табылады. Банк несиесі
қаржы қызметтерінің неғұрлым икемі және көп жағдайларда теңдесі жоқ формасы
болып табылады, ол нақты қарыз алушының сұраныстарын жұйелі түрде есепке
алуға және оларға ссуда алудын шарттарын икемдеуге мүмкіндік береді [5,
135 бет].
Коммерциялық банктердің сирек қабілеттерінің бірі және оны өзге қаржы
институттарынан айырмашылығы − ақшаны жасау мен жою болып табылады. Бұл
жерде ақша ретінде қолма − қол ақша ғана емес, сондай − ақ талап етілгенге
дейінгі саламдар да жатады. Банктердің ақша жасау мүмкіндігі экономика үшін
үлкен маңызға ие. Егер коммерциялық банктер өздерінің ссудаларын жоғары
пайда нормасы бойынша беретін болса халық шаруашылық ауқымында мұндай
практика тиімсіз болар еді, себебі бір жағынан ірі ақша сомалары белгісіз
уақытқа қозғалыссыз жатар еді де екінші жағынан бұл ақшаға деген зор
қажеттілік байқалар еді . Коммерциялық банктер осы мәселені шешуде маңызды
рол атқарады, ол коммерциялық банктің экономиканы реттеу негізінде
көрінеді. Өздерінің депозиттік және кредиттік операцияларымен олар уақытша
бос қаржыны жұмылдырып, кредит түрінде береді, сөйтіп халық шаруашылығының
ақшаға деген сұранысын қанағаттандырады, яғни жаңа төлем құралын жасап
шығарады. Дегенмен, өз қызметі барысында банктер ақшаның бір бөлігін жояды.
Бұл біріншіден, клиент банкідегі есебінен қолма − қол ақша алғанда (ақшаның
жалпы массасын өзгертпей), екіншіден, кредиттерді қарыз алушының есебінен
сызу жолымен өтегенде жүзеге асырылады
[6, 120 бет].
Өз қызметтерінде Қазақстан Республикасының коммерциялық банктері мына
принциптерді басшылыққа алады:
• мерзімдері бойынша банк активтерінің құрылымына сәйкес келетін
қолда бар ресурстар ауқымында жұмыс істейді, яғни қолда бар
ресурстар қысқа мерзімді болып табылады, оларды активтерге салу да
қысқа мерзімге болуға тиіс, себебі ссуданы өтеу, қайтару қамтамасыз
етілмейді;
• банктер экономикалық дербестікке ие болуға тиіс, яғни өз
қаражатымен және тартылған ресурстармен еркін жұмыс істеуі керек,
клиенттер мен салымшыларды еркін таңдауы керек, өз табысына еркін
болуы керек. Тек осы жағдайларда ғана олар өз қызметінің нәтижесі
үшін, өзіне тиесілі барлық қаражаты мен мүлкі арқылы өз
міндеттемелері үшін жауап бере алады. Өз операцияларына қатысты
барлық тәукелді банк өз мойнына алады;
• коммерциялық банктердің өз клиенттерімен қарым − қатынасы кәдімгі
нарықтық қатынастар сияқты құралады, олардың өлшемдері пайда,
өтімділік, тәуекел болып табылады;
• мемлекет банк қызметін тек жанама әдістермен ғана реттей алады.
Мемлекеттік органдар мен олардың лауазымды тұлғаларының банк
қызметінде кез келген формада араласуына тыйым салынады. Банк
кредиторларының мүдделерін қорғау және республиканың банк жүйесінің
тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында Ұлттық банк ҚР Үкіметімен
келісе отырып капиталының мөлшері теріс банктердің акционерлерінің
құқықтары мен міндеттерін оларға заңда белгіленген санкцияларды
қолдану жолымен мәжбүр ете шектеу туралы шешім қабылдай алады. Банк
те мемлекеттін міндеттемелері бойынша жауап бермейді [7, 88 бет].
Қазақстан Республикасының Ұлттық банктен және мемлекеттік, жеке
меншік, акционерлік, бірлескен және шетелдік банктерден немесе екінші
деңгейдегі банктерден тұратын банк жүйесі бар.Функционалдық
мамандандырылуына сәйкес кредит жүйесінің өзегін шаруашылық айналымды
кредиттік − қаржылық қамтамасыз етуге бағытталған банк жүйесі құрайды,
кредит органдарының қызметін үйлестіретін бірыңғай орган шаруашылықты
кредиттік − есеп айырысу және қаржылық қамтамасыз ету процестерін басқару
функциясын орындайтын орталық банк − Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі
болып табылады. Жеке меншік банктерге мемлекеттік, бірлескен және шетелдік
банктерден басқа барлың екінші деңгейдегі банктер кіреді. ҚР банктеріне екі
деңгейлік жүйе тән: тік және көлденең жазықтық. Тік байланыстар − басшы,
басқарушы банк ретінде орталық банк ( Ұлттық банк ) пен төмеңгі буындар −
коммерциялық және мамандандырылған банктер арасындағы қарым − қатынастар.
Көлденең байланыстар түрлі банктер арасындағы тең құқықтық әріптестік
байланыстар [8, 141 бет].
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Заңы бойынша Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасының Орталық банкі және
республикамыздағы банк жүйесінің жоғары деңгейі болып табылады. Ұлттық банк
− ақша резервтерінен, алтын валюта резервтерінен, басқа да материалдық
құндылықтардан тұратын жекеше мүлкі бар заңды тұлға. Мүліктің құралу
көздеріне − банк ісінен түскен табыстар, бағалы қағаздардан түскен
табыстар және бюджеттен түскен дотациялар жатады. Заңның 9 − бабына
сәйкес, Ұлттық банк жарғылық қорын 10 млрд. теңге көлемінде мына қаражаттар
есебінен құрайды: республикалық бюджеттен бөлінген қаражаттар, мемлекеттен
алынған негізгі қорлар және Ұлттық банк тапқан пайдадан аударымдар.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің негізгі міндетті − Қазақстан
Республикасының ұлттық валютасының сыртқы және ішкі тұрақтылығын қамтамасыз
ету болып табылады. Қазақстан Республикасында Ұлттық банк банктердің
банкі деп саналады. Қазіргі таңда Қазақстанда Ұлттық банктен басқа бөлек
2 мемлекеттік банк бар. Олар: Қазақстан Даму банкі мен Қазақстанның
Тұрғынүйқұрылысжинақбанкі [5, 91 бет].
Қазақстан Даму банкі АҚ (ҚДБ) даму банкі ретінде ҚР Президентінің
2000 жылғы 28 желтоқсандағы Қазақстан Даму банкі туралы № 531 Жарлығын
орындау үшін қабылданған ҚР Үкіметінің 2001 жылғы 18 мамырдағы № 659
Қаулысымен құрылды. Мемлекетке банк акцияларының 100 % − ы тиесілі. Оның
акционерлері: ҚР Индустрия және сауда министрлігі (жарғылық капиталдың 85 %
− ы); жергілікті атқарушы органдар − Қазақстанның 14 облысы және Астана мен
Алматы қалалары (жарғылық капиталы 15,5 % − ы) [9, 53 бет].
Қазақстанның Тұрғынүйқұрылысжинақбанкі АҚ Қазақстанда тұрғын үй
құрылысын, ипотекалық кредиттеуді дамыту, мемлекеттік тұрғын үй
бағдарламасын жүзеге асыру мақсатымен 2003 жылы Үкімет Қаулысымен құрылды.
Жарғылық капиталының 100 % − ы республикалық бюджет есебінен
қалыптастырылды. Ол халықтың жиған − тергенін жеке тұрғын үй құрылысына
тартуға, сөйтіп, халықты тұрғын үймен қамтамасыз етуге негіз болып құрылған
[10, 103 бет].
Коммерциялық банктің ұйымдастырушылық құрылымында банктер өз
филиалдары мен еншілес банктерін Қазақстан Республикасының аумағында,
сондай − ақ шетелдерде Ұлттық банктің рұқсатымен құра алады. Коммерциялық
банктің ұйымдастырушылық құрылымы:
• банктің филиалы − заңды тұлға болып табылмайтын, бас банк
орналасқан жерден тысқары орналасқан, банк атынан қызметін жүзеге
асыратын және өзіне банк берген өкілетік шегінде әрекет ететін
банктің оқшауланған бөлімшесі. Банк филиалының банкпен бірыңғай
балансы, сондай − ақ банк атауымен толық сәйкес келетін атауы
болады. Өз филиалын ашу, біріктіру үшін банк Ұлттық банктін
келісімін алуы керек. Қазақстанда шетелдік банктерді ашуға тыйым
салынған.
• банктің өкілдігі − заңды тұлға болып табылмайтын, бас банк
орналасқан жерден тысқары орналасқан, банк атынан және оның
тапсыруы бойынша әрекет ететін, банк қызметін жүзеге асырмайтын
банктің оқшауланған бөлімшесі. Өкілдік клиенттерге кассалық және
кредиттік қызмет көрсетпейді. Шаруашылық шығындарды жүргізу үшін
оған ағымдағы есеп ашып береді. Өкілдік өзін құрған банк бекіткен
ережелерге сәйкес өз қызметін жүзеге асырып, Ұлттық банкті
хабардар қылған сәттен бастап ашылды деп саналады. ҚР резидент емес
банктерінің өкілдіктері ел аумағында Ұлттық банктің келісімімен
ашылады.
• банктің есеп айырысу − каса бөлімі (ЕКБ) − Ұлттық банктің
келісімімен құрылған, аумақтық жағынан оқшауланған және заңды тұлға
болып табылмайтын филиал немесе өкілдік мәртебесі жоқ, ҚР аумағында
жекеленген банк операцияларын орындайтын банк бөлімшесі.
• еншілес банк − заңды тұлға болып табылатын, жарғылық капиталының 50
% − ы орталық банке тиесілі мекеме. Еншілес банктер дербес заңды
тұлға болып табылады және Қазақстан Республикасындағы банктер және
банк қызметі туралы Заңның 12 − 18 − баптарында белгіленген
тәртіппен құрылады. Еншілес банктердің өзге еншілес банк құруға
құқығы жоқ [11, 87 бет].
Басқару органдарының басты міндеті − банктің негізгі функцияларын
жүзеге асыру мақсатында оның коммерциялық қызметіне тиімді де ұтымды жедел
басшылық жасау. Банктің бүкіл қызметі оның қалай ұйымдастырылғанына,
басшылар мен бағыныштылар арасындағы қарым − қатынастарына байланысты.
Банктің құрылымы, бөлімдердің саны, қызметтердің мамандандырылуы,
өкілдіктердің бөлінісі және басқалар көптеген факторларға тәуелді және
экономикалық жөнділікпен айқындалады. Банктің құрылымының ұтымды
ұйымдастырылуы оның коммерциялық қызметінің табысты болуымен тікелей
байланысты. Банк практикасында банктердің ұйымдастырушылық құрылымының
функционалдық және дивизионалдық деп аталатын екі түрі бар [11, 150 бет].
Функционалдық ұйымдастырушылық құрылым банк қызметін ерекшеленген
қызмет салалары мен функциялар болып табылатын, банк алдындағы міндеттерге
қол жеткізуге көмектесетін жекеленген бөліктерге бөлу дегенді білдіреді.
Банктердегі қызметтің осындай ерекешеленген түрлері әдетте банк
операциялары, маркетинг, бухгалтерлік есеп, есептілік және шаруашылық
басқармалары болып табылады. Осы функционалдық блоктар шешетін міндеттер
көлеміне қарай қосымша ұсақ бөлімшелер ашылуы мүмкін
[12, 75 бет].
Дивизионалдық ұйымдастырушылық құрылым ұдайы өзгеріп отыратын нарық
жағдайларында, кредит мекемелері арасындағы бәсеке өскенде қолданылады.
Түрлі құрылымдық бірліктер − басқармалар, бөлімдер, қызметтер, секторлар,
бөлімшелер болып табылады. Операциялардың жекеленген түрлерін ұсынуға
маманданған бөлімшенің басшысы және оның білікті, осы салада үлкен
практикалық тәжірбиесі бар мамандары бөлімшені жоғары бәсекеге қабілетті
етеді. Өнім белгісі бойынша ұйымдастырылған банктер сөйтіп қызметтер
сапасын әлемдік деңгейге жеткізуде, сондай − ақ банк өнімінің жаға түрлерін
дамытуда қосымша артықшылықтар алады. Бұл банктердің құрылымында қысқа
мерзімді кредиттеу, бағалы қағаздар, траст, қаржы қызметтері және басқа
басқармалар болуы мүмкін. Тұтынушылардың түрлі топтарына бағытталған
құрылым мұндай принцип бойынша құрылған банктер өз назарын клиенттердің
жекеленген топтарына, яғни жекеленген тұттыну сегменттеріне аударады.
Аймақтық ұйымдастырушылық құрылымдар бұл банк ауқымды географиялық қамтумен
жұмыс істеген жағдайда оның ұйымдастыру негізінде түрлі аймақтарда
қызметтер ұсынумен айналысатын бөлімшелер желісі арқылы қызметті жөнге
қоюды көздейтін аймақтық ұйымдастырушылық құрылым принципі алынуы мүмкін.
Облыстар, аудандар ауқымында клиенттерге қызмет көрсетуге бағытталған
мұндай құрылым жергілікті жағдайларды неғұрлым жақсы есепке алуға мүмкіндік
береді [13, 100 бет].
Банк басқармасының негізгі міндеті салынған капиталдан алынатын
қажетті пайда деңгейін қамтамасыз ету болып саналады. Банк басқармасы −
банк иелерінің, акционерлерінің мүдделерін қорғайтын өкілетті орган. Оны
акционерлердің жалпы жиналысында 5 жылға сайлайды. Банк басқармасының
негізгі функциялары:
1. банктің стратегиялық мақсаттарын анықтау (даму, өтімділік, бәсекеге
қабілеттігі, пайыз мөлшерін және тарифтерін белгілеу саясаты);
2. басшы қызметтерге адамдарды іріктеу;
3. комитеттер құру;
4. ссуда және инвестиция операцияларына бақылау жасау;
5. банк қызметін мезгіл − мезгілде тексеріп отыру [14, 23 бет].
Банк қызметін болжау басқармасы оның қызметінің негізгі принциптері −
өтімділікті, рентабельділік пен сенімділікті қамтамасыз ету мақсатында
банктің басқарушылық функцияларын жүзеге асыруды көздейді. Депозиттік
операциялар басқармасы тартылған қаржыны және банктің өз капиталын есепке
алумен және талаумен шұғылданады. Кредит басқармасы қарыз алушыларға қарыз
беру мәселелерімен айналысады, төлем қабілеттіктерін тексереді. Банк
филиалдары басқармасы филиалдардың қызметіне басшылық және бақылаушылық
қызметімен айналысады. Есеп айырысу − касса басқармасы клиенттердің
есептерін ашып, есеп айырысуды жүзеге асырып, касса операцияларын
орындайды. Валюта басқармасы статистикалық ақпаратты жинаумен және
талдаумен, клиенттерге ақпараттық − анықтамалық қызмет көрсетеді. Шетел
валютасымен және асыл металдармен жасалатын операцияларды қосымша есепке
алуды франт − офис және бэк − офис функцияларын орындайтын арнайы өкілеттік
берілген бөлімшелер жүргізеді
[15, 68 бет].
Коммерциялық банктердің қызметінің құқықтық нысанына негізгі банк
заңнамасында қабылданған 1995 жылғы 30 наурызда қабылданған Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі туралы және 1995 жылғы 31 тамыздағы
Қазақстан Республикасындағы банктер мен банктік қызмет туралы Заңдары
жатады. Коммерциялық банктер эмиссиялық (бағалы қағаздар шығаратын) және
эмиссиялық емес, сонымен қатар әмбебап (бір немесе екі қызмет түрін жүзеге
асыратын) және мамандандырылған (қызметтің көп түрін жүзеге асыратын) болып
ерекшеленеді [16, 52 бет].
Банкті ашу, тіркеу және қызметін доғару тәртібін Қазақстан
Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасындағы банктер мен банк
қызметі туралы Заң күші бар Жарлығы белгілейді. Қазақстан Республикасында
банктер ашуға рұқсатты республиканың ұлттық банкі береді. Рұқсат берген
кезде Ұлттық банк операциялардың ауқымын белгілейді. Банк ашуға рұқсат алу
үшін төмендегі құжаттар болуы керек:
• рұқсат беру туралы арыз;
• экономикалық негіздеме;
• іскерлік жоспар, оған қоса 2 − 3 жылға арналған өзіндік болжам
туралы ақпарат қосылады;
• құрылтайшылар ұсынып отырған басшылардың (директор мен бас
бухгалтердің) кәсіптік жарамдылығы туралы деректер;
• құрылтай құжаттары (құрылтай шарты, банктің жарғысы, банктің
жарғысын қабылдау және банктің басшы органдарын тағайындау
хаттамасы) [6, 143 бет].
Банкті құру жөніндегі құрылтай шартында төмендегі деректер міндетті
түрде болуға тиіс:
• құрылтайшылар туралы деректер, оған толық атау және орналасқан жер,
мемлекеттік тіркеу туралы деректер (заңды тұлғалар үшін), аты мен
азаматтығы, тұрған жайы және жеке басын айқындайтын құжаттар (жеке
тұлғалар үшін);
• ақциялар саны, категориялары мен орналастыру бағасы туралы
деректер.
Банк Жарғысында міндетті түрде мынадай деректер болуы тиіс:
• банктің толық және қысқарған атауы;
• банк қорларының түрлері және оларды пайдалану тәртібі туралы
деректер;
• бана органдарының шешім қабылдау тәртібі;
• құрылтайшылардың қаржылық тұрақтылығы туралы тұжырымдамасы;
• жарғылық қор есебіне қаржы енгізілгені туралы құжат [6, 128 бет].
Жеке тұлғалар − ҚР резиденттері (ҚР азаматтары) және жекеленген
шектеулерді ескере отырып ҚР резидент еместері банк құрылтайшылары бола
алады, мемлекет Үкімет арқылы ғана акционер әрі құрылтайшы бола алады, ал
сондай − ақ облыстардың, Астана және алматы қалаларының әкімшіліктері
Қазақстан Дамубанкінің акционерлері бола алады, жарғылық капиталының 50 % −
дан астамы мемлекетке тиесілі мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдар банктің
құрылтайшылары және акционерлері бола алмайды [20, 82 бет].
ҚР резиденті емес банк өкілділігін ашуға келісім беру жөніндегі
өтінішке мыналар қоса берілуі керек:
• өтініш беруші банктің құрылтай құжаттары;
• өтініш беруші банктің тиісті органының ҚР аумағына өкілдік ашу
туралы шешімі;
• тиісті мемлекеттің қадағалау органының өтініш беруші банк банк
қызметін жүргізуге жарамды лицензиясы бар екендігін жазбаша түрде
растауы және келісім беруі;
• өтініш беруші банктің жылдық есебі;
• өкілдіктің болжанын отырған қызметкерлер саны мен оның басшысы
туралы деректер [20, 151 бет].
Жарғылық капиталдың дер кезінде және құқықтық негізінде 100 % төленуі,
берілген барлық құжаттардың құқықтық негізділігі банкке банк операцияларын
жүзеге асыруға лицензия беруге неіз болып табылады. Банк өз қызметін банк
құрылтайшыларының шешімі бойынша және ҚР − ның қолданылып жүрген
заңнамасында көзделген жағдайларда сот шешімі бойынша өз еркімен және
банкроттық жағдайды ескере де отырып доғара алады. Банк заңды тұлға
мәртебесін ҚР банктерді тіркеу кітабында тіркелген сәттен кейін алады [10,
78 бет].
Ұлттық банк екінші деңгейдегі банктер және олардың филиалдары, соның
ішінде еншілес банктер мен бірлестіктері үшін экономикалық нормативтерді
белгілейді. Бұл Ұлттық банктің реттеуші және бақылаушы функциялары. Ол
нормативтер:
• бастапқы жарғылық қордың ең төмеңгі мөлшері;
• банктің меншікті капиталының мөлшері мен оның міндеттемелерінің
(актив және пассив)сомасы арасындағы шекті арақатынас;
• баланстар өтімділігінің көрсеткіштері;
• Ұлттық банкте орналастырылатын міндетті резервтердің мөлшері;
• бір заемшыға есептелген тәуекелдің ең жоғарғы мөлшері;
• банктік құрылтайшылары, акционерлері және жарғылық капиталына банк
қатысатын заңды тұлғалар үшін тәуекелдің ең жоғары мөлшері;
• шетелдерден кредит тарту көлемін шектеу;
• банк операциялары дұрыс орындалмаған жағдайда уақытша асқаруды
өзіне алу және заңсыз әрекеттері нәтижесінде алынған кейбір
операция түрлеріне берілген лицензияларды кері қайтарып алу [8, 111
бет].
ҚР Ұлттық банкі мен ҚҚА банк қызметін реттеуді мына төмендегі
жолдармен жүзеге асырады:
• пруденциялық нормативтерді және банктер сақтауға міндетті өзге де
нормалар мен мен лимиттерді, соның ішінде міндетті талаптар
нормаларын, күмәнді және үмітсіз активтерге қарсы провизияларды
(резервтерді) бекіту;
• банктер орындауға міндетті нормативтік құқықтық құжаттарды шығару;
• банк қызметін инспекциялау (тексеру);
• банктің қаржы жағдайын сауықтыру жөнінде ұсыныстар беру;
• банктерге шектелген ықпал ету шараларын қолдану;
• банктерге немесе лауазымды тұлғаларға санкциялар салу [8, 92 бет].
ҚР − дағы коммерциялық банктердің қаржылық жағдайын анықтау үшін
САМЕL рейтинг жүйесі бойынша бағалау енгізілді, яғни С − капиталдың
жеткіліктілігі; А − актвтердің сапасы; М − басқару сапасы; Е − пайда; L −
өтімділік көрсеткіштері [4, 95 бет].
Коммерциялық банктердің жалпы атқаратын операцияларын 3 топқа бөлуге
болады: актив операциялар және пассив операциялар, сонымен қатар
комиссиялық делдалдық операциялары [16, 121 бет].
Комиссиялық делдалдық операциялар:
• лизингтік операциялар;
• трасталық опеациялар;
• факторингтік операциялар;
• форфейтингілік операциялар.
Лизинг (ағылшынның lease − жалға алу) − бұл құралдарды, машиналарды,
өндірістік құрал − жабдықтарды ұзақ мерзімге жалға алу. Лизинг деп
машиналардың және құралдардың ұзақ мерзімді жалға алынуын немесе жалгер
жалға берушіге өндірістік қолдану үшін және жалға берушінің келісім шарт
уақыты кезінде меншіктік құқығын сақтай отырып жалға алынуы . Лизингте үш
қатысушы болады: мүлік иесі (лизинг беруші), мүлікті пайдаланушы (лизинг
алушы) және мүлікті сатушы. Міне, осы жағдайларда лизингтік компаниялар
(банктер) нақты арендаторға несие береді. Лизинг келісімшартының уақытына
қарай − қысқа мерзімді (1 күн − 1 жыл), орта мерзімді (1 жыл − 3 жыл) және
ұзақ мерзімді (3 жыл − 20 жыл одан да ұзақ) лизинг деп бөлінеді. Лизингтік
операциялардың негізгі элементтері:
• мәміле субъектісі;
• мәміле объектісі (лизингтік келісімшарт тараптары);
• лизингтік келісімшарт;
• лизингтік төлемақылар;
• лизинг бойынша ұсынылатын қызметтер.
Лизингтік мәмілелердің нысандары деп лизингтік келісімшарттардың
тұрақтанған модельдері түсіндіріледі. Жедел лизинг қысқа мерзімге
беріледі. Оның объектісі болып моральдік тозу қарқыны өте жоғары машиналар
мен құрал − жабдықтар табылады. Қаржылық лизинг ұзақ мерзімге беріледі.
Ол мерзім машиналар мен құрал − жабдықтардың тозу мерзімімен сәйкес келеді.
бұл жерде мәміле аяқталмай күшін тоқтата алмайды. Онда мүлікті лизинг
алушымен сатып алу мүмкіндігі көрсетіледі [16, 187 бет].
Трасталық опеацияларды нарықта қалыптастыру азаматтар мен ұйымдарда
жоғары табыс кепілділігін беретін, меншігін сақтап қалатын және
міндеттемелерді орындайтын олардың қаржылық және заңдылық істерінкәсіби
мамандарға сеніп тапсырумен сенім негізінде туындайды. Трастаға қатысушы
бола алатындар:
• трастаның құрылтайшылары, яғни мүліктің иесі немесе мүліктік құқығы
барлар сенімхат бойынша сенімді меншік иесіне басқаруға береді.
Трастаның құрылтайшылары кез келген заңды немесе нақты тұлғалар
бола алады;
• сенімді меншік иесі − бұл траста келісімшартында қарастырылған
жағдайлармен мүлікті басқару қызметін өзіне қабылдайтын заңды
немесе нақты тұлға (банклер);
• бенефициарийлер − бұл траст мекемесі туралы келісімшарт олардың
пайдасын бекітілген нақты немесе заңда тұлғалар. Трастаның
бенефициарийі оның иелігіндегі мүмліктік құқығын сенімді меншік
иесіне берген кезде траста келісімшартында көрсетілген пайданы
алуға құқылы. Құрылтайшының өзі де бұл жерде бенефицарий бола
алады. Егер сенімді тұлға коммерциялық банк болса, бұл келешекте
өзінің клиентінің сенімхаты (өсиеті) бойынша тұлға атынан әркете
ете алады немесе үшінші тұлғаның үлесіне оның қызығушылығына
(лизинг, ипотека) әрекет етуі мүмкін. Нақтылы тұлғалар үшін
трасталық операциялар − сенімхат бойынша немесе нақты бір
тұлғаларға мүлікті өсиет бойынша басқаруға сенімділік операциясы.
Заңды тұлғалар үшін (фирмалар, ұйымдар, АҚ) сенімділік
операциялары [17, 90 бет].
Факторингтік операция − клиентпен төленбеген қарыздық талаптар(шот −
фактуралар, вексельдер) бойынша төлемді талап ету құқығын басқаға (банкке)
беру. Факторингтің мәні − банктер өз клиенттерінен төлем құжаттарды
(олардың дебиторлық қарызын) пайыздық ақы үшін сатып алу. Бұндай мәміле
келісім шартпен жүзеге асырылады және ол келісім шартта сатып алынған
қарыздың сомасы және пайызы көрсетіледі.
Банкілік факторингтік операциялардың қатысыушылары мыналар:
• банк − фактор, талапқа ақы төлемеген қарызда сатып алушы;
• баспапқы кредит (банктің клиенті, әрі жеткізуші немесе сатушы);
• клиенттен (жеткізушіден) төлемақыны кейіннен төлеуге алған
қарызгер.
Жабдықтаушы өз қарыздық талаптарын банк − факторға сатады . Фактор ол
талаптың 80 % пайызын сол жерде төлейді де, қалған бөлігін борышқор банкке
төлегеннен кейін қайтарады. Сонымен бірге банк осы операциямен байланысты
барлық тәуекелдіктерді және жауапкершіліктерді, талаптарды инкассациялауды
өз мойнына алады. Жабдықтаушы шығындарына мыналар жатады: бухгалтерлік
есепті жүргізгені үшін және факторлық жиындар үшін комиссиондық төлемдер,
банктің немесе факторингтік компанияның пайдасы [17, 118 бет].
Форфейтингілік операциялар − бұл қарызгерлерден осында құнды қағаздар
мне оларды сатуға құқықтарды талап ету құқығын алу, айнымалы құнды
қағаздарда бейнеленген оның клиенттерінің банк алдыңдағы қарыздарын сатып
алу.
Форфейтинг тетіктері мәмілелердің екі түрінде пайдаланылады:
• қаржылық мәмілелерде − ұзақ мерзімді сипатты қаржылық
міндеттемелерді тез сату мақсатында;
• экспорт мәмілелерде − экспортерға, шетелдік сатып алушыға ірі
сомада және ұзақ мерзімде кейін төлеу төлемақысымен берілген
тауарды кредитке ақшалардың түсуіне анағұрлым тезірек әсер ету [18,
52 бет].
Коммерциялық банктердің қарапайым операциялары:
• инкассалық операцияларды жүргізе отырып банк өз клиенттерінің
шотына онымен тапсырылған есеп айырысу құжаттары бойынша алынған
қаражаттарды есепке алады (чектер мен вексельдер);
• аккредитивтар арқылы есеп айырысу сатушы сатып алушыға күмәнді
болып, банк кепілдемесін алғысы келген жағдайда қолданылады.
Аккредитивтер құжаттық, шақырылатын және
шақырылмайтын, өтемдік болады;
• аударым операциялары клиенттің тапсырмасы бойынша қаражаттарды
банктің бір бөлімінен екінші бөліміне немесе банк корреспондентіне
аудару. Бұл операция мәні банкіге (қабылдаушы) телеграф немесе
пошта арқылы қандай сома, қандай мерзімде және кімге төлеу туралы
хабарлауды сипаттайды [18, 33 бет].
1.2 Коммерциялық банктердің капитал құруы мен оны орналастыруы
Меншікті капитал − коммерциялық банктер ресурстарының қажетті бөлігі
болып табылады. Меншікті қаражат банк қызметінің басында жарғылық қор
түрінде қалыптасады. Банктің меншікті капиталының маңызы мен көлемі оның
басқа мекемелерден ерекшелігін көрсетеді. Банк ресурстарға жалпы
сұраныстарының 15 бөлігіне дейін оның меншікті капиталы толықтырады.
Банктердің бірден бір ерекшелігі біріншіден, олар делдал ретінде тұрғылықты
халықтан және жеке, мемлекеттік ұйымдар мен кәсіпорындардан депозит және
салым түрінде ірі көлемде ақша тартумен, екіншіден, ақша түріндегі түрлі
банк активтері кәсіпорындардың ғимараты, құрал − жабдықтары, материалдық
құндылықтарына қарағанда өтімді және тез сатылатынымен байланысты.
Салыстырмалы түрде үлесінің аздығына қарамастан, меншікті капитал банктің
сенімділігі мен жұмысының тиімділігін қамтамасыз ету үшін шешуші рөл
атқарады. Акциялық капитал түріндегі меншікті капитал банк қызметінің
басында, яғни құрылтайшылар банк қызметін бастауға қажетті бірінші
кезектегі шығындар жұмсағанда қажет, демек, қызметтінің басын бастауға
қажет жарғылық капиталы. Кейіннен банк қызметінің кеңеюі,оның
операцияларының өсуі банктің меншікті капиталының көлеміне тікелей тәуелді
болады, яғни қызметі белсенді болса өседі, баяу болса кемиді. Меншікті
капиталдың үлесі банктің активті операцияларын қаржыландыру үшін аз
болғанымен, бірақ активті операциялардың кеңеюі үшін шешуші жағдай туғызады
және сол арқылы банктің оперативті қызметін немесе банктің қаржылық
тұрақтылығын қамтамасыз ету қызметін атқарады. Банктің меншікті капиталының
келесі қызметі − қорғаныс қызметі, ол ағымдағы шығындардың орнын толтыру
арқылы жүзеге асырылады және салымшылар мен банк кредиторларының мүдделерін
қорғауды қамтамасыз етеді. Банк қызметінің ең соңғы қызметі − реттеушілік,
ол ҚР Қаржы және қаржы ұйымдарын қадағалау және реттеу жөніндегі
агенттігіне банк қызметіне бақылау жасауға мүмкіндік беретін заңдар мен
ережелерге байланысты. Банк капиталы аталған қызметтерді қаражат көлемі
жеткілікті болғанда ғана атқарадаы. Осыдан барып, банк капиталының
жеткілікті болуына ең алдымен банктердің өздері мүдделі, өйткені жеткілікті
капитал көлемі оларға ірі салымшыларды тиісті кепілдіктер барына сендіру
үшін, оның активтернің өсуін қолдау үшін қажет, екіншіден, банктң
слымшылары мен кредиторлары, осы банкте депозиті бар басқа да банктер, банк
акционерлері, банк жүйесіне сенім қалыптастыруды қамтамасыз ететін реттеуші
органдар мүдделі. Меншікті капитал мен оның тиімділігін реттеуді мынадай
көрсеткіштер қамтамасыз етеді: банктің көлемі, қатерлі активтер көлемі,
қауіпті және онша құнды емес активтер көлемі, банктің ықтимал өсуі, жоспары
және болжамы, басқару сапасы. Меншікті капиталдың немесе жарғылық
капиталдың көлемдерін салыстыру арқылы қатерлі активтердің мүмкін болатны
ең төмеңгі деңгейін, қарыз бойынша шығындар мен ықтималды жабу үшін
құрылған резервтердің жеткіліктілігін бағалауға болады. Қатерлі активтер −
банктің мүмкін болатын қауіпті шығындарын жабуға арналған құрылған активтер
саны (қор ретінде) және оларды талдау кезінде сол кездегі өзгерістерді,
яғни терендтерді ескеру керек [1, 102 бет].
Банктің меншікті капиталы тартылған және айналысқа шығарылған капитал
есебінен құралады. Тартылған капитал немесе қатыстырылған капитал жалпы
меншікті капиталдың 90 % құрайды. Қатыстырылған капиталдың негізін
депозиттер жасайды. Депозиттерді жеке тұлғалар және компаниялар,
кәсіпорындар салады. Депозиттер өз ішінен: талап ету салымдары − қысқа
мерзімге салымшымен белгілі бір пайызбен банкке салынатын салымдар, әдетте
оларды салымшылары бірден талап ете алады (өз қажеттіліктері үшін). Депозит
иемденушісі банктен чек кітапшасын алады және ол чек кітапшасымен ақша
алады және есеп айырыса алады; мерзімді депозиттер − банк клиенттері
белгілі бір мерзімге салынған салымдар, олар бойынша банк салымдардың
көлемі мен мерзіміне қарай салымшыларына көтеріңкі пайыз төлейді. Мерзімді
депозиттердің бір түрі − депозиттік сертификаттар, олар белгілі бір ақша
көлемінің банке сақталау туралы куәлік, кәулікте салынған ақшаның салыну
мерзімі мен сомасы және салынғаны үшін үстеме пайызы көрсетіледі; жинақтық
салымдар − халық арасында едәуір ролге ие, жинақтық немесе мақсаттық
салымдар толық немесе бөлек − бөліктен салынып, алынады да, жинақ
кітапшасымен кәуландырылып отырады. Банктер төленуі туған күн, кәмілеттік
жасқа толу, жаңа жылды тойлау сияқты айтулы бір күндерге белгіленген
масатты салымдарды қабылдайды. Банктер үшін мерзімді салымдар тартымды,
олар банктің өтімділік позициясын күшейтеді
[19, 232 бет].
Банк ресурстарының маңызды көзі ретінде банктаралық кредиттерді атап
айтуға болады, яғни басқа банктерден алынған несие. Соңғы жылдары бұндай ҚР
да дамып отыр. Коммерцилық банктер вексельді қайта есепке алу және
кепілдікке беру арқылы қайта қаржыландыру жолымен және ломбард кредиті
түрінде Ұлттық банктен несие ала алады. Бұл Ұлттық банктің екінші
деңгейдегі банктерге көрсеткен қолдауы ретінде [8, 35 бет].
Ресурстар тартудың депозиттік емес көздері − банк үшін ақша капиталын
жұмылдырудың басқа көздері ақша нарығынан заем алу да банк практикасында
жиі кездеседі. Бұл операцияның негізгі мақсаты − банктің өтімділік
позициясын ныңайту. Қаражат тартудың кең тарған түріне мыналар жатады:
банкаралық нарықтан заем алу, бағалы қағаздарды сату − сатып алу
опеациялары, вексельдерді есептеп, орталық банктен қарыз алу, банк
акцептерін сату, еуро нарығынан заем алу, капитал ноталары мен
облигацияларын шығару
[4, 15 бет].
Банкаралық нарықтан заем алу − резервтік шотында (меншікті капиталдың
15 % және міндетті минимуммен салыстырғанда) артық қаражаты бар банктер
(қатерлі активтері аз) оларды аз уақытқа өзге банктерге қарызға береді және
бұл оларға қосымша пайда алуға көмектеседі [20, 71 бет].
Қарыздық қаражаттар − банктердің ұзақ уақытқа пайда табуы үшін
айналысқа шығаратын облигациялық заемдары мен банк вексельдері жатады.
Облигациялық заемдары айналысқа облигация ретінде түседі және оны
коммерциялық банк тарапынан шығару Ұлттық банктің қатаң қадағалауымен
жүзеге асырылады. Қазіргі шетелдік практикада екі валюталы облигациялар
кездеседі. Бұл облигациялар бойынша купон табыстары облигация ұстаушысының
қалауы бойынша не ұлттық валютамен немесе АҚШ долларымен төленуі көзделген
[5, 41 бет].
Банк шығаратын қарыздық қаражаттардың мәні − банк өз пайдасы үшін
ақшаға эквивалент ретінде алынған және ұстаушысына табысқа құқық беретін,
қандай да бір қоғам түріне қатысыуына мүмкіндік ететін бағалы қағаздарды
белгілі бір уақытқа болашақ алушыларына береді. Коммерциялық банктер
эмитент ретінде акция, облигация, бакнктік сертификаттар және туынды бағалы
қағаздар шығара алады [4, 177 бет].
Коммерциялық банк активтері бұл банктің меншікті және тартылған
ресурстарын, несие және өзге де активтік операциялар бойынша орналастыруды
білдіреді. Банктің актив операциялары − табыс алу, өтімділікті қолдану
мақсатында иелігінде бар ресурстарды орналастырумен байланысты операциялар.
Активтердің сапасы олардың өтімділігіне, тәуекел активтердің көлеміне,
толық бағалы емес активтердің үлес салмағына, активтердің көлеміне, табыс
әкелуіне қарай анықталады. Банк өз міндеттемелерін күнделікті орындап отыру
үшін, активтердің құрылымы өтімділіктің қойылатын талаптарына сәйкес келуі
тиіс. Осы мақсатта банк өз активтерін олардың өтелу мерзіміне және
өтімділік дәрежесіне қарай жіктейді. Өтімділігіне қарай банк активтері
былайша жіктеледі:
• жоғары өтімді активтер;
• өтімді активтер;
• ұзақ мерзімді өтімді активтер.
ҚР екінші деңгейдегі банктерге араналған пруденциялық нормативтерге
сәйкес жоғары өтімді активтерге мыналар жатады:
• қолма − қол ақшалар;
• мемлекеттің бағалы қағаздары және Қазақстан ипотекалық
компаниясының бағалы қағаздары және қтімділігі жоғары басқа да
қағаздар;
• құйма қымбат бағалы қағаздар;
• Ұлттық банкідегі Standart & Poors және басқа да рейтингтік
агенттіктердің А төмен емес ұзақ мерзімді рейтингі бар
бейрезидент − банктердегі талап етуге дейінгі депозиттер [4, 51
бет]
Коммерциялық банктердің активтік опеациялары:
• несиелік;
• инвестициялық;
• кассалық;
• комиссиондық (делдалдық операциялар);
• кепілдік операциялар (траст операциялар) жатады [5, 112 бет].
Несиелік операциялар − банкке пайыз және комиссиондық табыс әкелетін
клиенттерге заемдар берумен байланысты операциялар. Банктің активтік
операцияларының маңызды бөлігін неселік опенациялар алады. Несие берушілер
мен қарыз алушылар арасындағы байланыстар қалай өзгерсе де, несиенің түрі
сол күйі қалады [5, 110 бет].
Коммерциялық банктер өз клиенттеріне әр түрлі несиелер береді. Олар
былайша жіктеледі:
І. Қарыз алушылар категорияларына қарай:
1. Қаржылық институттарға берілетін несилер:
• мақсатты қорларға;
• банктерге;
• қаржы − несиелік мемекемелеріне.
2. Қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер:
• өнеркәсіп саласына;
• ауыл шаруашылығына;
• саудаға;
• дайындау ұйымдарына;
• жабдықтау − сату ұйымдарына;
• кооперативтерге;
• жеке кәсіпкерлерге.
ІІ. Мерзіміне қарай:
• қысқа мерзімді (1 жылға дейін);
• орта мерзімді (1 − 5 жылға дейін);
• ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары).
ІІІ. Тағайындалуы және пайдалану сипатына қарай:
• негізгі қорларға жұмсалатын;
• айналым қаражаттарына жұмсалатын.
ІV. Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай:
1. Қамтамасыз етілген:
• кепіл хатпен;
• кепілдемемен;
• кепілдікпен.
2. Қамтамасыз етілмеген:
• сенім (бланктік несиесі).
V. Қайтарылу дәрежесіне қарай:
1. Стандартты несие − қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ қайтуында
ешқандай күмән жоқ несиелер.
2. Күмәнді несиелер − қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі
ұзартылған және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер. Күмәнді
несиелер: 1 − санатты күмәнді, 2 − cанатты күмәнді, 3 − cанатты
күмәнді, 4 − cанатты күмәнді, 5 − cанатты күмәнді.
3. Үмітсіз − қайтару уақыты кешіктірілген, мерзімі өткен ссудалар
шотына жазылған несиелер.
VІ. Валютамен берілуңне қарай:
• ұлттық валютамен;
• шетел валютасында.
VІІ. Берілу шартына қарай:
• тұтыну несиесі − бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу
үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие;
• ипотекелық несие − бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді,
өндіріс ғимараттарын, жерді және тағы сол сияқты) кепілге ала
отырып, ұзақ мерзімге берілетін несие;
• овердравт несиесі − клиенттің дебеттік шотынан шегеру арқылы
берілетін несие;
• овернайт несиесі − өтімділікті қолдау мақсатында бір түнге
берілетін несие;
• онкольдық несие − кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелетін қысқа
мерзімді несие;
• банкаралық несие − банктердің бір − біріне беретін несиесі;
• ломбардтық несие − тез іске асатын бағалы заттарды немесе бағалы
қағаздарды кепілге алып, берілетін несие;
• лизингтік несие − құрал − жабдықтарды және техниканы жалға алумен
байланысты берілетін несие;
• рамбурстық несие шикізаттарды ішке алып кіру және жартылай фабрикат
және дайын өнімдерді сырқа шығару тәжірбиесінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
3
І Коммерциялық банктер Қазақстан Республикасының Банк жүйесінің екінші
буыны 5
1.1 Қазақстан Республикасының коммериялық банктері және олардың
экономикадағы рөлі мен қызметі
5
1.2 Коммерциялық банктердің капитал құруы мен
оны орналастыруы 16
ІІ Темірбанк Акционерлік қоғамының актив және
пассив операциялары
26
2.1 Темірбанк АҚ − ның 2007, 2008 және 2009 жылдарындағы
баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау
26
2.2 Темірбанк АҚ − ның 2007, 2008 және 2009
жылдарындағы баланс активтерінің құрастырылу көздерінің құрамы
мен құрылымының динамикасын талдау
29
Қорытынды 34
Қолданылған әдебиеттер тізімі
36
Қосымшалар
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Ұлттық банктен және мемлекеттік, жеке
меншік, акционерлік, бірлескен және шетелдік банктерден немесе екінші
деңгейдегі банктерден тұратын банк жүйесі бар. Коммерциялық банктер бұл
банк жүйесінің екінші буынына жататын қаржы институттары болып саналады.
Коммерциялық банктер − Ұлттық Банктің қызметке берген өкілдігі шегінде
коммерциялық және шаруашылық операцияларды орындайтын коммерциялық ұйым. Ең
алғаш Коммерциялық банктер негізінен алғанда саудаға, тауар алмасу
операциялары мен төлемдерге қызмет көрсеткен банк дамуымен бірге пайда
болды. Алайда өнеркәсіптің және басқа салалардың дамуына байланысты банктер
экономиканың өзге де сфераларына қызмет көрсете бастады, ол енді банктің
іскерлік сипатын, қызмет тегіне қарамастан шаруашылық агенттерінің барлық
әрекет түрлеріне көрсетуге бағытталғанын көрсетеді.
Коммерциялық банктің оны банк жүйесіне қосатын базалық функциялары
бар, олар: депозиттерді қабылдау, ақша төлемдері мен есеп айырысуды
қабылдау, несие беру. Депозиттік − ссудалық операцияларды орындай отырып,
коммерциялық банктер барлық мүдделі жақтарға нақты пайда әкеледі, яғни
коммерциялық банктер өз шаруашылық іс − әрекеттерінде салымшылардан, яғни
уақытша бос ақша − депозит түрінде қабылдап, ақша − қаражатқа мұтаж тарапқа
жоғарғы пайда нормасы бойынша белгілі бір пайызден береді. Осы жерде
коммерциялық банк делдал ретінде қызмет көрсетіп, ең соңында қарыз
пайызынан қалыптасқан қарыз капиталына ие болады. Өздерінің депозиттік және
кредиттік операцияларымен олар уақытша бос қаржыны жұмылдырып, кредит
түрінде береді, сөйтіп халық шаруашылығының ақшаға деген сұранысын
қанағаттандырады, яғни жаңа төлем құралын жасап шығарады. Коммерциялық
банктердің сирек қабілеттерінің бірі және оны өзге қаржы институттарынан
айырмашылығы − ақшаны жасау мен жою болып табылады.
Коммерциялық банктердің қызметінің құқықтық нысанына негізгі банк
заңнамасында қабылданған 1995 жылғы 30 наурызда қабылданған Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі туралы және 1995 жылғы 31 тамыздағы
Қазақстан Республикасындағы банктер мен банктік қызмет туралы Заңдары
жатады. Коммерциялық банктер эмиссиялық (бағалы қағаздар шығаратын) және
эмиссиялық емес, сонымен қатар әмбебап (бір немесе екі қызмет түрін жүзеге
асыратын) және мамандандырылған (қызметтің көп түрін жүзеге асыратын) болып
ерекшеленеді.
Банкті ашу, тіркеу және қызметін доғару тәртібін Қазақстан
Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасындағы банктер мен банк
қызметі туралы Заң күші бар Жарлығы белгілейді. Қазақстан Республикасында
банктер ашуға рұқсатты республиканың Ұлттық банкі береді. Рұқсат берген
кезде Ұлттық банк операциялардың ауқымын белгілейді. Коммерциялық банктің
ұйымдастырушылық құрылымында банктер өз филиалдары мен еншілес банктерін
Қазақстан Республикасының аумағында, сондай − ақ шетелдерде Ұлттық банктің
рұқсатымен құра алады.
Коммерциялық банктер қызметі экономиканы реттеу негізінде көрінеді.
Ұлттық банк екінші деңгейдегі банктер және олардың филиалдары, соның ішінде
еншілес банктер мен бірлестіктері үшін экономикалық нормативтерді
белгілейді. Бұл Ұлттық банктің реттеуші және бақылаушы функциялары.
Коммерциялық банктің пайда табуға бағытталған қызметі оның
операцияларымен сипатталады: салым негізінде қор жинау (капитал
қалыптастыру), оларды мақсатты бағыттары бойынша белгіленген пайызбен
орналыстыру, сонымен қатар комиссиялық делдалдық операциялары.
Меншікті капитал − коммерциялық банктер ресурстарының қажетті бөлігі
болып табылады. Меншікті қаражат банк қызметінің басында жарғылық қор
түрінде қалыптасады. Банктің меншікті капиталы қатыстырылған капитал (90
%) және акциялық үлес негізінде қалыптасады. Банктің меншікті капиталының
маңызы мен көлемі оның басқа мекемелерден ерекшелігін көрсетеді. Жеке
тұлғалар − ҚР резиденттері (ҚР азаматтары) және жекеленген шектеулерді
ескере отырып ҚР резидент еместері банк құрылтайшылары бола алады, мемлекет
Үкімет арқылы ғана акционер әрі құрылтайшы бола алады, ал сондай − ақ
облыстардың, Астана және алматы қалаларының әкімшіліктері Қазақстан
Дамубанкінің акционерлері бола алады, жарғылық капиталының 50 % − дан
астамы мемлекетке тиесілі мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдар банктің
құрылтайшылары және акционерлері бола алмайды.
Курстық жұмыс ретінде Коммерциялық банктердің актив және пассив
операциялары тақырыбын таңдау себебім − нарықтық экономика жағдайындағы
қаржы − шаруашылық қызмет көрсетуші коммерциялық банктердің мемлекеттік
несие және халықтың салымдары негізінде қор жинап, экономиканы және халықты
несиелеудегі экономикалық мағынасын ашу.
Курстық жұмыстың өзектілігі − коммерциялық банктердің қаржы −
шаруашылық қызметі барысында мемлекет тарапынан реттелуі және елдің банк
жүйесіндегі екінші деңгейлі банк ретінде атқаратын функцияларынының
маңыздылығы мен қызметі нәтижесінің экономикалық дамуға әсері.
Курстық жұмыстың мақсаты − коммерциялық банктердің кәсіпкерлік ісіне
әсер етуші экономикалық тербелесітердің ықпалы және оларға бейімделе біліп,
соның нәтижесінене өз коммерциялық қызметінен ұтымды пайда табу
мақсатында жұмыс істейтін банктердің икемділік қасиетін анықтау . Мысал
ретінде, Темірбанк АҚ − ның 2007, 2008 және 2009 жылдарындағы актив және
пассив операциялары салыстырмалы түрде келтірілген.
І Коммерциялық банктер Қазақстан Республикасының Банк жүйесінің екінші
буыны
1.1 Қазақстан Республикасының коммериялық банктері және олардың
экономикадағы рөлі мен қызметі
Несие жүйесінің төмеңгі буыны халық шаруашылығына тікелей қызмет
көрсететін және коммерциялық негізде қаржы қызметінің кең ауқымын
көрсететін дербес банк желісінен тұрады. Бұлар коммерциялық банктер деген
жалпы атаумен банк заңнамасына сәйкес бірігетін коммерциялық, кооперативтік
және жеке меншік банктер. Коммерциялық банктер термині банктер негізінен
алғанда саудаға, тауар алмасу операциялары мен төлемдерге қызмет көрсеткен
банк дамуының алғашғы кезеңінде пайда болды. Алайда өнеркәсіптің және басқа
салалардың дамуына байланысты банктер экономиканың өзге де сфераларына
қызмет көрсете бастады, кейіннен банк атауындағы коммерциялық термині
өзінің бастапқы мәнін жоғалтты. Ол енді банктің іскерлік сипатын, қызмет
тегіне қарамастан шаруашылық агенттерінің барлық әрекет түрлеріне көрсетуге
бағытталғанын анықтайтын болды [1, 20 бет].
Коммерциялық банктер − нарықтық экономикадағы кәсіпкерлік
практикасында нақты қаржы операциялары мен қызметтерінің көпшілігін
орындайтын несие мекемелерінің ертеден келе жатқан ең бұқарашыл тобына
жатады. Қазіргі таңда коммерциялық банктер өз клиенттеріне 200 − ден астам
түрлі қызмет түрлерін ұсынуға қабілетті. Операциялардың осынша кең әр
тараптануы коммерциялық банктерге өз клиенттерін сақтап қалуға және
қолайсыз деген коньюктураның өзінде де пайдаға шығаруға мүмкіндік береді.
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің барлығында коммерциялық банктер несие
жүйесінің басты операциялық буыны болып саналуда, себебі олар ақша − несие
нарығының құбылмалы жағдайларына жеңіл икемделе алады [2, 15 бет].
Депозиттік − ссудалық операцияларды орындай отырып, коммерциялық
банктер барлық мүдделі жақтарға нақты пайда әкеледі. Салымшылар өздерінің
депозиттері айналым құралдары және өтімді активтер функциясын орындағаннан
кейін пайыздық пайда әкелетінін кәдеге жаратады. Қарыз алушылар ссуданы
ұзақ уақыт пайдаланады. Коммерциялық банктер өз шаруашылық іс −
әрекеттерінде салымшылардан, яғни уақытша бос ақша − қаражаты бар тараптан
төмеңгі пайда нормасы бойынша белгілі пайызбен салымдарын көбінесе депозит
түрінде қабылдап, ақша − қаражатқа мұтаж тарапқа жоғарғы пайда нормасы
бойынша белгілі бір пайызден береді. Осы жерде коммерциялық банк делдал
ретінде қызмет көрсетіп, ең соңында қарыз пайызынан қалыптасқан қарыз
капиталы түрінде жүйелі пайдаға кенеледі
[4, 10 бет].
Коммерциялық банктің оны банк жүйесіне қосатын базалық функциялары
бар, олар: депозиттерді қабылдау, ақша төлемдері мен есеп айырысуды
қабылдау, несие беру. Коммерциялық банктер өз клиенттеріне ақшаны сақтаудың
алуан депозиттер түріндегі оңтайлы формасын ұсынады, мұның өзі ақшаны
сақталуын және клиенттің өтімділікке қатысты сұранысын қанағаттандырады.
Көптеген клиенттер үшін ақша сақтаудың мұндай формасы оны облигацияларға
немесе акцияларға салудан әлдеқайда қолайлы болып табылады. Банк несиесі
қаржы қызметтерінің неғұрлым икемі және көп жағдайларда теңдесі жоқ формасы
болып табылады, ол нақты қарыз алушының сұраныстарын жұйелі түрде есепке
алуға және оларға ссуда алудын шарттарын икемдеуге мүмкіндік береді [5,
135 бет].
Коммерциялық банктердің сирек қабілеттерінің бірі және оны өзге қаржы
институттарынан айырмашылығы − ақшаны жасау мен жою болып табылады. Бұл
жерде ақша ретінде қолма − қол ақша ғана емес, сондай − ақ талап етілгенге
дейінгі саламдар да жатады. Банктердің ақша жасау мүмкіндігі экономика үшін
үлкен маңызға ие. Егер коммерциялық банктер өздерінің ссудаларын жоғары
пайда нормасы бойынша беретін болса халық шаруашылық ауқымында мұндай
практика тиімсіз болар еді, себебі бір жағынан ірі ақша сомалары белгісіз
уақытқа қозғалыссыз жатар еді де екінші жағынан бұл ақшаға деген зор
қажеттілік байқалар еді . Коммерциялық банктер осы мәселені шешуде маңызды
рол атқарады, ол коммерциялық банктің экономиканы реттеу негізінде
көрінеді. Өздерінің депозиттік және кредиттік операцияларымен олар уақытша
бос қаржыны жұмылдырып, кредит түрінде береді, сөйтіп халық шаруашылығының
ақшаға деген сұранысын қанағаттандырады, яғни жаңа төлем құралын жасап
шығарады. Дегенмен, өз қызметі барысында банктер ақшаның бір бөлігін жояды.
Бұл біріншіден, клиент банкідегі есебінен қолма − қол ақша алғанда (ақшаның
жалпы массасын өзгертпей), екіншіден, кредиттерді қарыз алушының есебінен
сызу жолымен өтегенде жүзеге асырылады
[6, 120 бет].
Өз қызметтерінде Қазақстан Республикасының коммерциялық банктері мына
принциптерді басшылыққа алады:
• мерзімдері бойынша банк активтерінің құрылымына сәйкес келетін
қолда бар ресурстар ауқымында жұмыс істейді, яғни қолда бар
ресурстар қысқа мерзімді болып табылады, оларды активтерге салу да
қысқа мерзімге болуға тиіс, себебі ссуданы өтеу, қайтару қамтамасыз
етілмейді;
• банктер экономикалық дербестікке ие болуға тиіс, яғни өз
қаражатымен және тартылған ресурстармен еркін жұмыс істеуі керек,
клиенттер мен салымшыларды еркін таңдауы керек, өз табысына еркін
болуы керек. Тек осы жағдайларда ғана олар өз қызметінің нәтижесі
үшін, өзіне тиесілі барлық қаражаты мен мүлкі арқылы өз
міндеттемелері үшін жауап бере алады. Өз операцияларына қатысты
барлық тәукелді банк өз мойнына алады;
• коммерциялық банктердің өз клиенттерімен қарым − қатынасы кәдімгі
нарықтық қатынастар сияқты құралады, олардың өлшемдері пайда,
өтімділік, тәуекел болып табылады;
• мемлекет банк қызметін тек жанама әдістермен ғана реттей алады.
Мемлекеттік органдар мен олардың лауазымды тұлғаларының банк
қызметінде кез келген формада араласуына тыйым салынады. Банк
кредиторларының мүдделерін қорғау және республиканың банк жүйесінің
тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында Ұлттық банк ҚР Үкіметімен
келісе отырып капиталының мөлшері теріс банктердің акционерлерінің
құқықтары мен міндеттерін оларға заңда белгіленген санкцияларды
қолдану жолымен мәжбүр ете шектеу туралы шешім қабылдай алады. Банк
те мемлекеттін міндеттемелері бойынша жауап бермейді [7, 88 бет].
Қазақстан Республикасының Ұлттық банктен және мемлекеттік, жеке
меншік, акционерлік, бірлескен және шетелдік банктерден немесе екінші
деңгейдегі банктерден тұратын банк жүйесі бар.Функционалдық
мамандандырылуына сәйкес кредит жүйесінің өзегін шаруашылық айналымды
кредиттік − қаржылық қамтамасыз етуге бағытталған банк жүйесі құрайды,
кредит органдарының қызметін үйлестіретін бірыңғай орган шаруашылықты
кредиттік − есеп айырысу және қаржылық қамтамасыз ету процестерін басқару
функциясын орындайтын орталық банк − Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі
болып табылады. Жеке меншік банктерге мемлекеттік, бірлескен және шетелдік
банктерден басқа барлың екінші деңгейдегі банктер кіреді. ҚР банктеріне екі
деңгейлік жүйе тән: тік және көлденең жазықтық. Тік байланыстар − басшы,
басқарушы банк ретінде орталық банк ( Ұлттық банк ) пен төмеңгі буындар −
коммерциялық және мамандандырылған банктер арасындағы қарым − қатынастар.
Көлденең байланыстар түрлі банктер арасындағы тең құқықтық әріптестік
байланыстар [8, 141 бет].
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Заңы бойынша Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасының Орталық банкі және
республикамыздағы банк жүйесінің жоғары деңгейі болып табылады. Ұлттық банк
− ақша резервтерінен, алтын валюта резервтерінен, басқа да материалдық
құндылықтардан тұратын жекеше мүлкі бар заңды тұлға. Мүліктің құралу
көздеріне − банк ісінен түскен табыстар, бағалы қағаздардан түскен
табыстар және бюджеттен түскен дотациялар жатады. Заңның 9 − бабына
сәйкес, Ұлттық банк жарғылық қорын 10 млрд. теңге көлемінде мына қаражаттар
есебінен құрайды: республикалық бюджеттен бөлінген қаражаттар, мемлекеттен
алынған негізгі қорлар және Ұлттық банк тапқан пайдадан аударымдар.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің негізгі міндетті − Қазақстан
Республикасының ұлттық валютасының сыртқы және ішкі тұрақтылығын қамтамасыз
ету болып табылады. Қазақстан Республикасында Ұлттық банк банктердің
банкі деп саналады. Қазіргі таңда Қазақстанда Ұлттық банктен басқа бөлек
2 мемлекеттік банк бар. Олар: Қазақстан Даму банкі мен Қазақстанның
Тұрғынүйқұрылысжинақбанкі [5, 91 бет].
Қазақстан Даму банкі АҚ (ҚДБ) даму банкі ретінде ҚР Президентінің
2000 жылғы 28 желтоқсандағы Қазақстан Даму банкі туралы № 531 Жарлығын
орындау үшін қабылданған ҚР Үкіметінің 2001 жылғы 18 мамырдағы № 659
Қаулысымен құрылды. Мемлекетке банк акцияларының 100 % − ы тиесілі. Оның
акционерлері: ҚР Индустрия және сауда министрлігі (жарғылық капиталдың 85 %
− ы); жергілікті атқарушы органдар − Қазақстанның 14 облысы және Астана мен
Алматы қалалары (жарғылық капиталы 15,5 % − ы) [9, 53 бет].
Қазақстанның Тұрғынүйқұрылысжинақбанкі АҚ Қазақстанда тұрғын үй
құрылысын, ипотекалық кредиттеуді дамыту, мемлекеттік тұрғын үй
бағдарламасын жүзеге асыру мақсатымен 2003 жылы Үкімет Қаулысымен құрылды.
Жарғылық капиталының 100 % − ы республикалық бюджет есебінен
қалыптастырылды. Ол халықтың жиған − тергенін жеке тұрғын үй құрылысына
тартуға, сөйтіп, халықты тұрғын үймен қамтамасыз етуге негіз болып құрылған
[10, 103 бет].
Коммерциялық банктің ұйымдастырушылық құрылымында банктер өз
филиалдары мен еншілес банктерін Қазақстан Республикасының аумағында,
сондай − ақ шетелдерде Ұлттық банктің рұқсатымен құра алады. Коммерциялық
банктің ұйымдастырушылық құрылымы:
• банктің филиалы − заңды тұлға болып табылмайтын, бас банк
орналасқан жерден тысқары орналасқан, банк атынан қызметін жүзеге
асыратын және өзіне банк берген өкілетік шегінде әрекет ететін
банктің оқшауланған бөлімшесі. Банк филиалының банкпен бірыңғай
балансы, сондай − ақ банк атауымен толық сәйкес келетін атауы
болады. Өз филиалын ашу, біріктіру үшін банк Ұлттық банктін
келісімін алуы керек. Қазақстанда шетелдік банктерді ашуға тыйым
салынған.
• банктің өкілдігі − заңды тұлға болып табылмайтын, бас банк
орналасқан жерден тысқары орналасқан, банк атынан және оның
тапсыруы бойынша әрекет ететін, банк қызметін жүзеге асырмайтын
банктің оқшауланған бөлімшесі. Өкілдік клиенттерге кассалық және
кредиттік қызмет көрсетпейді. Шаруашылық шығындарды жүргізу үшін
оған ағымдағы есеп ашып береді. Өкілдік өзін құрған банк бекіткен
ережелерге сәйкес өз қызметін жүзеге асырып, Ұлттық банкті
хабардар қылған сәттен бастап ашылды деп саналады. ҚР резидент емес
банктерінің өкілдіктері ел аумағында Ұлттық банктің келісімімен
ашылады.
• банктің есеп айырысу − каса бөлімі (ЕКБ) − Ұлттық банктің
келісімімен құрылған, аумақтық жағынан оқшауланған және заңды тұлға
болып табылмайтын филиал немесе өкілдік мәртебесі жоқ, ҚР аумағында
жекеленген банк операцияларын орындайтын банк бөлімшесі.
• еншілес банк − заңды тұлға болып табылатын, жарғылық капиталының 50
% − ы орталық банке тиесілі мекеме. Еншілес банктер дербес заңды
тұлға болып табылады және Қазақстан Республикасындағы банктер және
банк қызметі туралы Заңның 12 − 18 − баптарында белгіленген
тәртіппен құрылады. Еншілес банктердің өзге еншілес банк құруға
құқығы жоқ [11, 87 бет].
Басқару органдарының басты міндеті − банктің негізгі функцияларын
жүзеге асыру мақсатында оның коммерциялық қызметіне тиімді де ұтымды жедел
басшылық жасау. Банктің бүкіл қызметі оның қалай ұйымдастырылғанына,
басшылар мен бағыныштылар арасындағы қарым − қатынастарына байланысты.
Банктің құрылымы, бөлімдердің саны, қызметтердің мамандандырылуы,
өкілдіктердің бөлінісі және басқалар көптеген факторларға тәуелді және
экономикалық жөнділікпен айқындалады. Банктің құрылымының ұтымды
ұйымдастырылуы оның коммерциялық қызметінің табысты болуымен тікелей
байланысты. Банк практикасында банктердің ұйымдастырушылық құрылымының
функционалдық және дивизионалдық деп аталатын екі түрі бар [11, 150 бет].
Функционалдық ұйымдастырушылық құрылым банк қызметін ерекшеленген
қызмет салалары мен функциялар болып табылатын, банк алдындағы міндеттерге
қол жеткізуге көмектесетін жекеленген бөліктерге бөлу дегенді білдіреді.
Банктердегі қызметтің осындай ерекешеленген түрлері әдетте банк
операциялары, маркетинг, бухгалтерлік есеп, есептілік және шаруашылық
басқармалары болып табылады. Осы функционалдық блоктар шешетін міндеттер
көлеміне қарай қосымша ұсақ бөлімшелер ашылуы мүмкін
[12, 75 бет].
Дивизионалдық ұйымдастырушылық құрылым ұдайы өзгеріп отыратын нарық
жағдайларында, кредит мекемелері арасындағы бәсеке өскенде қолданылады.
Түрлі құрылымдық бірліктер − басқармалар, бөлімдер, қызметтер, секторлар,
бөлімшелер болып табылады. Операциялардың жекеленген түрлерін ұсынуға
маманданған бөлімшенің басшысы және оның білікті, осы салада үлкен
практикалық тәжірбиесі бар мамандары бөлімшені жоғары бәсекеге қабілетті
етеді. Өнім белгісі бойынша ұйымдастырылған банктер сөйтіп қызметтер
сапасын әлемдік деңгейге жеткізуде, сондай − ақ банк өнімінің жаға түрлерін
дамытуда қосымша артықшылықтар алады. Бұл банктердің құрылымында қысқа
мерзімді кредиттеу, бағалы қағаздар, траст, қаржы қызметтері және басқа
басқармалар болуы мүмкін. Тұтынушылардың түрлі топтарына бағытталған
құрылым мұндай принцип бойынша құрылған банктер өз назарын клиенттердің
жекеленген топтарына, яғни жекеленген тұттыну сегменттеріне аударады.
Аймақтық ұйымдастырушылық құрылымдар бұл банк ауқымды географиялық қамтумен
жұмыс істеген жағдайда оның ұйымдастыру негізінде түрлі аймақтарда
қызметтер ұсынумен айналысатын бөлімшелер желісі арқылы қызметті жөнге
қоюды көздейтін аймақтық ұйымдастырушылық құрылым принципі алынуы мүмкін.
Облыстар, аудандар ауқымында клиенттерге қызмет көрсетуге бағытталған
мұндай құрылым жергілікті жағдайларды неғұрлым жақсы есепке алуға мүмкіндік
береді [13, 100 бет].
Банк басқармасының негізгі міндеті салынған капиталдан алынатын
қажетті пайда деңгейін қамтамасыз ету болып саналады. Банк басқармасы −
банк иелерінің, акционерлерінің мүдделерін қорғайтын өкілетті орган. Оны
акционерлердің жалпы жиналысында 5 жылға сайлайды. Банк басқармасының
негізгі функциялары:
1. банктің стратегиялық мақсаттарын анықтау (даму, өтімділік, бәсекеге
қабілеттігі, пайыз мөлшерін және тарифтерін белгілеу саясаты);
2. басшы қызметтерге адамдарды іріктеу;
3. комитеттер құру;
4. ссуда және инвестиция операцияларына бақылау жасау;
5. банк қызметін мезгіл − мезгілде тексеріп отыру [14, 23 бет].
Банк қызметін болжау басқармасы оның қызметінің негізгі принциптері −
өтімділікті, рентабельділік пен сенімділікті қамтамасыз ету мақсатында
банктің басқарушылық функцияларын жүзеге асыруды көздейді. Депозиттік
операциялар басқармасы тартылған қаржыны және банктің өз капиталын есепке
алумен және талаумен шұғылданады. Кредит басқармасы қарыз алушыларға қарыз
беру мәселелерімен айналысады, төлем қабілеттіктерін тексереді. Банк
филиалдары басқармасы филиалдардың қызметіне басшылық және бақылаушылық
қызметімен айналысады. Есеп айырысу − касса басқармасы клиенттердің
есептерін ашып, есеп айырысуды жүзеге асырып, касса операцияларын
орындайды. Валюта басқармасы статистикалық ақпаратты жинаумен және
талдаумен, клиенттерге ақпараттық − анықтамалық қызмет көрсетеді. Шетел
валютасымен және асыл металдармен жасалатын операцияларды қосымша есепке
алуды франт − офис және бэк − офис функцияларын орындайтын арнайы өкілеттік
берілген бөлімшелер жүргізеді
[15, 68 бет].
Коммерциялық банктердің қызметінің құқықтық нысанына негізгі банк
заңнамасында қабылданған 1995 жылғы 30 наурызда қабылданған Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі туралы және 1995 жылғы 31 тамыздағы
Қазақстан Республикасындағы банктер мен банктік қызмет туралы Заңдары
жатады. Коммерциялық банктер эмиссиялық (бағалы қағаздар шығаратын) және
эмиссиялық емес, сонымен қатар әмбебап (бір немесе екі қызмет түрін жүзеге
асыратын) және мамандандырылған (қызметтің көп түрін жүзеге асыратын) болып
ерекшеленеді [16, 52 бет].
Банкті ашу, тіркеу және қызметін доғару тәртібін Қазақстан
Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасындағы банктер мен банк
қызметі туралы Заң күші бар Жарлығы белгілейді. Қазақстан Республикасында
банктер ашуға рұқсатты республиканың ұлттық банкі береді. Рұқсат берген
кезде Ұлттық банк операциялардың ауқымын белгілейді. Банк ашуға рұқсат алу
үшін төмендегі құжаттар болуы керек:
• рұқсат беру туралы арыз;
• экономикалық негіздеме;
• іскерлік жоспар, оған қоса 2 − 3 жылға арналған өзіндік болжам
туралы ақпарат қосылады;
• құрылтайшылар ұсынып отырған басшылардың (директор мен бас
бухгалтердің) кәсіптік жарамдылығы туралы деректер;
• құрылтай құжаттары (құрылтай шарты, банктің жарғысы, банктің
жарғысын қабылдау және банктің басшы органдарын тағайындау
хаттамасы) [6, 143 бет].
Банкті құру жөніндегі құрылтай шартында төмендегі деректер міндетті
түрде болуға тиіс:
• құрылтайшылар туралы деректер, оған толық атау және орналасқан жер,
мемлекеттік тіркеу туралы деректер (заңды тұлғалар үшін), аты мен
азаматтығы, тұрған жайы және жеке басын айқындайтын құжаттар (жеке
тұлғалар үшін);
• ақциялар саны, категориялары мен орналастыру бағасы туралы
деректер.
Банк Жарғысында міндетті түрде мынадай деректер болуы тиіс:
• банктің толық және қысқарған атауы;
• банк қорларының түрлері және оларды пайдалану тәртібі туралы
деректер;
• бана органдарының шешім қабылдау тәртібі;
• құрылтайшылардың қаржылық тұрақтылығы туралы тұжырымдамасы;
• жарғылық қор есебіне қаржы енгізілгені туралы құжат [6, 128 бет].
Жеке тұлғалар − ҚР резиденттері (ҚР азаматтары) және жекеленген
шектеулерді ескере отырып ҚР резидент еместері банк құрылтайшылары бола
алады, мемлекет Үкімет арқылы ғана акционер әрі құрылтайшы бола алады, ал
сондай − ақ облыстардың, Астана және алматы қалаларының әкімшіліктері
Қазақстан Дамубанкінің акционерлері бола алады, жарғылық капиталының 50 % −
дан астамы мемлекетке тиесілі мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдар банктің
құрылтайшылары және акционерлері бола алмайды [20, 82 бет].
ҚР резиденті емес банк өкілділігін ашуға келісім беру жөніндегі
өтінішке мыналар қоса берілуі керек:
• өтініш беруші банктің құрылтай құжаттары;
• өтініш беруші банктің тиісті органының ҚР аумағына өкілдік ашу
туралы шешімі;
• тиісті мемлекеттің қадағалау органының өтініш беруші банк банк
қызметін жүргізуге жарамды лицензиясы бар екендігін жазбаша түрде
растауы және келісім беруі;
• өтініш беруші банктің жылдық есебі;
• өкілдіктің болжанын отырған қызметкерлер саны мен оның басшысы
туралы деректер [20, 151 бет].
Жарғылық капиталдың дер кезінде және құқықтық негізінде 100 % төленуі,
берілген барлық құжаттардың құқықтық негізділігі банкке банк операцияларын
жүзеге асыруға лицензия беруге неіз болып табылады. Банк өз қызметін банк
құрылтайшыларының шешімі бойынша және ҚР − ның қолданылып жүрген
заңнамасында көзделген жағдайларда сот шешімі бойынша өз еркімен және
банкроттық жағдайды ескере де отырып доғара алады. Банк заңды тұлға
мәртебесін ҚР банктерді тіркеу кітабында тіркелген сәттен кейін алады [10,
78 бет].
Ұлттық банк екінші деңгейдегі банктер және олардың филиалдары, соның
ішінде еншілес банктер мен бірлестіктері үшін экономикалық нормативтерді
белгілейді. Бұл Ұлттық банктің реттеуші және бақылаушы функциялары. Ол
нормативтер:
• бастапқы жарғылық қордың ең төмеңгі мөлшері;
• банктің меншікті капиталының мөлшері мен оның міндеттемелерінің
(актив және пассив)сомасы арасындағы шекті арақатынас;
• баланстар өтімділігінің көрсеткіштері;
• Ұлттық банкте орналастырылатын міндетті резервтердің мөлшері;
• бір заемшыға есептелген тәуекелдің ең жоғарғы мөлшері;
• банктік құрылтайшылары, акционерлері және жарғылық капиталына банк
қатысатын заңды тұлғалар үшін тәуекелдің ең жоғары мөлшері;
• шетелдерден кредит тарту көлемін шектеу;
• банк операциялары дұрыс орындалмаған жағдайда уақытша асқаруды
өзіне алу және заңсыз әрекеттері нәтижесінде алынған кейбір
операция түрлеріне берілген лицензияларды кері қайтарып алу [8, 111
бет].
ҚР Ұлттық банкі мен ҚҚА банк қызметін реттеуді мына төмендегі
жолдармен жүзеге асырады:
• пруденциялық нормативтерді және банктер сақтауға міндетті өзге де
нормалар мен мен лимиттерді, соның ішінде міндетті талаптар
нормаларын, күмәнді және үмітсіз активтерге қарсы провизияларды
(резервтерді) бекіту;
• банктер орындауға міндетті нормативтік құқықтық құжаттарды шығару;
• банк қызметін инспекциялау (тексеру);
• банктің қаржы жағдайын сауықтыру жөнінде ұсыныстар беру;
• банктерге шектелген ықпал ету шараларын қолдану;
• банктерге немесе лауазымды тұлғаларға санкциялар салу [8, 92 бет].
ҚР − дағы коммерциялық банктердің қаржылық жағдайын анықтау үшін
САМЕL рейтинг жүйесі бойынша бағалау енгізілді, яғни С − капиталдың
жеткіліктілігі; А − актвтердің сапасы; М − басқару сапасы; Е − пайда; L −
өтімділік көрсеткіштері [4, 95 бет].
Коммерциялық банктердің жалпы атқаратын операцияларын 3 топқа бөлуге
болады: актив операциялар және пассив операциялар, сонымен қатар
комиссиялық делдалдық операциялары [16, 121 бет].
Комиссиялық делдалдық операциялар:
• лизингтік операциялар;
• трасталық опеациялар;
• факторингтік операциялар;
• форфейтингілік операциялар.
Лизинг (ағылшынның lease − жалға алу) − бұл құралдарды, машиналарды,
өндірістік құрал − жабдықтарды ұзақ мерзімге жалға алу. Лизинг деп
машиналардың және құралдардың ұзақ мерзімді жалға алынуын немесе жалгер
жалға берушіге өндірістік қолдану үшін және жалға берушінің келісім шарт
уақыты кезінде меншіктік құқығын сақтай отырып жалға алынуы . Лизингте үш
қатысушы болады: мүлік иесі (лизинг беруші), мүлікті пайдаланушы (лизинг
алушы) және мүлікті сатушы. Міне, осы жағдайларда лизингтік компаниялар
(банктер) нақты арендаторға несие береді. Лизинг келісімшартының уақытына
қарай − қысқа мерзімді (1 күн − 1 жыл), орта мерзімді (1 жыл − 3 жыл) және
ұзақ мерзімді (3 жыл − 20 жыл одан да ұзақ) лизинг деп бөлінеді. Лизингтік
операциялардың негізгі элементтері:
• мәміле субъектісі;
• мәміле объектісі (лизингтік келісімшарт тараптары);
• лизингтік келісімшарт;
• лизингтік төлемақылар;
• лизинг бойынша ұсынылатын қызметтер.
Лизингтік мәмілелердің нысандары деп лизингтік келісімшарттардың
тұрақтанған модельдері түсіндіріледі. Жедел лизинг қысқа мерзімге
беріледі. Оның объектісі болып моральдік тозу қарқыны өте жоғары машиналар
мен құрал − жабдықтар табылады. Қаржылық лизинг ұзақ мерзімге беріледі.
Ол мерзім машиналар мен құрал − жабдықтардың тозу мерзімімен сәйкес келеді.
бұл жерде мәміле аяқталмай күшін тоқтата алмайды. Онда мүлікті лизинг
алушымен сатып алу мүмкіндігі көрсетіледі [16, 187 бет].
Трасталық опеацияларды нарықта қалыптастыру азаматтар мен ұйымдарда
жоғары табыс кепілділігін беретін, меншігін сақтап қалатын және
міндеттемелерді орындайтын олардың қаржылық және заңдылық істерінкәсіби
мамандарға сеніп тапсырумен сенім негізінде туындайды. Трастаға қатысушы
бола алатындар:
• трастаның құрылтайшылары, яғни мүліктің иесі немесе мүліктік құқығы
барлар сенімхат бойынша сенімді меншік иесіне басқаруға береді.
Трастаның құрылтайшылары кез келген заңды немесе нақты тұлғалар
бола алады;
• сенімді меншік иесі − бұл траста келісімшартында қарастырылған
жағдайлармен мүлікті басқару қызметін өзіне қабылдайтын заңды
немесе нақты тұлға (банклер);
• бенефициарийлер − бұл траст мекемесі туралы келісімшарт олардың
пайдасын бекітілген нақты немесе заңда тұлғалар. Трастаның
бенефициарийі оның иелігіндегі мүмліктік құқығын сенімді меншік
иесіне берген кезде траста келісімшартында көрсетілген пайданы
алуға құқылы. Құрылтайшының өзі де бұл жерде бенефицарий бола
алады. Егер сенімді тұлға коммерциялық банк болса, бұл келешекте
өзінің клиентінің сенімхаты (өсиеті) бойынша тұлға атынан әркете
ете алады немесе үшінші тұлғаның үлесіне оның қызығушылығына
(лизинг, ипотека) әрекет етуі мүмкін. Нақтылы тұлғалар үшін
трасталық операциялар − сенімхат бойынша немесе нақты бір
тұлғаларға мүлікті өсиет бойынша басқаруға сенімділік операциясы.
Заңды тұлғалар үшін (фирмалар, ұйымдар, АҚ) сенімділік
операциялары [17, 90 бет].
Факторингтік операция − клиентпен төленбеген қарыздық талаптар(шот −
фактуралар, вексельдер) бойынша төлемді талап ету құқығын басқаға (банкке)
беру. Факторингтің мәні − банктер өз клиенттерінен төлем құжаттарды
(олардың дебиторлық қарызын) пайыздық ақы үшін сатып алу. Бұндай мәміле
келісім шартпен жүзеге асырылады және ол келісім шартта сатып алынған
қарыздың сомасы және пайызы көрсетіледі.
Банкілік факторингтік операциялардың қатысыушылары мыналар:
• банк − фактор, талапқа ақы төлемеген қарызда сатып алушы;
• баспапқы кредит (банктің клиенті, әрі жеткізуші немесе сатушы);
• клиенттен (жеткізушіден) төлемақыны кейіннен төлеуге алған
қарызгер.
Жабдықтаушы өз қарыздық талаптарын банк − факторға сатады . Фактор ол
талаптың 80 % пайызын сол жерде төлейді де, қалған бөлігін борышқор банкке
төлегеннен кейін қайтарады. Сонымен бірге банк осы операциямен байланысты
барлық тәуекелдіктерді және жауапкершіліктерді, талаптарды инкассациялауды
өз мойнына алады. Жабдықтаушы шығындарына мыналар жатады: бухгалтерлік
есепті жүргізгені үшін және факторлық жиындар үшін комиссиондық төлемдер,
банктің немесе факторингтік компанияның пайдасы [17, 118 бет].
Форфейтингілік операциялар − бұл қарызгерлерден осында құнды қағаздар
мне оларды сатуға құқықтарды талап ету құқығын алу, айнымалы құнды
қағаздарда бейнеленген оның клиенттерінің банк алдыңдағы қарыздарын сатып
алу.
Форфейтинг тетіктері мәмілелердің екі түрінде пайдаланылады:
• қаржылық мәмілелерде − ұзақ мерзімді сипатты қаржылық
міндеттемелерді тез сату мақсатында;
• экспорт мәмілелерде − экспортерға, шетелдік сатып алушыға ірі
сомада және ұзақ мерзімде кейін төлеу төлемақысымен берілген
тауарды кредитке ақшалардың түсуіне анағұрлым тезірек әсер ету [18,
52 бет].
Коммерциялық банктердің қарапайым операциялары:
• инкассалық операцияларды жүргізе отырып банк өз клиенттерінің
шотына онымен тапсырылған есеп айырысу құжаттары бойынша алынған
қаражаттарды есепке алады (чектер мен вексельдер);
• аккредитивтар арқылы есеп айырысу сатушы сатып алушыға күмәнді
болып, банк кепілдемесін алғысы келген жағдайда қолданылады.
Аккредитивтер құжаттық, шақырылатын және
шақырылмайтын, өтемдік болады;
• аударым операциялары клиенттің тапсырмасы бойынша қаражаттарды
банктің бір бөлімінен екінші бөліміне немесе банк корреспондентіне
аудару. Бұл операция мәні банкіге (қабылдаушы) телеграф немесе
пошта арқылы қандай сома, қандай мерзімде және кімге төлеу туралы
хабарлауды сипаттайды [18, 33 бет].
1.2 Коммерциялық банктердің капитал құруы мен оны орналастыруы
Меншікті капитал − коммерциялық банктер ресурстарының қажетті бөлігі
болып табылады. Меншікті қаражат банк қызметінің басында жарғылық қор
түрінде қалыптасады. Банктің меншікті капиталының маңызы мен көлемі оның
басқа мекемелерден ерекшелігін көрсетеді. Банк ресурстарға жалпы
сұраныстарының 15 бөлігіне дейін оның меншікті капиталы толықтырады.
Банктердің бірден бір ерекшелігі біріншіден, олар делдал ретінде тұрғылықты
халықтан және жеке, мемлекеттік ұйымдар мен кәсіпорындардан депозит және
салым түрінде ірі көлемде ақша тартумен, екіншіден, ақша түріндегі түрлі
банк активтері кәсіпорындардың ғимараты, құрал − жабдықтары, материалдық
құндылықтарына қарағанда өтімді және тез сатылатынымен байланысты.
Салыстырмалы түрде үлесінің аздығына қарамастан, меншікті капитал банктің
сенімділігі мен жұмысының тиімділігін қамтамасыз ету үшін шешуші рөл
атқарады. Акциялық капитал түріндегі меншікті капитал банк қызметінің
басында, яғни құрылтайшылар банк қызметін бастауға қажетті бірінші
кезектегі шығындар жұмсағанда қажет, демек, қызметтінің басын бастауға
қажет жарғылық капиталы. Кейіннен банк қызметінің кеңеюі,оның
операцияларының өсуі банктің меншікті капиталының көлеміне тікелей тәуелді
болады, яғни қызметі белсенді болса өседі, баяу болса кемиді. Меншікті
капиталдың үлесі банктің активті операцияларын қаржыландыру үшін аз
болғанымен, бірақ активті операциялардың кеңеюі үшін шешуші жағдай туғызады
және сол арқылы банктің оперативті қызметін немесе банктің қаржылық
тұрақтылығын қамтамасыз ету қызметін атқарады. Банктің меншікті капиталының
келесі қызметі − қорғаныс қызметі, ол ағымдағы шығындардың орнын толтыру
арқылы жүзеге асырылады және салымшылар мен банк кредиторларының мүдделерін
қорғауды қамтамасыз етеді. Банк қызметінің ең соңғы қызметі − реттеушілік,
ол ҚР Қаржы және қаржы ұйымдарын қадағалау және реттеу жөніндегі
агенттігіне банк қызметіне бақылау жасауға мүмкіндік беретін заңдар мен
ережелерге байланысты. Банк капиталы аталған қызметтерді қаражат көлемі
жеткілікті болғанда ғана атқарадаы. Осыдан барып, банк капиталының
жеткілікті болуына ең алдымен банктердің өздері мүдделі, өйткені жеткілікті
капитал көлемі оларға ірі салымшыларды тиісті кепілдіктер барына сендіру
үшін, оның активтернің өсуін қолдау үшін қажет, екіншіден, банктң
слымшылары мен кредиторлары, осы банкте депозиті бар басқа да банктер, банк
акционерлері, банк жүйесіне сенім қалыптастыруды қамтамасыз ететін реттеуші
органдар мүдделі. Меншікті капитал мен оның тиімділігін реттеуді мынадай
көрсеткіштер қамтамасыз етеді: банктің көлемі, қатерлі активтер көлемі,
қауіпті және онша құнды емес активтер көлемі, банктің ықтимал өсуі, жоспары
және болжамы, басқару сапасы. Меншікті капиталдың немесе жарғылық
капиталдың көлемдерін салыстыру арқылы қатерлі активтердің мүмкін болатны
ең төмеңгі деңгейін, қарыз бойынша шығындар мен ықтималды жабу үшін
құрылған резервтердің жеткіліктілігін бағалауға болады. Қатерлі активтер −
банктің мүмкін болатын қауіпті шығындарын жабуға арналған құрылған активтер
саны (қор ретінде) және оларды талдау кезінде сол кездегі өзгерістерді,
яғни терендтерді ескеру керек [1, 102 бет].
Банктің меншікті капиталы тартылған және айналысқа шығарылған капитал
есебінен құралады. Тартылған капитал немесе қатыстырылған капитал жалпы
меншікті капиталдың 90 % құрайды. Қатыстырылған капиталдың негізін
депозиттер жасайды. Депозиттерді жеке тұлғалар және компаниялар,
кәсіпорындар салады. Депозиттер өз ішінен: талап ету салымдары − қысқа
мерзімге салымшымен белгілі бір пайызбен банкке салынатын салымдар, әдетте
оларды салымшылары бірден талап ете алады (өз қажеттіліктері үшін). Депозит
иемденушісі банктен чек кітапшасын алады және ол чек кітапшасымен ақша
алады және есеп айырыса алады; мерзімді депозиттер − банк клиенттері
белгілі бір мерзімге салынған салымдар, олар бойынша банк салымдардың
көлемі мен мерзіміне қарай салымшыларына көтеріңкі пайыз төлейді. Мерзімді
депозиттердің бір түрі − депозиттік сертификаттар, олар белгілі бір ақша
көлемінің банке сақталау туралы куәлік, кәулікте салынған ақшаның салыну
мерзімі мен сомасы және салынғаны үшін үстеме пайызы көрсетіледі; жинақтық
салымдар − халық арасында едәуір ролге ие, жинақтық немесе мақсаттық
салымдар толық немесе бөлек − бөліктен салынып, алынады да, жинақ
кітапшасымен кәуландырылып отырады. Банктер төленуі туған күн, кәмілеттік
жасқа толу, жаңа жылды тойлау сияқты айтулы бір күндерге белгіленген
масатты салымдарды қабылдайды. Банктер үшін мерзімді салымдар тартымды,
олар банктің өтімділік позициясын күшейтеді
[19, 232 бет].
Банк ресурстарының маңызды көзі ретінде банктаралық кредиттерді атап
айтуға болады, яғни басқа банктерден алынған несие. Соңғы жылдары бұндай ҚР
да дамып отыр. Коммерцилық банктер вексельді қайта есепке алу және
кепілдікке беру арқылы қайта қаржыландыру жолымен және ломбард кредиті
түрінде Ұлттық банктен несие ала алады. Бұл Ұлттық банктің екінші
деңгейдегі банктерге көрсеткен қолдауы ретінде [8, 35 бет].
Ресурстар тартудың депозиттік емес көздері − банк үшін ақша капиталын
жұмылдырудың басқа көздері ақша нарығынан заем алу да банк практикасында
жиі кездеседі. Бұл операцияның негізгі мақсаты − банктің өтімділік
позициясын ныңайту. Қаражат тартудың кең тарған түріне мыналар жатады:
банкаралық нарықтан заем алу, бағалы қағаздарды сату − сатып алу
опеациялары, вексельдерді есептеп, орталық банктен қарыз алу, банк
акцептерін сату, еуро нарығынан заем алу, капитал ноталары мен
облигацияларын шығару
[4, 15 бет].
Банкаралық нарықтан заем алу − резервтік шотында (меншікті капиталдың
15 % және міндетті минимуммен салыстырғанда) артық қаражаты бар банктер
(қатерлі активтері аз) оларды аз уақытқа өзге банктерге қарызға береді және
бұл оларға қосымша пайда алуға көмектеседі [20, 71 бет].
Қарыздық қаражаттар − банктердің ұзақ уақытқа пайда табуы үшін
айналысқа шығаратын облигациялық заемдары мен банк вексельдері жатады.
Облигациялық заемдары айналысқа облигация ретінде түседі және оны
коммерциялық банк тарапынан шығару Ұлттық банктің қатаң қадағалауымен
жүзеге асырылады. Қазіргі шетелдік практикада екі валюталы облигациялар
кездеседі. Бұл облигациялар бойынша купон табыстары облигация ұстаушысының
қалауы бойынша не ұлттық валютамен немесе АҚШ долларымен төленуі көзделген
[5, 41 бет].
Банк шығаратын қарыздық қаражаттардың мәні − банк өз пайдасы үшін
ақшаға эквивалент ретінде алынған және ұстаушысына табысқа құқық беретін,
қандай да бір қоғам түріне қатысыуына мүмкіндік ететін бағалы қағаздарды
белгілі бір уақытқа болашақ алушыларына береді. Коммерциялық банктер
эмитент ретінде акция, облигация, бакнктік сертификаттар және туынды бағалы
қағаздар шығара алады [4, 177 бет].
Коммерциялық банк активтері бұл банктің меншікті және тартылған
ресурстарын, несие және өзге де активтік операциялар бойынша орналастыруды
білдіреді. Банктің актив операциялары − табыс алу, өтімділікті қолдану
мақсатында иелігінде бар ресурстарды орналастырумен байланысты операциялар.
Активтердің сапасы олардың өтімділігіне, тәуекел активтердің көлеміне,
толық бағалы емес активтердің үлес салмағына, активтердің көлеміне, табыс
әкелуіне қарай анықталады. Банк өз міндеттемелерін күнделікті орындап отыру
үшін, активтердің құрылымы өтімділіктің қойылатын талаптарына сәйкес келуі
тиіс. Осы мақсатта банк өз активтерін олардың өтелу мерзіміне және
өтімділік дәрежесіне қарай жіктейді. Өтімділігіне қарай банк активтері
былайша жіктеледі:
• жоғары өтімді активтер;
• өтімді активтер;
• ұзақ мерзімді өтімді активтер.
ҚР екінші деңгейдегі банктерге араналған пруденциялық нормативтерге
сәйкес жоғары өтімді активтерге мыналар жатады:
• қолма − қол ақшалар;
• мемлекеттің бағалы қағаздары және Қазақстан ипотекалық
компаниясының бағалы қағаздары және қтімділігі жоғары басқа да
қағаздар;
• құйма қымбат бағалы қағаздар;
• Ұлттық банкідегі Standart & Poors және басқа да рейтингтік
агенттіктердің А төмен емес ұзақ мерзімді рейтингі бар
бейрезидент − банктердегі талап етуге дейінгі депозиттер [4, 51
бет]
Коммерциялық банктердің активтік опеациялары:
• несиелік;
• инвестициялық;
• кассалық;
• комиссиондық (делдалдық операциялар);
• кепілдік операциялар (траст операциялар) жатады [5, 112 бет].
Несиелік операциялар − банкке пайыз және комиссиондық табыс әкелетін
клиенттерге заемдар берумен байланысты операциялар. Банктің активтік
операцияларының маңызды бөлігін неселік опенациялар алады. Несие берушілер
мен қарыз алушылар арасындағы байланыстар қалай өзгерсе де, несиенің түрі
сол күйі қалады [5, 110 бет].
Коммерциялық банктер өз клиенттеріне әр түрлі несиелер береді. Олар
былайша жіктеледі:
І. Қарыз алушылар категорияларына қарай:
1. Қаржылық институттарға берілетін несилер:
• мақсатты қорларға;
• банктерге;
• қаржы − несиелік мемекемелеріне.
2. Қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер:
• өнеркәсіп саласына;
• ауыл шаруашылығына;
• саудаға;
• дайындау ұйымдарына;
• жабдықтау − сату ұйымдарына;
• кооперативтерге;
• жеке кәсіпкерлерге.
ІІ. Мерзіміне қарай:
• қысқа мерзімді (1 жылға дейін);
• орта мерзімді (1 − 5 жылға дейін);
• ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары).
ІІІ. Тағайындалуы және пайдалану сипатына қарай:
• негізгі қорларға жұмсалатын;
• айналым қаражаттарына жұмсалатын.
ІV. Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай:
1. Қамтамасыз етілген:
• кепіл хатпен;
• кепілдемемен;
• кепілдікпен.
2. Қамтамасыз етілмеген:
• сенім (бланктік несиесі).
V. Қайтарылу дәрежесіне қарай:
1. Стандартты несие − қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ қайтуында
ешқандай күмән жоқ несиелер.
2. Күмәнді несиелер − қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі
ұзартылған және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер. Күмәнді
несиелер: 1 − санатты күмәнді, 2 − cанатты күмәнді, 3 − cанатты
күмәнді, 4 − cанатты күмәнді, 5 − cанатты күмәнді.
3. Үмітсіз − қайтару уақыты кешіктірілген, мерзімі өткен ссудалар
шотына жазылған несиелер.
VІ. Валютамен берілуңне қарай:
• ұлттық валютамен;
• шетел валютасында.
VІІ. Берілу шартына қарай:
• тұтыну несиесі − бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу
үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие;
• ипотекелық несие − бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді,
өндіріс ғимараттарын, жерді және тағы сол сияқты) кепілге ала
отырып, ұзақ мерзімге берілетін несие;
• овердравт несиесі − клиенттің дебеттік шотынан шегеру арқылы
берілетін несие;
• овернайт несиесі − өтімділікті қолдау мақсатында бір түнге
берілетін несие;
• онкольдық несие − кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелетін қысқа
мерзімді несие;
• банкаралық несие − банктердің бір − біріне беретін несиесі;
• ломбардтық несие − тез іске асатын бағалы заттарды немесе бағалы
қағаздарды кепілге алып, берілетін несие;
• лизингтік несие − құрал − жабдықтарды және техниканы жалға алумен
байланысты берілетін несие;
• рамбурстық несие шикізаттарды ішке алып кіру және жартылай фабрикат
және дайын өнімдерді сырқа шығару тәжірбиесінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz