Модернизм дәуірінің өнері
I. Негізгі бөлім
1.1 Өнер ұғымы
Өнер - эстетикалықты өсіруге арналған рухани өмірдің салыстырмалы тұрғыдағы дербес өрісі. Керемет әсемдік - өнер үшін ең жоғарғы құндылық, адамның творчестволық күштерін жетілдіруге бастайтын, шындықты рухани-практикалық тәсілмен көркем бейнелердің түрлері арқылы игеруге мүмкіндік беретін ерекше түр. Шындық (адам қоршаған әлем және оның жанының ішкі өмірі) өнерде адами сезімдік түрлер, эстетикалық идеалдар тұрғысында көрінеді. Дәл осылайша, өнер туындыларында суретші - ерекше өзіндік заңдылықтармен, меншікті шындығымен өзіне тән көркемді реалдылық жасайды.
Көркем бейне - көркемді реалдылықтың және өнер тілінің негізгі мәнерлеуші нақтылы өлшемі. Бейне жасау барысында суретші өзінің эстетикалық талғамын басшылыққа ала отырып шығармашылық негізде көркемдіктен тыс шындық пен өзінің жеке ойларын, сезімдерін, толғаныстарын, талпыныстарын қосады. Адамдардың бейнелерін, жан қозғалыстарын, заттарды, жағдайларды, оқиғаларды, табиғатты, бүкіл әлемді жасай отырып суретші жалқылығымен, қайталанбас сезімде берілген түрімен, эстетикалық идеал тұрғысында береді. Гегель айтқандай, өнерде абстрактылықтың іске асуы нақтылық арқылы жасалады, ал идеалдың мазмұны шындықтың нақтылы бейнесін алады.
Өнердің не үшін арналғандығы әр алуан. Басқа да рухани өмірдің түрлері сияқты өнердің де мақсаты адамды толық жетілдіру, оның ішкі әлемін байыту, шығармашылық мүмкіншіліктерін дамыту екендігіне ешкім де шүбаланбайды. Философтардың арасындағы таластарды туындататын сұрақ, өнердің ең басты жұмысы неде. Әрбір заман одан жаңа қырларын табуда. Антикалықта өнер өз мәнінде ғарыштық түрлерге, олардың рационалды - үйлесімді үлгілеріне еліктеу басым болады. Аристотель өнерді, әлемді тану және жанды тазарту тәсілі деп есептейді. Хрестиандық орта ғасырлық өнер ең әуелі діни өмір өтетін ортаны безендіру, христиан білімдерін және діни уағыздарды, қасиетті мәндерді көрсетудің символикалық құралы сияқты қарастырылды. Қайта өрлеу өнерінде Құдайдың жасаған істерін әрі қарай жалғастырушы ұлы жеке тұлғалардың өзін өзі жасайды деген идеялар пайда болды. Жаңа заманда классикалық эстетикада өнердің рационалды-татымдық және тәрбиелік ролі ұсынылады. Ағартушылар өнердің, өнегелік және саяси бостандық идеалдарын, әрбір адамның жан-жақты дамуын насихаттау мүмкіндіктерін ерекше бағалайды. Романтизм эстетикасында жеке тұлғаның өзін-өзі көрсетуде, жанның тәубеге келуінде оның шексіз тереңдігін ашуда өнердің маңызы арта түседі. Реализмнің жақтастары, өнер дегеніміздің өзі ең алдымен адамның жеке тіршілігінде қиын-қыстау кезеңдері көрінетін өмір мектебі, олар әлеуметтік себептермен байланысты деп есептейді. Таза өнерді (өнер үшін өнер) ұстанушылар олар өзіне-өзі толық жеткілікті деген түсініктен айырылмауға тырысады. Олар өнердің айрықша мақсаттарын орындау - эстетикалық мақсат жасап отыру - өнегелілік, әлеуметтік, саяси, ғылыми, педагогикалық және т.б. мақсаттарға тәуелді емес деп тұжырымдайды. Сыртқы және ішкі әлемнің мистикалық негіздерінің символикалық көрінуінің жалғыз ғана мүмкін тәсілдерін символикашылдар өнерден тапты. Кешкі дәуіріне жуан Н.Л. Толстой өзінің шығармашылығының кейінгі кезеңінде, өнердегі ең бастысы - өмірдің ең жоғарғы мәні болып табылатын, ағайын бауырмалдығын күшейтетін, барлық тірлікті біріктіруге бастайтын адамдар қатынасы, сезімдердің бірден бірге берілуі деген ойларды дамытты. Фрейд бойынша, өнер - сублимацияның түрі, невроздық жағдайды жоюға мүмкіндік беретін адамның сезімдік ұмтылыстарының көріну мәнері, эстетикалық ляззат беретін, бірақ қоғам арқылы айыпталып отырылатын эротикалық әуістіктің жасырын бейнелері.
Ежелгі гректер өнерді заттарды белгілі бір ережеге сай жасай білу, - деп түсінген. Олар өнерге сәулетшілік пен мүсіншіліктен басқа қолөнерімен шұғылданушыларды және арифметиканы, жалпы белгілі бір ережені сақтау арқылы жасалынатын кез келген істі жатқызды. Осы мағынада екі жарым мың жылдай XVI ғасырға дейін түсініліп келді. Француз философы Ш. Батте XVIII ғасырда өнерді әсемдікті жасау, деп айқындай отырып өнердің әсем жеті түрін: живопись, мүсіншілік, сәулетшілік, поэзия, шешендік, би, музыканы ерекше атап көрсетті. Сол уақыттан бері бұл тізім едәуір көбейді. Алайда өнер ұғымы қазіргі күннің өзінде әр түрлі мағынада қолданылуда.
Қазіргі заман сөздіктерінде өнер ұғымы үш түрлі мағынада қолданылатындылығы көрсетілген. Біріншіден, белгілі бір хабарлықты қажет ететін кез келген іс (қол өнер, әскери өнер, би өнері және т.б.); екіншіден, белгілі бір істе шеберлік пен ептілік таныту; үшіншіден, көркемдік қарекеттерінің өрістері және оның өнімдері - көркем шығарма. Егер жасандылықты табиғилықтың қарсы түрі деп есептейтін тұрғыдан шықсақ, онда өнер ұғымын барынша кең көлемде мағыналандырамыз. Кез келген артефакт, яғни кезкелген мәдениет феноменінің табиғат құбылыстарынан айырмашылығы олардың жасанды түрде пайда болуымен белгілі бір өнердің нәтижесі. Бұл сөздің осылайша түсіндірілуіне байланысты оған бүкіл адамзат мәдениетін және олардың барлық туындыларын жатқызуға тура келеді. Алайда біз өнерді жалпылық тұрғыан гөрі нақты, өзіңдік шеңберде - көркемдік қарекеттер тұрғысында және олардың көркемдік стилінің пайда болуы мен дамуы негізінде қарастырамыз.
Стиль терминімен суретшінің шығармаларындағы кейбір жеке өзіндік ерекшеліктерін (мыс, Пикассоның шығармашылығындағы кубистік кезең), және өнердің біртұтас дәуіріне тән өзгешілікті белгілейді (антикалық стиль). Өнертануда стильдер жиынтығы есепсіз өсуде. Олардың көбеюіне кезкелген өзгерісті немесе жәй пікірлестер тобының болуының өзін даңғыр атпен (фовистер, имажинистер, эгофутуристер, дадаистер, митькілер) белгілеуге дайын тұратын жасаушылардың өздері және солардың шығармашылығын зерттеушілер. Өнердің көптеген жанкүйерлері стилдердің дәл осындай көптігінен өздерінің жете білмейтіндіктеріне кіналанып қалыс қалады немесе мұндай аттарға күдікпен қарап жәй богемдіктің құр бос айқайы деп есептейді. Бірақ өнердің стилдік бағыттары сәнділік емес, айқын себебі бар қажеттілік.
Мәселе мынада, өнер туындыларында әртүрлі эстетикалық идеалдар үйлесімсіз бейнеленеді, көркем шығармашылықтың алдына әртүрлі мақсаттар қойылады, көркем бейнелерді жасауда әт түрлі құралдар, әдіс, амалдар қолданылады. Әрбір жеке авторға тән шығармашылық ерекшелік оның жеке ұзақ тарихи кезендегі өнерге тән жалпы ерекшеліктер бар. Көркемдік стиль - белгілі бір дәуірдегі көптеген өнер туындыларының ерекше типтік түрлерін айқындайтын эстетикалық идеалдар мен шығармашылық тәсілдердің бірлігі.
Әдебиет соңғы 500 жылдар бойында стильдерді жасайтын өнер түрлерінің негізі болды. Бірақ, әдебиет сөз өнерінің бір түрі ғана. Ерте заманда ол өте қарапайым роль атқарды. Фольклорлық жанрлар: махаббат әндерімен, ертегілерімен, тарихи жырлармен қабаттас болды. Ал, ауыздан ауызға берілетін естің бақылауына бағынышты ауыз әдебиеті жазба әдебиетіне қарағанда аз із қалдырады. Осы себептерге байланысты ежелгі өнер біздің алдымызда өзінің зор монументтілігімен көрінеді, және де сол себептен оның стилдерін құрайтын түрлеріне өнердің кеңістік түрлері: сәулетшілік пен кескіндеме жатады.
Қайта өрлеу дәуіріне дейін бұрынғы қоғамдардағы көркемдік стиль мәдениетінің бәріне бірдей ортақ болатын. Ежелгі египет, грекия, ежелгі рим мәдениеттерінің бәрі бір стилді болды.
Оларда, өнердің әртүрлі көркем туындыларына ортақ ерекшеліктерді айқындайтын мифологиялық және діни қағидалар үстем болды. Бұл қағидалар өте жәй өзгеретін, сондықтан қоғамдық өнердің дамуын бейнелейтін жазушы немесе суреткер оған сәл ғана өзгерістер енгізуге мүмкіндігі болатын. Еуропалық ортағасырдың соңына қарай жалпы мәдениетке тән сәулетшілік стилдің екі түрі романдық және готикалық стильдер айқындалып қатар саралана бастады. Алайда өнердің әр түрлі стильдері мәдениеттің Қайта өрлеуінде ғана қалыптасты. Осы уақыттан бастап белгілі бір дәуірдегі өнердің басқаға қарағанда үстем, негізгі стильдері қалыптасты және өзге қосымша стильдермен қатар болып оларды толықтырып отырды. Көпстильді мәдениетте көп варианттылық жағдай туындағандықтан суретші эстетикалық идеалды және оны бейнелеу құралын таңдауға мүмкіндік алды.
Модернизм дәуірінің өнері. 20 ғ. бірінші жартысында еуропалық көркем мәдениет жаңа тарихи кезеңге енді. Өнеркәсіп пен экономикадағы елеулі өзгерістер, халықтың басым көпшілігінің өмірге араласуы, төңкерістер мен әлемдік соғыстар нәтижесінде өнерде ірі өзгерістер болды. Өткен заманның ұлы көркемдік стильдеріне бағыт берген идеалдар күйреді. Модернизм дәуірі деген уақыт келді. Модернизм (фр.Moderne - қазіргі, жаңа) сөзінің негізінде мода сөзі бар, ол жаңа өнер, қазіргі заман өнері деген мағынада жиі қолданылады. Батыста Модерн деп аталады. Францияда батыл көрініс тапқан ол кейін басқа елдерге тарады. Оның шеңберінде дамыған өнеркәсіп қоғамның талабына сай болмыстың жаңа рухани негізі зерттелді және нығайтылды. Модернизм біртекті емес. Модерн термині сәулет өнері мен бейнелеу өнеріндегі символизм, импрессионизм, декоративизм сияқты стильдерді қамтитын белгілі бір бағытты белгілеу үшін де қолданылады. Бұл бірыңғай көркемдік стиль емес, стильдердің тобы. Модернизм дәуірінде өнерде біршама ұзақ тарихи кезең ішінде басқалардан үстем болатын ұлы стилдер заманы өткен еді.
Бір стильдің басқа барлық стильден басым болуы өнерге жақын көпшіліктің біршама біртектілі болған жағдайда ғана мүмкін болды. Олар Ең жоғары топ, дворян қясы сауатты адамдардың санаулы тобы т.б. Қарапайым халық музейге де бармайды, кітап та сатып алмайды. Өнерді жасаушылар да, тұтынушылар да бір мәдениеттегі адамдар болды. Бірақ, олардың өнерге қарым-қатынасы әр түрлі еді: біреу үшін ол өмірдің мәні болса, басқалары үшін сауыққа айналды.Алайда мәдени дәстүрлі, білім, талғамдары ұқсас болды.
19 - ғасырдың аяғына қарай жағдай шұғыл өзгерді. Халықтың сауаттылығының өсуі (негізгі себебі өндірісті дамыту үшін күрделі техниканы басқара алатын мамандандырылған жұмысшылардың қажеттілі бұхара халықты сауаттандыру туғызғандығы) бұхараның өнерге енуіне жағдай жасады. Өнер әртүрлі субмәдениеттерге жататын, эстетикалық талаптар мен сұраныстары бар көпшіліктің әртүрлі топтарымен кезікті.
19 ғасырдағы көркем шығармалар тұтынушылардың белгілі бір тобына, мысалы, жоғары сауатты таңдаулылар мен бұхаралық аудиторияға, рух ақсүйектері мен шеберлерге, бай мен жарлыға, қала тұрғыны мен ауыл тұрғынына т.б. арнала бастады. Қарапайым адамдар үшін әдебиет пен кинокейіпкерлері графтар мен жарлы, бірақ ізгілікті қыздар емес, салт жігіттер мен билегіш қыздар бола бастады. Қыздардың жұмбақ жағдайда ұрлануы, қараңғы зынданнан қашу сюжетінің орнын қылмыскерлер мен тыңшылар туралы оқиғалар келді. Интеллектуалдар мен эстеттерге - өнер үшін өнер, ал көпшілікке - жақсылар мен жамандар туралы сюжеттер, біреулерге көп томды романдар, енді біреулерге кітапшалар мен комикстер ұсынылды. Бұл жағдайларда қоғамның көркемдік өмірі, тұтастығын жоғалтты. Өнер көп ағым мен бағытқа бөлшектенді, жарылды, көп түрлі алақұлалыққа айналды. Ортақ негізгі көркемдік стильдің болмауы - модернизмге тән белгі. Модернизм түбегейлі көп стильді. Уақыт өткен сайын модернистік өнердің стильдер спектрі қорқынышты дәрежеге дейін ұлғайды. Әр жаңа бағыт бір белгі бағыттан бөлініп, оларды ығыстырып, батырмақ болды. Бұрын оқырман немесе көрермен тілімен қандай мазмұн берілгенін түсінуге талпынса, енді өнердің жаңа тілін шешуіне тура келді. Ескі стильдер де жоғалғысы келмейді, - пікірталас қызады, стильдер тоғыспайды, бірін-бірі толықтырмайды, өйткені суретшілердің дүниеге алуан көзқарасын білдіреді. Өнердегі таласшылар бір-бірін айыптап, өнертанымдық жаңа терминдерді қолданып та айқасады, бұл көпшіліктің басын айналдыра бастады.
Модернистер әр түрлі құнды-интеллектуалды себептер ретінде: ирроционалшылдық пен рационалшылдықты, техноутопияны құрастыруда және жаңа мифологияландыруды қалыптастыруды, тұлғалық және тұлғадан жоғары дүниенің қалыптары мен мәндерін ұстады.
Дегенмен бұл бағытта болмыстың заттылығын және қалыптасқан өмірдің түрлеріне сенім артуды қажет ететін натурализм мен реализмді жеңу, адамның жобаларын белсенділікпен бекітуге деген талпыныстар көрінді. Өнер ақиқатты бейнелеп қана қоймай, сонымен қатар оны жеңудің, алмастырудың, нағыз болмысты көрсететін құрал болды. Модернизмге дейін тұлға, бірде әлемдегі барлық рухани байлықтардың қожасы болса, енді бірде абсолюттік құндылықтар мен жалпы мәнді идеяларға тиым салынып қол жеткізбейтіндігіне күйінді, алайда олардың бар екендігін жоққа шығарған жоқ. Модернистер, өздерінің қайшылықтарын шешілмейтіндігін мойындап, рухани-ізігілік абсолюттерін жоққа шығаратын күйге келді. Сонымен қатар, өнерде мифологиялық әдісті жандандыруға тырыса отырып, көркем құралдар мен ғарыштық жүйенің біртұтастығының шеңберінде адамның болмысының бүтіндігін және шектеулігін қалпына келтіруге болатындығын айтты.Осыдан модернизм дәуірінің түрлі өнер стильдеріне не ортақ және модернистік өнердің ортақ белгілері қандай деген сұрақтар туындайды:
1. Модернизм өзін өткеннің өнеріне қарсы қояды және ізденіс еркіндігіне қысым жасайтын кез келген көркемдік канонды жоққа шығаратын жаңалықты іздеуге шақырады. Модернизм дәуіріндегі стильдердің көбі сынап көру және қателесу әдісімен өзінің тың, әдеттен тыс, өнердің үйреншікті шеңберінен шығатын жолын салмақ болды.
2. Модернизм өнері, Арситотель ұсынған және ғасырлар бойы мызғымас боп есептелетін мимесис (еліктеу) принципін жоққа шығарды. Мимесис принципі бойынша өнер болмысты бейнелеу, көшіру керек. Модернист суретші шын өнерді бейнелемейді; талант, қиял күшімен өз әлемін жасайды (Малевич әлемі; Пикассо әлемі; Дали әлемі). Заттық бейнеліліктен бас тарту абстракционизмде шырқау шегіне жетеді.
3. Модернизмде өнерге деген дәстүрлі эстетикалық және этикалық талаптар теріске шығарылады. Ол сұлулық пен үйлесімге де, ақыл-ой мен ізгілікті асқақтатуға да талпынбайды. Ең бастысы - көпшілікке күшті әсер ететін экзотикалық сипат. Болмыстың мәнсіздігі, ауру, сұрықсыздық, адам өлімі ерекше көркемдік қызығушылық туғызатын сюжеттерге айналып, үрейлілік пен сұрықсыздық эстетикасы ерекшеленді. Қан, азапты тән, басқаша келбетті тірі дене немесе адам жасаған заттар т.б. бейнеленеді. Модерн суреткерін оқырманның мұздай тері, жүрегі айнуы толғандырмайды. Мұндай эффектілер дәстүрлі өнерде де болған, бірақ мондернистік өнерде олар үстем орынды алды. Модернизмде пессимизм, күйреу, азап, мәнсіздікті бейнелеу әдетке айналғандықтан, модернизм өнерін декаданс мәдениетімен жиі байланыстырады. Өмірден алшақтау, өмірдің сұмдықтарын салқын көрсету, көркемдік тілдің ньюанстарына эстеттік қадалу, көрерменге, оқырманға немқұрайлы қатынас модернистте өнердің белгілері болды.
4. Модернистік өнер стильдері ұзақ өмір сүрмейді. Бірнеше ай, бірнеше жыл ішінде олар пайда болып, белгілі болып, сахнадан түседі. Бірнеше оң жылдыққа жеткені кейбіреуі ғана. Көбіне кез келген жаңалық өнердегі төңкеріс ретінде түсініледі. Бұрын болмаған құбылыс - бір суретшінің шығармашылығының кезеңдерге бөлінуі, әр кезеңнің өз стилі болуы (Мысалы Пикассоның қызғылт, көгілдір, кубистік кезеңдері). Жаңа стильдің тууы көпшілік жағдайда эпатаждық сипаты болады және олар богемдіктер ортасындағы жанжалдан басталып, газет бетіне басылудан бірақ шығатын. Жартылай богемді көрермендер ыңғайсыз кескіндеме көремсіне, дөрекіліктің тұңғиығына кеткен ақындар өлеңін оқитын кафеге ағылады. Әуелде қорқып, үрейленіп, содан кейін жаңа көркемдік бағытқа қосылғандай дәрежеге ие болады. Жарнамалық - жаңа стильді әйгілі етудің маңызды шарты, басқаның назарын аудару үшін жанжалдар да пайдалы. Жаңа стиль бейнесі әдетте мәдени элитаның санасында ғана болды. Бұхараға оның жаңғырықтары мен шұғыласы жетеді: әуен үзінділері - танымал әндерде, картина фрагменттері - орама қағазда, т.б.
Абстракционизм. Абстракционизм өнердегі жаңа жолдарды, модернистік ізденістерді белгілі бір дәрежеде аяқтаған стиль болды. Онда заттық әлемгесүйену мен ақылға сыйымдылық біртіндеп жойылады, өмірдегі заттар бұрмаланбайды, түр өзгеріске түспейді, материалсызданбайды, мәнсізденбейді - олар тек жойылады, олардың жеке іздері - штрих, түсі ғана қалады. Адам шын дүниеден безеді.
Көркем шығарманың сюжетіматериалдық әлемдегі құбылыс немесе оқиға ғана емес, ғарыштың рухани энергиясын концентрациялау болды. Абстракционизмнің идеалы затсыздық, идеалдық көрініс, ғарыштық энергияны шығарып тұратын, ішкі кернеуі бар жасанды графикалық - түстік жазықтық болды.
Абстракционизм тек сурет өнерін қамтыды. Өнердің басқа формалары мұны қабылдаған жоқ. Сәулет өнерінің өз заттық жағы бар, одан ол бас тарта алмайды. Музыка онсыз да абстрактілі, ол ереже бойынша сезіммен қабылданып әуен мен ритмді толық бұзуға болмады. Әдебиетте ойлы, мағыналы сөздік материалды бұзу адамды мезі ететін құбылыс тудырады. Көркем суретте абстракционизм затсыз суреттің ежелгі дәстүрін (Исламдық арабеска, буддалық мандала, зергерлік және сәндік өнер) ұстанды.
Мәдениет пен өнерге ақпараттық-семиотикалық көзқарас тұрғысынан көркемдік белгі идеясын мағынасыз немесе мүлдем еркін мағынамен қабылдауға болмайды. Мағына таңбаға шегеленбеген, бірақ суреткердің толық еркін туындысы емес. Таңбаның мағынамен байланысының жоғалуы көркемдік мән мен көркемдік бейнелілікті жоғалтады.
Абстракционизмнің қиындықтары, мәдени өмір құбылысы ретіндегі жайсыздығы ол пайда болған кезден-ақ біліне бастады. Үздік шығарманы шатпақтан қалай айыруға болады? Абстракционистер сызықтар мне түстік нүктелердің, дақтардың ішкі үйлесіміне назар аударды, ол үйлесім картинаны қалай айналдырса да сақталу керек. Абстракционизм өзінің шектен шыққандығымен көпшілікті қайран қалдырды, тіпті үркітті. Көпшілікте абстракционистік үйлесімді бағалайтын критерий де, шығарманың ғарыштық энергиясы туралы да түсініктер болмады.
Абстракционизмде модернистік сурет өз шегіне жетті. Мәнсіз әлемді сюрреалистік бейнелеу, егер оның элементтері көрнекі формалардың шындығын жоғалтса, абстрактілі болады. Конструктивистік көркем суретте де балалар конструкторындағы дұрыс құрастырмау жағдайы сияқты, берілген бөлшектерден ештеңеге ұқсамайтын немесе адам тануы қиын композиция құралған жағдайда, осылай болады. Абстракционизм модернизмнің басқа стильдеріне едәуір қызмет етті. Оларда көрермен әйтеуір бір нәрсені танып, таңдаулыларға арналған өнерден мүлдем хабарсыз емеспін деп ойлайды.
Бұл бағыттың негізін қалаған, В.Кандинскийдің есептеуінше көркем суреттің жаңа абстракциялық тілі сырт жақтан - ішке қарай, денеден жанға қарай, әлемді толтырған заттық материалдық қабатынан рухтың мәнінің құдіретті үніне қарай енуге көрермендерді талаптандырады. Көркем суретшіні қыл қалам арқылы адам жанын тербейтін, Музыканың рухы, Ұлы ғарышқа және келе жатқан Рухани патшалыққа араластыратын жоғары Мақсаттың қызметшісі.
Дәл осы туралы Кандинский армандады, дәл осыны өзінің шығармаларында көрсеткісі келді. Құйындатқан ғарыштық топырдың бояулы дақтары, сызықтары, геометриялық кескіндері мен абстракциясы арқылы суретші белгісіз әлемнің бейнесін жасады. Онда үйреншікті тәнді көзден ғайып қылып, көзге көрінетін музыкада сыңғырлаған дауыспен жеңіл үн шығарып барлығы бәрімен араласып кеткен. Кандинскийдің абстракционизмі шынында да музыканы еске салады. Оның көркем суреттері әрі мерекелі, әрі апокалиптілі (ақыр заман туралы мистикалық сыр ашу). Ыдыраған, жан-жаққа ұшып жарқыншақтарға айналған, тілімді және дақ түскен дөрекі материалдық дүние, өткен дүниенің күйі. Мұнда адамның жан дүниесі өзінің тербелісімен басылып қалған. Кандинскийдің абстракциялық тілі - еркіндіктің тілі, иілгіш, сюжеттен де, нәрседен де, адам образдарынан да тәуелсіз, ашық. Бұл эксперименттер астралдан (жұлдызды) шыққан сияқты. Бұл жерде ғарыштық жайылу апат пен ұлы өзгерістердің нышаны болып тірі адамдар емес, адамдардың жаны тұрады.
Абстракционизмнің басқа өкілі - К. Малевич, көркем суреттің тілін өзгертіп, өзінің мессианствосы туралы, жаңа образды, одан әрі жаңа дүниені жасайтыны туралы, жаңа образды, одан әрі жаңа дүниені жасайтыны туралы мәлімдеме жасады. Мен, ішкі қозғалыстарымның белгілерін жасағыш болғым келеді, өйткені әлемнің жолы менде, - деп жазды ол. Атақты ақ фондағы қара квадрат көрмеде 1913 ж. пайда болды (қосымшадағы Ә.1.1.1-сурет), мұны Малевич планеталық тіл деп көрсеткісі келді. Өзіне барлығын сиғызатын ешбір денесіздік, сонымен бірге болашақтың потенциясын да қамтиды. Бұл қойылған көркемдік талапта, аспанда әлі қалықтап ұшып жүрген романтикалық қиялдың рухы жанады. Суперматикалық фигураға дейін қысымдалған дүниенің образы, қиналмай-ақ жоғарғы үйлесімділіктің планетарлық белгісі болуы ықтимал.
Абстракционистік өнер фонында модернизм тарихы белгілі бір қисын алады, модернистік стильдер өнердің жаңа мүмкіндіктері ашылатын жолда жылжуға мүмкіндік беретін кезеңдер болып табылады.
Неміс суретшісі Клееннің бақылауынша әлем неғұрлым қорқынышты, жиіркенішті, үрейлі болған сайын, өнер де соғырлым дерексіз болады, ал бақытты дүние нақты өнерді туғызады. Абстракционизм - өмірдің қорқыныштарына реакция. Абстракционизмнің жоғары гүлденуі 20 ғасырдың ортасына, яғни соғыс және соғыстан кейінгі жылдарға сәйкес келуі де тегін емес. 1960 жылдардан бастап оған қызығушылық төмендейді. Онымен бірге модернизм дәуірі де бітеді. Нағыз дерексіздікке жетіп, сурет өнері нақтылыққа, заттылыққа қайта оралады. Жаңа дәуір - постмодернизм келеді.
Абстракті өнер, абстракционизм(лат.abstractio - дерексіздік) - кескіндеу өнерінде, мүсін мен графикада нақты заттарды бейнелеуден бас тартатын ағым. Абстракті өнер 1910-13ж. кубизм, экспрессионизм, футуризм сияқты ағымдардың жіктелуі кезінде пайда болды. Көркемдік форманың қандайда көріністерінен (фактура,аумақ,бояу) бас тартқан абстрактілі өнердің алғашқы үлгілерін Германияда В.В.Кандинский, Францияда Р. Депоне, Испанияда Ф.Пикабия, Ф.Купха, Ресейде К.С.Малевич, М.Ф.Ларионов, И.С.Гончарова, Нидерландиядағы жаңа пластикалық өнер өкілдері П.Мондариан, Т. Ван Дусбюрг, т.б. жасады. 1-дуниежүзілік соғыстан кейін абстраакті өнері көріністері дадаизм мен сюрреализм өкілдерінің жекелеген шығармашылығынан байқалды. Сонымен бірге архитектурада, безендіру өнерінде бейнесіздікке ұрыну, математикалық және инжинерлік талаптарға бағынатын құрылыстар салу бағыты пайда болды(Стиль, Баухауз таптарының тәжірибесі). 20-ғасырдың 30-жылдарының басында,негізінен, Францияда әр ұлттың және әр бағыттың суреткерлерін біріктірген абстракті өнер топтары болды(Нақты өнер, 1930 ж; Шеңбер мен төртбұрыш 1930 ж; Абстракция және шығармашылық1931ж.). Бірақ абстракті өнері ол кезде кең қанат жая алмады, 20-ғасырдың 30-жылдары ортасында бұл топтар ыдырап кетті. 2-дүниежүзілік соғыс жылдарында АҚШ-та абстракті экспрессионизм(кескіндемешілер Дж.Поллок,М.Тобит.б.) деп аталатын, өз әдістерін таза психологиялық автоматизм деп жариялаған, оқыс бояулар мен кескіндердің қиюласуын дәріптеген мектептер пайда болды. 20-ғасырдың 50-жылдары абстракті өнері көркемөнердегі негізгі түрлердің біріне айналды. 20- ғасырдың 60-жылдардың аяғына дейін абстракті өнері ресми танылған жоқ, сыңар жақ бағаланды. Қатаң идеологиялық қысымға қарамастан абстракті өнердің әр түрлі бағыттары пайда болды.
Кубшылдық, кубизм (франц. cubism, cube - куб сөзінен шыққан) - 20-ғасырдың бірінші ширегінде болған бейнелеу өнеріндегі модернистік ағымның түрі. 1908-10 ж. Францияда қалыптасты. Кубизм шығармаларында тіршіліктегі табиғи болмыс жоғалып, екінші өмір келбеті, тасадағы табиғат бейнеленеді. Осы ағымдағы суретшілердің түсінігі бойынша табиғи көріністерді(болмыстарды) сол қалпында көшірмей, өмір заңдылығына емес, өз көзқарасынан туындаған жаңа өнер заңына бағынатын бейнелеуді тудыруға тиісті. Суреттеріндегі құбылыс, көбінесе жазықтар мен геометриялық фигуралар(куб, конус, цилиндр, т.б.) бейнеленеді. Кубизм суретшілеріне басқа ағымдардағы суретшілердей бай бояу тән емес, олардың бояулары, көбінесе, солғын қоңырқай, көкшіл-жасыл болып келеді. Кубизмнің алғашқы іргетасын қалаған өнер иелері испандық П. Пикассо мен француз Ж.Барн болды. Кубизм суретшілері бейнелеудің жаңа жолын іздеу барысында коллаж(французша collage - жапсыру,желімдеу) атты кубшылдықтың жаңа саласын ойлап тапты. Онда олар өз туындыларына газеттің, бұлардың немесе тұсқағаз(обой) қиындыларын жабсырған. Кубшылдық өз заманындағы суретшілердің шығармаларына көп ықпал еткен. Оның ықпал 20-ғасырдың 60-жылдарына дейін созылады.
Экспрессионизм (франц.expressio - бейнелеу) - Еуропа өнері мен әдебиетінде шамамен 1905 жылдан 1920 жылдарға дейін дамыған бағыт. 20-ғасырдың бірінші ширегінде әлеуметтік дағдарысқа(1-дүниежүзілік соғыс пен оған ұласқан төңкеріс дүмпуді қамтиды) жауап ретінде пайда болып, замани буржуазиялық өркениет жұтаңдығына қарсылық көрсету күшіне ие болды. Экспрессионизм принциптері 20-ғасырда кескіндемешілер П.Гоген(Франция), В.Ван-Гог(Голландия), Э.Мунк(Норвегия),Дж.Энсор (Белгия) шығармашылығынан көрініс берді. Германияда экспрессионистік бірлестіктер Көпір(1905, мүшелері Э.Л. Кихнер, М.Пехштейн, Э. Хеккель, т.б.), Көк салт атты (1911-12, өкілдері В.В.Кандинский, Ф. Марк, т.б.) пайда болды. Бұл ағым 1-дүниежүзілік соғыстан кейін Германия(кескіндемеші К.Шмидт - Ротлуф, мүсінші В.Лембрук, архитекторлар Р.Штейнер, Э.Мельдельзон, Х.Пельциг) кең өріс алды.
Футуризм (итал.futuriamo, лат. Futirum - болашақ) 20-ғасырдың бас кезінде өріс алған көркемөнердегі авангарттық бағыт. Алғашқы негізі Италияда салынып, кейіннен Ресейге және Еуропаның басқа бірқатар елдеріне тараған. Италияда футуризм 1909 ж. 20 ақпанда Париждің Фигаросында тікелей ықпалымен туды. Футуризм теоретигі және Миланда тұңғыш құрылған футуристер тобының жетекшісі Ф.Т.Марипепти болды. Оның және суретші У.Боччони шығармаларында футуризмнің эстет, негізі қаланды, 20-ғасырдың басында етек алған басқа да авангардистік ағымдар сияұты футуризмде өздерін қоршаған өмірден қол үзді, оның мәдениетін құруға үндеді.
1.2 Тақырып бойынша нобайлар мен эскиздер, композицияларды орындау
Нобай,эскиз(фр.Esquіsse - алғашқы долбар сурет) - көркемсурет туындыларының,құрылыстардың,механиз мдердің тұтас немесе жеке бөліктерінің алдын-ала жасалған жоба суреті; қолмен, масштабы көз мөлшерімен есептеленіп жасалынатынсызба.
Нобай салынатын нысанның жалпы тұрпаты мен негізгі белгілерін қамтиды. Нобай еркін әрі жылдам салынады. Ежелгі суретшілер, сәулетшілер әр алуан қимыл-қозғалыстағы денелердің қайталанбас сәтін дәл бейнелеп, долбар суреттерді, сызбаларды көптеп салған (Леонардо да Винчи,Рафаэль Санти). Кескіндеме мен мүсін өнерінде де Нобай қолданылады. Нобай суреттер қас-қағым сәтте қайталанбас көріністі беруде таптырмас тәсіл. Осындай суреттердіШ.Уәлихановкөп салған ("Ұйғырдың бейнесі" 1856, "Қоғадай мен Тоғалдай" 1856, "Мырзалар" 1863, т.б.). М.Кенбаев, І.Телжанов, т.б.Қазақстан суретшілерінің Нобай суреттері бар.
Нобайлама жұмысының процесі натураға қарап жұмыс істеуге негізделгенімен, оның негізіне моделді механикалық көшіру деген сөз емес. Бұл процесс заттардың және табиғат құбылыстарының ішінен ең маңыздылығын табатын образдық жалпылауды кірістіреді.
Жылдам салынған суретке деген творчестволық қатынасты дамытады, сонымен қатар қоршаған ортаның шынайылығын суреттеуді дамытады.
Нобайлама және суреттеме әр түрлі жұмыс атқарады. Олар ұзақ салынатын сурет үшін көмекші жаттығу болып табылады. Ұзақ мерзімді оқу жұмысының алдын алады, сонымен қатар, егерде олар оқып үйренген материалды тексеру және бекіту жұмысын атқарса, онда оқу жұмысын толықтыру болып табылады.
Уақытылы нобаймен жұмыс істеу сурет салып үйрену процесінде үлкен орын алады. Нобай мен суреттеме арқылы жұмыс кезінде орындалу тәртібін анықтайтын, белгілі бір тапсырманы белгілеп алу керек. Егер суретші бір іс - қимылды суреттемекші болса, онда осы бейнені тек бірнеше ғана сызықтар арқылы жобалап көрсете алады. Егер бейненің көлеңке жерлерін, яғни негізгі тондық қатынасын көрсету керек болса, онда жұмсақ қарындашпен сол жерлерді қоюырақ басу керек. Көбіне нобайды кіші көлемде салады. Бірнеше көмекші суреттемелерді бір қағаз бетіне орналастыруға болады. Өте қарапайым, бірнеше ғана сызықшалармен салынған нобай, композиция жұмысында таптырмайтын көмекші материал болып табылады. Үнемі нобаймен жұмыс, суретшінің қоршаған ортамен тілдесіп, жалпы сурет өнеріне деген қызығушылығын арттырады. Нобайдың орындалу әдістері. Нобайлама әртүрлі әдіс, тәсілдермен орындалады. Бұл әдіс, тәсілдер сурет салушының алдына қойған мақсаты мен тапсырмасын анықтауға, бейнедегі форманың индивидуалдық ерекшелігін, сурет салу кезіндегі суретшінің психикалық процестерін, бейнелеу құралдарын пайдалану дәрежесін, көркемдік қабілеттілігінің ерекшеліктерін анықтауға зор маңызы бар, мысалға: құмыра, шәйнек, жеміс - жидектер т.б - ды бейнелеу керек, қарындаштың көмегімен форманың бейнесін бірнеше ғана сызықшалар арқылы көрсетуге болады; құрылыс кезіндегі транспорттық кранның жылдам салынған суретін көрсету керек болса немесе ауылдық жердегі сарайдың бейнесіне, тушь пен қаламұшты қолдануға болады; жануарлардың қимылын ұстауға - қарындаш, тушь, күйені пайдалануға болады. Міндетті түрде ең алдымен жылдам салынған нобайдың әдіс - тәсілдеріне зер салу керек. Нобайдың сәтті шығуына суретшінің мақсаты мен тапсырмасын анық түсіріп білуі ықпал жасайды. Нобаймен жұмыс көбінесе мынадай тапсырмалар мен мақсат талаптарды керек етеді:
-Үй жабдықтарының, пейзаждың, интерьердің, архитектураның (реалистік) шынайы бейнесін оқыту.
- Жануарлар әлемінің шынайы бейнесін оқыту;
- Адамның фигурасын және оның пропорциясын оқу;
- Перспективадағы денелердің құрылысын, жарық көлеңкесін оқыту;
Суретшілер үшін немесе аса дайындалған оқушылар үшін мынадай да тапсырмалар қажет:
- Психикалық мінездемеге ізденіс - эмоцияналдық мәнерлеу;
- Сурет салушының ойындағы ізденістер, яғни түрдің келбеті, прозасы, мимикасымен қозғалыстарының сәйкестігі;
Творчестводағы елестетудің индивидуалдық ерекшеліктері үш түрге бөлінеді:
1) Елестету мен натураны қабылдаудың жанама процесстері Натураны бейнелеу кезіндегі суретшінің әсері, яғни нобайды салу кезінде натураны нақты түсіну құштарлығы көрінеді, суретшіге керегі - бастың иілуі, фигурасы, қолдың ырғағы, түрдің психологиялық мінездемесі.
2) Көздің қабылдау нәтижесінен, - көру дәрежесі дамиды. Бұл жағдайда суретші композициялық жұмыс үстінде натураға жиі - жиі назар аударып, оның негізі характерлі мәселелеріне көңіл бөледі.
Суретші ойдың елестету процесіне жүгіне отырып, көру образындағы натураның мінез - құлқын таңдап алу керек.
Сурет шеберлері нобайларына анализ жасау кезінде мынадай тұжырымға келеді: әрбір суретші нобайды орналастыруда әр түрлі тәсілдері қолдана алады және сонымен қатар натураның көріну процесін өзінше ұйымдастырады. Осы тұжырымның себебінен творчестводағы елестетудің индивидуалдық ерекшеліктері пайда болды.
Эскиз (франц. esquіesse, итал. schіzzo) - алдын ала қағаз бетіне көркемсурет туындысының (картина, мүсіндеме, театр мен кинодекорация және архит. жобаның, т.б.) түпкі ойы түсірілетін нобай. Эскардон кескіндемелік, график. немесе мүсіндемелік бейнелеу тәсілдерімен орындалады. Эскардонде автордың негізгі ойы бейнелі түрде, әдетте болашақ туындының жалпы кескініне қоса ең мәнді сәті, яғни оның композициясы, колориті, ырғағы, кеңістік жобасы, т.б. көрініс табады. Эскардон қарапайым да, еркін түрде де жасалады, болмаса ол ұсақ-түйегіне дейін әбден тәптіштеліп салынуы да мүмкін. Атақты суретшілердің (Микеланджело,Рембрандт,П.П. Рубенс,Э.Делакруа,К.П.Брюллов,А.П.И ванов,И.Е.Репин,В.И.Суриков,Ә.Қасте ев,О.Таңсықбаев, т.б.) қолынан шыққан, ойы мен орындалуы жағынан аса жарқын бояулы Эскардондер көркемдік тұрғысынан өте құнды дүниелер болып табылады. Кең мағынасында Эскардондер - бейнелеу өнерінің ойша немесе натурадан жылдам жасалған, бірақ толық аяқталмаған туындысы; қолмен салынған техникалық сурет те Эскардон деп аталады.
Композиция. Композиция(лат. сотрозійо - құрастыру, шығарма) - көркемөнер туындысының құрылымы, оның жанры мен мазмұнына орай құрамдас бөліктерінің тұтастығы. Композиция - құрамдас бөліктері бірлікте ұштастырылған, бір-біріне және жалпы мүддеге бағындырылған мақсатты көркем құрылым. Пластикалық өнерде композиция көркем пішін (форма) түзілімінің жеке сәттерін біріктіріл түрады. Композиция әдістері өнердің өзіндік ерекшеліктеріне, шығарманың идеясына, авторлық ойтүйсігіне сәйкес туындайды. Композиция шығарманың ішкі құрылымымен бірге оның сыртқы орта мен көрермендер арасындағы қатынасын белгілейді. Көркем шығарм. процесі мен өмірді эстеттану тұрғысында қалыптасқан композиция заңдары өнердің жалпылама заңдылықтарының, нақты өмір құбылыстарындағы өзара байланыстылықтардың белгілі мөлшеріндеғі бейнесі әрі жиынтығы болып табылады. Сәулет өнерінде композиция идеялық-көркемдік принциитердің бірлігіне, құрылыстар мен ғимаратардың функциялық мақсатына, жобалық ерекшеліктеріне, олардың қала құрылысындағы мән-маңызына орай құрылады. Композиция қаланың жалпы келбеті мен құрылымын, архит. үндестігін, жобадағы көлемдік, кеңістік түзілімін айқындайды. Бейнелеу өнеріндегі композиция шығарманың идеялық және сюжеттік-тақырыптық негізін нақтыландыру барысында заттар мен фигураларды кеңістікке орналастыру тәртібін, шығарма көлемін тиянақтау әрі жарық пен көлеңке үнасымын қадағалау арқылы көрінеді. Композиция тектері "орнықты", "айнымалы", "ашық" және "жабық" болып бөлінеді. Композицияның орнықты және жабық тектері Қайта әрлеу дәуіріндегі өнерде басымырақ қолданылды, ал айнымалы және ашық тектері барокко стилінен айқын көрініс тапты; Композицияны түрлері:
· Сюжеттің басталуы (уақиғаның басталуы).
· Шығарма ішіндегі уақиғалар байланысы.
· Уақиғаның шарықтау шегі.
· Уақиғның аяқталуы (шешімі).
Елестеу қабілетінің дамуынсыз суретші шығармалық әсер жасай алмайды, тек әлсіз бұл ыңғыр копияның сұлбасын жасай алуы мүмкін. Бейнелеу өнері - бұл болмыстың бейнелі көрінісі. Н.Н. Ге бұл жайлы былай деген еді: Адам өзінің бойында елестете алу күшін дамытуы керек. Белгілі кеңес үкіметінің профессоры, тәжірибелі ұстаз К.Р. Трохименко оқушының тек натураға қарап сурет композициясын орындауы, өздігінен елестету арқылы сурет сала алмайтындығын үлкен кемшілік деп есептеген. Мұндай жұмыс жасау шығармашылық тұрғыда елестете алудың, көріп есте сақтаудың сәтті дамуын тежейді. Оқушы тақырып тауып, оның сюжетін анықтап, оны тікелей суреттеп, сол қалпында композициялық эскизін түсірсе, ондай әдіс-тәсіл жұмысқа өзінің кері әсерін тигізуі мүмкін. Осылайша, оқушылар біртіндеп шығармашылық ізденістен алыстап, проблеманы өз деңгейінде қарастырудың жолына түспейді. Шығармашылық - адамдағы барлық психикалық процестерді жұмылдырудың алдын алушы күрделі кешенді үрдіс. Н.П. Крылов: композиция картинаны шығармашылық жағынан ұйымдастыру болып табылады және ешқандай жағдайда оны салынатын заттар мен денелердің қарапайым қойылуымен және орналастырылуымен араластыруға болмайды, - деген болатын. Шығармашылық әрекеттегі қажеттілік нақты жаңа жұмыстағы қоғамдық қажеттілікпен байланысты. Себебі, осы нәрсе шығармашылық идея мен ойдың келіп шығуына, жаңалық жасауға итермелейтін күш ретінде қызмет етеді. Суретшінің елестету қабілеті практикалық іс-әрекеттер негізінде қалыптасады. Суретші бейнелерді жасай отырып, оларды нақтылайды, байытады, яғни оларды жұмыс процесінде әрдайым өзгертіп отырады. Ол өзінің шығармашылық ойын белгісіздіктен нақтылыққа, айқындыққа бейнелеу іс-әрекеті барысында анықтай түседі. Шынайы орындау барысында әрбір көркем бейне жетілдіріле түсіп, тексеріліп, қабылданады. Адамның ойлаған ойы қағаз бетіне немесе кенеп бетіне түскен сәттен бастап ол көрсетімділік, бейнелі сипат алады. Оны суреттегі кескіндемедегі (эскиздерде) мәнерлілігінің жетілуі көрермендік бейненің тазалануымен, нақтылануымен қатар жүреді, яғни бейнелеу әрекеті елестету қабілетінің келесі жұмысы үшін әрі қарай жүргізетін және таяныш болуға қызмет етеді.
Елестетудің қоршаған орта әлемімен, практикамен әрқашан байланысы осы әлемді танып білуі біліктілігіне байланысты. Суретші қаншалықты білгір, көп оқыған, таным қабілеті кең және бейнелу әрекетіндегі тәжірибесі бай болса, соншалықты оның жаңа көркем шығармалар жасауға мүмкіндігі мол болады. Әрбір шығармашылық әрекет тәрізді көркем шығарманың мақсаты да бірізді байланыстағы міндеттерді шешу болып табылады. Сонымен қатар, бұл міндеттер бірінен кейін бірі сондай бірізділікпен шешілуі тиіс. Бұл бірізділікті бұзу, әдетте, шығармашылық ойдың азаюына, бейнеленетін заттың мәнерлілігінің кемуіне алып келеді.
Композицияны бейнелеу өнеріне, кескіндеме, графикаға қатысты айтатын болсақ картинадағы айтайын деген ойды жеткізу үшін, жаңа ойды білдіретін көріністі айшықтап алып көрсете білу, көріністегі айтатын ойды аша түсу үшін, қосымша бейнелер беріледі, уақыт пен кеңістік көріністері жарық пен көлеңке мүмкіндіктері арқылы беріледі.
Осылардың барлығы тұтастай әсер еткенде барып суретші ойы жарыққа шығады. Егер шығармадағы көріністер мен осы аталған мүмкіндіктердің бірі кем болса картина ойы ашылабермейді. Композицияны оқу материалдары ретінде қолдану үшін өнертанымдық әдібиеттерді талдау негізінде композицияны бейнелеу мүмкіндіктеріне қарай мынандай топтарға жіктеуге болатындығы анықталды: кескіндеме композициясы, графика композициясы, мүсін композициясы, қолөнер бұйымдарының композициясы деп қарастыруға болады. Композицияны жанрларға байланысты мынандай түрде жіктеуге бөлуге болады: олар, натюрморт композициясы, пейзаж композициясы, портрет композициясы, тұрмыстық жанр композициясы, баталдық жанр композициясы, тарихи жанр композициясы т.б. түрлеріне бөлініп қарастырылады.
Композиция ұғымын оқу материалы ретінде қолдану үшін композиция заңдылықтарын мынандай төрт топқа бөлінеді: 1. тұтастық заңы; 2. Үлгі (типизация) заңдылықтары; 3. Қарама-қарсылық (контраст) заңдылғы; 4. Композицияның барлық заңдылықтары мен мүмкіндіктерінің идеялық ойға бағыну заңдылығы.
Композицияның бүтіндік заңының сақталуының нәтижесәінде өнер шығармаларындағы көріністер тұтастай қабылданады. Бүтіндік заңының мәні композицияның тұтастығын көрсетеді. Композициядағы идеялық ой бірнеше өмір көріністерінен құралады. Осы бірнеше көріністер бейнелік, логикалық байланыстар арқылы берілген жағдайда идеялық ой тұтастай қабылданады. Бұл көріністер бір-бірімен байланыспаса идеялық ой тұтастықпен көрушіге жете бермейді.
Үлгі заңдылығы бейнелеу өнері шығармаларындағы жағдай мен мінез үлгілерінің композициядағы іс-әрекет, қозғалыс көріністері, қозғалыссыз тұрақтылық көріністерінің көрсетілуін сипаттайды.
Қарама-қарсылық заңдылығы түс қарама-қайшылығын, объект пішінің айырмашылын, бейнеленетін адамдардың психологиялық жағдайының бейнелеуін қарастырады.
Композицияның барлық заңдылықтары мен бейнелеу мүмкіндіктерінің негізгі идеялық түпкі ойға бағынуы - суретші туындысындағы ұғымның бүтіндігін, шығарманың айқындығын, идеялық мазмұндылығын,ондағы көркемдік шеберлікті байланыстырады.
Композицияның маңызын ашатын мүмкігндіктер төртке бөлінеді: олар, ырғақ, композицияның сюжетті ортасы, симметрия және ассиметрия, басты тұлғаның екінші орынға орналасуы.
Ырғақ - композициядағы бейненің кезектесіп орналасуы, олардың белгілі ретпен қайталануы, сонымен қатар ондағы бейнеленген адамдар мен жануарлар көрінісіндегі қимыл қозғалысындағы қайталанулардың және олардың динамикалық ерекшеліктері.
Сюжеттік орталық заңдылығы - өзіне ерекше назар аударатын, композициялық идялық мазмұнды ашатын картинаның басты бөлігі. Сюжеттік аралықта идеялық ойды білдіретін кейіпкер көрінісі немесе зат, табиғат көрінісі берілуі мүмкін. Композициялық ойды ашатыннегізгі көріністермен қатар картинада қосалқы элементтер де болады. Олар идялық ойды толықтыру қызметін атқарады.
Симметрия заңдылығы. Симметрия атауы композицияның оң және сол жақ бөлігінің салмағының, пішінінің, түсі мен реңінің тепе-теңдігін, ондағы элементтердің өзара үйлесімділігін сұңғақтығын қамтамасыз етеді. Симетрия ою-өрнекті бейнелеуде жиі қолданылады. Картиналарда симметриялық бөліну айқын байқалмаса да көріністердің өлшемдері, саны, бояу түстерінің теңдей бөлінуіне жағдай жасайды. Өлшем үлкендігін түс өлшемдерінің қанықтығы т.б. мүмкіндіктері арқылы тепе-теңдікке жақындатылады. Композициядағы бейнелеудің ассиметриялық орналасуы кескіндемені салмағы, пішіні, өңі жағынан тең екі бөлікке бөліп қойғандай әсер қалдырмайды, ондағы бейнелер тынымсыз, бір-бірімен араласып, тепе-теңдік жағынан ауытқып жатады, бірақ шығармадағы жалпы тепе-теңдік композициялық ырғақтылықтың үйлесімді берілуі нәтижесінде сақталады.
Картина - кескіндеме жанры; дербес көркемдік мәні бар (нобай мен этюдке қарағанда) толық аяқталған туынды. Фреска немесе кітапминиатюрасынан ерекшелігі - интерьер мен әсемдеудің белгілі бір жүйесіне байланысты бола бермейтіндігінде. Негіз (кенеп, ағаш немесеметалл тақтайша, картон қағаз), жақпа қабат және сырлы қабаттан тұрады. Картина - қондырғылы өнердің бір түрі.
Диптих. Диптих (гр. δPIτυχος - екі қабат) -
1) екіге жарылып ашылатын, екі бетіне де кескіндемелік немесе рельефті суреттер салынған бүктеме;
2) бір ортақ тақырыпқа салынған екі картина.
Триптих. Триптих (гр. trіptychos - үш қаттау, үш қаттап қою) - бейнелеу өнерінде жалпы тақырыбы, сюжеті немесе композициясы бойынша біріктірілген үш картина, рельеф я болмаса сурет туындысы. Триптихтің ортаңғы бөлігі композициясы мен көлемі жағынан мәнділеу болып ерекшеленеді. Батыс еуропалық өнерде алтарь деп аталатын Триптих 14 - 16 ғасырларда кең өріс алды. 20 ғасырдағы Қазақстансуретшілері шығармасыннда да (М.Кенбаев, "Сабан той" тұс киіз Триптих, 1960; Т.Тоғысбаев, "Соғыс триптихы", 1968; Ә.Сыдыханов, "1916 жыл", 1969; А.Г. Школьный, "Дала балладасы", 1970; Телжанов, "Бозаралдықтар", 1972, "Свобода"; Ә.Иса, "Мұқам", 1996; К.Муллашевтің триптихі "Земля. Время. Казахстан" т.б.) Триптих бой көрсетті.
Пентаптих (грекше PIντε -- бес) - төрт бүктемден тұратын картинаның атауы.
Полиптих. Полиптих (грекше - PIολPIτυχον, polyptychon - бірнеше тақтай мен бүктемеден тұратын, PIολς - көптеген, PIτυχ - бүктеме, тақтайша) - көп мағынасы бар термин.
1. Антикалық және орта ғасырларда полиптих - жазбаларға арналған бекітілген кітаптардан тұратын үш немесе одан да көп балауыз тақтайшасы.
2. Полиптих - ашылмалы-жабылмалы кескіндемелік немесе рельефті бүктеме. Полиптихтің негізгі типі жорық шіркеуі.
3. Полиптих - түпкі ойы ортақ, түстік және композициялық құрылымы тұтас бірнеше картина.
4. Ортағасырлық, әсіресе, ерте ортағасырлық Еуропадағы полиптих (французша - polyptique) - монастырь елігінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1 Өнер ұғымы
Өнер - эстетикалықты өсіруге арналған рухани өмірдің салыстырмалы тұрғыдағы дербес өрісі. Керемет әсемдік - өнер үшін ең жоғарғы құндылық, адамның творчестволық күштерін жетілдіруге бастайтын, шындықты рухани-практикалық тәсілмен көркем бейнелердің түрлері арқылы игеруге мүмкіндік беретін ерекше түр. Шындық (адам қоршаған әлем және оның жанының ішкі өмірі) өнерде адами сезімдік түрлер, эстетикалық идеалдар тұрғысында көрінеді. Дәл осылайша, өнер туындыларында суретші - ерекше өзіндік заңдылықтармен, меншікті шындығымен өзіне тән көркемді реалдылық жасайды.
Көркем бейне - көркемді реалдылықтың және өнер тілінің негізгі мәнерлеуші нақтылы өлшемі. Бейне жасау барысында суретші өзінің эстетикалық талғамын басшылыққа ала отырып шығармашылық негізде көркемдіктен тыс шындық пен өзінің жеке ойларын, сезімдерін, толғаныстарын, талпыныстарын қосады. Адамдардың бейнелерін, жан қозғалыстарын, заттарды, жағдайларды, оқиғаларды, табиғатты, бүкіл әлемді жасай отырып суретші жалқылығымен, қайталанбас сезімде берілген түрімен, эстетикалық идеал тұрғысында береді. Гегель айтқандай, өнерде абстрактылықтың іске асуы нақтылық арқылы жасалады, ал идеалдың мазмұны шындықтың нақтылы бейнесін алады.
Өнердің не үшін арналғандығы әр алуан. Басқа да рухани өмірдің түрлері сияқты өнердің де мақсаты адамды толық жетілдіру, оның ішкі әлемін байыту, шығармашылық мүмкіншіліктерін дамыту екендігіне ешкім де шүбаланбайды. Философтардың арасындағы таластарды туындататын сұрақ, өнердің ең басты жұмысы неде. Әрбір заман одан жаңа қырларын табуда. Антикалықта өнер өз мәнінде ғарыштық түрлерге, олардың рационалды - үйлесімді үлгілеріне еліктеу басым болады. Аристотель өнерді, әлемді тану және жанды тазарту тәсілі деп есептейді. Хрестиандық орта ғасырлық өнер ең әуелі діни өмір өтетін ортаны безендіру, христиан білімдерін және діни уағыздарды, қасиетті мәндерді көрсетудің символикалық құралы сияқты қарастырылды. Қайта өрлеу өнерінде Құдайдың жасаған істерін әрі қарай жалғастырушы ұлы жеке тұлғалардың өзін өзі жасайды деген идеялар пайда болды. Жаңа заманда классикалық эстетикада өнердің рационалды-татымдық және тәрбиелік ролі ұсынылады. Ағартушылар өнердің, өнегелік және саяси бостандық идеалдарын, әрбір адамның жан-жақты дамуын насихаттау мүмкіндіктерін ерекше бағалайды. Романтизм эстетикасында жеке тұлғаның өзін-өзі көрсетуде, жанның тәубеге келуінде оның шексіз тереңдігін ашуда өнердің маңызы арта түседі. Реализмнің жақтастары, өнер дегеніміздің өзі ең алдымен адамның жеке тіршілігінде қиын-қыстау кезеңдері көрінетін өмір мектебі, олар әлеуметтік себептермен байланысты деп есептейді. Таза өнерді (өнер үшін өнер) ұстанушылар олар өзіне-өзі толық жеткілікті деген түсініктен айырылмауға тырысады. Олар өнердің айрықша мақсаттарын орындау - эстетикалық мақсат жасап отыру - өнегелілік, әлеуметтік, саяси, ғылыми, педагогикалық және т.б. мақсаттарға тәуелді емес деп тұжырымдайды. Сыртқы және ішкі әлемнің мистикалық негіздерінің символикалық көрінуінің жалғыз ғана мүмкін тәсілдерін символикашылдар өнерден тапты. Кешкі дәуіріне жуан Н.Л. Толстой өзінің шығармашылығының кейінгі кезеңінде, өнердегі ең бастысы - өмірдің ең жоғарғы мәні болып табылатын, ағайын бауырмалдығын күшейтетін, барлық тірлікті біріктіруге бастайтын адамдар қатынасы, сезімдердің бірден бірге берілуі деген ойларды дамытты. Фрейд бойынша, өнер - сублимацияның түрі, невроздық жағдайды жоюға мүмкіндік беретін адамның сезімдік ұмтылыстарының көріну мәнері, эстетикалық ляззат беретін, бірақ қоғам арқылы айыпталып отырылатын эротикалық әуістіктің жасырын бейнелері.
Ежелгі гректер өнерді заттарды белгілі бір ережеге сай жасай білу, - деп түсінген. Олар өнерге сәулетшілік пен мүсіншіліктен басқа қолөнерімен шұғылданушыларды және арифметиканы, жалпы белгілі бір ережені сақтау арқылы жасалынатын кез келген істі жатқызды. Осы мағынада екі жарым мың жылдай XVI ғасырға дейін түсініліп келді. Француз философы Ш. Батте XVIII ғасырда өнерді әсемдікті жасау, деп айқындай отырып өнердің әсем жеті түрін: живопись, мүсіншілік, сәулетшілік, поэзия, шешендік, би, музыканы ерекше атап көрсетті. Сол уақыттан бері бұл тізім едәуір көбейді. Алайда өнер ұғымы қазіргі күннің өзінде әр түрлі мағынада қолданылуда.
Қазіргі заман сөздіктерінде өнер ұғымы үш түрлі мағынада қолданылатындылығы көрсетілген. Біріншіден, белгілі бір хабарлықты қажет ететін кез келген іс (қол өнер, әскери өнер, би өнері және т.б.); екіншіден, белгілі бір істе шеберлік пен ептілік таныту; үшіншіден, көркемдік қарекеттерінің өрістері және оның өнімдері - көркем шығарма. Егер жасандылықты табиғилықтың қарсы түрі деп есептейтін тұрғыдан шықсақ, онда өнер ұғымын барынша кең көлемде мағыналандырамыз. Кез келген артефакт, яғни кезкелген мәдениет феноменінің табиғат құбылыстарынан айырмашылығы олардың жасанды түрде пайда болуымен белгілі бір өнердің нәтижесі. Бұл сөздің осылайша түсіндірілуіне байланысты оған бүкіл адамзат мәдениетін және олардың барлық туындыларын жатқызуға тура келеді. Алайда біз өнерді жалпылық тұрғыан гөрі нақты, өзіңдік шеңберде - көркемдік қарекеттер тұрғысында және олардың көркемдік стилінің пайда болуы мен дамуы негізінде қарастырамыз.
Стиль терминімен суретшінің шығармаларындағы кейбір жеке өзіндік ерекшеліктерін (мыс, Пикассоның шығармашылығындағы кубистік кезең), және өнердің біртұтас дәуіріне тән өзгешілікті белгілейді (антикалық стиль). Өнертануда стильдер жиынтығы есепсіз өсуде. Олардың көбеюіне кезкелген өзгерісті немесе жәй пікірлестер тобының болуының өзін даңғыр атпен (фовистер, имажинистер, эгофутуристер, дадаистер, митькілер) белгілеуге дайын тұратын жасаушылардың өздері және солардың шығармашылығын зерттеушілер. Өнердің көптеген жанкүйерлері стилдердің дәл осындай көптігінен өздерінің жете білмейтіндіктеріне кіналанып қалыс қалады немесе мұндай аттарға күдікпен қарап жәй богемдіктің құр бос айқайы деп есептейді. Бірақ өнердің стилдік бағыттары сәнділік емес, айқын себебі бар қажеттілік.
Мәселе мынада, өнер туындыларында әртүрлі эстетикалық идеалдар үйлесімсіз бейнеленеді, көркем шығармашылықтың алдына әртүрлі мақсаттар қойылады, көркем бейнелерді жасауда әт түрлі құралдар, әдіс, амалдар қолданылады. Әрбір жеке авторға тән шығармашылық ерекшелік оның жеке ұзақ тарихи кезендегі өнерге тән жалпы ерекшеліктер бар. Көркемдік стиль - белгілі бір дәуірдегі көптеген өнер туындыларының ерекше типтік түрлерін айқындайтын эстетикалық идеалдар мен шығармашылық тәсілдердің бірлігі.
Әдебиет соңғы 500 жылдар бойында стильдерді жасайтын өнер түрлерінің негізі болды. Бірақ, әдебиет сөз өнерінің бір түрі ғана. Ерте заманда ол өте қарапайым роль атқарды. Фольклорлық жанрлар: махаббат әндерімен, ертегілерімен, тарихи жырлармен қабаттас болды. Ал, ауыздан ауызға берілетін естің бақылауына бағынышты ауыз әдебиеті жазба әдебиетіне қарағанда аз із қалдырады. Осы себептерге байланысты ежелгі өнер біздің алдымызда өзінің зор монументтілігімен көрінеді, және де сол себептен оның стилдерін құрайтын түрлеріне өнердің кеңістік түрлері: сәулетшілік пен кескіндеме жатады.
Қайта өрлеу дәуіріне дейін бұрынғы қоғамдардағы көркемдік стиль мәдениетінің бәріне бірдей ортақ болатын. Ежелгі египет, грекия, ежелгі рим мәдениеттерінің бәрі бір стилді болды.
Оларда, өнердің әртүрлі көркем туындыларына ортақ ерекшеліктерді айқындайтын мифологиялық және діни қағидалар үстем болды. Бұл қағидалар өте жәй өзгеретін, сондықтан қоғамдық өнердің дамуын бейнелейтін жазушы немесе суреткер оған сәл ғана өзгерістер енгізуге мүмкіндігі болатын. Еуропалық ортағасырдың соңына қарай жалпы мәдениетке тән сәулетшілік стилдің екі түрі романдық және готикалық стильдер айқындалып қатар саралана бастады. Алайда өнердің әр түрлі стильдері мәдениеттің Қайта өрлеуінде ғана қалыптасты. Осы уақыттан бастап белгілі бір дәуірдегі өнердің басқаға қарағанда үстем, негізгі стильдері қалыптасты және өзге қосымша стильдермен қатар болып оларды толықтырып отырды. Көпстильді мәдениетте көп варианттылық жағдай туындағандықтан суретші эстетикалық идеалды және оны бейнелеу құралын таңдауға мүмкіндік алды.
Модернизм дәуірінің өнері. 20 ғ. бірінші жартысында еуропалық көркем мәдениет жаңа тарихи кезеңге енді. Өнеркәсіп пен экономикадағы елеулі өзгерістер, халықтың басым көпшілігінің өмірге араласуы, төңкерістер мен әлемдік соғыстар нәтижесінде өнерде ірі өзгерістер болды. Өткен заманның ұлы көркемдік стильдеріне бағыт берген идеалдар күйреді. Модернизм дәуірі деген уақыт келді. Модернизм (фр.Moderne - қазіргі, жаңа) сөзінің негізінде мода сөзі бар, ол жаңа өнер, қазіргі заман өнері деген мағынада жиі қолданылады. Батыста Модерн деп аталады. Францияда батыл көрініс тапқан ол кейін басқа елдерге тарады. Оның шеңберінде дамыған өнеркәсіп қоғамның талабына сай болмыстың жаңа рухани негізі зерттелді және нығайтылды. Модернизм біртекті емес. Модерн термині сәулет өнері мен бейнелеу өнеріндегі символизм, импрессионизм, декоративизм сияқты стильдерді қамтитын белгілі бір бағытты белгілеу үшін де қолданылады. Бұл бірыңғай көркемдік стиль емес, стильдердің тобы. Модернизм дәуірінде өнерде біршама ұзақ тарихи кезең ішінде басқалардан үстем болатын ұлы стилдер заманы өткен еді.
Бір стильдің басқа барлық стильден басым болуы өнерге жақын көпшіліктің біршама біртектілі болған жағдайда ғана мүмкін болды. Олар Ең жоғары топ, дворян қясы сауатты адамдардың санаулы тобы т.б. Қарапайым халық музейге де бармайды, кітап та сатып алмайды. Өнерді жасаушылар да, тұтынушылар да бір мәдениеттегі адамдар болды. Бірақ, олардың өнерге қарым-қатынасы әр түрлі еді: біреу үшін ол өмірдің мәні болса, басқалары үшін сауыққа айналды.Алайда мәдени дәстүрлі, білім, талғамдары ұқсас болды.
19 - ғасырдың аяғына қарай жағдай шұғыл өзгерді. Халықтың сауаттылығының өсуі (негізгі себебі өндірісті дамыту үшін күрделі техниканы басқара алатын мамандандырылған жұмысшылардың қажеттілі бұхара халықты сауаттандыру туғызғандығы) бұхараның өнерге енуіне жағдай жасады. Өнер әртүрлі субмәдениеттерге жататын, эстетикалық талаптар мен сұраныстары бар көпшіліктің әртүрлі топтарымен кезікті.
19 ғасырдағы көркем шығармалар тұтынушылардың белгілі бір тобына, мысалы, жоғары сауатты таңдаулылар мен бұхаралық аудиторияға, рух ақсүйектері мен шеберлерге, бай мен жарлыға, қала тұрғыны мен ауыл тұрғынына т.б. арнала бастады. Қарапайым адамдар үшін әдебиет пен кинокейіпкерлері графтар мен жарлы, бірақ ізгілікті қыздар емес, салт жігіттер мен билегіш қыздар бола бастады. Қыздардың жұмбақ жағдайда ұрлануы, қараңғы зынданнан қашу сюжетінің орнын қылмыскерлер мен тыңшылар туралы оқиғалар келді. Интеллектуалдар мен эстеттерге - өнер үшін өнер, ал көпшілікке - жақсылар мен жамандар туралы сюжеттер, біреулерге көп томды романдар, енді біреулерге кітапшалар мен комикстер ұсынылды. Бұл жағдайларда қоғамның көркемдік өмірі, тұтастығын жоғалтты. Өнер көп ағым мен бағытқа бөлшектенді, жарылды, көп түрлі алақұлалыққа айналды. Ортақ негізгі көркемдік стильдің болмауы - модернизмге тән белгі. Модернизм түбегейлі көп стильді. Уақыт өткен сайын модернистік өнердің стильдер спектрі қорқынышты дәрежеге дейін ұлғайды. Әр жаңа бағыт бір белгі бағыттан бөлініп, оларды ығыстырып, батырмақ болды. Бұрын оқырман немесе көрермен тілімен қандай мазмұн берілгенін түсінуге талпынса, енді өнердің жаңа тілін шешуіне тура келді. Ескі стильдер де жоғалғысы келмейді, - пікірталас қызады, стильдер тоғыспайды, бірін-бірі толықтырмайды, өйткені суретшілердің дүниеге алуан көзқарасын білдіреді. Өнердегі таласшылар бір-бірін айыптап, өнертанымдық жаңа терминдерді қолданып та айқасады, бұл көпшіліктің басын айналдыра бастады.
Модернистер әр түрлі құнды-интеллектуалды себептер ретінде: ирроционалшылдық пен рационалшылдықты, техноутопияны құрастыруда және жаңа мифологияландыруды қалыптастыруды, тұлғалық және тұлғадан жоғары дүниенің қалыптары мен мәндерін ұстады.
Дегенмен бұл бағытта болмыстың заттылығын және қалыптасқан өмірдің түрлеріне сенім артуды қажет ететін натурализм мен реализмді жеңу, адамның жобаларын белсенділікпен бекітуге деген талпыныстар көрінді. Өнер ақиқатты бейнелеп қана қоймай, сонымен қатар оны жеңудің, алмастырудың, нағыз болмысты көрсететін құрал болды. Модернизмге дейін тұлға, бірде әлемдегі барлық рухани байлықтардың қожасы болса, енді бірде абсолюттік құндылықтар мен жалпы мәнді идеяларға тиым салынып қол жеткізбейтіндігіне күйінді, алайда олардың бар екендігін жоққа шығарған жоқ. Модернистер, өздерінің қайшылықтарын шешілмейтіндігін мойындап, рухани-ізігілік абсолюттерін жоққа шығаратын күйге келді. Сонымен қатар, өнерде мифологиялық әдісті жандандыруға тырыса отырып, көркем құралдар мен ғарыштық жүйенің біртұтастығының шеңберінде адамның болмысының бүтіндігін және шектеулігін қалпына келтіруге болатындығын айтты.Осыдан модернизм дәуірінің түрлі өнер стильдеріне не ортақ және модернистік өнердің ортақ белгілері қандай деген сұрақтар туындайды:
1. Модернизм өзін өткеннің өнеріне қарсы қояды және ізденіс еркіндігіне қысым жасайтын кез келген көркемдік канонды жоққа шығаратын жаңалықты іздеуге шақырады. Модернизм дәуіріндегі стильдердің көбі сынап көру және қателесу әдісімен өзінің тың, әдеттен тыс, өнердің үйреншікті шеңберінен шығатын жолын салмақ болды.
2. Модернизм өнері, Арситотель ұсынған және ғасырлар бойы мызғымас боп есептелетін мимесис (еліктеу) принципін жоққа шығарды. Мимесис принципі бойынша өнер болмысты бейнелеу, көшіру керек. Модернист суретші шын өнерді бейнелемейді; талант, қиял күшімен өз әлемін жасайды (Малевич әлемі; Пикассо әлемі; Дали әлемі). Заттық бейнеліліктен бас тарту абстракционизмде шырқау шегіне жетеді.
3. Модернизмде өнерге деген дәстүрлі эстетикалық және этикалық талаптар теріске шығарылады. Ол сұлулық пен үйлесімге де, ақыл-ой мен ізгілікті асқақтатуға да талпынбайды. Ең бастысы - көпшілікке күшті әсер ететін экзотикалық сипат. Болмыстың мәнсіздігі, ауру, сұрықсыздық, адам өлімі ерекше көркемдік қызығушылық туғызатын сюжеттерге айналып, үрейлілік пен сұрықсыздық эстетикасы ерекшеленді. Қан, азапты тән, басқаша келбетті тірі дене немесе адам жасаған заттар т.б. бейнеленеді. Модерн суреткерін оқырманның мұздай тері, жүрегі айнуы толғандырмайды. Мұндай эффектілер дәстүрлі өнерде де болған, бірақ мондернистік өнерде олар үстем орынды алды. Модернизмде пессимизм, күйреу, азап, мәнсіздікті бейнелеу әдетке айналғандықтан, модернизм өнерін декаданс мәдениетімен жиі байланыстырады. Өмірден алшақтау, өмірдің сұмдықтарын салқын көрсету, көркемдік тілдің ньюанстарына эстеттік қадалу, көрерменге, оқырманға немқұрайлы қатынас модернистте өнердің белгілері болды.
4. Модернистік өнер стильдері ұзақ өмір сүрмейді. Бірнеше ай, бірнеше жыл ішінде олар пайда болып, белгілі болып, сахнадан түседі. Бірнеше оң жылдыққа жеткені кейбіреуі ғана. Көбіне кез келген жаңалық өнердегі төңкеріс ретінде түсініледі. Бұрын болмаған құбылыс - бір суретшінің шығармашылығының кезеңдерге бөлінуі, әр кезеңнің өз стилі болуы (Мысалы Пикассоның қызғылт, көгілдір, кубистік кезеңдері). Жаңа стильдің тууы көпшілік жағдайда эпатаждық сипаты болады және олар богемдіктер ортасындағы жанжалдан басталып, газет бетіне басылудан бірақ шығатын. Жартылай богемді көрермендер ыңғайсыз кескіндеме көремсіне, дөрекіліктің тұңғиығына кеткен ақындар өлеңін оқитын кафеге ағылады. Әуелде қорқып, үрейленіп, содан кейін жаңа көркемдік бағытқа қосылғандай дәрежеге ие болады. Жарнамалық - жаңа стильді әйгілі етудің маңызды шарты, басқаның назарын аудару үшін жанжалдар да пайдалы. Жаңа стиль бейнесі әдетте мәдени элитаның санасында ғана болды. Бұхараға оның жаңғырықтары мен шұғыласы жетеді: әуен үзінділері - танымал әндерде, картина фрагменттері - орама қағазда, т.б.
Абстракционизм. Абстракционизм өнердегі жаңа жолдарды, модернистік ізденістерді белгілі бір дәрежеде аяқтаған стиль болды. Онда заттық әлемгесүйену мен ақылға сыйымдылық біртіндеп жойылады, өмірдегі заттар бұрмаланбайды, түр өзгеріске түспейді, материалсызданбайды, мәнсізденбейді - олар тек жойылады, олардың жеке іздері - штрих, түсі ғана қалады. Адам шын дүниеден безеді.
Көркем шығарманың сюжетіматериалдық әлемдегі құбылыс немесе оқиға ғана емес, ғарыштың рухани энергиясын концентрациялау болды. Абстракционизмнің идеалы затсыздық, идеалдық көрініс, ғарыштық энергияны шығарып тұратын, ішкі кернеуі бар жасанды графикалық - түстік жазықтық болды.
Абстракционизм тек сурет өнерін қамтыды. Өнердің басқа формалары мұны қабылдаған жоқ. Сәулет өнерінің өз заттық жағы бар, одан ол бас тарта алмайды. Музыка онсыз да абстрактілі, ол ереже бойынша сезіммен қабылданып әуен мен ритмді толық бұзуға болмады. Әдебиетте ойлы, мағыналы сөздік материалды бұзу адамды мезі ететін құбылыс тудырады. Көркем суретте абстракционизм затсыз суреттің ежелгі дәстүрін (Исламдық арабеска, буддалық мандала, зергерлік және сәндік өнер) ұстанды.
Мәдениет пен өнерге ақпараттық-семиотикалық көзқарас тұрғысынан көркемдік белгі идеясын мағынасыз немесе мүлдем еркін мағынамен қабылдауға болмайды. Мағына таңбаға шегеленбеген, бірақ суреткердің толық еркін туындысы емес. Таңбаның мағынамен байланысының жоғалуы көркемдік мән мен көркемдік бейнелілікті жоғалтады.
Абстракционизмнің қиындықтары, мәдени өмір құбылысы ретіндегі жайсыздығы ол пайда болған кезден-ақ біліне бастады. Үздік шығарманы шатпақтан қалай айыруға болады? Абстракционистер сызықтар мне түстік нүктелердің, дақтардың ішкі үйлесіміне назар аударды, ол үйлесім картинаны қалай айналдырса да сақталу керек. Абстракционизм өзінің шектен шыққандығымен көпшілікті қайран қалдырды, тіпті үркітті. Көпшілікте абстракционистік үйлесімді бағалайтын критерий де, шығарманың ғарыштық энергиясы туралы да түсініктер болмады.
Абстракционизмде модернистік сурет өз шегіне жетті. Мәнсіз әлемді сюрреалистік бейнелеу, егер оның элементтері көрнекі формалардың шындығын жоғалтса, абстрактілі болады. Конструктивистік көркем суретте де балалар конструкторындағы дұрыс құрастырмау жағдайы сияқты, берілген бөлшектерден ештеңеге ұқсамайтын немесе адам тануы қиын композиция құралған жағдайда, осылай болады. Абстракционизм модернизмнің басқа стильдеріне едәуір қызмет етті. Оларда көрермен әйтеуір бір нәрсені танып, таңдаулыларға арналған өнерден мүлдем хабарсыз емеспін деп ойлайды.
Бұл бағыттың негізін қалаған, В.Кандинскийдің есептеуінше көркем суреттің жаңа абстракциялық тілі сырт жақтан - ішке қарай, денеден жанға қарай, әлемді толтырған заттық материалдық қабатынан рухтың мәнінің құдіретті үніне қарай енуге көрермендерді талаптандырады. Көркем суретшіні қыл қалам арқылы адам жанын тербейтін, Музыканың рухы, Ұлы ғарышқа және келе жатқан Рухани патшалыққа араластыратын жоғары Мақсаттың қызметшісі.
Дәл осы туралы Кандинский армандады, дәл осыны өзінің шығармаларында көрсеткісі келді. Құйындатқан ғарыштық топырдың бояулы дақтары, сызықтары, геометриялық кескіндері мен абстракциясы арқылы суретші белгісіз әлемнің бейнесін жасады. Онда үйреншікті тәнді көзден ғайып қылып, көзге көрінетін музыкада сыңғырлаған дауыспен жеңіл үн шығарып барлығы бәрімен араласып кеткен. Кандинскийдің абстракционизмі шынында да музыканы еске салады. Оның көркем суреттері әрі мерекелі, әрі апокалиптілі (ақыр заман туралы мистикалық сыр ашу). Ыдыраған, жан-жаққа ұшып жарқыншақтарға айналған, тілімді және дақ түскен дөрекі материалдық дүние, өткен дүниенің күйі. Мұнда адамның жан дүниесі өзінің тербелісімен басылып қалған. Кандинскийдің абстракциялық тілі - еркіндіктің тілі, иілгіш, сюжеттен де, нәрседен де, адам образдарынан да тәуелсіз, ашық. Бұл эксперименттер астралдан (жұлдызды) шыққан сияқты. Бұл жерде ғарыштық жайылу апат пен ұлы өзгерістердің нышаны болып тірі адамдар емес, адамдардың жаны тұрады.
Абстракционизмнің басқа өкілі - К. Малевич, көркем суреттің тілін өзгертіп, өзінің мессианствосы туралы, жаңа образды, одан әрі жаңа дүниені жасайтыны туралы, жаңа образды, одан әрі жаңа дүниені жасайтыны туралы мәлімдеме жасады. Мен, ішкі қозғалыстарымның белгілерін жасағыш болғым келеді, өйткені әлемнің жолы менде, - деп жазды ол. Атақты ақ фондағы қара квадрат көрмеде 1913 ж. пайда болды (қосымшадағы Ә.1.1.1-сурет), мұны Малевич планеталық тіл деп көрсеткісі келді. Өзіне барлығын сиғызатын ешбір денесіздік, сонымен бірге болашақтың потенциясын да қамтиды. Бұл қойылған көркемдік талапта, аспанда әлі қалықтап ұшып жүрген романтикалық қиялдың рухы жанады. Суперматикалық фигураға дейін қысымдалған дүниенің образы, қиналмай-ақ жоғарғы үйлесімділіктің планетарлық белгісі болуы ықтимал.
Абстракционистік өнер фонында модернизм тарихы белгілі бір қисын алады, модернистік стильдер өнердің жаңа мүмкіндіктері ашылатын жолда жылжуға мүмкіндік беретін кезеңдер болып табылады.
Неміс суретшісі Клееннің бақылауынша әлем неғұрлым қорқынышты, жиіркенішті, үрейлі болған сайын, өнер де соғырлым дерексіз болады, ал бақытты дүние нақты өнерді туғызады. Абстракционизм - өмірдің қорқыныштарына реакция. Абстракционизмнің жоғары гүлденуі 20 ғасырдың ортасына, яғни соғыс және соғыстан кейінгі жылдарға сәйкес келуі де тегін емес. 1960 жылдардан бастап оған қызығушылық төмендейді. Онымен бірге модернизм дәуірі де бітеді. Нағыз дерексіздікке жетіп, сурет өнері нақтылыққа, заттылыққа қайта оралады. Жаңа дәуір - постмодернизм келеді.
Абстракті өнер, абстракционизм(лат.abstractio - дерексіздік) - кескіндеу өнерінде, мүсін мен графикада нақты заттарды бейнелеуден бас тартатын ағым. Абстракті өнер 1910-13ж. кубизм, экспрессионизм, футуризм сияқты ағымдардың жіктелуі кезінде пайда болды. Көркемдік форманың қандайда көріністерінен (фактура,аумақ,бояу) бас тартқан абстрактілі өнердің алғашқы үлгілерін Германияда В.В.Кандинский, Францияда Р. Депоне, Испанияда Ф.Пикабия, Ф.Купха, Ресейде К.С.Малевич, М.Ф.Ларионов, И.С.Гончарова, Нидерландиядағы жаңа пластикалық өнер өкілдері П.Мондариан, Т. Ван Дусбюрг, т.б. жасады. 1-дуниежүзілік соғыстан кейін абстраакті өнері көріністері дадаизм мен сюрреализм өкілдерінің жекелеген шығармашылығынан байқалды. Сонымен бірге архитектурада, безендіру өнерінде бейнесіздікке ұрыну, математикалық және инжинерлік талаптарға бағынатын құрылыстар салу бағыты пайда болды(Стиль, Баухауз таптарының тәжірибесі). 20-ғасырдың 30-жылдарының басында,негізінен, Францияда әр ұлттың және әр бағыттың суреткерлерін біріктірген абстракті өнер топтары болды(Нақты өнер, 1930 ж; Шеңбер мен төртбұрыш 1930 ж; Абстракция және шығармашылық1931ж.). Бірақ абстракті өнері ол кезде кең қанат жая алмады, 20-ғасырдың 30-жылдары ортасында бұл топтар ыдырап кетті. 2-дүниежүзілік соғыс жылдарында АҚШ-та абстракті экспрессионизм(кескіндемешілер Дж.Поллок,М.Тобит.б.) деп аталатын, өз әдістерін таза психологиялық автоматизм деп жариялаған, оқыс бояулар мен кескіндердің қиюласуын дәріптеген мектептер пайда болды. 20-ғасырдың 50-жылдары абстракті өнері көркемөнердегі негізгі түрлердің біріне айналды. 20- ғасырдың 60-жылдардың аяғына дейін абстракті өнері ресми танылған жоқ, сыңар жақ бағаланды. Қатаң идеологиялық қысымға қарамастан абстракті өнердің әр түрлі бағыттары пайда болды.
Кубшылдық, кубизм (франц. cubism, cube - куб сөзінен шыққан) - 20-ғасырдың бірінші ширегінде болған бейнелеу өнеріндегі модернистік ағымның түрі. 1908-10 ж. Францияда қалыптасты. Кубизм шығармаларында тіршіліктегі табиғи болмыс жоғалып, екінші өмір келбеті, тасадағы табиғат бейнеленеді. Осы ағымдағы суретшілердің түсінігі бойынша табиғи көріністерді(болмыстарды) сол қалпында көшірмей, өмір заңдылығына емес, өз көзқарасынан туындаған жаңа өнер заңына бағынатын бейнелеуді тудыруға тиісті. Суреттеріндегі құбылыс, көбінесе жазықтар мен геометриялық фигуралар(куб, конус, цилиндр, т.б.) бейнеленеді. Кубизм суретшілеріне басқа ағымдардағы суретшілердей бай бояу тән емес, олардың бояулары, көбінесе, солғын қоңырқай, көкшіл-жасыл болып келеді. Кубизмнің алғашқы іргетасын қалаған өнер иелері испандық П. Пикассо мен француз Ж.Барн болды. Кубизм суретшілері бейнелеудің жаңа жолын іздеу барысында коллаж(французша collage - жапсыру,желімдеу) атты кубшылдықтың жаңа саласын ойлап тапты. Онда олар өз туындыларына газеттің, бұлардың немесе тұсқағаз(обой) қиындыларын жабсырған. Кубшылдық өз заманындағы суретшілердің шығармаларына көп ықпал еткен. Оның ықпал 20-ғасырдың 60-жылдарына дейін созылады.
Экспрессионизм (франц.expressio - бейнелеу) - Еуропа өнері мен әдебиетінде шамамен 1905 жылдан 1920 жылдарға дейін дамыған бағыт. 20-ғасырдың бірінші ширегінде әлеуметтік дағдарысқа(1-дүниежүзілік соғыс пен оған ұласқан төңкеріс дүмпуді қамтиды) жауап ретінде пайда болып, замани буржуазиялық өркениет жұтаңдығына қарсылық көрсету күшіне ие болды. Экспрессионизм принциптері 20-ғасырда кескіндемешілер П.Гоген(Франция), В.Ван-Гог(Голландия), Э.Мунк(Норвегия),Дж.Энсор (Белгия) шығармашылығынан көрініс берді. Германияда экспрессионистік бірлестіктер Көпір(1905, мүшелері Э.Л. Кихнер, М.Пехштейн, Э. Хеккель, т.б.), Көк салт атты (1911-12, өкілдері В.В.Кандинский, Ф. Марк, т.б.) пайда болды. Бұл ағым 1-дүниежүзілік соғыстан кейін Германия(кескіндемеші К.Шмидт - Ротлуф, мүсінші В.Лембрук, архитекторлар Р.Штейнер, Э.Мельдельзон, Х.Пельциг) кең өріс алды.
Футуризм (итал.futuriamo, лат. Futirum - болашақ) 20-ғасырдың бас кезінде өріс алған көркемөнердегі авангарттық бағыт. Алғашқы негізі Италияда салынып, кейіннен Ресейге және Еуропаның басқа бірқатар елдеріне тараған. Италияда футуризм 1909 ж. 20 ақпанда Париждің Фигаросында тікелей ықпалымен туды. Футуризм теоретигі және Миланда тұңғыш құрылған футуристер тобының жетекшісі Ф.Т.Марипепти болды. Оның және суретші У.Боччони шығармаларында футуризмнің эстет, негізі қаланды, 20-ғасырдың басында етек алған басқа да авангардистік ағымдар сияұты футуризмде өздерін қоршаған өмірден қол үзді, оның мәдениетін құруға үндеді.
1.2 Тақырып бойынша нобайлар мен эскиздер, композицияларды орындау
Нобай,эскиз(фр.Esquіsse - алғашқы долбар сурет) - көркемсурет туындыларының,құрылыстардың,механиз мдердің тұтас немесе жеке бөліктерінің алдын-ала жасалған жоба суреті; қолмен, масштабы көз мөлшерімен есептеленіп жасалынатынсызба.
Нобай салынатын нысанның жалпы тұрпаты мен негізгі белгілерін қамтиды. Нобай еркін әрі жылдам салынады. Ежелгі суретшілер, сәулетшілер әр алуан қимыл-қозғалыстағы денелердің қайталанбас сәтін дәл бейнелеп, долбар суреттерді, сызбаларды көптеп салған (Леонардо да Винчи,Рафаэль Санти). Кескіндеме мен мүсін өнерінде де Нобай қолданылады. Нобай суреттер қас-қағым сәтте қайталанбас көріністі беруде таптырмас тәсіл. Осындай суреттердіШ.Уәлихановкөп салған ("Ұйғырдың бейнесі" 1856, "Қоғадай мен Тоғалдай" 1856, "Мырзалар" 1863, т.б.). М.Кенбаев, І.Телжанов, т.б.Қазақстан суретшілерінің Нобай суреттері бар.
Нобайлама жұмысының процесі натураға қарап жұмыс істеуге негізделгенімен, оның негізіне моделді механикалық көшіру деген сөз емес. Бұл процесс заттардың және табиғат құбылыстарының ішінен ең маңыздылығын табатын образдық жалпылауды кірістіреді.
Жылдам салынған суретке деген творчестволық қатынасты дамытады, сонымен қатар қоршаған ортаның шынайылығын суреттеуді дамытады.
Нобайлама және суреттеме әр түрлі жұмыс атқарады. Олар ұзақ салынатын сурет үшін көмекші жаттығу болып табылады. Ұзақ мерзімді оқу жұмысының алдын алады, сонымен қатар, егерде олар оқып үйренген материалды тексеру және бекіту жұмысын атқарса, онда оқу жұмысын толықтыру болып табылады.
Уақытылы нобаймен жұмыс істеу сурет салып үйрену процесінде үлкен орын алады. Нобай мен суреттеме арқылы жұмыс кезінде орындалу тәртібін анықтайтын, белгілі бір тапсырманы белгілеп алу керек. Егер суретші бір іс - қимылды суреттемекші болса, онда осы бейнені тек бірнеше ғана сызықтар арқылы жобалап көрсете алады. Егер бейненің көлеңке жерлерін, яғни негізгі тондық қатынасын көрсету керек болса, онда жұмсақ қарындашпен сол жерлерді қоюырақ басу керек. Көбіне нобайды кіші көлемде салады. Бірнеше көмекші суреттемелерді бір қағаз бетіне орналастыруға болады. Өте қарапайым, бірнеше ғана сызықшалармен салынған нобай, композиция жұмысында таптырмайтын көмекші материал болып табылады. Үнемі нобаймен жұмыс, суретшінің қоршаған ортамен тілдесіп, жалпы сурет өнеріне деген қызығушылығын арттырады. Нобайдың орындалу әдістері. Нобайлама әртүрлі әдіс, тәсілдермен орындалады. Бұл әдіс, тәсілдер сурет салушының алдына қойған мақсаты мен тапсырмасын анықтауға, бейнедегі форманың индивидуалдық ерекшелігін, сурет салу кезіндегі суретшінің психикалық процестерін, бейнелеу құралдарын пайдалану дәрежесін, көркемдік қабілеттілігінің ерекшеліктерін анықтауға зор маңызы бар, мысалға: құмыра, шәйнек, жеміс - жидектер т.б - ды бейнелеу керек, қарындаштың көмегімен форманың бейнесін бірнеше ғана сызықшалар арқылы көрсетуге болады; құрылыс кезіндегі транспорттық кранның жылдам салынған суретін көрсету керек болса немесе ауылдық жердегі сарайдың бейнесіне, тушь пен қаламұшты қолдануға болады; жануарлардың қимылын ұстауға - қарындаш, тушь, күйені пайдалануға болады. Міндетті түрде ең алдымен жылдам салынған нобайдың әдіс - тәсілдеріне зер салу керек. Нобайдың сәтті шығуына суретшінің мақсаты мен тапсырмасын анық түсіріп білуі ықпал жасайды. Нобаймен жұмыс көбінесе мынадай тапсырмалар мен мақсат талаптарды керек етеді:
-Үй жабдықтарының, пейзаждың, интерьердің, архитектураның (реалистік) шынайы бейнесін оқыту.
- Жануарлар әлемінің шынайы бейнесін оқыту;
- Адамның фигурасын және оның пропорциясын оқу;
- Перспективадағы денелердің құрылысын, жарық көлеңкесін оқыту;
Суретшілер үшін немесе аса дайындалған оқушылар үшін мынадай да тапсырмалар қажет:
- Психикалық мінездемеге ізденіс - эмоцияналдық мәнерлеу;
- Сурет салушының ойындағы ізденістер, яғни түрдің келбеті, прозасы, мимикасымен қозғалыстарының сәйкестігі;
Творчестводағы елестетудің индивидуалдық ерекшеліктері үш түрге бөлінеді:
1) Елестету мен натураны қабылдаудың жанама процесстері Натураны бейнелеу кезіндегі суретшінің әсері, яғни нобайды салу кезінде натураны нақты түсіну құштарлығы көрінеді, суретшіге керегі - бастың иілуі, фигурасы, қолдың ырғағы, түрдің психологиялық мінездемесі.
2) Көздің қабылдау нәтижесінен, - көру дәрежесі дамиды. Бұл жағдайда суретші композициялық жұмыс үстінде натураға жиі - жиі назар аударып, оның негізі характерлі мәселелеріне көңіл бөледі.
Суретші ойдың елестету процесіне жүгіне отырып, көру образындағы натураның мінез - құлқын таңдап алу керек.
Сурет шеберлері нобайларына анализ жасау кезінде мынадай тұжырымға келеді: әрбір суретші нобайды орналастыруда әр түрлі тәсілдері қолдана алады және сонымен қатар натураның көріну процесін өзінше ұйымдастырады. Осы тұжырымның себебінен творчестводағы елестетудің индивидуалдық ерекшеліктері пайда болды.
Эскиз (франц. esquіesse, итал. schіzzo) - алдын ала қағаз бетіне көркемсурет туындысының (картина, мүсіндеме, театр мен кинодекорация және архит. жобаның, т.б.) түпкі ойы түсірілетін нобай. Эскардон кескіндемелік, график. немесе мүсіндемелік бейнелеу тәсілдерімен орындалады. Эскардонде автордың негізгі ойы бейнелі түрде, әдетте болашақ туындының жалпы кескініне қоса ең мәнді сәті, яғни оның композициясы, колориті, ырғағы, кеңістік жобасы, т.б. көрініс табады. Эскардон қарапайым да, еркін түрде де жасалады, болмаса ол ұсақ-түйегіне дейін әбден тәптіштеліп салынуы да мүмкін. Атақты суретшілердің (Микеланджело,Рембрандт,П.П. Рубенс,Э.Делакруа,К.П.Брюллов,А.П.И ванов,И.Е.Репин,В.И.Суриков,Ә.Қасте ев,О.Таңсықбаев, т.б.) қолынан шыққан, ойы мен орындалуы жағынан аса жарқын бояулы Эскардондер көркемдік тұрғысынан өте құнды дүниелер болып табылады. Кең мағынасында Эскардондер - бейнелеу өнерінің ойша немесе натурадан жылдам жасалған, бірақ толық аяқталмаған туындысы; қолмен салынған техникалық сурет те Эскардон деп аталады.
Композиция. Композиция(лат. сотрозійо - құрастыру, шығарма) - көркемөнер туындысының құрылымы, оның жанры мен мазмұнына орай құрамдас бөліктерінің тұтастығы. Композиция - құрамдас бөліктері бірлікте ұштастырылған, бір-біріне және жалпы мүддеге бағындырылған мақсатты көркем құрылым. Пластикалық өнерде композиция көркем пішін (форма) түзілімінің жеке сәттерін біріктіріл түрады. Композиция әдістері өнердің өзіндік ерекшеліктеріне, шығарманың идеясына, авторлық ойтүйсігіне сәйкес туындайды. Композиция шығарманың ішкі құрылымымен бірге оның сыртқы орта мен көрермендер арасындағы қатынасын белгілейді. Көркем шығарм. процесі мен өмірді эстеттану тұрғысында қалыптасқан композиция заңдары өнердің жалпылама заңдылықтарының, нақты өмір құбылыстарындағы өзара байланыстылықтардың белгілі мөлшеріндеғі бейнесі әрі жиынтығы болып табылады. Сәулет өнерінде композиция идеялық-көркемдік принциитердің бірлігіне, құрылыстар мен ғимаратардың функциялық мақсатына, жобалық ерекшеліктеріне, олардың қала құрылысындағы мән-маңызына орай құрылады. Композиция қаланың жалпы келбеті мен құрылымын, архит. үндестігін, жобадағы көлемдік, кеңістік түзілімін айқындайды. Бейнелеу өнеріндегі композиция шығарманың идеялық және сюжеттік-тақырыптық негізін нақтыландыру барысында заттар мен фигураларды кеңістікке орналастыру тәртібін, шығарма көлемін тиянақтау әрі жарық пен көлеңке үнасымын қадағалау арқылы көрінеді. Композиция тектері "орнықты", "айнымалы", "ашық" және "жабық" болып бөлінеді. Композицияның орнықты және жабық тектері Қайта әрлеу дәуіріндегі өнерде басымырақ қолданылды, ал айнымалы және ашық тектері барокко стилінен айқын көрініс тапты; Композицияны түрлері:
· Сюжеттің басталуы (уақиғаның басталуы).
· Шығарма ішіндегі уақиғалар байланысы.
· Уақиғаның шарықтау шегі.
· Уақиғның аяқталуы (шешімі).
Елестеу қабілетінің дамуынсыз суретші шығармалық әсер жасай алмайды, тек әлсіз бұл ыңғыр копияның сұлбасын жасай алуы мүмкін. Бейнелеу өнері - бұл болмыстың бейнелі көрінісі. Н.Н. Ге бұл жайлы былай деген еді: Адам өзінің бойында елестете алу күшін дамытуы керек. Белгілі кеңес үкіметінің профессоры, тәжірибелі ұстаз К.Р. Трохименко оқушының тек натураға қарап сурет композициясын орындауы, өздігінен елестету арқылы сурет сала алмайтындығын үлкен кемшілік деп есептеген. Мұндай жұмыс жасау шығармашылық тұрғыда елестете алудың, көріп есте сақтаудың сәтті дамуын тежейді. Оқушы тақырып тауып, оның сюжетін анықтап, оны тікелей суреттеп, сол қалпында композициялық эскизін түсірсе, ондай әдіс-тәсіл жұмысқа өзінің кері әсерін тигізуі мүмкін. Осылайша, оқушылар біртіндеп шығармашылық ізденістен алыстап, проблеманы өз деңгейінде қарастырудың жолына түспейді. Шығармашылық - адамдағы барлық психикалық процестерді жұмылдырудың алдын алушы күрделі кешенді үрдіс. Н.П. Крылов: композиция картинаны шығармашылық жағынан ұйымдастыру болып табылады және ешқандай жағдайда оны салынатын заттар мен денелердің қарапайым қойылуымен және орналастырылуымен араластыруға болмайды, - деген болатын. Шығармашылық әрекеттегі қажеттілік нақты жаңа жұмыстағы қоғамдық қажеттілікпен байланысты. Себебі, осы нәрсе шығармашылық идея мен ойдың келіп шығуына, жаңалық жасауға итермелейтін күш ретінде қызмет етеді. Суретшінің елестету қабілеті практикалық іс-әрекеттер негізінде қалыптасады. Суретші бейнелерді жасай отырып, оларды нақтылайды, байытады, яғни оларды жұмыс процесінде әрдайым өзгертіп отырады. Ол өзінің шығармашылық ойын белгісіздіктен нақтылыққа, айқындыққа бейнелеу іс-әрекеті барысында анықтай түседі. Шынайы орындау барысында әрбір көркем бейне жетілдіріле түсіп, тексеріліп, қабылданады. Адамның ойлаған ойы қағаз бетіне немесе кенеп бетіне түскен сәттен бастап ол көрсетімділік, бейнелі сипат алады. Оны суреттегі кескіндемедегі (эскиздерде) мәнерлілігінің жетілуі көрермендік бейненің тазалануымен, нақтылануымен қатар жүреді, яғни бейнелеу әрекеті елестету қабілетінің келесі жұмысы үшін әрі қарай жүргізетін және таяныш болуға қызмет етеді.
Елестетудің қоршаған орта әлемімен, практикамен әрқашан байланысы осы әлемді танып білуі біліктілігіне байланысты. Суретші қаншалықты білгір, көп оқыған, таным қабілеті кең және бейнелу әрекетіндегі тәжірибесі бай болса, соншалықты оның жаңа көркем шығармалар жасауға мүмкіндігі мол болады. Әрбір шығармашылық әрекет тәрізді көркем шығарманың мақсаты да бірізді байланыстағы міндеттерді шешу болып табылады. Сонымен қатар, бұл міндеттер бірінен кейін бірі сондай бірізділікпен шешілуі тиіс. Бұл бірізділікті бұзу, әдетте, шығармашылық ойдың азаюына, бейнеленетін заттың мәнерлілігінің кемуіне алып келеді.
Композицияны бейнелеу өнеріне, кескіндеме, графикаға қатысты айтатын болсақ картинадағы айтайын деген ойды жеткізу үшін, жаңа ойды білдіретін көріністі айшықтап алып көрсете білу, көріністегі айтатын ойды аша түсу үшін, қосымша бейнелер беріледі, уақыт пен кеңістік көріністері жарық пен көлеңке мүмкіндіктері арқылы беріледі.
Осылардың барлығы тұтастай әсер еткенде барып суретші ойы жарыққа шығады. Егер шығармадағы көріністер мен осы аталған мүмкіндіктердің бірі кем болса картина ойы ашылабермейді. Композицияны оқу материалдары ретінде қолдану үшін өнертанымдық әдібиеттерді талдау негізінде композицияны бейнелеу мүмкіндіктеріне қарай мынандай топтарға жіктеуге болатындығы анықталды: кескіндеме композициясы, графика композициясы, мүсін композициясы, қолөнер бұйымдарының композициясы деп қарастыруға болады. Композицияны жанрларға байланысты мынандай түрде жіктеуге бөлуге болады: олар, натюрморт композициясы, пейзаж композициясы, портрет композициясы, тұрмыстық жанр композициясы, баталдық жанр композициясы, тарихи жанр композициясы т.б. түрлеріне бөлініп қарастырылады.
Композиция ұғымын оқу материалы ретінде қолдану үшін композиция заңдылықтарын мынандай төрт топқа бөлінеді: 1. тұтастық заңы; 2. Үлгі (типизация) заңдылықтары; 3. Қарама-қарсылық (контраст) заңдылғы; 4. Композицияның барлық заңдылықтары мен мүмкіндіктерінің идеялық ойға бағыну заңдылығы.
Композицияның бүтіндік заңының сақталуының нәтижесәінде өнер шығармаларындағы көріністер тұтастай қабылданады. Бүтіндік заңының мәні композицияның тұтастығын көрсетеді. Композициядағы идеялық ой бірнеше өмір көріністерінен құралады. Осы бірнеше көріністер бейнелік, логикалық байланыстар арқылы берілген жағдайда идеялық ой тұтастай қабылданады. Бұл көріністер бір-бірімен байланыспаса идеялық ой тұтастықпен көрушіге жете бермейді.
Үлгі заңдылығы бейнелеу өнері шығармаларындағы жағдай мен мінез үлгілерінің композициядағы іс-әрекет, қозғалыс көріністері, қозғалыссыз тұрақтылық көріністерінің көрсетілуін сипаттайды.
Қарама-қарсылық заңдылығы түс қарама-қайшылығын, объект пішінің айырмашылын, бейнеленетін адамдардың психологиялық жағдайының бейнелеуін қарастырады.
Композицияның барлық заңдылықтары мен бейнелеу мүмкіндіктерінің негізгі идеялық түпкі ойға бағынуы - суретші туындысындағы ұғымның бүтіндігін, шығарманың айқындығын, идеялық мазмұндылығын,ондағы көркемдік шеберлікті байланыстырады.
Композицияның маңызын ашатын мүмкігндіктер төртке бөлінеді: олар, ырғақ, композицияның сюжетті ортасы, симметрия және ассиметрия, басты тұлғаның екінші орынға орналасуы.
Ырғақ - композициядағы бейненің кезектесіп орналасуы, олардың белгілі ретпен қайталануы, сонымен қатар ондағы бейнеленген адамдар мен жануарлар көрінісіндегі қимыл қозғалысындағы қайталанулардың және олардың динамикалық ерекшеліктері.
Сюжеттік орталық заңдылығы - өзіне ерекше назар аударатын, композициялық идялық мазмұнды ашатын картинаның басты бөлігі. Сюжеттік аралықта идеялық ойды білдіретін кейіпкер көрінісі немесе зат, табиғат көрінісі берілуі мүмкін. Композициялық ойды ашатыннегізгі көріністермен қатар картинада қосалқы элементтер де болады. Олар идялық ойды толықтыру қызметін атқарады.
Симметрия заңдылығы. Симметрия атауы композицияның оң және сол жақ бөлігінің салмағының, пішінінің, түсі мен реңінің тепе-теңдігін, ондағы элементтердің өзара үйлесімділігін сұңғақтығын қамтамасыз етеді. Симетрия ою-өрнекті бейнелеуде жиі қолданылады. Картиналарда симметриялық бөліну айқын байқалмаса да көріністердің өлшемдері, саны, бояу түстерінің теңдей бөлінуіне жағдай жасайды. Өлшем үлкендігін түс өлшемдерінің қанықтығы т.б. мүмкіндіктері арқылы тепе-теңдікке жақындатылады. Композициядағы бейнелеудің ассиметриялық орналасуы кескіндемені салмағы, пішіні, өңі жағынан тең екі бөлікке бөліп қойғандай әсер қалдырмайды, ондағы бейнелер тынымсыз, бір-бірімен араласып, тепе-теңдік жағынан ауытқып жатады, бірақ шығармадағы жалпы тепе-теңдік композициялық ырғақтылықтың үйлесімді берілуі нәтижесінде сақталады.
Картина - кескіндеме жанры; дербес көркемдік мәні бар (нобай мен этюдке қарағанда) толық аяқталған туынды. Фреска немесе кітапминиатюрасынан ерекшелігі - интерьер мен әсемдеудің белгілі бір жүйесіне байланысты бола бермейтіндігінде. Негіз (кенеп, ағаш немесеметалл тақтайша, картон қағаз), жақпа қабат және сырлы қабаттан тұрады. Картина - қондырғылы өнердің бір түрі.
Диптих. Диптих (гр. δPIτυχος - екі қабат) -
1) екіге жарылып ашылатын, екі бетіне де кескіндемелік немесе рельефті суреттер салынған бүктеме;
2) бір ортақ тақырыпқа салынған екі картина.
Триптих. Триптих (гр. trіptychos - үш қаттау, үш қаттап қою) - бейнелеу өнерінде жалпы тақырыбы, сюжеті немесе композициясы бойынша біріктірілген үш картина, рельеф я болмаса сурет туындысы. Триптихтің ортаңғы бөлігі композициясы мен көлемі жағынан мәнділеу болып ерекшеленеді. Батыс еуропалық өнерде алтарь деп аталатын Триптих 14 - 16 ғасырларда кең өріс алды. 20 ғасырдағы Қазақстансуретшілері шығармасыннда да (М.Кенбаев, "Сабан той" тұс киіз Триптих, 1960; Т.Тоғысбаев, "Соғыс триптихы", 1968; Ә.Сыдыханов, "1916 жыл", 1969; А.Г. Школьный, "Дала балладасы", 1970; Телжанов, "Бозаралдықтар", 1972, "Свобода"; Ә.Иса, "Мұқам", 1996; К.Муллашевтің триптихі "Земля. Время. Казахстан" т.б.) Триптих бой көрсетті.
Пентаптих (грекше PIντε -- бес) - төрт бүктемден тұратын картинаның атауы.
Полиптих. Полиптих (грекше - PIολPIτυχον, polyptychon - бірнеше тақтай мен бүктемеден тұратын, PIολς - көптеген, PIτυχ - бүктеме, тақтайша) - көп мағынасы бар термин.
1. Антикалық және орта ғасырларда полиптих - жазбаларға арналған бекітілген кітаптардан тұратын үш немесе одан да көп балауыз тақтайшасы.
2. Полиптих - ашылмалы-жабылмалы кескіндемелік немесе рельефті бүктеме. Полиптихтің негізгі типі жорық шіркеуі.
3. Полиптих - түпкі ойы ортақ, түстік және композициялық құрылымы тұтас бірнеше картина.
4. Ортағасырлық, әсіресе, ерте ортағасырлық Еуропадағы полиптих (французша - polyptique) - монастырь елігінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz