Экологиялық жағдайы
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:
КІРІСПЕ
Жұмыстың мақсаты болып берілген аймақты жаңа ГАЖ-функцияларын, технологияның мүмкіндіктері мен ұтымдылығын көрсете отырып, ArGIS бағдарламасы мен қазіргі заман технологияларын пайдаланып, карта жасау үлгілерін құрастыру. Қазіргі уақытта барлық картографиялық өнімдер цифрлық карталар түрінде шығарылады. Карталармен тиімді жұмыс жасау үшін ГАЖ технологиялар қолданылады.
Картография халық шаруашылығында және ғылыми зерттеулерде, инженерлік ізденістерде және күнделікті өмірде кең қолданысқа ие. Карталарды құру және қолдану қазіргі қоғамның экономикалық, әлеуметтік және саяси өміріне әсер етеді.
Негізгі бөлімнің алғашқы тарауында Алматы қаласының физикалық-географиялық сипаттамасы баяндалған. Соның ішінде географиялық орналасуы, жер бедері, топырағы, климаты, гидрографиясы, жол торабы толығымен қамтылған.
Негізгі бөлімнің екінші тарауында ArcGIS программасы арқылы Сатбаева-Байурсынова мен Абая-Байтурсынова көшелерінің қиылысындағы жолторабының топографиялық планы жаңартылады. Жұмыс барысында 2010 жылғы ортофотопланды негізге ала отырып, дешифрлеу жұмыстары жасалынады. Планды жаңарту жұмыстары ArcGIS программасы бағдарламасында жалғасын тапты. ArcGIS программасы ArcMap, ArcCatalog, ArcToolbox базалық мүмкіндіктерінің жиынтығы. Бұл базалармен программада әртүрлі тапсырмаларды орындауға болады. Программада мәліметтерді жоғарғы деңгейлі өңдейтін мүмкіншілік бар. ArcMap - түрлі картографиялық тапсырмаларды, кеңістіктік талдауды және деректерді өңдеуді шешсе, ArcCatalog (деректер менеджері) - жеке компьютерде, жергілікті желіде немесе интернетте дерекқорға кіруді қамтамасыз ететін ГАЖ деректерін көру және басқару үшін жауап береді. Ал, ArcToolbox - кеңістіктік сонымен топтастырылған кеңістіктік деректерді шешуге арналған құралдар жиынтығы.
Соңғы тарау осы жұмыстың негізгі процесі - карта құрастыру және жобалауға бағытталған, оның ішінде безендіру, баспаға шығару, ГАЖ-дың сипаты, мүмкіндіктері және де бағдарлама жабдығында картаның жасалу жолы туралы жазылған. Баспаға беруде картаны JPG форматында сақтаймыз.
1 Картография
0.1 Геоақпараттық жүйелерге шолу
Қазіргі уақытта барлық картографиялық өнімдер цифрлық карталар түрінде шығарылады. Карталармен жұмыс жасау және тиімді жұмыс істеуде, ГАЖ технологиялары кеңінен қолданылуда. ГАЖ-дың әртүрлі анықтамалары бар, оларды GIS эволюциясының тарихын автоматтандырылған картаға түсіру, қашықтан зондтау деректерін цифрлық өңдеу және деректер базасын басқарудың бастапқыда әзірленген әдістемелер мен құралдар синтезі ретінде көрсетеді.
Алғашында ГАЖ кеңістікте үйлестірілген деректерді жинайтын, сақтайтын, өңдейтін, бейнелейтін және тарататын ақпараттық жүйелер ретінде анықталды, сонымен қатар олар бойынша жаңа ақпарат пен білім алуға мүмкіндік берді. ГАЖ-дің алғашқы анықтамаларының бірі былай делінген: ГАЖ - кеңістіктегі үйлестірілген деректерді жинау, өңдеу, көрсету және таратуды қамтамасыз ететін аппараттық-бағдарламалық қамтамасыз етуші машина жасау кешені. Табиғи ортаны және қоғамның аумақтық ұйымдарын түгендеу, талдау, модельдеу, болжамдау және басқару бойынша қолданылатын міндеттері бойынша ГАЖ ең алдымен географиялық жүйемен, тақырып ауқымдылығымен, үйлесімділігімен ерекшеленеді және қоғамда, табиғатта және техникалық құралдарда ақпараттың барлық түрлерін өндіруде, өңдеуде, сақтауда және таратуда информатиканың заңдарын қолданады. Осы екі негіз ГАЖ-дың жұмыс жасау сипаты болып табылады.
Бастапқыда нақты әлемдегі объектілердің кеңістіктік нысандарын зерттеу математиктердің негізгі міндеттері болды. Ғарыштық және жер үсті кеңістігі физикалық ғылымдармен зерттеледі. Ғарыштық геоақпараттық зерттеудің ерекшелігі шын мәнісінде геоақпараттық модельдерді және оларды басқа ғылымдардың әдістерімен үйлесімді қолданудан тұрады. Бірақ, тек кеңістіктік құрылымдарды ғана зерттеп қоймай , құбылыстардың мәнін, олардың кеңістіктік жағдайын, құрылымын, өзара байланысын және жұмыс істеу ұстанымын ескеру маңызды. ГАЖ термині басқа да мағыналарды білдіреді. Ол ГАЖ-ды бағдарламалық қамтамасыз ету, ГАЖ-дың жұмыс істеуін қамтамасыз ететін GIS пакеттерін білдіреді(GIS Arc View, GIS Idrisi). Технологиялық дамудың қазіргі деңгейінде ГАЖ-дың рөлі ақпарат жинау, өңдеу, сақтау және таратумен ғана шектелмейді. ГАЖ ғарыштық зерттеулер үшін табиғи, экономикалық, әлеуметтік процестер мен жағдайларды модельдеудің негізгі құралдарының бірі болды. Олардың байланысын, өзара әрекеттесуін қадағалайды, кеңістік пен уақыттың дамуын болжайды және оларды электронды карталар тілінде тиісті деңгейде жаңа сапалы және сандық ақпарат алуын көрсетеді.
Геоақпараттық жүйелердің ерекшеліктері:
-пайдаланушыға қолайлы кеңістіктік деректердің бейнеленуі кеңістіктік деректерді, сонымен қатар қабылдауға аса қолайлы үшөлшемді өлшеудегі деректерді картографиялау (картаға түсіру); ол сұраныстардың құрылымы мен олардың кезекті талдамасын жеңілдетеді.
-деректерді мекеме ішінде интеграциялау геоақпараттық жүйелер компанияның әртүрлі бөлімдерінде немесе тіпті бір аймақтағы мекеменің түрлі қызмет салаларында жинақталған деректерді біріктіреді. Жинақталған деректер мен олардың бірыңғай ақпараттық массивке интеграциясын ұжымды түрде пайдаланудың, едәуір бәсекелестік артықшылығы бар. Ол геоақпараттық жүйелерді пайдалану тиімділігін жоғарылатады.
-дәлелді шешімдерді қабылдау - кеңістіктік деректермен байланысты кез келген құбылыс туралы есеп беруді талдау және құру процесін автоматтандыру, шешімді қабылдау тәртібін жеделдету мен оның тиімділігін жоғарылатуға мүмкіндік береді.
-картаны құрудың қолайлы құралы геоақпараттық жүйелер, ғарыштық және аэрофототүсірім деректерінің мағынасын түсіндіруге (расшифровка) тиімді және белгілі бір жердің құрылып қойған жоспарларын, сызбанұсқаларын (схема), сызбаларын (чертеж) пайдаланады. ГАЖ картамен жұмыс істеу процесін автоматтандыра отырып, уақытша ресурстарды үнемдеп, жердің үшөлшемді моделін құрады.
1.1.2 Геоинформатиканың негізгі ұғымдарын анықтау және түсіндіру
Геоинформатиканы ғылым ретінде бірінші түсіндірулердің бірі : Геоинформатика - аймақтық немесе кеңістіктік-уақытша қамту туралы ақпараттарды автоматтандырылған түрде әртүрлі иерархиялық деңгейдегі өңдеуді білдіреді. Әрбір ғылым саласының өз тақырыбы және қолдану аясы бар. Геоинформатика география сияқты табиғи, қоғамдық және табиғи-әлеуметтік нысандарды зерттейді, бірақ, геоинформатиканың цифрлық ақпараттық моделін құрып зерттеу арқылы бірдей объектілерді, яғни геосистемаларды (геоинформатика пәні) анықтайды.
Геоинформатика көптеген ғылым салаларымен тығыз байланысты. Атап айтсақ, олар, география, информатика және ақпараттық технологиялар ғылымдарымен, картография, геоинформатика биология, география, геология, картография, информатика және басқа да ғылым салалары.
Геоинформатика геосистемалардағы кеңістіктік-уақыттық құбылыстарды жаңа ақпаратты және білім алу үшін деректерді жинау, жинақтау, беру, өңдеу және ұсыну қағидаларын, әдістерін және технологияларын зерттейді және әзірлейді. Геоинформатиканың негізгі ұғымдары кеңістіктік деректер және кеңістіктік объект болып табылады.
Кеңістіктік деректер арқылы географиялық объекттердің (немесе кеңістіктік нысанның) екі және үш өлшемді бейнесін алуға болады.
Сонымен қатар қазіргі уақытта табиғи байлықтарды игеу, экологиялық проблемаларды қорғауға көп көңіл бөлінуде. Осы сынды проблемаларды шешуде геоақпараттық жүйелерді қолдану тиімді әрі ыңғайлы болып келеді.[1]
1.1.3 ГАЖ-бен жүзеге асырылатын операциялар
1. Деректерді енгізу процесі геоақпараттық жүйелерде технологиялық циклдің мерзімін маңызды түрде қысқартатын автоматтандырылған сандық карталарды құру.
2. Деректерді басқару сатысында геоақпараттық жүйелер кеңістіктік пен атрибутивті деректерді әрі қарай талдау мен өңдеу үшін сақтайды.
3. Деректерге сұраныс пен талдау жасауда геоақпараттық жүйелер картада орналасқан объектілердің қасиеттері жөніндегі сұраныстарды орындайды. Мағлұматтарды алу немесе құбылыстарды болжау үшін көптеген параметрлерді салыстыра отырып, күрделі талдау процестерін автоматтандырады.
4. Деректерді көзбен шолуда (визуализация) деректердің қолайлы түрде берілуі, олардың талдану сапасы мен жылдамдығына тікелей әсер етеді. Объектілердің жағдайы жөніндегі есеп графиктер, диаграммалар, үшөлшемді бейне түрінде жасалуы мүмкін.
Геоақпараттық жүйелердің мүмкіндіктері әртүрлі қызмет салалары мен түрлі тапсырмаларды шешу үшін қолданылады. ГАЖ-ды пайдаланудың кейбір мысалдары келесідей. Олар:
oo пайдалы қазбаларды игеретін кәсіпорындарды жобалау, салу және қайта құру жұмыстары үшін инженерлік іздеу мен топографиялық-геодезиялық жұмыстар;
oo мұнай-газ және рудалы кенорындарын өңдеу кезінде пайдалы қазба қорларын тиімді алу үшін олардың сандық модельдерін құру және пайдалану;
oo минералды ресурстарды тиімді пайдалануды, жер қойнауы мен пайдалы қазбалардың қоршаған ортасын қорғауды қамтамасыз ету бойынша мониторингті зерттеу жұмыстары;
oo пайдалы қазба кенінің модельдерін жасау мен барлау нәтижелері бойынша сандық және сапалық құрылымдық көрсеткіштерді сипаттау үшін, геологиялық-маркшейдерлік деректерді өңдеуді автоматтандыру;
oo жерге орналастыру жұмыстарын жүргізу кезінде жерді бағалау мен есептеу үшін жоспарларды, сызбаларды құру;
oo кен орындарын жерасты және ашық тәсілдермен игеру кезіндегі технологиялық процестердің маркшейдерлік қамтамасыздандырылуы;
oo әртүрлі жол магистральдарының құрылысы кезіндегі барлық жұмыс түрлерінің геодезиялық қамтамасыздандырылуы;
oo тау-кен және мұнай-газ өндірістерінде геодинамикалық мониторинг жүргізу;
oo далада түсірілген геодезиялық деректер негізінде топографиялық пландарды құру;
oo геодезиялық өлшеу деректерін алғаш рет енгізу;
oo жердің сандық моделін өңдеу және құру;
oo векторлау жолымен әртүрлі бағыттағы карталарды құру;
oo карталарды жаңарту;
oo оперативті картаға түсіру;
oo карталарды редакциялау, жинақтау және басып шығару;
oo тақырыптық карталар мен атластарды жинау, т.б.
oo жерге орналастыру, жердің бас жоспары мен үшөлшемді моделін құру;
oo инженерлік геология және рельефті ұйымдастыру, т.б.
oo денсаулық сақтау (халықтың ауру деңгейін, халықтың жастықжыныстық құрылымын, денсаулық көрсеткіштерін қадағалау);
oo әлеуметтік қызмет көрсету;
oo жұмыспен қамтамасыз ету, т.б.;
oo білім беру (мектеп мекемелері желісін оңтайлау, аймақтағы талапкерлердің жоғарғы оқу орындарына (ЖОО) түсуін, ЖОО мониторингін, мамандар тапшылығын талдау, т.б.);
oo аумақтық және салалық жоспарлау;
oo қаланың жоспарлануы мен объектілерді жобалау;
oo инженерлік коммуникацияның, жер, қала құрылысының, ағаш отырғызу кадастрларын енгізу;
oo техногенді-экологиялық, т.б. төтенше жағдайларға болжам жасау
oo көлік ағындары мен қалалық көлік маршруттарын басқару;
oo экономикалық мониторинг желісін құру;
oo қаланың инженерлік-геологиялық аудандастырылуы сынды жұмыстар барысында қолданылады.[2]
1.2 Топографиялық пландарды жаңарту
Топографиялық план дегеніміз жергілікті жер учакесінің ірі масштабтағы ортогоналды проекцияда шектелген, қисық бөлігі ескерілмейтін жазықтықтағы картографиялық бейнесі болып табылады.
Пландар мен карталарда топографиялық ақпаратты алуда ең көп тараған түрлерінің бірі. Олардың мазмұны мақсатына, масштабына және жергілікті жердің топографиялық жағдайына байланысты болады. Мұндай шарттар ұзақ уақытқа тұрақты болмайды міндетті түрде өзгереді. Уақыт өте келе, олардың мазмұны ескіреді, сондықтан ағымдағы міндеттерді шешу үшін ескірген пландар жарамсыз болып табылады. Пландар мен карталарды жаңарту топографиялық ақпаратты жергілікті жердің қазіргі жағдайына сәйкес келтіру мақсатын көздейді, оны зерделеу топографиялық түсіріс жолымен жүргізіледі. Ерекшелігі ( түсіріс алдындағы) түсіріске өзгертілген элементтер ғана жатады. Өндіріс үшін түсіріс алдында топографиялық шарттардың өзгерістерін зерттеу қажет. Карталар мен пландарды жаңарту жаңа топографиялық түсіріспен салыстырғанда неғұрлым күрделі процесс болып табылады. Топографиялық ақпараттардың өзгеру себебін пландар мен карталарды жаңарту кезінде түсіндіреді. Карталардың ескіруі бірқатар заңдылықтарға байланысты.
Біріншіден, пландар мен карталардың ескіруі жергілікті жердің табиғи және жасанды өзгерістерінің нәтижесінен туындайды.
Екіншіден, жергілікті жердің топографиялық элементтері әр түрлі уақытта өзгеріп отырады. Ең алдымен ірі жер бедері элементтері мен гидрографиялық желі элементтері өзгеріске ұшырайды. Одан ұзағырақ топырақ және өсімдік жамылғысы элементтері сақталады. Жол желісі өте баяу өзгерсе, елді мекендерді түрлендіру тез жүріп отырады.
Үшіншіден, әр уақыт бойы мұндай өзгерістерге топографиялық элементтер ұшырайды.
Сол үшін, мысал ретінде ескі карталар мен қазіргі заманғы карталарды салыстыру арқылы көз жеткізуге болады. Бірқатар белгілері бойынша картада көрсетілген жер бетінің учаскесін анықтауға мүмкіндік бар.
Төртіншіден, топографиялық карталар мен пландардың ескіруі бір топографиялық элементті бейнелеу бөлігінің ескіргенін білдіреді, уақыт өте басқа да топографиялық элементтерді бейнелеу қажеттігіне байланысты. Бұл бедер өзгеруі кезінде топырақ және өсімдік жамылғысы, гидрографиялық және жол желілерінде де жүреді, себебі топографиялық элементтер бірыңғай органикалық байланысты кешенді құрайды.
Аумақты қарқынды игеру топографиялық элементтердің ескіру процесін жеделдетуге себеп болады.
Пландар мен карталар физикалық және моральдық ескіруге ұшырайды. Олардың тозуы, сақтау және пайдалану тәсіліне байланысты физикалық ескіру анықталады. Ғылыми-техникалық прогресске байланысты моральдық тозу туындайды. Топографиялық және картографиялық ақпараттарды жетілдіру жолдарын ұсыну, координаттар және биіктіктердің жаңа жүйеге көшуі, топографиялық шартты белгілердің ең үздік жүйесін қолдану, графикалық рәсімдеу және басқа да факторлар моральдық тозуына, тіпті бұрын құрылған карталар мен пландардың ескіруіне әкеліп соғады.
Пландар мен карталар кейбір мәселелерді шешу үшін ескірген болуы мүмкін және сол уақытта басқа да шешімдер үшін қолайлы болуы мүмкін. Олар жер беті учаскесінің ұсынылған шегінде ғана міндеттерді шешу үшін пайдаланылуы және сол уақытта жер беті учаскесінің алаңын көрсететін пландар мен карталардың жүйесі ескірген болуы мүмкін. Пландар мен карталардың ескіруі тез процестер болып саналады. Сондықтан, олардың сенімділік дәрежесін бағалаудың елеулі маңызы бар.
Мазмұнын зерделеу кезінде, ең алдымен топографиялық жоспарларын құру және пайдалану әдістерін, олардың мақсатын ескере кеткен жөн.
Барлық масштабтағы топографиялық пландарды жаңарту жергілікті жердің қазіргі уақыттағы жай-күйінің мазмұнына сәйкес келтіру үшін жүргізіледі.
План масштабтары 1: 5000, 1: 2000, 1: 1000, 1: 500 жергілікті жер жай-күйінің түзету жолы олардың түсіріс материалдары бойынша ағымдағы өзгерістері, жаңадан тұрғызылған құрылыстар мен ғимараттардың түсірістері, сондай-ақ далалық зерттеу материалдары мен ғарыштық суреттер негізінде пайдаланылады.
Жаңартылған планның дәлдігі мен толықтығы негізгі ережелерді, шартты белгілер мен осы ереженің талаптарын қанағаттандыруы тиіс.
Жергілікті жер бедерінің өзгеріс сипаты мен қарқындылығы жаңартылған план масштабы мен мақсатына, сондай - ақ топографиялық план жоспарының үздіксіз немесе мерзімді жүзеге асырылатын есептік өзгерістеріне байланысты.
Шаруашылық қызметі нәтижесінде бедер және жергілікті жердің контурлары айтарлықтай өзгереді және техникалық себептерге байланысты түпнұсқа жоспарын түзету мүмкін емес немесе экономикалық жағдайда орынсыз болады, мұндай жағдайда топографиялық түсіріс қайтадан жүргізіледі.[3]
1.2.1 Жаңарту жұмыстарының теориялық негізі мен түрлері
Еліміздің жекелеген аудандарын одан әрі қарқынды игеруде барлық ірі масштабта топографиялық картографиялау қажеттілігі туындайды.
Сонымен қатар, бүгінгі күнге дейін бұрын белгiленген пландар мен карталарды сақтау үшін үздіксіз жұмыстар жүргізілуде. Мұндай жұмыстарды орындау арқылы, пландар мен карталардың функционалдық тозуы ескертіледі және олардың ескіру процесін баяулатуға болады.
Геодезиялық, топографиялық және картографиялық жұмыстардың жиынтығы, жергілікті жерді пландар мен карталарда қазіргі жағдайымен сәйкес келтіру мақсатын көздейді, бұл жаңарту деп аталады.
Жаңа аумақтарды халық шаруашылық мәселелерін шешуде пайдалану оның топографиялық жағдайын анықтау кезінде қолданыстағы пландар мен карталарды жаңарту шектеледі.
Карталар мен пландарды жаңартуды үш кезеңге бөліп қарастыруға болады. Бірінші кезең немесе дайындық кезеңі, жұмыстардың көлемін анықтау, оларды өндіру кезіндегі әдістерін таңдау, техникалық және геодезиялық жұмыс жобасын жасау, топографиялық және картографиялық жұмыстар бағдарламасын және оларды орындау мәселелерін ұйымдастыру, пландар мен карталарды жаңарту қажеттілігін бағалау болып табылады. Екінші кезең немесе топографиялық кезең, жаңадан пайда болған топографиялық элементтерін қосу және жер бетінде сақталмаған объектілерін алып тастауды орындау болып табылады.
Жалпы алғанда, жаңа ақпараттық және электронды-есептеуіш техникамен автоматтандырылған жүйелерді пландар мен карталарды жаңартуда пайдалану топографиялық өндіріс жұмыстарының дәстүрлі әдістеріне негізделген, пландар мен карталарды жаңартудың әр түрлі технологиялық схемасы болуы мүмкін. Үшінші кезең немесе картографиялық кезең, пландар мен карталарды редакциялау, графикалық безендіру және оларды шығару, топографиялық негіз немесе арнайы карта құру, сандық карталарды әзірлеу тәсілдерін қабылдау, сақтау, жіберу, түрлендіру және топографиялық ақпараттарды беру болып табылады. Жаңартудың келтірілген үш кезеңі жеткілікті болып саналмайды. Бірінші кезеңде жер бетіндегі жаңадан пайда болған немесе алынып тасталған объектілер бірден анықталмайды. Бұл үшін арнайы топографиялық тексеру жұмыстарын жүргізу қажет. Ол жер үсті ( бағыттар бойынша, командалық биіктік немесе учаске бойынша) және көз мөлшерімен және перспективалық түсіріспен, аэровизуальды зарисовкамен (ұшақ немесе тікұшақ) және аэрофототүсіріспен немесе пландар мен карталарды жаңартудың екінші кезеңімен сәйкес келеді. Тәжірибенің үшінші кезеңі екіншімен тығыз қарым-қатынастығын көрсетеді. Жаңартуды кезең- кезеңімен орындау кезінде жаңадан құрылған пландар мен карталар функционалды тозуға ұшырайды. Сондықтан, инженерлік ізденіс процесі кезінде этапсыз немесе кешенді жаңартуға ұмтылады, әр түрлі түрдегі ( геодезиялық инженерлік, инженерлік геологиялық, инженерлі гидрологиялық және т.б) топографиялық және арнайы түсіріс ізденістерін түзету карталарды өздеріне біріктіреді. Көптеген жағдайларда, пландар мен карталар жаңарту үлкен ауқымда топографиялық зерттеуді өндірістегі топографиялық ізденістер және аэроәдістерді іске асыра отырып ұштастырады.
Пландар мен карталарды жаңартуда мұндай жағдай негізінен теориялық негіз ерекшелігін қажет етпейтін, топографиялық жұмыс ретінде қарастырылады. Карталардың тозу заңдылығы анықталмаған, және олардың сенімділігін құрастырушылардан гөрі тұтынушылар анықтайды. Пландар мен карталарды жаңарту топографиялық жұмыстардың ерекше бір түрі болып табылады, техникалық жүйелердің функционалдық тозуы мен тұтастай осы жүйелердің жұмыс істеу процесін қарастырып, теориялық негіздеуді топография және картография саласында ғана емес, сонымен қатар ғылыми білімнің басқада көптеген салаларынан іздеу керек. Пландар немесе картаның толық құндылығын топографиялық ақпараттың дәлдігі мен нақтылығы анықтайды, пландар мен карталардың жоғалып немесе бұрмалануы оның құндылығын төмендетеді. Мұндай план немесе карта жаңартуды қажет етеді. Қолданбалы ықтималдық теориясы бөлімінде қарастырылатын және ықтималдық теория қабылдайтын ақпараттық ғылым (информатика) статистикалық аспектілерінен тыс жаңарту мәселелерін шешу үшін ақпараттық теориясын қолдану.
Толық ақпарат теориясы негізгі үш бөлімнен тұрады. Бірінші, ақпараттық элементтер теориясына негізделген, абстрактілі ақпарат туралы түсінік талқыланады, оның түрлеріне материалдық-энергетикалық тасымалдағыштар, сигналдар, схемалар, ақпараттық метрика негізі жатады. Екінші бөлімде ақпаратты қабылдау, беру, қайта есептеу, сақтау, шығару және оны ұсыну ақпараттық процестердің теориясын қамтиды. Үшінші бөлім ақпараттық жүйелердің теориясы (құрылымы, сипаттамасы, синтез, функционалдау) қамтиды.
Пландар мен карталар жаңартуда, барлық осы бөлімдегі теориялық негізгі ақпараттарды пайдаланады. Олар топографиялық ақпарат элементтері теориясын алу мүмкіндігін береді, жергілікті жердің элементтерін ұйымдастыруға, топографиялық деректер өңдеу байқауға, қалыпқа келтіруге, топографиялық ақпараттың өзге де түрлерін жүзеге асыруға,қорытуға және байытуға сондай-ақ оны өлшеу жолдарын табуға мүмкіндік береді.
Сол сияқты, екінші бөлімде топографиялық түсіріс процестерін ұсыну, техникалық пайдалану, қартаю және жаңарту үлгілерін жасауға мүмкіндік береді және топографиялық ақпараттық процестердің теориясын анықтайды. Үшінші бөлімде негізінде топографиялық ақпараттық технологияларды дамыту үшін, топографиялық ақпараттық жүйелер теориясын дамытады.
Топографиялық ақпаратты жасау сигналды түрде келеді. Физикалық негіз болып, топографиялық жергілікті жер саналады. Олар тиісті аппаратпен қабылданады, кванттанады, яғни жекелеген элементтерге және топқа бір немесе басқа шартты белгілер жүйесіне кодталады және арнайы план болып табылатын физикалық модель түрінде ұсынылады. Белгілі мерзім ішінде, бұл модель бастапқы түпнұсқаға сəйкес келмеуі мүмкін, ол кезде моделдеу үрдісін қайталау қажеттігі туындайды. Қиындықтар болған жағдайда топографиялық түсірісті немесе моделдеу үрдісін дұрыстау, яғни арнайы планды жаңартуды жүзеге асыру қажет. Моделді түзету үшін декодтау қажет. Декоттауда бастапқы ақпарат көзіне өтеді және физикалық түпнұсқасымен салыстыру қажет. Егер қандай да бір ақпарат өзгерген болса, түпнұсқаға сәйкес келтіру қажет. Әрине, мұндай процес негіздемесі тек физикалық модельді анықтайтын дұрыс және бұрыс сигналдар қатынасының туындауынан шығады.
Мысалы, талқыланып отырған n сигналдар жүйесі арқылы қалыптасқан физикалық моделі деп есептейік. Тексеріс кезінде бұл дұрыс емес сигналдардың саны к (кn) екені анықталды. Бір сигналдың моделін алу үшін және тексеру үшін бірлік уақыт жұмсалса, жаңа моделін құруға 2n бірлік уақыт талап етеді, яғни жаңартуға (n+к) бірлік уақыт кетеді.
Демек, модельді жаңартуға көшу кезінде тиімді болып табылады
n+к2п (1)
немесе к п
Әрқашан бірінші шарт орындалса, арнайы пландардын рационалдық жаңаруы күмән тудырмайды. Негізінде, физикалық моделін құру үшін сигналдарды алу процесі жергілікті жермен салыстырғанда осы сигналдарды тану аса күрделі болып табылады. Бұл тану n уақыт бірліктеріне жұмсалады. Онда пландарды жаңартудың басқа түрі ұсынылады:
к n(1 -- n). (2)
Іс жүзінде, мәселе мұнда 1, жұмсалған уақыт шығындарын түзету дейін сигналдарын құрайды, және 2 теңдеу болады:
кn(1 -- n) немесе к n(1 -- n) . (3)
Бұл теңсіздіктер шамалас болады, себебі барлық сигналдар уақыт жұмсауда эквивалент болып табылады. Алайда, n 0,2 және 2 жалпы бағалау шарты нақты пландар түрінде жаңартылуы тиіс
к 0,4 n. (4)
Осылайша, арнайы пландарды жаңартылған кезде, түзетуідің 40% квантттау және кодталған сигналдарына жатады. Карталалар мен пландарды орынды уақытта жаңартуда маңызды шарт болып саналады.
Жалпы пландар немесе карталарды жаңартудың технологиялық схемасында, арнайы топографиялық ақпаратқа сүйенеді. Бастапқы процесс болып арнайы пландар немесе карталар қамтылған ақпарат жергілікті жермен сәйкес болып табылады. Жергілікті жермен қолданыстағы план салыстырылып, топографиялық тозу туралы ақпарат, камералдық және далалық әдістері логикалық заңдар негізінде пайдаланады.
Нәтижесінде жергілікті жерді қабылдау, план немесе картадан осы өзгерістерді беруді, топографиялық ақпаратты айырбастау және жаңартылған топографиялық өнім түрінде оны ұсыну өзгерту топографиялық элементтерін толық, егжей-тегжейлі және дәлдігін қамтамасыз ету нәтижесінде жаңарту әдісі анықталады. Мұндай схема автоматтандырылған арнайы пландарды жаңарту жүйелерінде сақталады.
Ақпараттық теориясы тұрғысынан топографиялық ақпарат топологияда ұсынылады. Көптеген іс-шаралар, бір өлшемдегі шамалар болып саналады.
Бұл жиынтық дискретті (есептік) немесе үздіксіз (сансыз) және геометриялық ұсынылған желісі болуы мүмкін. Екі мәндер арасындағы сәйкестік, екі өлшемді өріс оқиғасын білдіреді. Уақыт пен кеңістік сәйкес шамасы кешенді болып саналады және үш өлшемді өріс оқиғалардың ретінде көрсетіледі. Бұл ұғымдар ақпараттық құрылымдық формуласы арқылы кұрылған параметрленген ақпарат кезінде жүгінеді, яғни параметрлік ақпараттан топологиялық ақпаратқа көшу процесінде. Мұндай тәсіл автоматтандырылған жүйелері нақты жаңартылған пландарға тән.
Топографиялық ақпарат әртүрлі құрылымдық қайта құрылуларға ұшырайды. Теория мен практикада пландарды жаңартуда әр түрлі топографиялық ақпарат көздеріне сүйенеді. Топографиялық ерекшеліктерінің нақты болуы аналогтық нысанын және блок шу бар толық масштабты топографиялық ақпарат түрінде көрініс табады. Олар топографиялық объектілер жүйесінде келтірілсе, топографиялық шартты белгілер кестелерде көрсетіледі.
Мұндай нормаланған топографиялық ақпарат жалпы бірыңғай сипат алады. Топографиялық ақпаратқа бірқатар операторлар арқылы қол жеткізіледі, оның ішінде ауқымды операторларда бар.
Нормаланған топографиялық ақпарат ең алдымен кешенді түрде беріледі. Бұл кешенді ақпарат,сондай-ақ кестелерде көрсетілген топографиялық шартты белгілерді, сонымен қатар топографиялық объектілер мүмкіндіктерін қамтиды.
Содан кейін ақпаратты декомпонировать ету басталады немесе жеке нысандарға топтарға бөлу жүзеге асырылады. Мұның бәрі, топографиялық ақпараттың толықтылығы мен нақтылығын айқындайды.
Арнайы пландарда топографиялық ақпаратты кодтау ұсынылады, ол топографиялық шартты белгілер жүйесінде айқын байқалады.
Құрылымдық қайта құруына белгілі бір ережелер бойынша топографиялық ақпаратқа сәйкес қайта өзгерту жатады. Топорграфиялық ақпарат генерализациясы өндірістік топографиялық түсірісте, пландар мен карталарды жаңарту жоспарларын жасауда маңызды рөл атқарады.
Шектен көп топографиялық шарттар түсірісті орындау кезінде таңдалып, артықтары алынып тасталып отырады.
Одан әрі ақпараттың артықтығын алып тастау құрылымдық байыту кезінде жүзеге асырылады, оны ақпаратты кодтау кезінде жүргізеді. Топографиялық ақпараттың елеулі бөлігін негізге ала отырып, ақпаратты статистикалық байыту процесінде артықшылық жойылады. Ақпараттарды бөлу семантикалық байыту кезінде жалғасады, ол белгілі бір мақсаты бар жоспарды жасаумен аяқталады.
Арнаулы пландарды жаңарту оларды жергілікті жермен салыстырудан басталады, ол топографиялық ақпарат ағынының шексіз көзі болып табылады. Сондықтан процестің өзі оны байытуды қамтитын ақпараттың салыстырылуға қайта құрылуына байланысты.
Кейіннен топографиялық ақпаратты толықтыру үшін бұрынғы сызбасы қайталанады, бірақ оның жекелеген сатылары бар байланыстары неғұрлым күрделі болып келеді.
Пландар мен карталардың теориялық негіздерін жаңарту, бұрын айтылғандай сенімділік теориясына қатысты.
Оның сенімділігі топографиялық ақпаратты іздеу оңтайлылығын ұсыну және сенімділік критериилерін құру мағынасында , топографиялық ақпаратты статистикалық талдауда ақпаратты өлшеуді қамтитын математикалық бөлігі болып саналады. Сенімділік теориясының физикалық бөлігі пландар мен карталардың көрсету тәсілдерін және жергілікті жер өзгерістерін физика тұрғысынан қарау болып саналады. Инженерлік бөлігі пландар мен карталардың және олардың сенімділігін арттыру тәсілдерін есептеу әдістерін қамтиды, психологиялық бөлігі пландар мен карталарды пайдалану процесінде адам-карта-жер сенімділік жүйесін зерделейді.
Сенімсіз техникалық жүйелердің пайда болу себептері әр түрлі. Оларға бағдарламалардағы кемшіліктер және эксперименттік жұмыстардың көлемінде, жүйелердің күрделілігі, оларды құру және пайдалану әдістері, операторлардың қателері, сондай - ақ адам мүмкіндіктері, міндеттерді шұғыл шешу және мұндай шешім үшін шектелген ресурстар жатады. Пландар мен карталардың сенімсіз пайда болуы осы себептерді негіздейді. Қазіргі техникалық мүмкіндіктер топографиялық ақпарат сенімділігін айтарлықтай арттырып нақты перспективалар ашылуда.
Бұл құрумен арнайы кибернетикалық жүйелер байланысты. 5105 компаненттен тұратын карта. Ол түрлі жағдайларда пайдаланылады. Бұл жағдайлардан шығу үлкен экономикалық шығындарғы байланысты болуы мүмкін және адам өміріне қауіпті болып табылады. Сондықтан топографиялық жүйелерді әзірлеуде елеулі практикалық қызығушылық тудырады. Пландар мен карталарды жаңартудың теориялық негізіне топографиялық ақпарат теориясын қайта құру және осы ақпаратты түрлендіру теориясын жатқызуға болады, яғни қолданбалы кибернетиканың ерекше бөлімі болып саналады.
Пландар мен карталарды жаңарту оларды пайдалану сенімділігін арттыру үшін орындалады. Сондықтан пландар мен карталарды пайдалану теориясына және теориялық негізге қатысты жаңартады. Құрылатын техникалық жүйелер сенімділігін арттыру үлкен халық шаруашылықтық мәселе болып табылады, бірақ олардың сенімділігі пайдалану процесінде ғана алынады. Сонымен қатар, пландар мен карталарды құру міндеті және оларды заманауи деңгейде қолдау шешіледі. Пландар мен карталарды жаңарту пайдалану тәсілдерін ескере отырып және арнайы техникалық құралдар мен жүргізіледі. Пландар мен карталардың пайдалану тәсілдерін әзірлеу кезеңінде олардың сенімділігін бағалау үшін әр түрлі критерийлерді пайдаланады. Пландар мен карталарды жаңартуда технологиялық схемаларды әзірлеу кезінде математикалық әдіс операцияларды зерттеуді қолдану қажеттілігі туындайды (оңтайландыру теориясын) мысалы, сызықтық және сызықтық емес , динамикалық және стахостикалық бағдарламалау.
Сондықтан, теориялық негіздеуді жаңартудың кең ауқымды математикалық бөлігі бар.
Инженерлік ізденістерді орындауда, жобалауда, инженерлік құрылыстарды салуда және қолдануда топографиялық негіз құрылады. Мұндай жағдайда бұрын орындалған топографиялық түсіріс нәтижелері (жалпы және мамандандырылғын) қолданылады. Алынған топографиялық негіз инженерлік мақсаттарды шешуге байланысты жанартылуы қажет, мұндай жаңартулар инженерлі- топографиялық деп аталады. Ол арнайы технологиялық схема бойынша жүзеге асырылады, себебі топографиялық негіз тек қана топографиялық мазмұннан ғана тұрмайды, онда қажетіне қарай инженерлі-геологиялық, гидрогеологиялық, геологиялық және басқа да ақпараттар бейнеленеді.
Топографиялық негіз стандартты масштабта құрылады, бірақ ол масштаб жалпы масштабқа немесе арнайы топографиялық түсіріс масштабымен сәйкес келмеуі мүмкін. Ол түсіріс масштабымен салыстырғанда одан ірі болуы мүмкін.
Топографиялық негіз әдетте барлық учаскелерде егжей-тегжейлі және бірдей болып табылмайды. Инженерлі топографиялық жаңартуды жүзеге асырудың әр түрлі әдістері бар. Оның ішінде ең маңыздысы геодезиялық тірек пункттерімен немесе жергілікті жердегі қандай да бір нысандармен байланыстыру болып келеді. Құрылыста қосымша топометриялық түсіріс және әр түрлі өлшем жұмыстары жүргізіледі. Ірі масштабты топографиялық пландарды жаңартуды бірнеше түрлерге бөлуге болады. 1-суретте топографиялық планды жаңартудың технологиялық нұсқасы көрсетілген.
Топографиялық
пландарды жаңарту жжшгекккккжажаңарту
Жүйелік
Бірреттік
Үздіксіз
Кезеңдік
жол-жөнекей
жедел
Жалпы
Арнайы
Инженерлі-
топографиялық
1-сурет-Топографиялық пландарды жаңартудың технологиялық нұсқалары
Қандай да бір аумақтың инженерлік түрлендіру мақсаттарының шешілуіне байланысты пландарды қолдануларына қарай ірі масштабты топографиялық пландарды жаңарту бір реттік немесе жүйелілік бола алады. Бір реттік және жүйелілік жаңартуда жалпы және арнайы топографиялық пландар жатады. Ол жалпы және арнайы, сонымен қатар инженерлі-топографиялық болады.
Топографиялық пландарды бір реттік жаңарту жедел болуы мүмкін, жалпы немесе арнайы топографиялық пландарды құрастырумен аяқтау, топографиялық пландардың өз бетінше түрлерін көрсететін, ең бастысы топографиялық негізді нақтылауға әкелетін және топографиялық пландарды пайдалану процесінде жүзеге асатын жол-жөнекей болуыда мүмкін.
Әдетте топографиялық пландарды бір реттік жаңарту мемлекеттік геодезиялық қызметтердің әртүрлі бөлімшелерінде орындалады және жалпы болып табылады.
Бірреттік жаңарту мамандандырылған ізденістерде, құрылыстық және эксплуатациялық ұйымдарда пайдалануда жүргізілуі мүмкін, мұндай жағдайда ол көбіне мамандандырылған болып келеді.
Топографиялық пландардың жүйелік жаңаруы аймақтық геодезиялық қызметтермен жүргізіледі. Ол қалалардың, ірі құрылыстардың, өндірістік кәсіпорындар, тау-кен өнеркәсібінің қызметінің қажеттіліктері үшін қолданылады.
Топографиялық пландардың жүйелік жаңаруы, әр кезде әртүрлі уақыт кезеңінде, инженерлік шаралардың басталуы мен аяқталуында және инженерлік ғимаратттардың құрылыстарымен, олардың эксплутациясымен, тау жұмыстарының орындалуымен жалғаспалы, үздіксіз және т.б. болатын, кезеңдерімен ерекшеленеді.
Топографиялық пландардың жүйелік жаңаруы жалпы немесе мамандандырылған болуы мүмкін. Топографиялық пландардың кезеңдік жаңаруы үшін мемлекеттік геодезиялық қызмет ұйымдары тартылады. Топографиялық пландарды жаңартуда тарату біртіндеп сәйкесінше технологиялық сызбаларды таңдауда және әртүрлі ақпараттық техникаларды қолдануда әсер етеді. Ұйымдастырылған немесе неғұрлым күрделі топографиялық пландарды үздіксіз жаңарту жұмыстарында автоматтандырылған ақпараттық жүйені қолдануды талап етеді.[4]
1.2.2 Топографиялық пландарды жаңартудың әдістері мен тәсілдері
Камеральды жаңарту топографиялық план нәтижесінде қалыптасқан, өндірістік топографиялық түсірістерді жинақталғаннан кейін, әртүрлі топографиялық, картографиялық және басқа да мәліметтерді қолдануға негізделген. Далалық жаңарту геодезиялық және топографиялық жұмыстар нәтижесінде топографиялық пландарды толықтыру мен түзету болып табылады. Алғашқы екі тәсілдің рациональды бірігуінен камеральды-далалық жаңартулар пайда болады. Топографиялық пландарда жаңартудың келтірілген тәсілдерін бөлу далалық зерттеу үнемі камеральды жаңартумен жалғаспалы болғандықтан азды-көпті шарты болып келеді. Камеральды жұмыстар далалық жаңартулар кезіңінен кейін жүргізіледі. Өндірістік тәсілдердің атауы камеральды және далалық жұмыстардың қатынасында ескертіліп көрсетіледі.
Камеральды жаңарту жалпы, мамандандырылған және инженерлі-топографиялық болып бөлінуі мүмкін. Ұсақ масштабты топографиялық картографиялауда ол басым болып келеді және аэрофототүсіріс мәліметтерінде (аэрофототүсірістер, фотосызбалар және фотопландар) кеңінен қолдануға негізделеді. Аэроәдістер немесе ғарыштық суреттер ірі масштабты топографиялық картографиялауда, топографиялық пландарды жаңарту кезінде кеңінен қолданылады.
Бірақ, оларды пайдаланудың шектік жағдайы қатарына, мысалы кішігірім корректировка көлемімен кіші мөлшердегі аумақта экономикалық тиімділіктің төмендеуі, таңбаланған жұмыстарды орындаудың қажеттілігі, қалалық ұйымдардағы фотограмметриялық базалардың болмауы және т.б жатады.
Сонымен қатар, аэроәдістері салыстырмалы үлкен көлемдегі далалық жұмыстармен жалғасады: аэрофототүсірістерді жоспарлы дайындау, биіктіктік дайындықтан, дешифрлеуден, жабық контурлерді және жер бедерін түсіруден, геодезиялық негіздердің пункттерін таңбалау және жер асты коммуникациясынан шығудан тұрады. Сондықтан ірі масштабты пландарды жаңарту кезінде аэротүсірістерді қолдану кезінде жер беті тәсілдерін қолдануды қарастырмайды.
Топографиялық пландарды камеральды жаңарту кезінде пайдаланылады: құрылыс жұмыстары мен құрылысты эксплуатациялау өндірісі кезінде жүзеге асатын, ағымдық өзгерістердің топографиялық түсірісі, жасаушы және салынған құрылыстарда атқарушы түсіріс, сонымен қатар инженерлік ізденістер мен түгендеу түсірістерінде қолданады.
Камеральды жаңартудың технологиялық схемасы әртүрлі болып келеді. Бұл біріншіден, жергілікті жердің қазіргі жағдайына сәйкес топографиялық пландарды бағалаудың әртүрлі тәсілдерімен, екіншіден, жаңартудың әртүрлі тәсілдерінен туған.
Топографиялық пландардың камеральды жаңартылуы толық немесе тегіс болып бөлінеді, тұтас топографиялық пландарды бірен-саран немесе ішінара қамтитын және оларда бейнеленген нысандар қатарына қатысты болады.
Бұл тәсілдердің әрқайсысы тура жаңаруға, осыған сәйкес жоқ болған нысандардың шектелуі, жаңалары енгізіліп және өзгерген элементтердің түзетілуі жатады және жанама жаңаруға - тек тура жаңартулардың пайда болуын жүзеге асыратын қолда бар мәліметтерді қолдану кезінде ғана емес, осы немесе басқа да уақыт аралығында жергілікті жердің өзгеруі туралы көрсететін мәліметтерді қолдану жатады.
Бұған қоса, топографиялық пландардың жанама жаңартылуы төмендегідей болып бөлінеді: бір элементтің кескінделуі жағдайды өзгерту шектетілуде немесе басқа элементтің пайда болған жағдайда, топографиялық элементтер арасындағы танымал логикалық байланыстарға негізделген, логикалық-функциональдық; салыстырмалы аз белгісіздік, осы принциптерге негізделген, корреляциялық; осы анықсыздық ұлғайған кезде, гипотетикалық болып бөлінеді. Топографиялық пландардың камеральдық жаңартуы алдын-ала қарастыратын далалық зерттеулерде болуы мүмкін.
Топографиялық пландарды далалық жаңарту аэротүсірістер және жер беті тәсілдерімен орындалуы мүмкін.
Бірінші жағдайда, барлаушылық немесе аэровизуальды, ол жергілікті жерді және жергілікті жердің топографиялық планын көзбен шолып салыстыру үшін ұшақ немесе тікұшақты қолданады, аэрофототопографиялық барлық ұшу түсірістері, геодезиялық, фотограмметриялық, топографиялық және картографиялық жұмыстар циклінің өндіріс жолымен жүзеге асады және табиғи ресурстарды зерттеу немесе инженерлік ізденістердің аэротәсілдерін қосатын, кешендік жұмыстарды құрайтын кешендік болуы мүмкін.
Екінші жағдайда, далалық жаңартулар келесідей болып бөлінеді, жер бетін фототеодолитті түсірістер немесе мензулалық түсірістерді қолдануға негізделген топографиялық; тахеометриялық түсіріс кезінде қолданылатын топометрлік; өлшеу жұмыстарының өндірісімен шектелетін, өлшеулік болып бөлінеді.
Екі жағдайда да далалық жаңартулар жалпы, мамандандырылған және инженерлі-топографиялыққа қатысты.
Топографиялық пландардың далалық жаңартулары жаппай (толық) және таңдаулы (ішінара) болып бөлінеді.
Жаппай жаңарту, жүйелі тор бойынша жүзеге асатын квадраттық, тор сызық болып және алдын-ала таңдалған бағыттар бойынша орындалатын біріктірілген жол желісіне және белгілі бір нысанға бірлескен бағыттық болып бөлінеді.
Практикалық камеральды жаңарту, камеральды жұмыстар көлемі топографиялық пландардың жаңаруының барлық көлемінің 60 %-нан кем болмаған кезінде есептелінеді. Далалық жаңартуға барлық жұмыстардың көлемі 40% дай болған кезде ғана қарастырылады. Егер далалық және камеральдық жұмыстардың көлемі еңбек өнімділігі жағынан бірдей болса, онда топографиялық пландардың камеральды-далалық жаңартулары туралы айтылады.
Жаңарту тәсілдерін таңдау далалық және камеральдық жұмыстардың көлеміне байланысты. Бұл сызба, топографиялық пландардың жаңартуының барлық әдістерін қамтымайды, дегенмен қашан және қандай техникалық тәсіл қолдану керектігін бақылауға мүмкіндік бере алады. Егер келтірілген сызбаны, топографиялық пландардың бір реттік және жүйелік жаңартуларының әртүрлі түрлерімен байланысты қарастыратын болса, онда технологиялық процесстердің жіктелуінің қиындығына оңай көз жеткізуге болады. Дегенмен де, барлық жағдайда ең бастапқысы болып, жергілікті жердің қазіргі жағдайының топографиялық планымен сәйкестігін бағалау болып есептеледі. Бұл бағалау топографиялық пландар жаңартулары немесе жаңа топографиялық түсірістер өндірісінің қажеттілігін, сонымен қатар топографиялық және картографиялық жұмыстарды орындаудың технологиялық сызбасын таңдауда және топографиялық планның техникалық пайдалану тәсілін анықтауда шешім қабылдайды.
Топографиялық пландардың ескіруі физикалық және ақпараттық болып бөлінеді. Физикалық ескіру, топографиялық план дайындалған материалдардың ескіру процесін: қағаздардың сарғаюы, суреттердің "күңгірттенуі" және т.б. тудырады. Топографиялық пландарды тез ескіруден сақтайтын әртүрлі тәсілдер бар: оларға сәйкес материалдарды таңдау, топографиялық пландарды сақтау үшін қолайлы жағдай қалыптастыру, оның пайдалану жүйесін өңдеу және т.б жатады.
Соңғы жылдары, топографиялық пландарды пайдалану мен сақтауда ГАЖ қолдануға негізделген әртүрлі әдістерін табанды түрде енгізуде. Ақпараттық тозуға негізгі назар баса аударылған. Топографиялық план жергілікті жердің топографиялық шарттары туралы ақпаратты анықтайды. Бұл шарттар уақыт өте өзгереді және топографиялық планда көрсетілген топографиялық ақпарат шындыққа жанаспайтын болады. Топографиялық пландардағы пайдалану, салыстыру және тиісті шарттарын жасау қолданылған ақпараттық тозуы олардан физикалық түрде алда болады. Сондықтан, топографиялық пландарды жаңарту үшін ақпаратты тасымалдаушы ретінде ескі топографиялық пландарды пайдалануға болады. Топографиялық планның әрбір ақпараттық жаңарту кезінде, топографиялық ақпараттың жаңа тасымалдаушысын қалыптастыру ең тиімдісі болып есептеледі. Бұл жағдай, жалпы және мамандандырылған топографиялық пландар, топографиялық негіздер және топографиялық карталар жағдайында бірдей болып табылмайтын, топографиялық пландардың техникалық пайдалану мәселелерін шешу кезінде талқыланады.
Берілген пікірлерді қорытындылап қарайтын болсақ, теориялық және практикалық қатынаста топографиялық пландарды жаңартуды олардың техникалық пайдалану мәселелерінен тыс қарастыруға болмайды. Дегенмен, геодезиялық білім аясында мұндай мәселелер өңделуде.
Топографиялық және картографиялық өндіріс жұмыстарының сызбасы нұсқаулық шеңберінде қаралады. Мысалы, өз бетінше мамандандырылған топографиялық түсірістер нәтижесінде ғана емес, жалпы топографиялық пландарға қосымша және өзгертулерменде арнайы топографиялық пландар құрастырылады. Топографиялық пландардың жаңартулары жалпы және мамандандырылған, әртүрлі болып көрінеді. Әсіресе инженерлік-топографиялық жаңарту тәсілдері әртүрлі болып келеді, демек бұл процеспен инженерлі-топографиялық түсірісте байланысты болады деген сөз.
Топографиялық пландардың бір реттік жаңарту кезінде әрқашан топографиялық ақпараттың ескі тасымалдаушысын сақтауға тырысады. Дегенмен, жылдам жаңарту кезінде жаңа топографиялық план дайындалады. Топографиялық план жол-жөнекей жаңарту кезінде түзетіліп отырады. Егер жүйелік жаңарту жүргізілетін болса, онда физикалық тозу кезеңдік жаңарту кезінде есептеледі және жаңа топографиялық план қалыптасуымен аяқталады. Үздіксіз жаңарту кезінде бұрынғы топографиялық план міндетті түрде сақталынып қалады.
Әрбір топографиялық планның құндылығы, топографиялық планда бар ақпараттың мәніне байланысты анықталады. Уақыт өте келе топографиялық планның тек физикалық және ақпараттық тозуы ғана емес, сонымен қатар моральды тозуыда көрініс табады. Моральдық тозудың екі түрін ажыратып көрсетуге болады. Біріншісі ғылыми - техникалық прогреске негізделген. Уақыт өзгерісіне байланысты өндірістік топографиялық жұмыстар жетілдірілуде және ұқсас топографиялық пландарды құрудың құны азаяды. Осыған байланысты топографиялық планды жаңартуға байланысты топографиялық және картографиялық жұмыстардың құныда азая түседі. Алайда мұндай процесс құнның азаюы пропорциональды болмайды. Жаңа топографиялық планды құру әдістері мен құралдарын автоматтандыру, жөндеуді автоматтандыруға қарағанда жылдам жүреді. Моральды тозу ең алдымен қайталап түсіру және жаңарту кезінде ақпараттық тозу мерзімінің бірдей болуына, тенденцияның төмендеуіне әкеледі.
Жаңа топографиялық пландарды құру жалпы және арнайы пландардың параллельді қалыптасуын үздіксіз жаңартуға жүзеге асырады. Моральды тозуды болдырмау үшін топографиялық пландар ақпараттық тозулар болмаған кезде де қайта қалыптастырады, мысалы, бастапқы пункттердің геодезиялық координаттары жүйелерінің түрлік өзгеруі, cыртқы рамка мазмұны мен оны безендіру, сонымен қатар топографиялық шартты белгілерді өзгерту болып табылады.
Жалпы айтқанда екінші ретті моральды тозуды болдырмау, өндірістік түсірістердің қосымша шығындарына және пландардың жаңартылуына әкеледі, алайда пландар мен карталардың ақпараттық тозуының мерзімін сәл жоғарылатады.
Пландардың жаңартылу мазмұнының толықтығы мен нақтылығы негізгі ережесін, шартты белгілер мен негізгі нұсқаулық талаптары қанағаттандыруы керек.
Торлық
Маршруттық
Жалпы
Нысандық
Таңдаулы
Планды жаңарту
Далалық
Камералдық жаңарту
Предварительные
Топографиялық
Аэровизуальды
Тура
Топометрикалық
Аэрофотографиялық
Нақты
Өлшеу
Жанама
Кешенді
Гипотетикалық
Коррелациялық
Логикалық-функционалды
Камералды-далалық
2- сурет-Пландар мен карталарды жаңарту әдістері
Жаңартылатын пландардың масштабы мен мәні өзгеруі жергілікті жердің қарқындылығы мен сипатына байланысты, сонымен қатар топографиялық пландардың мерзімдік немесе үздіксіз жаңартылулары жүзеге асады.Пландар мен карталардың жаңартылу әдісі 2-суретте көрсетілген.
Шаруашылық әрекеті нәтижесінде жер бедері мен жергілікті жердің контуры өзгерген және планның түпнұсқасына түзетулер енгізілген учаскелерде, техникалық себептерге байланысты топографиялық түсірістер қайта жүргізіледі.
Пландарды жаңартуды келесі әдістермен жүзеге асыруға болады:
1) жаңадан тұрғызылған объектілерді далалық зерттеу және аэрофототүсіріс мәліметтерімен немесе ғарыштық түсіріс материалдарының жоспары бойынша камералдық түзету.
Жақын арада орындалған ірі масштабтағы топографиялық түсірістер учаскелерді жаңартуда осы түсіріс мәліметтері бойынша орындалады;
2) топографиялық түсірістердің жер беті тәсілдері бойынша түзетулері.
Аэрофототүсіріс немесе ғарыштық түсірістер бойынша олардың мазмұнының камеральды түзетулері 1:2000 масштабтағы пландарды жаңартудың негізгі әдістері болып табылады. Аэрофототопографиялық түсіріс 1 : 5000 және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың мақсаты болып берілген аймақты жаңа ГАЖ-функцияларын, технологияның мүмкіндіктері мен ұтымдылығын көрсете отырып, ArGIS бағдарламасы мен қазіргі заман технологияларын пайдаланып, карта жасау үлгілерін құрастыру. Қазіргі уақытта барлық картографиялық өнімдер цифрлық карталар түрінде шығарылады. Карталармен тиімді жұмыс жасау үшін ГАЖ технологиялар қолданылады.
Картография халық шаруашылығында және ғылыми зерттеулерде, инженерлік ізденістерде және күнделікті өмірде кең қолданысқа ие. Карталарды құру және қолдану қазіргі қоғамның экономикалық, әлеуметтік және саяси өміріне әсер етеді.
Негізгі бөлімнің алғашқы тарауында Алматы қаласының физикалық-географиялық сипаттамасы баяндалған. Соның ішінде географиялық орналасуы, жер бедері, топырағы, климаты, гидрографиясы, жол торабы толығымен қамтылған.
Негізгі бөлімнің екінші тарауында ArcGIS программасы арқылы Сатбаева-Байурсынова мен Абая-Байтурсынова көшелерінің қиылысындағы жолторабының топографиялық планы жаңартылады. Жұмыс барысында 2010 жылғы ортофотопланды негізге ала отырып, дешифрлеу жұмыстары жасалынады. Планды жаңарту жұмыстары ArcGIS программасы бағдарламасында жалғасын тапты. ArcGIS программасы ArcMap, ArcCatalog, ArcToolbox базалық мүмкіндіктерінің жиынтығы. Бұл базалармен программада әртүрлі тапсырмаларды орындауға болады. Программада мәліметтерді жоғарғы деңгейлі өңдейтін мүмкіншілік бар. ArcMap - түрлі картографиялық тапсырмаларды, кеңістіктік талдауды және деректерді өңдеуді шешсе, ArcCatalog (деректер менеджері) - жеке компьютерде, жергілікті желіде немесе интернетте дерекқорға кіруді қамтамасыз ететін ГАЖ деректерін көру және басқару үшін жауап береді. Ал, ArcToolbox - кеңістіктік сонымен топтастырылған кеңістіктік деректерді шешуге арналған құралдар жиынтығы.
Соңғы тарау осы жұмыстың негізгі процесі - карта құрастыру және жобалауға бағытталған, оның ішінде безендіру, баспаға шығару, ГАЖ-дың сипаты, мүмкіндіктері және де бағдарлама жабдығында картаның жасалу жолы туралы жазылған. Баспаға беруде картаны JPG форматында сақтаймыз.
1 Картография
0.1 Геоақпараттық жүйелерге шолу
Қазіргі уақытта барлық картографиялық өнімдер цифрлық карталар түрінде шығарылады. Карталармен жұмыс жасау және тиімді жұмыс істеуде, ГАЖ технологиялары кеңінен қолданылуда. ГАЖ-дың әртүрлі анықтамалары бар, оларды GIS эволюциясының тарихын автоматтандырылған картаға түсіру, қашықтан зондтау деректерін цифрлық өңдеу және деректер базасын басқарудың бастапқыда әзірленген әдістемелер мен құралдар синтезі ретінде көрсетеді.
Алғашында ГАЖ кеңістікте үйлестірілген деректерді жинайтын, сақтайтын, өңдейтін, бейнелейтін және тарататын ақпараттық жүйелер ретінде анықталды, сонымен қатар олар бойынша жаңа ақпарат пен білім алуға мүмкіндік берді. ГАЖ-дің алғашқы анықтамаларының бірі былай делінген: ГАЖ - кеңістіктегі үйлестірілген деректерді жинау, өңдеу, көрсету және таратуды қамтамасыз ететін аппараттық-бағдарламалық қамтамасыз етуші машина жасау кешені. Табиғи ортаны және қоғамның аумақтық ұйымдарын түгендеу, талдау, модельдеу, болжамдау және басқару бойынша қолданылатын міндеттері бойынша ГАЖ ең алдымен географиялық жүйемен, тақырып ауқымдылығымен, үйлесімділігімен ерекшеленеді және қоғамда, табиғатта және техникалық құралдарда ақпараттың барлық түрлерін өндіруде, өңдеуде, сақтауда және таратуда информатиканың заңдарын қолданады. Осы екі негіз ГАЖ-дың жұмыс жасау сипаты болып табылады.
Бастапқыда нақты әлемдегі объектілердің кеңістіктік нысандарын зерттеу математиктердің негізгі міндеттері болды. Ғарыштық және жер үсті кеңістігі физикалық ғылымдармен зерттеледі. Ғарыштық геоақпараттық зерттеудің ерекшелігі шын мәнісінде геоақпараттық модельдерді және оларды басқа ғылымдардың әдістерімен үйлесімді қолданудан тұрады. Бірақ, тек кеңістіктік құрылымдарды ғана зерттеп қоймай , құбылыстардың мәнін, олардың кеңістіктік жағдайын, құрылымын, өзара байланысын және жұмыс істеу ұстанымын ескеру маңызды. ГАЖ термині басқа да мағыналарды білдіреді. Ол ГАЖ-ды бағдарламалық қамтамасыз ету, ГАЖ-дың жұмыс істеуін қамтамасыз ететін GIS пакеттерін білдіреді(GIS Arc View, GIS Idrisi). Технологиялық дамудың қазіргі деңгейінде ГАЖ-дың рөлі ақпарат жинау, өңдеу, сақтау және таратумен ғана шектелмейді. ГАЖ ғарыштық зерттеулер үшін табиғи, экономикалық, әлеуметтік процестер мен жағдайларды модельдеудің негізгі құралдарының бірі болды. Олардың байланысын, өзара әрекеттесуін қадағалайды, кеңістік пен уақыттың дамуын болжайды және оларды электронды карталар тілінде тиісті деңгейде жаңа сапалы және сандық ақпарат алуын көрсетеді.
Геоақпараттық жүйелердің ерекшеліктері:
-пайдаланушыға қолайлы кеңістіктік деректердің бейнеленуі кеңістіктік деректерді, сонымен қатар қабылдауға аса қолайлы үшөлшемді өлшеудегі деректерді картографиялау (картаға түсіру); ол сұраныстардың құрылымы мен олардың кезекті талдамасын жеңілдетеді.
-деректерді мекеме ішінде интеграциялау геоақпараттық жүйелер компанияның әртүрлі бөлімдерінде немесе тіпті бір аймақтағы мекеменің түрлі қызмет салаларында жинақталған деректерді біріктіреді. Жинақталған деректер мен олардың бірыңғай ақпараттық массивке интеграциясын ұжымды түрде пайдаланудың, едәуір бәсекелестік артықшылығы бар. Ол геоақпараттық жүйелерді пайдалану тиімділігін жоғарылатады.
-дәлелді шешімдерді қабылдау - кеңістіктік деректермен байланысты кез келген құбылыс туралы есеп беруді талдау және құру процесін автоматтандыру, шешімді қабылдау тәртібін жеделдету мен оның тиімділігін жоғарылатуға мүмкіндік береді.
-картаны құрудың қолайлы құралы геоақпараттық жүйелер, ғарыштық және аэрофототүсірім деректерінің мағынасын түсіндіруге (расшифровка) тиімді және белгілі бір жердің құрылып қойған жоспарларын, сызбанұсқаларын (схема), сызбаларын (чертеж) пайдаланады. ГАЖ картамен жұмыс істеу процесін автоматтандыра отырып, уақытша ресурстарды үнемдеп, жердің үшөлшемді моделін құрады.
1.1.2 Геоинформатиканың негізгі ұғымдарын анықтау және түсіндіру
Геоинформатиканы ғылым ретінде бірінші түсіндірулердің бірі : Геоинформатика - аймақтық немесе кеңістіктік-уақытша қамту туралы ақпараттарды автоматтандырылған түрде әртүрлі иерархиялық деңгейдегі өңдеуді білдіреді. Әрбір ғылым саласының өз тақырыбы және қолдану аясы бар. Геоинформатика география сияқты табиғи, қоғамдық және табиғи-әлеуметтік нысандарды зерттейді, бірақ, геоинформатиканың цифрлық ақпараттық моделін құрып зерттеу арқылы бірдей объектілерді, яғни геосистемаларды (геоинформатика пәні) анықтайды.
Геоинформатика көптеген ғылым салаларымен тығыз байланысты. Атап айтсақ, олар, география, информатика және ақпараттық технологиялар ғылымдарымен, картография, геоинформатика биология, география, геология, картография, информатика және басқа да ғылым салалары.
Геоинформатика геосистемалардағы кеңістіктік-уақыттық құбылыстарды жаңа ақпаратты және білім алу үшін деректерді жинау, жинақтау, беру, өңдеу және ұсыну қағидаларын, әдістерін және технологияларын зерттейді және әзірлейді. Геоинформатиканың негізгі ұғымдары кеңістіктік деректер және кеңістіктік объект болып табылады.
Кеңістіктік деректер арқылы географиялық объекттердің (немесе кеңістіктік нысанның) екі және үш өлшемді бейнесін алуға болады.
Сонымен қатар қазіргі уақытта табиғи байлықтарды игеу, экологиялық проблемаларды қорғауға көп көңіл бөлінуде. Осы сынды проблемаларды шешуде геоақпараттық жүйелерді қолдану тиімді әрі ыңғайлы болып келеді.[1]
1.1.3 ГАЖ-бен жүзеге асырылатын операциялар
1. Деректерді енгізу процесі геоақпараттық жүйелерде технологиялық циклдің мерзімін маңызды түрде қысқартатын автоматтандырылған сандық карталарды құру.
2. Деректерді басқару сатысында геоақпараттық жүйелер кеңістіктік пен атрибутивті деректерді әрі қарай талдау мен өңдеу үшін сақтайды.
3. Деректерге сұраныс пен талдау жасауда геоақпараттық жүйелер картада орналасқан объектілердің қасиеттері жөніндегі сұраныстарды орындайды. Мағлұматтарды алу немесе құбылыстарды болжау үшін көптеген параметрлерді салыстыра отырып, күрделі талдау процестерін автоматтандырады.
4. Деректерді көзбен шолуда (визуализация) деректердің қолайлы түрде берілуі, олардың талдану сапасы мен жылдамдығына тікелей әсер етеді. Объектілердің жағдайы жөніндегі есеп графиктер, диаграммалар, үшөлшемді бейне түрінде жасалуы мүмкін.
Геоақпараттық жүйелердің мүмкіндіктері әртүрлі қызмет салалары мен түрлі тапсырмаларды шешу үшін қолданылады. ГАЖ-ды пайдаланудың кейбір мысалдары келесідей. Олар:
oo пайдалы қазбаларды игеретін кәсіпорындарды жобалау, салу және қайта құру жұмыстары үшін инженерлік іздеу мен топографиялық-геодезиялық жұмыстар;
oo мұнай-газ және рудалы кенорындарын өңдеу кезінде пайдалы қазба қорларын тиімді алу үшін олардың сандық модельдерін құру және пайдалану;
oo минералды ресурстарды тиімді пайдалануды, жер қойнауы мен пайдалы қазбалардың қоршаған ортасын қорғауды қамтамасыз ету бойынша мониторингті зерттеу жұмыстары;
oo пайдалы қазба кенінің модельдерін жасау мен барлау нәтижелері бойынша сандық және сапалық құрылымдық көрсеткіштерді сипаттау үшін, геологиялық-маркшейдерлік деректерді өңдеуді автоматтандыру;
oo жерге орналастыру жұмыстарын жүргізу кезінде жерді бағалау мен есептеу үшін жоспарларды, сызбаларды құру;
oo кен орындарын жерасты және ашық тәсілдермен игеру кезіндегі технологиялық процестердің маркшейдерлік қамтамасыздандырылуы;
oo әртүрлі жол магистральдарының құрылысы кезіндегі барлық жұмыс түрлерінің геодезиялық қамтамасыздандырылуы;
oo тау-кен және мұнай-газ өндірістерінде геодинамикалық мониторинг жүргізу;
oo далада түсірілген геодезиялық деректер негізінде топографиялық пландарды құру;
oo геодезиялық өлшеу деректерін алғаш рет енгізу;
oo жердің сандық моделін өңдеу және құру;
oo векторлау жолымен әртүрлі бағыттағы карталарды құру;
oo карталарды жаңарту;
oo оперативті картаға түсіру;
oo карталарды редакциялау, жинақтау және басып шығару;
oo тақырыптық карталар мен атластарды жинау, т.б.
oo жерге орналастыру, жердің бас жоспары мен үшөлшемді моделін құру;
oo инженерлік геология және рельефті ұйымдастыру, т.б.
oo денсаулық сақтау (халықтың ауру деңгейін, халықтың жастықжыныстық құрылымын, денсаулық көрсеткіштерін қадағалау);
oo әлеуметтік қызмет көрсету;
oo жұмыспен қамтамасыз ету, т.б.;
oo білім беру (мектеп мекемелері желісін оңтайлау, аймақтағы талапкерлердің жоғарғы оқу орындарына (ЖОО) түсуін, ЖОО мониторингін, мамандар тапшылығын талдау, т.б.);
oo аумақтық және салалық жоспарлау;
oo қаланың жоспарлануы мен объектілерді жобалау;
oo инженерлік коммуникацияның, жер, қала құрылысының, ағаш отырғызу кадастрларын енгізу;
oo техногенді-экологиялық, т.б. төтенше жағдайларға болжам жасау
oo көлік ағындары мен қалалық көлік маршруттарын басқару;
oo экономикалық мониторинг желісін құру;
oo қаланың инженерлік-геологиялық аудандастырылуы сынды жұмыстар барысында қолданылады.[2]
1.2 Топографиялық пландарды жаңарту
Топографиялық план дегеніміз жергілікті жер учакесінің ірі масштабтағы ортогоналды проекцияда шектелген, қисық бөлігі ескерілмейтін жазықтықтағы картографиялық бейнесі болып табылады.
Пландар мен карталарда топографиялық ақпаратты алуда ең көп тараған түрлерінің бірі. Олардың мазмұны мақсатына, масштабына және жергілікті жердің топографиялық жағдайына байланысты болады. Мұндай шарттар ұзақ уақытқа тұрақты болмайды міндетті түрде өзгереді. Уақыт өте келе, олардың мазмұны ескіреді, сондықтан ағымдағы міндеттерді шешу үшін ескірген пландар жарамсыз болып табылады. Пландар мен карталарды жаңарту топографиялық ақпаратты жергілікті жердің қазіргі жағдайына сәйкес келтіру мақсатын көздейді, оны зерделеу топографиялық түсіріс жолымен жүргізіледі. Ерекшелігі ( түсіріс алдындағы) түсіріске өзгертілген элементтер ғана жатады. Өндіріс үшін түсіріс алдында топографиялық шарттардың өзгерістерін зерттеу қажет. Карталар мен пландарды жаңарту жаңа топографиялық түсіріспен салыстырғанда неғұрлым күрделі процесс болып табылады. Топографиялық ақпараттардың өзгеру себебін пландар мен карталарды жаңарту кезінде түсіндіреді. Карталардың ескіруі бірқатар заңдылықтарға байланысты.
Біріншіден, пландар мен карталардың ескіруі жергілікті жердің табиғи және жасанды өзгерістерінің нәтижесінен туындайды.
Екіншіден, жергілікті жердің топографиялық элементтері әр түрлі уақытта өзгеріп отырады. Ең алдымен ірі жер бедері элементтері мен гидрографиялық желі элементтері өзгеріске ұшырайды. Одан ұзағырақ топырақ және өсімдік жамылғысы элементтері сақталады. Жол желісі өте баяу өзгерсе, елді мекендерді түрлендіру тез жүріп отырады.
Үшіншіден, әр уақыт бойы мұндай өзгерістерге топографиялық элементтер ұшырайды.
Сол үшін, мысал ретінде ескі карталар мен қазіргі заманғы карталарды салыстыру арқылы көз жеткізуге болады. Бірқатар белгілері бойынша картада көрсетілген жер бетінің учаскесін анықтауға мүмкіндік бар.
Төртіншіден, топографиялық карталар мен пландардың ескіруі бір топографиялық элементті бейнелеу бөлігінің ескіргенін білдіреді, уақыт өте басқа да топографиялық элементтерді бейнелеу қажеттігіне байланысты. Бұл бедер өзгеруі кезінде топырақ және өсімдік жамылғысы, гидрографиялық және жол желілерінде де жүреді, себебі топографиялық элементтер бірыңғай органикалық байланысты кешенді құрайды.
Аумақты қарқынды игеру топографиялық элементтердің ескіру процесін жеделдетуге себеп болады.
Пландар мен карталар физикалық және моральдық ескіруге ұшырайды. Олардың тозуы, сақтау және пайдалану тәсіліне байланысты физикалық ескіру анықталады. Ғылыми-техникалық прогресске байланысты моральдық тозу туындайды. Топографиялық және картографиялық ақпараттарды жетілдіру жолдарын ұсыну, координаттар және биіктіктердің жаңа жүйеге көшуі, топографиялық шартты белгілердің ең үздік жүйесін қолдану, графикалық рәсімдеу және басқа да факторлар моральдық тозуына, тіпті бұрын құрылған карталар мен пландардың ескіруіне әкеліп соғады.
Пландар мен карталар кейбір мәселелерді шешу үшін ескірген болуы мүмкін және сол уақытта басқа да шешімдер үшін қолайлы болуы мүмкін. Олар жер беті учаскесінің ұсынылған шегінде ғана міндеттерді шешу үшін пайдаланылуы және сол уақытта жер беті учаскесінің алаңын көрсететін пландар мен карталардың жүйесі ескірген болуы мүмкін. Пландар мен карталардың ескіруі тез процестер болып саналады. Сондықтан, олардың сенімділік дәрежесін бағалаудың елеулі маңызы бар.
Мазмұнын зерделеу кезінде, ең алдымен топографиялық жоспарларын құру және пайдалану әдістерін, олардың мақсатын ескере кеткен жөн.
Барлық масштабтағы топографиялық пландарды жаңарту жергілікті жердің қазіргі уақыттағы жай-күйінің мазмұнына сәйкес келтіру үшін жүргізіледі.
План масштабтары 1: 5000, 1: 2000, 1: 1000, 1: 500 жергілікті жер жай-күйінің түзету жолы олардың түсіріс материалдары бойынша ағымдағы өзгерістері, жаңадан тұрғызылған құрылыстар мен ғимараттардың түсірістері, сондай-ақ далалық зерттеу материалдары мен ғарыштық суреттер негізінде пайдаланылады.
Жаңартылған планның дәлдігі мен толықтығы негізгі ережелерді, шартты белгілер мен осы ереженің талаптарын қанағаттандыруы тиіс.
Жергілікті жер бедерінің өзгеріс сипаты мен қарқындылығы жаңартылған план масштабы мен мақсатына, сондай - ақ топографиялық план жоспарының үздіксіз немесе мерзімді жүзеге асырылатын есептік өзгерістеріне байланысты.
Шаруашылық қызметі нәтижесінде бедер және жергілікті жердің контурлары айтарлықтай өзгереді және техникалық себептерге байланысты түпнұсқа жоспарын түзету мүмкін емес немесе экономикалық жағдайда орынсыз болады, мұндай жағдайда топографиялық түсіріс қайтадан жүргізіледі.[3]
1.2.1 Жаңарту жұмыстарының теориялық негізі мен түрлері
Еліміздің жекелеген аудандарын одан әрі қарқынды игеруде барлық ірі масштабта топографиялық картографиялау қажеттілігі туындайды.
Сонымен қатар, бүгінгі күнге дейін бұрын белгiленген пландар мен карталарды сақтау үшін үздіксіз жұмыстар жүргізілуде. Мұндай жұмыстарды орындау арқылы, пландар мен карталардың функционалдық тозуы ескертіледі және олардың ескіру процесін баяулатуға болады.
Геодезиялық, топографиялық және картографиялық жұмыстардың жиынтығы, жергілікті жерді пландар мен карталарда қазіргі жағдайымен сәйкес келтіру мақсатын көздейді, бұл жаңарту деп аталады.
Жаңа аумақтарды халық шаруашылық мәселелерін шешуде пайдалану оның топографиялық жағдайын анықтау кезінде қолданыстағы пландар мен карталарды жаңарту шектеледі.
Карталар мен пландарды жаңартуды үш кезеңге бөліп қарастыруға болады. Бірінші кезең немесе дайындық кезеңі, жұмыстардың көлемін анықтау, оларды өндіру кезіндегі әдістерін таңдау, техникалық және геодезиялық жұмыс жобасын жасау, топографиялық және картографиялық жұмыстар бағдарламасын және оларды орындау мәселелерін ұйымдастыру, пландар мен карталарды жаңарту қажеттілігін бағалау болып табылады. Екінші кезең немесе топографиялық кезең, жаңадан пайда болған топографиялық элементтерін қосу және жер бетінде сақталмаған объектілерін алып тастауды орындау болып табылады.
Жалпы алғанда, жаңа ақпараттық және электронды-есептеуіш техникамен автоматтандырылған жүйелерді пландар мен карталарды жаңартуда пайдалану топографиялық өндіріс жұмыстарының дәстүрлі әдістеріне негізделген, пландар мен карталарды жаңартудың әр түрлі технологиялық схемасы болуы мүмкін. Үшінші кезең немесе картографиялық кезең, пландар мен карталарды редакциялау, графикалық безендіру және оларды шығару, топографиялық негіз немесе арнайы карта құру, сандық карталарды әзірлеу тәсілдерін қабылдау, сақтау, жіберу, түрлендіру және топографиялық ақпараттарды беру болып табылады. Жаңартудың келтірілген үш кезеңі жеткілікті болып саналмайды. Бірінші кезеңде жер бетіндегі жаңадан пайда болған немесе алынып тасталған объектілер бірден анықталмайды. Бұл үшін арнайы топографиялық тексеру жұмыстарын жүргізу қажет. Ол жер үсті ( бағыттар бойынша, командалық биіктік немесе учаске бойынша) және көз мөлшерімен және перспективалық түсіріспен, аэровизуальды зарисовкамен (ұшақ немесе тікұшақ) және аэрофототүсіріспен немесе пландар мен карталарды жаңартудың екінші кезеңімен сәйкес келеді. Тәжірибенің үшінші кезеңі екіншімен тығыз қарым-қатынастығын көрсетеді. Жаңартуды кезең- кезеңімен орындау кезінде жаңадан құрылған пландар мен карталар функционалды тозуға ұшырайды. Сондықтан, инженерлік ізденіс процесі кезінде этапсыз немесе кешенді жаңартуға ұмтылады, әр түрлі түрдегі ( геодезиялық инженерлік, инженерлік геологиялық, инженерлі гидрологиялық және т.б) топографиялық және арнайы түсіріс ізденістерін түзету карталарды өздеріне біріктіреді. Көптеген жағдайларда, пландар мен карталар жаңарту үлкен ауқымда топографиялық зерттеуді өндірістегі топографиялық ізденістер және аэроәдістерді іске асыра отырып ұштастырады.
Пландар мен карталарды жаңартуда мұндай жағдай негізінен теориялық негіз ерекшелігін қажет етпейтін, топографиялық жұмыс ретінде қарастырылады. Карталардың тозу заңдылығы анықталмаған, және олардың сенімділігін құрастырушылардан гөрі тұтынушылар анықтайды. Пландар мен карталарды жаңарту топографиялық жұмыстардың ерекше бір түрі болып табылады, техникалық жүйелердің функционалдық тозуы мен тұтастай осы жүйелердің жұмыс істеу процесін қарастырып, теориялық негіздеуді топография және картография саласында ғана емес, сонымен қатар ғылыми білімнің басқада көптеген салаларынан іздеу керек. Пландар немесе картаның толық құндылығын топографиялық ақпараттың дәлдігі мен нақтылығы анықтайды, пландар мен карталардың жоғалып немесе бұрмалануы оның құндылығын төмендетеді. Мұндай план немесе карта жаңартуды қажет етеді. Қолданбалы ықтималдық теориясы бөлімінде қарастырылатын және ықтималдық теория қабылдайтын ақпараттық ғылым (информатика) статистикалық аспектілерінен тыс жаңарту мәселелерін шешу үшін ақпараттық теориясын қолдану.
Толық ақпарат теориясы негізгі үш бөлімнен тұрады. Бірінші, ақпараттық элементтер теориясына негізделген, абстрактілі ақпарат туралы түсінік талқыланады, оның түрлеріне материалдық-энергетикалық тасымалдағыштар, сигналдар, схемалар, ақпараттық метрика негізі жатады. Екінші бөлімде ақпаратты қабылдау, беру, қайта есептеу, сақтау, шығару және оны ұсыну ақпараттық процестердің теориясын қамтиды. Үшінші бөлім ақпараттық жүйелердің теориясы (құрылымы, сипаттамасы, синтез, функционалдау) қамтиды.
Пландар мен карталар жаңартуда, барлық осы бөлімдегі теориялық негізгі ақпараттарды пайдаланады. Олар топографиялық ақпарат элементтері теориясын алу мүмкіндігін береді, жергілікті жердің элементтерін ұйымдастыруға, топографиялық деректер өңдеу байқауға, қалыпқа келтіруге, топографиялық ақпараттың өзге де түрлерін жүзеге асыруға,қорытуға және байытуға сондай-ақ оны өлшеу жолдарын табуға мүмкіндік береді.
Сол сияқты, екінші бөлімде топографиялық түсіріс процестерін ұсыну, техникалық пайдалану, қартаю және жаңарту үлгілерін жасауға мүмкіндік береді және топографиялық ақпараттық процестердің теориясын анықтайды. Үшінші бөлімде негізінде топографиялық ақпараттық технологияларды дамыту үшін, топографиялық ақпараттық жүйелер теориясын дамытады.
Топографиялық ақпаратты жасау сигналды түрде келеді. Физикалық негіз болып, топографиялық жергілікті жер саналады. Олар тиісті аппаратпен қабылданады, кванттанады, яғни жекелеген элементтерге және топқа бір немесе басқа шартты белгілер жүйесіне кодталады және арнайы план болып табылатын физикалық модель түрінде ұсынылады. Белгілі мерзім ішінде, бұл модель бастапқы түпнұсқаға сəйкес келмеуі мүмкін, ол кезде моделдеу үрдісін қайталау қажеттігі туындайды. Қиындықтар болған жағдайда топографиялық түсірісті немесе моделдеу үрдісін дұрыстау, яғни арнайы планды жаңартуды жүзеге асыру қажет. Моделді түзету үшін декодтау қажет. Декоттауда бастапқы ақпарат көзіне өтеді және физикалық түпнұсқасымен салыстыру қажет. Егер қандай да бір ақпарат өзгерген болса, түпнұсқаға сәйкес келтіру қажет. Әрине, мұндай процес негіздемесі тек физикалық модельді анықтайтын дұрыс және бұрыс сигналдар қатынасының туындауынан шығады.
Мысалы, талқыланып отырған n сигналдар жүйесі арқылы қалыптасқан физикалық моделі деп есептейік. Тексеріс кезінде бұл дұрыс емес сигналдардың саны к (кn) екені анықталды. Бір сигналдың моделін алу үшін және тексеру үшін бірлік уақыт жұмсалса, жаңа моделін құруға 2n бірлік уақыт талап етеді, яғни жаңартуға (n+к) бірлік уақыт кетеді.
Демек, модельді жаңартуға көшу кезінде тиімді болып табылады
n+к2п (1)
немесе к п
Әрқашан бірінші шарт орындалса, арнайы пландардын рационалдық жаңаруы күмән тудырмайды. Негізінде, физикалық моделін құру үшін сигналдарды алу процесі жергілікті жермен салыстырғанда осы сигналдарды тану аса күрделі болып табылады. Бұл тану n уақыт бірліктеріне жұмсалады. Онда пландарды жаңартудың басқа түрі ұсынылады:
к n(1 -- n). (2)
Іс жүзінде, мәселе мұнда 1, жұмсалған уақыт шығындарын түзету дейін сигналдарын құрайды, және 2 теңдеу болады:
кn(1 -- n) немесе к n(1 -- n) . (3)
Бұл теңсіздіктер шамалас болады, себебі барлық сигналдар уақыт жұмсауда эквивалент болып табылады. Алайда, n 0,2 және 2 жалпы бағалау шарты нақты пландар түрінде жаңартылуы тиіс
к 0,4 n. (4)
Осылайша, арнайы пландарды жаңартылған кезде, түзетуідің 40% квантттау және кодталған сигналдарына жатады. Карталалар мен пландарды орынды уақытта жаңартуда маңызды шарт болып саналады.
Жалпы пландар немесе карталарды жаңартудың технологиялық схемасында, арнайы топографиялық ақпаратқа сүйенеді. Бастапқы процесс болып арнайы пландар немесе карталар қамтылған ақпарат жергілікті жермен сәйкес болып табылады. Жергілікті жермен қолданыстағы план салыстырылып, топографиялық тозу туралы ақпарат, камералдық және далалық әдістері логикалық заңдар негізінде пайдаланады.
Нәтижесінде жергілікті жерді қабылдау, план немесе картадан осы өзгерістерді беруді, топографиялық ақпаратты айырбастау және жаңартылған топографиялық өнім түрінде оны ұсыну өзгерту топографиялық элементтерін толық, егжей-тегжейлі және дәлдігін қамтамасыз ету нәтижесінде жаңарту әдісі анықталады. Мұндай схема автоматтандырылған арнайы пландарды жаңарту жүйелерінде сақталады.
Ақпараттық теориясы тұрғысынан топографиялық ақпарат топологияда ұсынылады. Көптеген іс-шаралар, бір өлшемдегі шамалар болып саналады.
Бұл жиынтық дискретті (есептік) немесе үздіксіз (сансыз) және геометриялық ұсынылған желісі болуы мүмкін. Екі мәндер арасындағы сәйкестік, екі өлшемді өріс оқиғасын білдіреді. Уақыт пен кеңістік сәйкес шамасы кешенді болып саналады және үш өлшемді өріс оқиғалардың ретінде көрсетіледі. Бұл ұғымдар ақпараттық құрылымдық формуласы арқылы кұрылған параметрленген ақпарат кезінде жүгінеді, яғни параметрлік ақпараттан топологиялық ақпаратқа көшу процесінде. Мұндай тәсіл автоматтандырылған жүйелері нақты жаңартылған пландарға тән.
Топографиялық ақпарат әртүрлі құрылымдық қайта құрылуларға ұшырайды. Теория мен практикада пландарды жаңартуда әр түрлі топографиялық ақпарат көздеріне сүйенеді. Топографиялық ерекшеліктерінің нақты болуы аналогтық нысанын және блок шу бар толық масштабты топографиялық ақпарат түрінде көрініс табады. Олар топографиялық объектілер жүйесінде келтірілсе, топографиялық шартты белгілер кестелерде көрсетіледі.
Мұндай нормаланған топографиялық ақпарат жалпы бірыңғай сипат алады. Топографиялық ақпаратқа бірқатар операторлар арқылы қол жеткізіледі, оның ішінде ауқымды операторларда бар.
Нормаланған топографиялық ақпарат ең алдымен кешенді түрде беріледі. Бұл кешенді ақпарат,сондай-ақ кестелерде көрсетілген топографиялық шартты белгілерді, сонымен қатар топографиялық объектілер мүмкіндіктерін қамтиды.
Содан кейін ақпаратты декомпонировать ету басталады немесе жеке нысандарға топтарға бөлу жүзеге асырылады. Мұның бәрі, топографиялық ақпараттың толықтылығы мен нақтылығын айқындайды.
Арнайы пландарда топографиялық ақпаратты кодтау ұсынылады, ол топографиялық шартты белгілер жүйесінде айқын байқалады.
Құрылымдық қайта құруына белгілі бір ережелер бойынша топографиялық ақпаратқа сәйкес қайта өзгерту жатады. Топорграфиялық ақпарат генерализациясы өндірістік топографиялық түсірісте, пландар мен карталарды жаңарту жоспарларын жасауда маңызды рөл атқарады.
Шектен көп топографиялық шарттар түсірісті орындау кезінде таңдалып, артықтары алынып тасталып отырады.
Одан әрі ақпараттың артықтығын алып тастау құрылымдық байыту кезінде жүзеге асырылады, оны ақпаратты кодтау кезінде жүргізеді. Топографиялық ақпараттың елеулі бөлігін негізге ала отырып, ақпаратты статистикалық байыту процесінде артықшылық жойылады. Ақпараттарды бөлу семантикалық байыту кезінде жалғасады, ол белгілі бір мақсаты бар жоспарды жасаумен аяқталады.
Арнаулы пландарды жаңарту оларды жергілікті жермен салыстырудан басталады, ол топографиялық ақпарат ағынының шексіз көзі болып табылады. Сондықтан процестің өзі оны байытуды қамтитын ақпараттың салыстырылуға қайта құрылуына байланысты.
Кейіннен топографиялық ақпаратты толықтыру үшін бұрынғы сызбасы қайталанады, бірақ оның жекелеген сатылары бар байланыстары неғұрлым күрделі болып келеді.
Пландар мен карталардың теориялық негіздерін жаңарту, бұрын айтылғандай сенімділік теориясына қатысты.
Оның сенімділігі топографиялық ақпаратты іздеу оңтайлылығын ұсыну және сенімділік критериилерін құру мағынасында , топографиялық ақпаратты статистикалық талдауда ақпаратты өлшеуді қамтитын математикалық бөлігі болып саналады. Сенімділік теориясының физикалық бөлігі пландар мен карталардың көрсету тәсілдерін және жергілікті жер өзгерістерін физика тұрғысынан қарау болып саналады. Инженерлік бөлігі пландар мен карталардың және олардың сенімділігін арттыру тәсілдерін есептеу әдістерін қамтиды, психологиялық бөлігі пландар мен карталарды пайдалану процесінде адам-карта-жер сенімділік жүйесін зерделейді.
Сенімсіз техникалық жүйелердің пайда болу себептері әр түрлі. Оларға бағдарламалардағы кемшіліктер және эксперименттік жұмыстардың көлемінде, жүйелердің күрделілігі, оларды құру және пайдалану әдістері, операторлардың қателері, сондай - ақ адам мүмкіндіктері, міндеттерді шұғыл шешу және мұндай шешім үшін шектелген ресурстар жатады. Пландар мен карталардың сенімсіз пайда болуы осы себептерді негіздейді. Қазіргі техникалық мүмкіндіктер топографиялық ақпарат сенімділігін айтарлықтай арттырып нақты перспективалар ашылуда.
Бұл құрумен арнайы кибернетикалық жүйелер байланысты. 5105 компаненттен тұратын карта. Ол түрлі жағдайларда пайдаланылады. Бұл жағдайлардан шығу үлкен экономикалық шығындарғы байланысты болуы мүмкін және адам өміріне қауіпті болып табылады. Сондықтан топографиялық жүйелерді әзірлеуде елеулі практикалық қызығушылық тудырады. Пландар мен карталарды жаңартудың теориялық негізіне топографиялық ақпарат теориясын қайта құру және осы ақпаратты түрлендіру теориясын жатқызуға болады, яғни қолданбалы кибернетиканың ерекше бөлімі болып саналады.
Пландар мен карталарды жаңарту оларды пайдалану сенімділігін арттыру үшін орындалады. Сондықтан пландар мен карталарды пайдалану теориясына және теориялық негізге қатысты жаңартады. Құрылатын техникалық жүйелер сенімділігін арттыру үлкен халық шаруашылықтық мәселе болып табылады, бірақ олардың сенімділігі пайдалану процесінде ғана алынады. Сонымен қатар, пландар мен карталарды құру міндеті және оларды заманауи деңгейде қолдау шешіледі. Пландар мен карталарды жаңарту пайдалану тәсілдерін ескере отырып және арнайы техникалық құралдар мен жүргізіледі. Пландар мен карталардың пайдалану тәсілдерін әзірлеу кезеңінде олардың сенімділігін бағалау үшін әр түрлі критерийлерді пайдаланады. Пландар мен карталарды жаңартуда технологиялық схемаларды әзірлеу кезінде математикалық әдіс операцияларды зерттеуді қолдану қажеттілігі туындайды (оңтайландыру теориясын) мысалы, сызықтық және сызықтық емес , динамикалық және стахостикалық бағдарламалау.
Сондықтан, теориялық негіздеуді жаңартудың кең ауқымды математикалық бөлігі бар.
Инженерлік ізденістерді орындауда, жобалауда, инженерлік құрылыстарды салуда және қолдануда топографиялық негіз құрылады. Мұндай жағдайда бұрын орындалған топографиялық түсіріс нәтижелері (жалпы және мамандандырылғын) қолданылады. Алынған топографиялық негіз инженерлік мақсаттарды шешуге байланысты жанартылуы қажет, мұндай жаңартулар инженерлі- топографиялық деп аталады. Ол арнайы технологиялық схема бойынша жүзеге асырылады, себебі топографиялық негіз тек қана топографиялық мазмұннан ғана тұрмайды, онда қажетіне қарай инженерлі-геологиялық, гидрогеологиялық, геологиялық және басқа да ақпараттар бейнеленеді.
Топографиялық негіз стандартты масштабта құрылады, бірақ ол масштаб жалпы масштабқа немесе арнайы топографиялық түсіріс масштабымен сәйкес келмеуі мүмкін. Ол түсіріс масштабымен салыстырғанда одан ірі болуы мүмкін.
Топографиялық негіз әдетте барлық учаскелерде егжей-тегжейлі және бірдей болып табылмайды. Инженерлі топографиялық жаңартуды жүзеге асырудың әр түрлі әдістері бар. Оның ішінде ең маңыздысы геодезиялық тірек пункттерімен немесе жергілікті жердегі қандай да бір нысандармен байланыстыру болып келеді. Құрылыста қосымша топометриялық түсіріс және әр түрлі өлшем жұмыстары жүргізіледі. Ірі масштабты топографиялық пландарды жаңартуды бірнеше түрлерге бөлуге болады. 1-суретте топографиялық планды жаңартудың технологиялық нұсқасы көрсетілген.
Топографиялық
пландарды жаңарту жжшгекккккжажаңарту
Жүйелік
Бірреттік
Үздіксіз
Кезеңдік
жол-жөнекей
жедел
Жалпы
Арнайы
Инженерлі-
топографиялық
1-сурет-Топографиялық пландарды жаңартудың технологиялық нұсқалары
Қандай да бір аумақтың инженерлік түрлендіру мақсаттарының шешілуіне байланысты пландарды қолдануларына қарай ірі масштабты топографиялық пландарды жаңарту бір реттік немесе жүйелілік бола алады. Бір реттік және жүйелілік жаңартуда жалпы және арнайы топографиялық пландар жатады. Ол жалпы және арнайы, сонымен қатар инженерлі-топографиялық болады.
Топографиялық пландарды бір реттік жаңарту жедел болуы мүмкін, жалпы немесе арнайы топографиялық пландарды құрастырумен аяқтау, топографиялық пландардың өз бетінше түрлерін көрсететін, ең бастысы топографиялық негізді нақтылауға әкелетін және топографиялық пландарды пайдалану процесінде жүзеге асатын жол-жөнекей болуыда мүмкін.
Әдетте топографиялық пландарды бір реттік жаңарту мемлекеттік геодезиялық қызметтердің әртүрлі бөлімшелерінде орындалады және жалпы болып табылады.
Бірреттік жаңарту мамандандырылған ізденістерде, құрылыстық және эксплуатациялық ұйымдарда пайдалануда жүргізілуі мүмкін, мұндай жағдайда ол көбіне мамандандырылған болып келеді.
Топографиялық пландардың жүйелік жаңаруы аймақтық геодезиялық қызметтермен жүргізіледі. Ол қалалардың, ірі құрылыстардың, өндірістік кәсіпорындар, тау-кен өнеркәсібінің қызметінің қажеттіліктері үшін қолданылады.
Топографиялық пландардың жүйелік жаңаруы, әр кезде әртүрлі уақыт кезеңінде, инженерлік шаралардың басталуы мен аяқталуында және инженерлік ғимаратттардың құрылыстарымен, олардың эксплутациясымен, тау жұмыстарының орындалуымен жалғаспалы, үздіксіз және т.б. болатын, кезеңдерімен ерекшеленеді.
Топографиялық пландардың жүйелік жаңаруы жалпы немесе мамандандырылған болуы мүмкін. Топографиялық пландардың кезеңдік жаңаруы үшін мемлекеттік геодезиялық қызмет ұйымдары тартылады. Топографиялық пландарды жаңартуда тарату біртіндеп сәйкесінше технологиялық сызбаларды таңдауда және әртүрлі ақпараттық техникаларды қолдануда әсер етеді. Ұйымдастырылған немесе неғұрлым күрделі топографиялық пландарды үздіксіз жаңарту жұмыстарында автоматтандырылған ақпараттық жүйені қолдануды талап етеді.[4]
1.2.2 Топографиялық пландарды жаңартудың әдістері мен тәсілдері
Камеральды жаңарту топографиялық план нәтижесінде қалыптасқан, өндірістік топографиялық түсірістерді жинақталғаннан кейін, әртүрлі топографиялық, картографиялық және басқа да мәліметтерді қолдануға негізделген. Далалық жаңарту геодезиялық және топографиялық жұмыстар нәтижесінде топографиялық пландарды толықтыру мен түзету болып табылады. Алғашқы екі тәсілдің рациональды бірігуінен камеральды-далалық жаңартулар пайда болады. Топографиялық пландарда жаңартудың келтірілген тәсілдерін бөлу далалық зерттеу үнемі камеральды жаңартумен жалғаспалы болғандықтан азды-көпті шарты болып келеді. Камеральды жұмыстар далалық жаңартулар кезіңінен кейін жүргізіледі. Өндірістік тәсілдердің атауы камеральды және далалық жұмыстардың қатынасында ескертіліп көрсетіледі.
Камеральды жаңарту жалпы, мамандандырылған және инженерлі-топографиялық болып бөлінуі мүмкін. Ұсақ масштабты топографиялық картографиялауда ол басым болып келеді және аэрофототүсіріс мәліметтерінде (аэрофототүсірістер, фотосызбалар және фотопландар) кеңінен қолдануға негізделеді. Аэроәдістер немесе ғарыштық суреттер ірі масштабты топографиялық картографиялауда, топографиялық пландарды жаңарту кезінде кеңінен қолданылады.
Бірақ, оларды пайдаланудың шектік жағдайы қатарына, мысалы кішігірім корректировка көлемімен кіші мөлшердегі аумақта экономикалық тиімділіктің төмендеуі, таңбаланған жұмыстарды орындаудың қажеттілігі, қалалық ұйымдардағы фотограмметриялық базалардың болмауы және т.б жатады.
Сонымен қатар, аэроәдістері салыстырмалы үлкен көлемдегі далалық жұмыстармен жалғасады: аэрофототүсірістерді жоспарлы дайындау, биіктіктік дайындықтан, дешифрлеуден, жабық контурлерді және жер бедерін түсіруден, геодезиялық негіздердің пункттерін таңбалау және жер асты коммуникациясынан шығудан тұрады. Сондықтан ірі масштабты пландарды жаңарту кезінде аэротүсірістерді қолдану кезінде жер беті тәсілдерін қолдануды қарастырмайды.
Топографиялық пландарды камеральды жаңарту кезінде пайдаланылады: құрылыс жұмыстары мен құрылысты эксплуатациялау өндірісі кезінде жүзеге асатын, ағымдық өзгерістердің топографиялық түсірісі, жасаушы және салынған құрылыстарда атқарушы түсіріс, сонымен қатар инженерлік ізденістер мен түгендеу түсірістерінде қолданады.
Камеральды жаңартудың технологиялық схемасы әртүрлі болып келеді. Бұл біріншіден, жергілікті жердің қазіргі жағдайына сәйкес топографиялық пландарды бағалаудың әртүрлі тәсілдерімен, екіншіден, жаңартудың әртүрлі тәсілдерінен туған.
Топографиялық пландардың камеральды жаңартылуы толық немесе тегіс болып бөлінеді, тұтас топографиялық пландарды бірен-саран немесе ішінара қамтитын және оларда бейнеленген нысандар қатарына қатысты болады.
Бұл тәсілдердің әрқайсысы тура жаңаруға, осыған сәйкес жоқ болған нысандардың шектелуі, жаңалары енгізіліп және өзгерген элементтердің түзетілуі жатады және жанама жаңаруға - тек тура жаңартулардың пайда болуын жүзеге асыратын қолда бар мәліметтерді қолдану кезінде ғана емес, осы немесе басқа да уақыт аралығында жергілікті жердің өзгеруі туралы көрсететін мәліметтерді қолдану жатады.
Бұған қоса, топографиялық пландардың жанама жаңартылуы төмендегідей болып бөлінеді: бір элементтің кескінделуі жағдайды өзгерту шектетілуде немесе басқа элементтің пайда болған жағдайда, топографиялық элементтер арасындағы танымал логикалық байланыстарға негізделген, логикалық-функциональдық; салыстырмалы аз белгісіздік, осы принциптерге негізделген, корреляциялық; осы анықсыздық ұлғайған кезде, гипотетикалық болып бөлінеді. Топографиялық пландардың камеральдық жаңартуы алдын-ала қарастыратын далалық зерттеулерде болуы мүмкін.
Топографиялық пландарды далалық жаңарту аэротүсірістер және жер беті тәсілдерімен орындалуы мүмкін.
Бірінші жағдайда, барлаушылық немесе аэровизуальды, ол жергілікті жерді және жергілікті жердің топографиялық планын көзбен шолып салыстыру үшін ұшақ немесе тікұшақты қолданады, аэрофототопографиялық барлық ұшу түсірістері, геодезиялық, фотограмметриялық, топографиялық және картографиялық жұмыстар циклінің өндіріс жолымен жүзеге асады және табиғи ресурстарды зерттеу немесе инженерлік ізденістердің аэротәсілдерін қосатын, кешендік жұмыстарды құрайтын кешендік болуы мүмкін.
Екінші жағдайда, далалық жаңартулар келесідей болып бөлінеді, жер бетін фототеодолитті түсірістер немесе мензулалық түсірістерді қолдануға негізделген топографиялық; тахеометриялық түсіріс кезінде қолданылатын топометрлік; өлшеу жұмыстарының өндірісімен шектелетін, өлшеулік болып бөлінеді.
Екі жағдайда да далалық жаңартулар жалпы, мамандандырылған және инженерлі-топографиялыққа қатысты.
Топографиялық пландардың далалық жаңартулары жаппай (толық) және таңдаулы (ішінара) болып бөлінеді.
Жаппай жаңарту, жүйелі тор бойынша жүзеге асатын квадраттық, тор сызық болып және алдын-ала таңдалған бағыттар бойынша орындалатын біріктірілген жол желісіне және белгілі бір нысанға бірлескен бағыттық болып бөлінеді.
Практикалық камеральды жаңарту, камеральды жұмыстар көлемі топографиялық пландардың жаңаруының барлық көлемінің 60 %-нан кем болмаған кезінде есептелінеді. Далалық жаңартуға барлық жұмыстардың көлемі 40% дай болған кезде ғана қарастырылады. Егер далалық және камеральдық жұмыстардың көлемі еңбек өнімділігі жағынан бірдей болса, онда топографиялық пландардың камеральды-далалық жаңартулары туралы айтылады.
Жаңарту тәсілдерін таңдау далалық және камеральдық жұмыстардың көлеміне байланысты. Бұл сызба, топографиялық пландардың жаңартуының барлық әдістерін қамтымайды, дегенмен қашан және қандай техникалық тәсіл қолдану керектігін бақылауға мүмкіндік бере алады. Егер келтірілген сызбаны, топографиялық пландардың бір реттік және жүйелік жаңартуларының әртүрлі түрлерімен байланысты қарастыратын болса, онда технологиялық процесстердің жіктелуінің қиындығына оңай көз жеткізуге болады. Дегенмен де, барлық жағдайда ең бастапқысы болып, жергілікті жердің қазіргі жағдайының топографиялық планымен сәйкестігін бағалау болып есептеледі. Бұл бағалау топографиялық пландар жаңартулары немесе жаңа топографиялық түсірістер өндірісінің қажеттілігін, сонымен қатар топографиялық және картографиялық жұмыстарды орындаудың технологиялық сызбасын таңдауда және топографиялық планның техникалық пайдалану тәсілін анықтауда шешім қабылдайды.
Топографиялық пландардың ескіруі физикалық және ақпараттық болып бөлінеді. Физикалық ескіру, топографиялық план дайындалған материалдардың ескіру процесін: қағаздардың сарғаюы, суреттердің "күңгірттенуі" және т.б. тудырады. Топографиялық пландарды тез ескіруден сақтайтын әртүрлі тәсілдер бар: оларға сәйкес материалдарды таңдау, топографиялық пландарды сақтау үшін қолайлы жағдай қалыптастыру, оның пайдалану жүйесін өңдеу және т.б жатады.
Соңғы жылдары, топографиялық пландарды пайдалану мен сақтауда ГАЖ қолдануға негізделген әртүрлі әдістерін табанды түрде енгізуде. Ақпараттық тозуға негізгі назар баса аударылған. Топографиялық план жергілікті жердің топографиялық шарттары туралы ақпаратты анықтайды. Бұл шарттар уақыт өте өзгереді және топографиялық планда көрсетілген топографиялық ақпарат шындыққа жанаспайтын болады. Топографиялық пландардағы пайдалану, салыстыру және тиісті шарттарын жасау қолданылған ақпараттық тозуы олардан физикалық түрде алда болады. Сондықтан, топографиялық пландарды жаңарту үшін ақпаратты тасымалдаушы ретінде ескі топографиялық пландарды пайдалануға болады. Топографиялық планның әрбір ақпараттық жаңарту кезінде, топографиялық ақпараттың жаңа тасымалдаушысын қалыптастыру ең тиімдісі болып есептеледі. Бұл жағдай, жалпы және мамандандырылған топографиялық пландар, топографиялық негіздер және топографиялық карталар жағдайында бірдей болып табылмайтын, топографиялық пландардың техникалық пайдалану мәселелерін шешу кезінде талқыланады.
Берілген пікірлерді қорытындылап қарайтын болсақ, теориялық және практикалық қатынаста топографиялық пландарды жаңартуды олардың техникалық пайдалану мәселелерінен тыс қарастыруға болмайды. Дегенмен, геодезиялық білім аясында мұндай мәселелер өңделуде.
Топографиялық және картографиялық өндіріс жұмыстарының сызбасы нұсқаулық шеңберінде қаралады. Мысалы, өз бетінше мамандандырылған топографиялық түсірістер нәтижесінде ғана емес, жалпы топографиялық пландарға қосымша және өзгертулерменде арнайы топографиялық пландар құрастырылады. Топографиялық пландардың жаңартулары жалпы және мамандандырылған, әртүрлі болып көрінеді. Әсіресе инженерлік-топографиялық жаңарту тәсілдері әртүрлі болып келеді, демек бұл процеспен инженерлі-топографиялық түсірісте байланысты болады деген сөз.
Топографиялық пландардың бір реттік жаңарту кезінде әрқашан топографиялық ақпараттың ескі тасымалдаушысын сақтауға тырысады. Дегенмен, жылдам жаңарту кезінде жаңа топографиялық план дайындалады. Топографиялық план жол-жөнекей жаңарту кезінде түзетіліп отырады. Егер жүйелік жаңарту жүргізілетін болса, онда физикалық тозу кезеңдік жаңарту кезінде есептеледі және жаңа топографиялық план қалыптасуымен аяқталады. Үздіксіз жаңарту кезінде бұрынғы топографиялық план міндетті түрде сақталынып қалады.
Әрбір топографиялық планның құндылығы, топографиялық планда бар ақпараттың мәніне байланысты анықталады. Уақыт өте келе топографиялық планның тек физикалық және ақпараттық тозуы ғана емес, сонымен қатар моральды тозуыда көрініс табады. Моральдық тозудың екі түрін ажыратып көрсетуге болады. Біріншісі ғылыми - техникалық прогреске негізделген. Уақыт өзгерісіне байланысты өндірістік топографиялық жұмыстар жетілдірілуде және ұқсас топографиялық пландарды құрудың құны азаяды. Осыған байланысты топографиялық планды жаңартуға байланысты топографиялық және картографиялық жұмыстардың құныда азая түседі. Алайда мұндай процесс құнның азаюы пропорциональды болмайды. Жаңа топографиялық планды құру әдістері мен құралдарын автоматтандыру, жөндеуді автоматтандыруға қарағанда жылдам жүреді. Моральды тозу ең алдымен қайталап түсіру және жаңарту кезінде ақпараттық тозу мерзімінің бірдей болуына, тенденцияның төмендеуіне әкеледі.
Жаңа топографиялық пландарды құру жалпы және арнайы пландардың параллельді қалыптасуын үздіксіз жаңартуға жүзеге асырады. Моральды тозуды болдырмау үшін топографиялық пландар ақпараттық тозулар болмаған кезде де қайта қалыптастырады, мысалы, бастапқы пункттердің геодезиялық координаттары жүйелерінің түрлік өзгеруі, cыртқы рамка мазмұны мен оны безендіру, сонымен қатар топографиялық шартты белгілерді өзгерту болып табылады.
Жалпы айтқанда екінші ретті моральды тозуды болдырмау, өндірістік түсірістердің қосымша шығындарына және пландардың жаңартылуына әкеледі, алайда пландар мен карталардың ақпараттық тозуының мерзімін сәл жоғарылатады.
Пландардың жаңартылу мазмұнының толықтығы мен нақтылығы негізгі ережесін, шартты белгілер мен негізгі нұсқаулық талаптары қанағаттандыруы керек.
Торлық
Маршруттық
Жалпы
Нысандық
Таңдаулы
Планды жаңарту
Далалық
Камералдық жаңарту
Предварительные
Топографиялық
Аэровизуальды
Тура
Топометрикалық
Аэрофотографиялық
Нақты
Өлшеу
Жанама
Кешенді
Гипотетикалық
Коррелациялық
Логикалық-функционалды
Камералды-далалық
2- сурет-Пландар мен карталарды жаңарту әдістері
Жаңартылатын пландардың масштабы мен мәні өзгеруі жергілікті жердің қарқындылығы мен сипатына байланысты, сонымен қатар топографиялық пландардың мерзімдік немесе үздіксіз жаңартылулары жүзеге асады.Пландар мен карталардың жаңартылу әдісі 2-суретте көрсетілген.
Шаруашылық әрекеті нәтижесінде жер бедері мен жергілікті жердің контуры өзгерген және планның түпнұсқасына түзетулер енгізілген учаскелерде, техникалық себептерге байланысты топографиялық түсірістер қайта жүргізіледі.
Пландарды жаңартуды келесі әдістермен жүзеге асыруға болады:
1) жаңадан тұрғызылған объектілерді далалық зерттеу және аэрофототүсіріс мәліметтерімен немесе ғарыштық түсіріс материалдарының жоспары бойынша камералдық түзету.
Жақын арада орындалған ірі масштабтағы топографиялық түсірістер учаскелерді жаңартуда осы түсіріс мәліметтері бойынша орындалады;
2) топографиялық түсірістердің жер беті тәсілдері бойынша түзетулері.
Аэрофототүсіріс немесе ғарыштық түсірістер бойынша олардың мазмұнының камеральды түзетулері 1:2000 масштабтағы пландарды жаңартудың негізгі әдістері болып табылады. Аэрофототопографиялық түсіріс 1 : 5000 және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz