Ою ойған сызу да сызады



Пән: Мәдениеттану
Жұмыс түрі:  Курстық жұмыс
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:   
I. Негізгі бөлім
1.1Киіз үй және оның құрылысы
Қазақстан даласын көшпелі өмір кешкен тайпалар көшіп-қону өміріне сай келетін киіз үйді ойлап тапты. Киіз үй- өзінің даму жолында ұзақ әрі қиын қозғалушы үй формасынан қазіргі заманға сай түріне дейінгі кезеңнен өтті. Қазақтың киіз үйі басқа киіз үйлерден (түрік, монғол) ерекше. Киіз үй ағаш, киіз бөліктерінен, бау-шудан тұрады. Үйдің ағаш саймандары төрт бөліктен: кереге, уық, шаңырақ, есіктен тұрады. Кереге - киіз үйдің дөңгелек қабырғасын құрайтын, бірнеше жиналмалы бөліктен тұратын зат. Әрбір жеке бөлігі қанат деп аталады. Уық-шаңырақ пен керегенің арасына дәнекер болып тұратын иінді шыбық ағаштар.
Шаңырақ-киіз үйдің төбесі. Үйдің көлеміне қарай шаңырақтың диаметрі екі жарым метрден бес метрге дейін болады. Шаңырақ иінінің бүйірінің астына қарай уықтың ұшы кіріп тұратын көздері болады. Шаңырақтың дөңгелек иінінің ортасынан жартылай томпайып келген кергіш ағаштар салынады. Бұл ағаштарды күлдіреуіш деп атайды. Сықырлауық - киіз үйдің ағаш есігі. Бұл есік екі жармалы болып келеді. Киіз үйдің жамылғысы үш бөліктен тұрады: туырлық үзік және түндік. Туырлық- үйдің кереге бөлігін айнала жауып тұратын төртбұрышты ұзын киіз. Уықтардың үстін жауып тұратын трапеция тәрізді киіз жамылғыны үзік деп атайды. Ол екеу болады. Шаңырақты жауып тұратын төртбұрышты шағын киізді түндік (түңлік) деп атайды. Киіз үйдің бау-шуына: желбау, аяқбау, аспа бау, әр түрлі таңғыштар, бау-басқұрлар жатады. Үйдің қақ ортасында ошақ тұрады.
1.2 Әшекей бұйымдары, жиһаз-жабдықтары
Ежелгі қазақ халқы әшекейлі бұйымдарды көп пайдаланған. Киімнің көрнекі материалы зергерлік бұйымдар болып табылады. Оларды жасағанда алтын, күміс, және бағалы тастарды пайдаланған. Қазақ зергерлері негізінен, әйелдердің сәндік әшекей заттарын (сырға, білезік, жүзік, сақина, шашбау, т.б.) әсем жасай білген.
Зергерлік заттарда жан-жануарларға байланысты мифтік ұғымдағы өрнек түрлері (қошқармүйіз, түйетабан, таңдай), өсімдік тектес (жапырақша, гүл, сабақша), үйлесімді өрнектер (ырғақ, сағақтау, айқас), геометриялық өрнектер кездеседі.
Зергерлік өнердің туындылары жауға-айбар, жақынға- мақтаныш, аруға-ажар, жігітке-жігер беретін болғандықтан, батырлардың ерлігіне, ақындардың тапқырлығына, жүйріктердің бәйгесіне сыйға тартылатын болған. Әшекей заттарды жасауда зергерлер ұсталықтың құйма ою, салу, шекпе, көшірме, зерлеу, иректеу түрлерін қолданған. Олар басқа, шашқа, мойынға, көкірекке, қолға тағуға арналып жасалады. Шашқа арналған әшекейлерге шашбау мен шолпы жатады. Қазақ қыздары моншақ тақпайтын. Оның орнына күмістен өрнектеп жасалған әшекейлі бойтұмар тақты. Омырауға тағылатын алқалар мен қолға арналған білезіктер және сақиналар кең тараған. Сақинаны әйелдер де, ерлер де тақты.
Киіз үйдің ішкі жабдықтары күнделікті тұрмыста қолданатын үй керек-жарағы болып қана қоймай, өнер шығармашылығы болып табылады. Сыйлы орын-төр, төрдің сол жағы үй иелерінің демалатын орны. Төрдің артында жүкяқтың үстінде сандықтар мен бума заттар, ал оның жан-жағында киім мен бас киімдер ілінетін адалбақан орналасады. Киіз үйдің ішінде Қазақстанның кез-келген жеріне танымал ағаш жиһаз (төсек, жүкаяқ, кебеже және т.б) заттары болады.
1.3 Қазақ халқының ұлттық қолөнері
Қазақ халқының ғасырлар бойғы қалыптасқан ұлттық мәдениетінің, материалдық қазынасының қомақты бөлігі - ұлттық қолөнері. Қазақтың қолөнері де өзінің төлтума бітім-қасиетімен, көркемдік мән-мағынасымен ерекшеленеді, қолөнер үлгілері тек эстетикалық мұра ғана емес, сонымен бірге халықтың белгілі бір тарихи кезеңдегі таным-түсінігі, өмір-салты, сұлулық туралы талғамынан хабар береді.
Өнер ескерткіштері ұсталық, зергерлік, ағаш және тоқыма өнерінде көрініс алған. Қолөнершілер, негізінен, жазғы және қысқы тұрғын үй жиһаздарын, ат әбзелдері, киімдер, яғни, үйге қажетті затар жасаған. Кеңінен тарағаны- жүннен жіп иіру, тері илеу, тоқыма тоқу, сүйектен және ағаштан ою, зергерлік өнер, т.б. Әсіресе, түкті заттарды тоқу ерекше орын алды; киіз басу, киіз үй жапқыштарын жасау, текемет, түсті алаша, сырмақ, тұскиіз, ою-өрнек бұйымдарды тігу.
Шиге тоқыма жіптердің көмегімен белгілі бір өрнек немесе сурет салу да кең тараған. Теріні ашыған сүтке салып жібітіп, оны қолмен илеп, тон, етік тігуге арналған терілерді табиғи бояулармен бояған. Кілемдер көлденең станокта, өрмекте жүннен иіріліп, түрлі-түсті боялған жіптерден тоқылған. Кілемдердің бірнеше түрлері болған. Түксіз кілемдер жерге төселіп, түкті кілемдер керегеге ілініп, үйдің көркін кіргізген. Кілем тоқумен қатар аяққап, қоржын, сандық қоржын және т.б. жасау тығыз байланысты. Бұл заттар кілем тоқитын станокқа ұқсас, бірақ көлемі кіші құралда тоқылған.
1.4 Ағаштан жасалған бұйымдар.
Қазақ тұрмысында ертеден-ақ ағаш ұсталығы жақсы дамыған. Ағаш ұсталары киіз үйдің сүйегін, арба, қайқыбас төсек, кебеже, жүкаяқ, сандық, үстел жасаған. Ер қосатын ершілер де ағаш ұстасы болған. Сонымен қатар ағаш шеберлері тұрмысқа қажетті астау, ағаш табақ, тегене, ожау, ағаш шелек, көнек, піспек, күбі, саптыаяқ, т.б. заттар жасаған.
Ағаш ұсталығында пайдаланылатын негізгі құралдар: балта, шот, балға, қашау, үскі, бұрғы.
Қазақ ағаш өнерінің ең бір кең тараған түрі-ершілік өнері. Ерді қайың, үйеңкі, қара мойыл сияқты мықты ағаштарды таңдаған. Бұл ағаштардың түбірі (томары) қатты болады. Ерге арналып қиылған ағаш мұқият кептіріледі. Қазақ ері, әдетте, бес бөліктен тұрады: алдыңғы қасы, артқы қасы, екі қаптал ағаштары және белдік ағашы (бел ағаш).
II. Ұлттық бұйымдар
2.1 Ұлттық ою-өрнек түрлері.
Қазақтың ою-өрнектерінің түрлері де, атаулары да көп. Бұл жерде 360-қа тарта түрлері қарастырылады. Ою-өрнек өнері ғасырлар бойы қазақ халқының бейнелеу өнерінің жеке түрі боп келеді. Үй ішінің тұрмысына қажетті заттарды, ұлттық киімдерді, бұйымдарды әшекейлеудегі негізгі мәнерлі өнер әдісі -- ою-өрнек элементтерін меңгеру болып табылады. Ою-өрнек сөзі өзінің нағыз мәнін толығымен аша алмайды, оның заңдылықтары тек өнерде ғана емес, табиғатта, ғылымда, техникада болғандықтан өрнектің мәнін өлшемсіз кең түрде ашуға болады. Жалпы, өрнек атауының мағынасына қарай мынадай топтарға жіктеуге болар еді.
Ою-өрнек түрлері төрт топқа бөлінеді:
1.Өсімдік тектес ою-өрнектер.
2.Жануар тектес ою-өрнектер.
3.Геометриялық фигуралар тектес ою-өрнектер.
4.Ғарыш әлеміне байланысты ою-өрнектер.
Қазақтың ою-өрнегін салып, қиып үйренбей қолданбалы өнерді игеру мүмкін емес. Сондықтан оюды өзіміз ойып үйренуіміз керек. Халқымызда Өз үйінде ою оймаған адам, кісі үйінде сызу сызады- деген мақал бар. Осы мақалдың өзі ою оймаған кісінің өзге өнерді де игере алмайтындығын көрсетеді. Енді ою-өрнек, шеберлік, өнер туралы мақал-мәтелдерге тоқталсақ
1.Өнер сыры - өрнекте.
2.Ою ойғанның ойы ұшқыр.
3.Ою ойған сызу да сызады.
4.Үлгісі көптің өрнегі көп,
Өрнегі көптің ермегі көп.
5.Өнерсізден құт қашады.
1) Ою-өрнек дегеніміз - сөзіміз латын тілінен алынған орнамент мағынасы сәндеу, әсемдеу.
2) Композиция дегеніміз - өрнекті бұйымның бетіне реттеп орналастыру.
Мысалы: көлемі шағын бұйымға ірі өрнек салмайды.
3) Симметрия дегеніміз - ою-өрнектің екі жағының тең болуы. Мысалы: кітаптың екі бетіндей.
4) Колорит дегеніміз - ою-өрнектің бояу түрлерінің ою-өрнектің бір-бірімен үйлесіп, жарасым табуы. Мысалы: қара түсті қызыл, ақ, сары түстердің ашуы.
5) Ритм дегеніміз - ою-өрнекте бір элементтің қайталанып келуі
Ай, күн, жұлдыздарға (космогониялық) - көк әлеміне байланысты өрнектер. Оларға ай, айшық, жұлдызша, күн нұры, күн көзі, күн сәулесі, шыққан, батқан күн, ай-таң, ай-гүл, ай таңба, түнгі ай, жұлдыз, аққан жұлдыз, үркер секілді жұлдыздар жатады.
Малға, малдың денесіне, ізіне байланысты өрнектер. Бұл оюдың негізін қошқармүйіз өрнегі қалайды. Өркеш, түйе табан, түйе мойын, қошқар мүйіз, арқар мүйіз, қырық мүйіз, қос мүйіз, сыңар мүйіз т.б.
Аңға байланысты өрнектер: Бөріқұлақ, түлкібас, бөрікөз, иттабан т.б.
Құрт-құмырсқаларға байланысты өрнектер: алақұрт, жылан, құмырсқа, көбелек, шыбынқанат, тышқан із.
Құстарға байланысты өрнектер: құсқанат, қазтабан, қазмойын, құсмойын, құс тұмсық, қарға тұяқ т.б.
Өсімдік бейнелі өрнектер: арпабас, үш, бес.алты, сегіз, он екі жапырақты гүлдер, гүл, жетігүл, жауқазын, жапырақ, шытырман т.б.
Қару-құралдарға байланысты өрнектер: балта, ебелек, өрім-өрмек, өткерме, шарбақ, түйме, безгек, нөр, ожау, қармақ, қайнар, желі т.б.
Геометриялық ою-өрнектер: қос тұмарша, балдақ, омыртқа, ирек, тарақ, қаңқа, қос дөңгелек және т.б.
Ою-өрнек - ісі тым ерте заманнан бастап-ақ қолөнерінің барлық түріне бірдей ортақ әсемдеп әшекейлеудің негізі болып келді. Ою деген сөзбен өрнек деген сөздің мағынасы бір. Бұл сөздің ұғымында бір нәрсені ойып, кесіп алып жасау немесе екі затты оя кесіп қиюластырып жасау, бір нәрсенің бетіне ойып бедер түсіру деген мағына жатады. Ал өрнек дегеніміз әр түрлі ою, бедер, бейненің, күйдіріп, жалатып, бояп, батырып, қалыптап істеген көркемдік түрлердің, әшекейлердің ортаң атауы іспеттес. Сондықтан көбінесе ою-өрнек деп қосарланып айтыла береді.
Ертедегі қазақ оюларын мазмұны жағынан іріктесек, негізінен 3 түрлі ұғымды бейнелейді. Олар: біріншіден, мал өсіру мен аңшылықты, екіншіден, жер-су, көшіп-қону көріністерін, үшіншіден, күнделікті өмірде кездесетін әр түрлі заттардың сыртқы бейнесін береді. Шеберлер іске беріліп, жұмыс әдісіне төселе келе өздерінің көрген ою-үлгілерін жатқа жасап, оюға өз бетімен жаңа түрлер енгізу дәрежесіне жетті. Халық мұндай адамдарды оюшы деп атады. Әрбір елде, әрбір руда атағы шыққан таңдаулы оюшылар болды. Ондайлар өз өнерінің тамаша үлгісін өзінің руына, маңайындағы елдерге таратып отырды. Осыдан келіп әр түрлі ою-өрнектерде, киімдер мен кілемдерде, сырмақтар мен кестелерде және т. с. с. арғын үлгісі, керей үлгісі немесе ұлы жүздің үлгісі, орта жүздің үлгісі, кіші жүздің үлгісі деген мәнерлер пайда болды. Осы ою-өрнектердің көп қолданылатындарына, сондықтан да халық шеберлерінің көпшілігіне белгілі атауларының кейбір түрлеріне әдейі тоқтап өтейік.
Біздің ата -- бабамыз қолөнерімен айналысқан, сол өнерді жетілдіріп, ұрпағына мұра етіп қалдырып отырған. Барлық жасалған қолөнер заттарын табиғатпен байланыстырып ою -- өрнектермен безендірген. Ою -- өрнек деген сөзіміз латын тілінен алынған, "Орнамент" (әшекей) деген ұғымды білдіреді. Мағынасы сәндеу, әсемдеу деген сөзден шыққан. Ұлттық киімнің негізгі сәндеушісі - ою -- өрнек. Халқымыздың ұлттық киім түрлері өте көп. Олар өзінің көз тартарлық әсемділігімен, ою -- өрнегімен, сәнділігімен осы кезеңге дейін жоғары бағаланады. Олардың кейбірулерін күнделікті киіп жүрсе, енді біреулерін мереке -- мейрамдарда, ойын -- сауық, той -- думандарда киеді. Қазақ әйелдерінің ұлттық киім түрлеріне көйлек, кимешек, сәукеле, камзол т. б жатады. Оларды әр - түрлі ою -- өрнек түрлерімен сәндейді. Ер адамдар мен әйелдердің бас киімдері де сәнділігімен ерекшеленеді. Оны барқыт сияқты материалдардан тігіп, жиегіне әр -- түрлі ою -- өрнектермен көмкереді. Қазақ ұлттық ою -- өрнегінің бірнеше ондаған ғасырлық тарихы бар. Атадан балаға, ұрпақтан ұрпаққа мұра болып, үнемі қолданыста болып, дамып келе жатқан өнер түрі. Қазақ халқының тұрмысында ағаштан жасалған заттар өте көлемді. Жазы -- қысы пайдалануға келетін ағаш уықты, киіз туырлықты киіз үй киіз бен ағаштың өте күрделі үйлесінен тұрады. Тігуге де, жинауға да, алып жүруге де өте қолайлы осы мүлікте ою -- өрнек қолданылмайтын бөлшек жоқтың қасы. Ою -- өрнекті жақсы саналы жасау үшін алдымен пайдаланатын материалды дұрыс таңдай білу қажет, оның ою -- ырғағы мен мөлшерін, яғни оюдың заттың бетіне түсуі мен орналасуын нақты жобалау қажет. Оюдың жақсы шығуы оюшының ой ұшқырлығында, шеберлігі мен оюдың ретін келтіріп үйлестіре білуінде. Ою -- өрнектің қандай түрі болса да, ол - адам ойының жемісі. Ою -- өрнек бір -- бірімен қабысып, жымдасып, ескен арқандай бірігіп тұруы керек. Ара жігі бадырайып, үйлеспей, олпы -- солпы болса, ою өзінің сәнін, сұлулығын, үйлесімін тіпті мазмұнын жоғалтуы мүмкін.
Қазақ ою -- өрнегі қошқар мүйіз түрінен бастау алатындықтан қандай ою түрін жасағанда да осы ою түрі басты көрініс табуы қажет. Басы қошқар мүйіз оюынан бастау алған өрнек дами келе неше алуан түрге еніп, ара жігі әр түрлі ою -- өрнектермен толыға келе, үлкен күрделі ою түрі шығады. Ою тасы қошқар мүйіз бастаған өрнек түрлері бір -- біріне үйлесе сән бере келе бірігіп, жымдасып, байланыс пен сәндік тауып жасалатын ою түрін әрлендіре түседі. Табиғаттағы әсем гүл шоғырындай ою -- өрнекте өз шеберін тапса, жарасып, құлпырып, көз тартып, көзге қуаныш, көңілге жылылық, ортаға әсемдік, сұлулық шашып тұрары анық. Біздің ата -- бабаларымыз осындай өнер түрін өзінің шырқау шыңына жеткізе білген.
Менің түсінігімде ою -- өрнек дегеніміз - дәлдік, есеп, теңдік, теңеу, үйлесім, жарасым, сәндік, көркемдік, сәйкестік, тазалық, нәзіктік, сүйкімділік, парасаттылық, жылылық, сұлулық, ойлылық, ақылдылық, зеректік, көңіл -- күйдің жақсылылығы, шабыт береді, ептілікке, іскерлікке, шеберлікке, икемділікке, дәлдікке баулиды, тәрбиелейді. Өнерге деген махаббат, сұлулыққа деген ғашықтық, құштарлық жинағы. Ою ойған адамның жүрегі жылы, нәзік болады.
Қазақ ою-өрнектерінің түрлері де, атаулары да көп. Ою-өрнек қазақ халқы қолөнерінің кең тараған түрі болып табылады және тұрмыс тіршілігенде кеңінен қолданылып, ежелгі заманнан ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан өнер түрінің бірі. Қазақ халқының ою-өрнек өнері сонау тас дәуірінен бастау алады. Жазу, сызу жоқ ерте заманда адам өз ойын тасқа, сүйекке, ағашқа ойып-қашап түсірген. Бір кезде тасқа, сүйекке, ағашқа түсірілген ою-таңбалар келе-келе әр түрлі бұйымдарға түсіріле бастады.
Қазақ даласында оюлар әр түрлі үлгіде дамыған. Еліміздің әрбір аймағының өзінің стильдік ерекшеліктері және үлгілері болған. Соған қарамастан, барлық оюлардың бастапқы элементінің негізі- "мүйіз" тектес ою-өрнектер болып саналады. Өйткені барлық жаңа элементтер соның негізінде жасалып, тек атаулары ғана өзгеріп отырған.
2.2 Ою-өрнектердің түрлері
МҮЙІЗ -- қазақ оюының ең көне мәнері. Ою-өрнектің бұл элементі мүйізді мегзеуден шыққан. Мұйіз ою-өрнек кейде ұсақ, кейде ірі болып келеді. Ұсақ түрлері ағаш, сүйек, мүйіз сияқты нәзік қолөнер саласында қолданады. Ірі түрлері сырмақ, текемет, алаша, кілем, сәулет өнерінде сан түрлі мәнерде қолданылады. Мүйіз элементтері аймүйіз, қосмүйіз, сыңармүйіз, сынықмүйіз, қырықмүйіз, маралмүйіз, еркешмүйіз, қошқармүйіз т.б. түрлерге бөлінеді. Мүйіз өрнегі үй жиһаздарында (кілем, сырмақ, текемет, алаша, көрпе, түскиіз, шымши), тұрмыстық заттарда (саба, шанаш, күбі, оқшантай, торсық, сандық т.б.), сондай-ақ қару-жарақтарда (қынап, оқшантай, торсық, садақ), киім-кешек, ат әбзелдерінде (ертоқым, айыл) қолданылады, жалпы бұл элементтің қолданбайтын жері жоқ десе де болады.
ҚОСМҮЙІЗ ою-өрнегі қойдың, ешкінің, сиырдың екі мүйізін ғана бейнелейді және кейде ырғақ, кейде ілмек деп аталатын оюларды қосмүйіз дейді. Үй жиһаздары мен тұрмыстық заттарды, киім-кешек, қару-жарақтарды безендіру үшін пайдаланатын қой, ешкі, сиыр, бұғы, марал сияқты жануарлардың қос мүйізін бейнелейтін ою-өрнек.
Қазіргі кезде қосмүйіз ою-өрнегін сәукелеге, айыр қалпақтың төбесіне, шетіне, қамзолдың алдыңғы жағына, етіктің қонышына салады.
АРҚАРМҮЙІЗ деп аталатын ою-өрнек қойдың мүйізін бейнелейтін оюдың түрі. Бұл элемент қошқармүйізге өте ұқсас, бірақ, оған қарағанда шиыршықтанып, тармағы одан көбірек болып келеді (кілем, тұскиіз, сыр- мақ, кесте, киім-кешек пен үй жиһаздарында кездеседі).
ҚОШҚАРМҮЙІЗ ою-өрнегі қойдың төбесі мен екі жаққа иіріле түскен мүйіз бейнесінде келіп, оның қолтық тұсынан қоидың құлағын долбарлайтын тағы бір шолақ мүйіз тәрізді екі буын шығып тұрады. Одан байқаған адамға қошқардың тұмсық бейнесі аңғарылады. Текемет, сырмак, басқұр, алаша, кілем, былғары, сүйек, ағаш, зергерлік бұйымдардың барлық түрлерінде кездеседі. Киізден жасалған бұйымдарда бұл ою түсті шүберектермен ойылып, құрақ, яғни аппликациялық өрнек түрінде де тігіледі.
ҚЫРЫҚМҮЙІЗ ою-өрнегі біріне-бірі жалғаса, тармақтала қосылған, кеп мүйізден құралған ою-өрнектің бір түрі. Ол көбінесе дөңгелек не төртбұрыш ішінде бейнеленеді, кейде бұтақтың ағашы тәрізді тармақталып, жайылып бейнеленеді. Бір-бірімен қосылған бірнеше тармақты көп мүйізді оюлардан құралады. (Тұскиіз, тон, кежім, сырмақ, текемет, архитектура сәулет өнерінде молырақ кездеседі).

СЫНЫҚМҮЙІЗ морт сынған тік төртбұрыш жасап, төрт рет ішке қарай иіледі. Бұл ою-өрнек кілемдерді, шилерді, басқұр мен алашаларды, сондай-ақ әр түрлі қалталарды безендіру үшін пайдаланылады, ал сырт көрінісі малдың сынған мүйізіне ұқсайды.
ӨРКЕШ ою-өрнегі түйенің қос өркешін бейнелейді. Сырмақ, текемет, тұскиіздерге салынатын ою-өрнек композициясында көбірек кездесетін элемент. Қазақ оюында мал мен аңның қос мүйізін, түйенің қос өркешін, биенің қос емшегін бейнелеу тек симметриялық тепе-теңдік үшін ғана емес, сонымен қатар береке-бірліктің, көбеюдің символын білдіреді.
ШЫНЫГҮЛ ою-өрнегі гүлді тұспалдап тұрады. Бұл өрнек төртайшық, итемшек оюларына ұқсас келеді. Шыныгүл ою-өрнегі айға, мүйізге, жапыраққа ұқсас элементтерден құралған. Екі мүйіздің қайырылған екі ұшына жапырақ қондырылған, сол жапырақтар бірнеше рет сатыланып қайталанылып отырады.
ГҮЛ ою-өрнегі гүл өсімдігінің барлық түрлерін тұспалдап тұрады. Бұл өрнектің түрі үш жапырақты ою-өрнектен басталып, он екі жапырақты ою-өрнекке дейін қолөнер бұйымдарында кездеседі. Кесте тоқуда және киім-кешектердің жағасына, қалтасына, жиектеріне салады.
ШЫТЫРМАН ою-өрнегі көп жапырақты есімдік пен көп тармақты мүйіз және геометриялық фигуралар аралас келетін күрделі өрнек. Мұндай өрнектер заттардың бетіне көп тармақ болып желіленіп келуі бүтін бір сюжетті (жайлау, орман, жазық дала, кең сахара) мегзеп жасалады.
ТҮЙЕТАБАН ою-өрнегі түйенің басқан ізін долбарлайтын күрделі ою-өрнек. Ол кейде қарта, қарға, қызылайыр ою-өрнегіне ұқсайды. Қатар тұрған S тәрізді екі сызық қатарласып қосылмайды, түйенің табанына ұқсас екі жарты сопақша дөңгеленіп келетін ою. Түйетабан деп аталатын көп гүлді, үлпек басты тікені бар есімдік ол да түйенің табанына ұқсас екі жарты, оны кей жерлерде табақ өрнегі деп атайды.
СЫҢАРӨКЕШ ою-өрнегі сыңармүйіз оюында айтылғандай, мүйіздің бір сыңары етіктің басына ұқсап, қайқиып, қайталанып, шексіздікке ұласа береді. Бұл өрнек негізінен қошқармүйіз элементінен жасалады.
БАЛДАҚ ою-өрнегі бүркіт ұстаған қолдың білегіне киіліп тұратын жоғары басы балдақ сияқты жарты шығыр формасында келеді. Балдақ өрнегі бір-бірімен қосыла, шеңберге ілмелене келіп, күрделі өрнек түзейді. Бұл өрнек киіз бұйымдарын әшекейлеуде, кесте тігуде, зат бетіне оюлы бедер салуда қолданылады.
ҚАРМАҚ ою-өрнегі кәдімгі балық аулайтын қармақтың ілмегін тұспалдайды. Қармақ өрнегінде екі-үш, кейде одан да көп тармақ болады, оны кейде зәкір таңба деп те атайды.
ТАРАҚ үлгідегі өрнек күнделікті тұрмыста пайдаланылып жүрген шаш тарайтын тараққа ұқсайды. Бұл өрнек нақышына келтіріліп алаша, басқұрларда қолданылады және тараққа ұқсас бірнеше жуан жолақтардан тұрады.
ҚОСАЛҚА ою-өрнегі әшекейлі тізілген мойынға салатын моншаққа ұқсас болып келеді. Қазақ оюларының ішіндегі ең көп тараған оюдың түрі. Өте шебер келісім тауып құрастырылған қосалқа оюлары бір тұтас композиция өрнек жүйесін жасайды. Ою-өрнек алқаның, сырғаның, жүзіктің көзіне салынып, кебінесе зергерлік бұйымдарда қолданылады.
СУ ӨРНЕГІ деп әрбір өрнекті беліп тұрған жолақты айтады. Су өрнегі екі қатар сызық аралығында ирек сызық арқылы дөңгелек, төртбұрыш бейнелерді жасайды. Бұл ою-өрнекті бессаусақ, кейде бесгүл деп те атайды.
АЛАША, АЛАМЫШ ою-өрнектері жарыса жасалған көп түрлі-түсті жолақтардан құралады. Кейде сол жолақтардың ішінде геометриялық фигуралар тектес не мүйіз өрнектерінің желілі түрлерінен құралған түрлі-түсті оюлар болады. Бұл аламыш өрнегі шахмат тақтасының алаша сызығы сияқты жарыса салынған қысқа, кейде ұзын сызықтардан тұрады. Бұл өрнек ши орауда, терме бауларда, кілем, алаша, сүйек өрнектерінде кездеседі.
АЙЫР ою-өрнегі. Ашатұяқ, айыр-түяқ өрнегі кейде айыр өрнегі деп те аталады. Пішен ашалайтын айыр құралға ұқсас болып келеді.
БОТАКӨЗ ою-өрнегі әшекейлі композициясының ортасына салынатын немесе бірнеше қайталанып келіп, шетін көмкеретін жиектеме түзейтін ою. Сырт пішіні ботаның көзіндей дөңгеленген ромбыға ұқсайтын геометриялық ою-өрнек. Бұл орамалдың шетін көмкеретін жиектеме түзейді.
ҚАҢҚА ою-өрнегі тоқыма бұйымдарында қолданылады. Малдың қурап қалған сүйегін тұспалдайды. Алаша, басқүр, бау, т.б. тоқыма бұйымдар негізіндегі өрнек ретінде салынады.
ОМЫРТҚА ою-өрнегін кестелерден, өрме шилерден, сүйек пен ағаштан жасалған бұйымдардан жиі көреміз. Бұл өрнек түрі омыртқаның түрін тұспалдайды, ол әр түрлі үйлесімде түрленіп, ою композиңиясының ортасына және жиегіне қолданылады.
ЖІЛІНШІК ою-өрнегі малдың жілік сүйектерінің негізінде туған атау. Жіліншік өрнегі қатар екі сызық бейнесінен құралатын буынды өрнек (алаша, киіз, тысқап, баулар, басқұрларды безендіруге қолданылады).
ТІС ою-өрнегі малдың, аңның тісіне ұқсас, аққара түсті шақпақтан құралатын, шахмат тақтасына ұқсас ою-өрнек. Кесте тігуде бұрыштарын қарама-қарсы түйістіріп отыратын тік сынық сирек тігістердің өрнегінде қолданылады. Мұны тіс, иттіс деп те атай береді.
ТАҢДАЙ ою-өрнегі малдың таңдайының бедерін бейнелеуден шыққан, диагональ тәрізді өрнек. Бұл өрнек ағаш, мұйіз, сүйек заттарының шетіне, киімдердің жағасына, кимешектің жақтауына салынады. Таңдай өрнегі басқа түркі тектес халықтарда да кездеседі.
БӨРІКӨЗ ою-өрнегі бөрінің көзін, қасқырдың басын, құлағын, сондай-ақ бөріқұлак деп аталатын жапырақты бейнелейді
ИТҚҰЙРЫҚ ою-өрнегінің сырт көрінісі иттің қайқайып тұрған құйрығына ұқсас, көбінесе мұны сүйек пен ағаштан жасалған бұйымдардың (киіз үй есігі мен ағаш төсектің) бетін бедерлеу үшін, киіз бұйымдарды әшекейлеу үшін қолданады.
ТҮЛКІБАС ою-өрнегі мысықтың, түлкінің бас бейнесін тұспалдайтын, сопақша дөңгелектерден, алмұрт бейнелерінен құралады. Бұл ою-өрнек сүйекке, ағашқа, шиге, кестенің шетіне салынады. Сондықтан бұйымдарды сүйектен әшекейлегенде сүйекпен ойып түлкібас өрнегін түсіреді.
ЖЫЛАН, жыланбас ою-өрнегі балалардың тақия-сына көз тимесін деп тағатын, жыланның бас сүйегіне ұқсас ою-өрнек. Бұл ою-өрнек жыланның бейнесін тұспалдап тұрады.
ҚҰСҚАНАТ ою-өрнегі мүйіз оюымен не шахмат шақпақтарыньң ізімен бейнеленген құстың қанаты тәріздес ою-өрнек. Ал бұйымдарда көп қолданылатын бұл ою қанатын жайып, ұшып келе жатқан құсты тұспалдайды. Қазіргі кезде құсқанаты ою-өрнегін басқа өрнектермен аралас колдана береді.
ҚҰСМОЙЫН ою-өрнегі құстың мойнын тұспалдаудан туған.Бұлар көбінесе мүйіз мәнерімен жасалады. Ол иіле келген доғал тармақты мүйіздерден, ромбтардан, сызықтардан құралады. Құс атына байланысты өрнектердің бәрі қолөнер үлгілерінің барлық түрлеріне тән.
ҚҰСТҰМСЫҚ бұл өрнек құстың тұмсығын тұспалдаудан туған. Құстұмсық тармақты мүйіздер мен сызықтардан құралады. Ою-өрнекті қиғанда ортасындағы сызықтың ұшының басы құстың тұмсығына ұқсас қиылады. Құстұмсық жүзік немесе топсалы сәлемдеме ретінде, жүзігі туыстар арасында дәнекер қызметін атқарған.
Тұрмысқа шыққан қызынан орамалға түйілген құстұмсық жүзік келсе, ата-анасы қуанып кершілерін шақырған. Құс бейнесі халық түсінігінде азаттықтың белгісі. Жүзікке қарап ата-анасы қызының ұзатылған жерінің жақсы екендігін біледі.
ҚАЗТАБАН ою-ернегі Маңғыстаудағы құл пытастарды өрнектеуде көп қолда- нылған, қаздың табанын тұспалдаған күрделі S элементтерінен тұрады. Бұл оюдың S үлгімен бейнеленетін ботамойын оюынан айырмашылығы екі қатар орналасқан SS екі қаздың бейнесін тұспалдайды. Қаздың басы, мойны анық байқалып тұрады.
ШЕТ ОЮ ою-өрнегін шексіздікке ұластыра ою деп те атайды. Берілген өрнектің бір элементі шексіз қайтапана береді.Шетою е с і кт і ң жақтауына, текемет, сырмақ, кебеже, киімкешек, ыдыс-аяқтың жиегіне сапынатын ою-өрнектер.
ИРЕК, ИРЕКСУ өрнектері кейде түзу сызықтардың сынықтары, кейде доғал сынықтардың ұштасуы арқылы жасалады. Ондай сызықтар бірнеше қатар сызықтар түрінде қатарласа келеді. Ирек, ирексу өрнегінің жасалуы кейде бір иректің іші екінші ирекке қарсы келіп төртбұрыштар мен сағатбау, саты тәріздес өрнектер жүйесін түзейді.
Бұл өрнектер: бешпент, қамзол, шапан, тақияның жиегіне орнатылады. Зергерлік бұйымдарда: сақина, білезік, қапсырма, алқалардың жиегінде және ши, сырмақ, кебеже, жүкаяқ, табақ ернеулерінде, әдіп тігісте көбірек кездеседі.
ҚОС ДӨҢГЕЛЕК ою-өрнегі мал таңбасына ұқсайды. Қос дөңгелек өрнегімен негізінен киіз бұйымдарын, текеметтерді, сырмақтарды әшекейлейді.
ТҰМАРША ою-өрнегі үшбұрыш үлгілес болып келеді. Үш гүл, үшбұрыш -- осындай тұмарлар тіл-көздөн сақтау үшін адамдарға ғана емөс, үй жануарларына бойтұмар ретінде де тағылады. Кілем бұйымдарының жиегін, киіз, кілем, текеметтің орта тұсын кәмкеруде кездеседі
ҚОСТҰМАРША ою-өрнегі төбесінен түйістірілген екі тұмарша үшбұрыш өрнегі қосылады да, екі геометриялық үшбұрыш жасайды. Бұл өрнектің түрі тұмарша өрнегі секілді тіл-көздөн сақтау дегенді білдірмейді, тек эстетикалық тұрғыдан өшекей ретінде қолданылады.
БАҒАНӨРНЕК қора төбесінің арқалығын астына тіреп тұратын діңгек ағаш. Осы ағаш секілді ою-өрнөк салынатын заттың, бұйымның ортасына келтіріледі, оны негіз қылып алып, жан-жағын басқа өрнектермен бейнелейді. Бұл өрнек асадал, кебежелердің аяқтарында, қырларында, айна қойғыштың шетінде, піспек саптардың жоғарғы жақ басында, адалбақанның бойында жиі ұшырайды және текеметтің орта тұсын көмкеруде кездеседі.
2.3 Өрнектердің түстері мен бояулары
Қолөнерде пайдаланылатын бояуларды шеберлер өздері қолдан жасап алатын оларға әр түрлі қоспаларды қосып. Бұрын табиғатта жиі кездесетін және сол күйінде пайдалануға жарай беретін ақ, сары, көк, қызыл және қара топырақтар, түрлі түсті жосалар (сары, көк, қызыл) ағашты, теріні, қайысты бояуға жұмсалған. Сол сияқты малдың қанын, қара бауырын, көк бауырын да бояу ретінде пайдаланған. Көк тікеннің бүрі, мойыл, долана, қарақат, бүлдірген, итмұрын және тағы басқа да осылар тәрізді түрлі жемістердің шырыны да даяр тұрған бояу десе болғандай еді. Халық шеберлері шие жемістерін, әр түрлі өсімдіктерді, олардың қабықтары мен тамырларын қайнатып бояу жасау әдісін көп қолданған. Мысалы, талдың, теректің, қарағайдың, еменнің, алма, анар, жүзім және өрік ағаштарының қабықтарынан қызыл, сары, күрең, қошқыл түсті бояулар қайнатңан. Қына (жер қынасы, тас бетінің қынасы) томарбояу дейтін қурай мен тобылғының тамырларын қайнатып та бояу жасаған.
Қабықтарды күздігүні жинап қол диірменге тартып не келіге түйіп ұнтақтап қайнатады. Шеберлер, қайнауына қарай, бояуынан арылған ұнтақтарды сүзіп алып тастап, қалған сұйықты одан әрі қайната беру арқылы оны қоюландырған, кейде порошок түріне келтірген. Мұндай қайнатынды бояуға ашудас, мұсатыр, тотияйын, тұз, қарағайдың шайырын қосатын. Сол сияқты қара күйе, ыс, құрым, өріктің, жаңғақтың сүйектері мен бидайдың, арпаның күйіктерінен де бояу жасаған. Бұларды бірімен-бірін қоспалау арқылы әр түсті бояулар жасалады. Бояулар сіңімді әрі оңбас үшін ермен, көкпек, итсигек, қара жусан сияқты ащы шөптердің тұндырмасын, құрттың сарысуын, кейде май қосатын болған.
2.4 Қазақи композициялардан жасалған ғимараттар
Орда (резиденция)
Жалпы мағлұмат
Статусы - құрылысы аяқталған
Түрі - ҚР Президентінің резиденциясы
Орналасуы - Қазақстан, Астана
Құрылысы басталды - 2001 жылы
Құрылысы аяқлалды - 2004 жылы
Биіктігі - 80 метр
Техникалық сипаттамасы
Қабаттың саны - 7
Ғимараттың ішкі ауданы - 36,720 м кв.
Дизайны мен құрылымы
Соғушы Mabetex Group
Ақ Орда резиденциясы -- Қазақстан Республикасы ПрезидентініңРезиденциясы. Астана қаласы Есілдің сол жағалауындағы жаңа әкімшілік орталығының аумағында 2001 ж. қыркүйек айында салына бастады. Ғимараттың жалпы көлемі 36 720 m2. Қазақстан Республикасы Президентінің Ақ ордасының ресми тұсаукесері 2004 ж.желтоқсанның 24 күні өтті. Ғимарат қазіргі заманғы құрылыстың ең таңдаулы әдістерін қолдана отырып, монолит құйматастан салынған. Шатырсүмбіні қоса есептегендегі ғимараттың биіктігі 80 м. Қасбеттің қаптамасы қалыңдығы 20 -- 40 см. болатын итальян мәрмәрынан жасалған. Ғимарат жер бетінде 5 және жер астындағы 2 қабаттан тұрады, оның ішінде жер бетіндегі 1-қабаттың биіктігі 10 м., қалған қабаттардың биіктігі 5 м. Жертөле қабаттарында техникалық қызмет, ас үй, асхана және гараж орналасқан.
Бірінші қабатта жалпы ауданы 1800 м2 құрайтын, еденіне гранит төселген салтанатты хол орналасқан.
Екінші қабатта қызметтік орынжайлар орналасқан.
Үшінші қабатта:
· киіз үйге ұқсатып жасалған, мәрмәр және гранит таспен өңделген Шығыс залы;
· сыйлықтар мен сенім грамоталарын тапсыру залы;
· екіжақты кездесулерге арналған Алтын зал;
· камин залы;
· қызметтік орынжайлар мен мәжіліс залдары орналасқан.
Төртінші қабатта:
· қызметтік орынжайлар мен мәжіліс залдары;
· Саммиттің Үлкен залы;
· кітапхана;
· кіші Шығыс залы орналасқан.
Барлық залдар ерекше мәнермен әрленген, люстралар мен жиһаз бар. Едендерге түрлі сортты мәрмәр, гранит тастары және көркем паркет төселген.
Резиденцияны салу барысында әлемдік ірі өндірушілердің озық инженерлік құрал-жабдықтары пайдаланылған.
Бәйтерек(монументі)
Бәйтерек - Астанадағы архитектуралық құрылыс кешені, сәулет өнерініңбірегей туындысы. Елорданың ең көрнекті ғимараттарының бірі.
Жалпы мағлұмат
Орналасуы - Қазақстан, Астана
Құрылысы басталды - 30 тамыз 2002 жылы
Биіктігі
Антеннаның төбесі - 105 метр
Шатыры - 97 метр
Техникалық сипаттамасы
Лифтілер - 2
Дизайны мен құрылымы
Сәулетшісі - Норман Фостер
Инженер-құрылысшы - М.Вахштейн
Техникалық сипаттамасы
Металлдан,әйнекпенбетоннан жасалған бұл терек сәулеттік мағынасы жағынан да, жасалуы жағынан да бірегей: биіктігі 105 метрлік металл құрамасынан, салмағы 1000 тоннадан жоғары бес жүзге жуық қададан тұрады. Есіл өзенінің сол жағалауында бой көтерген зәулім Бәйтеректің биіктігі 97 м (Астана қаласының елорда статусына ие болған жылға байланысты таңдалған), диаметрі 27 м; негізгі есікке бастайтын әшекейлі темірбетон саты жер бетінен 4,8 м жоғары орналасқан. Әлемде бірінші рет диаметрі 22 метрлік және салмағы 300 тоннадан тұратын күннің түсуіне қарай

1-сурет. Ақ Орданың ішкі көрінісі
Түсін өзгертетін хамелеон әйнегінен жасалынған шар биіктігі жағынан рекордқа (әлемдегі ең үлкен шардың ең биіке көтерілуі бойынша) ие болды. Бәйтерек нысаны үш бөліктен тұрады; жер асты бөлігі ұлттың тамыр жаюы, ал одан кейінгілері өркендеу кезеңдерінің нышандарын білдіреді. Ең жоғарғы жағында Аялы алақан композициясы орын тепкен; оған қол табы тигенде шиыршық түрінде жарық ағып түсіп, сәуле алақанға құйылады және Қазақстанның мемлекеттік әнұраны ойналады. Одан әрі қосымша түріндегі композиция өз негізінен бөлініп, жер бетіне қалықтап тұрғандай әсерге бөлейді. Ұшар басында алтын шар орналасқан. Арнайы шынылармен әйнектелген Бәйтерек күмбезінің салмағы 70 т, ал алтын шардың үстіңгі ауданы 1553 м². Осынау ғаламат шардың панорамалық залынан Астананыңкешегі және бүгінгі сәулеті - ескі және жаңа көрінісін тамашалауға болады. Алтын шар мен ғимараттың негізгі кіре берісі бір-бірімен оқпан деп аталатын салмағы 695 т металл құралыммен байланысып, жалғасқан. Бәйтерек кешенінде келушілердің демалып, асықпай отырып төңірегін көруге мүмкіндік беретін дәмханасы да бар. Астананың орталығында көкке бой созып тұрған Бәйтерек - қазіргі Қазақстанның нышан-символы, қазақ халқының қайта өрлеуі мен түлеуінің, мемлекеттілігінің, биіктік пен тереңдіктің, кеңдіктің белгісі, дархандықтың көрінісі іспетті. Ол елорданың халық көп баратын жерінің бірі.
Монументтің авторлары. Бәйтерек кешенін жобалаушы архитекторлар тобы А.Рүстембеков (топ жетекшісі), С.Базарбаев пен Ж.Айтбалаев, инженер-конструкторы М.Вахштейн, интерьер дизайншысы А.Оспанов; сондай-ақ оның жобасын жасауға "Аэропорт" ААҚ, "ЭМК" ЖШС, "Архфонд" ЖАҚ, Архитекторлар одағы және "Алуа" ЖШС секілді қазақстандық жетекші фирмалардың мамандары қатысты; ал құрылысын "Имсталькон" ААҚ құрылыс компаниясы (бас директоры В.Т. Кананыхин) салды. Оның негізгі идеясы Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың эскиз-нобайы негізінде өмірге келді. Ол бейбіт өмір мен келісімге ұмтылған барлық қазақстандықтардың ғұмырлық мұратын білдіреді.
Бұл нысан әлемдік сәулетөнерінің жоғары талаптарына толығымен жауап береді. Астана қаласында Сәулетшілер одағының халықаралық қауымдастығы өткізген 10-байқауда беделді халықаралық қазылар алқасының шешімімен 2002 жылғы ең таңдаулы жоба және құрылыс ретінде "Бәйтерек" кешеніне Гран-при үздік айырым белгісі берілді.
Хан Шатыр ойын-сауық орталығы. Хан Шатыр-Қазақстанның астанасы Астанақаласындағы ірі ойын-сауық жәнесауда-саттық орталығы (Астананың жаңасимволы)2010 жылы6-шілдеде Астана күнінеорай ашылған.
Жалпы мағлұмат
Статусы - құрылысы аяқталған
Қолданылуы - ойын-сауық орталығы
Орналасуы - Қазақстан, Астана
Құрылысы басталды - желтоқсан 2006
Құрылысы аяқталды - шілде 2010
Ашылған уақыты - 5 шілде 2010
Құрылыс құны - $400,000,000
Биіктігі - 150 метр
Ғимараттың ішкі ауданы - 100,000 м²
Дизайны мен құрылымы
Сәулетшісі - Норман Фостер
Соғушы - Sembol Construction
Инженері - Vector Foiltec
Инженер-құрылысшы - Buro Happold
Сипаттамасы
Хан Шатыр, әлемдегі шатыр түрді құрылыстардың ең орасан зоры болып, және Қазақстандағы сауда орталықтарының ең үлкені, әрі бірегей сырт пішінімен айшықталады. Хан Шатыр ОССО - бір шатырдың астында әлем деңгейіндегі ойын-сауық және сауда-саттықты біріктірген, алғашқы лайфстайл-орталық болып саналады.
Лорд Норман Фостердің қиялынан шыққан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Қазақтың ою-өрнектері жайлы анықтама
Қолөнер
Ағаштарды қолөнерде пайдалану
Ағаш шеберлігін үйрету әдістемесі
Қазақ кесте өнерінің шеберлері
Ағаштан жасалған бұйымдарды көркемдеп өңдеу. Оқушылардың шығармашылық кабілетін арттыру–технология пәнінің міндеті
Ағаштың түрлері, оны өңдеу және әшекейлеу өнерінің дамуы. Оқушылардың шығармашылық кабілетін арттыру–технология пәнінің міндеті
ТЕХНОЛОГИЯ ПӘНІН ОҚЫТУДА КІРІКТІРУ ӘДІСТЕРІН ПАЙДАЛАНУ ЖОЛДАРЫ
Геометриялық фигураларды оқыту әдістемесі
Қазақ қол өнері
Пәндер