2003 жылы тіл мен әдебиет саласы бойынша бекітілген кейбір терминдердің қалыптасуы, бірізділігі, жүйелілігі

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 49 бет
Таңдаулыға:

Ж О С П А Р

КІРІСПЕ . . . 3 - 7

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

І. Тарау

1. 1 Термин туралы жалпы түсінік . . . 8-21

а) термин жасауға негіз болған лексикалық қабаттар

ә) терминжасамның басты принциптері, тәсілдері

б) терминдердің грамматикалық ерекшелігі

1. 2 Қазақ терминологиясының қалыптасу тарихы . . . 22-26

ІІ. Тарау

2. 1 2003 жылы тіл мен әдебиет саласы бойынша бекітілген

кейбір терминдердің қалыптасуы, бірізділігі, жүйелілігі . . . 27-46 ҚОРЫТЫНДЫ . . .

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . .

ҚОСЫМША ӘДЕБИЕТТЕР . . .

ҚОСЫМША . . .

Кіріспе

Тіл - қоғам өміріндегі құбылыстарға, өзгерістерге сай жаңару, жандану сияқты даму процесін бастан өткізетін тірі организм іспетті. Әсіресе, ғылыми техникалық прогрестің барынша қарқынды даму сатысына көшкен бүгінгі таңда тіліміздің терминологиялық жүйесінде күн сайын жаңа түсінік, ұғым арқалаған сөздер туындап отырады. Бұндай сөздер баспасөз, радио, теледидар тілінен, әр алуан ғылым салаларының сараланған терминологиялық жүйесінен байқалады. Яғни өмірдің өзіндегідей тілде де даму процесі үздіксіз жүріп жатады.

Жаңадан жасалған терминдер «тағдыры» не болмақ? Олар қолданысқа ене ме, жоқ әлде тасада қалып қоя ма? Тіліміздің терминологиялық лексика қабатының дамуына қосқан үлесі бар ма? Қоғамдағы терминдердің қызметі қандай? - ыңғайдағы сұрақтар жаңадан көрініс тауып отырған термин төңірегінде үнемі туындап отырады.

Олардың әрбірі қоғам тарапынан қолдауды, тілдік тұрғыдан жүйелеуді қажет етеді.

Сондықтан да термин жасау, қалыптастыру, терминологияны жүйелеу, реттеу жұмыстарын дұрыс жолға қою, жалпы ғылыми-техникалық терминологияның даму бағытын белгілеу - бүгінгі күннің кезек күттірмейтін өзекті мәселелері болып табылады.

Ал термин жасау, жасалған терминдерді қалыптастыру - үнемі қадағалап, реттеп отыруды қажет ететін өте жауапты жұмыс. Олай болмаған жағдайда терминологиядағы жүйеліліктің, реттіліктің бұзылары сөзсіз, терминологиямыздағы бірізділіктің сақталмай әр автордың өзінше термин жасап, термин қолдану жұмысының әлсіздігінен, өкілетті орындардың өз қызметін тиісті деңгейде атқара алмай отыруынан деп білген жөн.

1910 - 1930 жылдар аралығында үстемдік етуші орыс тілінің мүддесі көзделіп, термин жасау мен шет тілдер сөздерін қабылдауда өзге ұлт тілдерінің ерекшелігі ескерілмеді. Ұлт тілінде термин жасаудың мүмкіндігі шектеліп келуінің салдарынан тіліміз термин қабылдағыш тілге айнала бастады.

1990 жылдардан бері қарай ұлттық ғылыми терминологияны дамытудың жаңа принциптерін жасау күн тәртібіне қойылды. Көптеген жаңа терминдер жасалып қолданысқа ене бастады. Жасалып жатқан терминдердің бәрін бірдей мінсіз деп айта алмаймыз. Олардың ішінде терминологиялық жүйе мен терминдерге қойылатын талаптарға жауап бере алмайтындары да бар.

Ондай сәтсіз жасалған терминдер қазақ тілінің термин жасауға «икемсіздігін», ғылыми ұғымдарды дәл беруге мүмкіндігінің жетпейтіндігін көрсетеді.

Қазіргі терминологиядағы шешімін таппай жүрген мәселенің бірі халықаралық деп аталатын терминдерді ұлт тіліне аудару, жазу, қабылдау тәртібінің белгіленбеуі.

Сондай-ақ көптеген терминдердің терминология комиссиясы бекіткен қазақша баламалары бола тұра тұрақты қолданылмай немесе бұрынғысынша шет тілдеріндегі нұсқалары жарыса қолданылып жатады. Мысалы: мәртебе (статус), сынып (класс), мәтін (текст), әлеует (потенциал) .

Сонымен қатар соңғы жылдары бір ғана термин түрліше аударылып, әр сөздікте, әр түрлі деңгейдегі оқулықтар мен ғылыми еңбектерде түрліше қолданылып жүр. Мәселен, төменде берілген терминдер сондай бірізділіктің жоқтығын дәлелдейді: спонсор - демеуші, мияткер, қолдаушы; ткань - ұлпа, тін; клетка - жасуша, торша т. б.

Олардың ішінде терминкомның ресми бекіткеніне қарамастан, бірізді қолданылмай жүргендері де бар.

Осы мәселелерді арнайы зерттеп, тиісті қорытынды шығарудың терминология үшін маңызы зор.

Терминтану ғылымы жақсы дамып, терминонологиялық лексикасы дұрыс жүйеленген тілдерде ғылым мен техниканың әрбір саласының өзіне тән терминжасам үлгілері, сол саланың ерекшелігін көрсететін элементтері қалыптасқан. Біздің тілімізде де ондай қызметтерді атқара алатын сөздер тобы мен қосымшалар жетерлік.

Терминологиялық лексикада кездесетін ондай олқылықтардың басты себептері: термин жасаушының терминге қойылатын талаптарды білмеуінен,

тілдің ішкі мүмкіншілігін дұрыс пайдалана алмауынан, ұғымдар жүйесінің өзіндік ерекшелігін ескермеуден, тәжірибесіздіктен, яки жауапкершілікті сезінбеуден.

А. Байтұрсынов айтқандай, тілді жұмсай білу, сөзден сөз жасап шығару екінің бірінің қолынан келе бермейді.

Зерттеудің өзектілігі. Мемлекеттік мәртебеге ие болған қазақ тіліне қоғамдық өмірдің барлық саласындағы қызметін атқару міндеті жүктеліп отыр. Тілдің ғылым саласындағы қызметінің жүзеге асуы ғылыми терминологияның жасалуымен, жүйеге түсуімен тікелей байланысты. Жаңа терминдер жасап, ғылыми-техникалық терминологияны ұлт тілі негізінде қалыптастыру үшін термин шығармашылығында іске қосылатын амал-тәсілдер, термин жасауда басшылыққа алынар принциптері мен терминдердің пайда болу арналары айқындалды.

Ұсынылып отырған жұмысымызда қазақ терминологиясын қалыптастыру барысында кездесетін олқылықтардың пайда болу себебі анықталады, жан-жақты талданады. Терминологиялық лексиканы дұрыс жүйелеудің алғышарттары ұсынылады.

Зерттеудің нысаны. Терминологияны дамытудың дұрыс бағытын белгілеу үшін, қазіргі терминологияда орын алып отырған кейбір кемшіліктер мен әлі шешімін таппаған мәселелердің себептері анықталады, 2003 жылы терминком бекіткен терминдері талданады.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Терминнің дәуірлік сипаты, термин жасау үшін қолданылатын амал-тәсілдері, басшылыққа алынар басты принциптері туралы, қазақ терминологиясының қалыптасу тарихы мен терминком рөлі және міндеттері жайында мәлімет бере отырып, Ә. Қайдаров айтқандай, қазақ тілі терминологиясы әр түрлі жағдайларға байланысты бүгінде дағдарысқа ұшырап отыр. Бұндай жағдайлардың пайда болу себебін анықтау - диплом жұмысының негізгі мақсаты болып табылады.

Аталған мақсатқа орай мынадай нақты міндеттер қойылды:

Терминкомның 1910-1930 жылдар аралығында жайы, тіл саяса-

тының нені көздегені жайында айту;

1990 жылдардан бастап ғылыми-техникалық терминологияны

қалыптастыруда басшылыққа алынған қағидаларға ұлт тілінің мүддесі тұрғысынан жаңаша қараудың қажеттіліктері туғанын тілдік деректерімен дәлелдеу;

Терминология мәселесі бойынша, термин сөз жайында айтылып

жатқан баспасөз беттерінде түрлі қоғам-қайраткерлерінің ұсыныстары, келтірілген деректері, пікірлері мен талдауларын жинау, сараптау, жүйелеу;

Терминком 1971 - 2003 жылдар аралығында бекіткен термин-

дерді қарастыра отырып, кейбір терминдердің шығу тегін, құрамын зерттеу, қай принципке және қай тәсілге негізделіп жасалғандығын анықтау.

Зерттеудің әдістері. Зерттеу барысында сипаттама, тарихи-салыс- тырмалы және талдау-жинақтау әдістері қолданылды.

Зерттеу материалдары. Мұнда Ә. Ө. Айтбайұлының «Қазақ терминологиясының дамуы мен қалыптасуы», «Қазақ терминологиясының мәселелері», Ә. Т. Қайдаридың «Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас», Ш. Құрманбайұлының «Қазақ лексикасының терминдену үрдісі» еңбектеріндегі теориялық қағидалар мен «Ана тілі» газетінде бекітілген терминдері басшылыққа алынды.

Зерттеу жұмысының құрылымы. Ғылыми жұмыстың жалпы сипаттамасы - кіріспеден және екі тарау, қорытындыдан тұрады. Соңында сілтеме жасала отырып, пайдаланылған ғылыми еңбектер мен қосымша әдебиеттер тізімі берілген.

Зерттеу жұмысының негізгі мазмұны. Кіріспе бөлімінде диплом жұмысының жалпы сипаттамасы берілген. Негізгі бөлім термин туралы жалпы түсінік, қазақ терминологиясының қалыптасу тарихы атты екі тараудан тұрады. Алғашқы тарауда екі пункт бар. Бірінші пункт - «термин туралы жалпы түсінік». Оның өзі үш подпункттен тұрады. Мұнда термин жасауға негіз болған лексикалық қабаттар, термин жасауда басшылыққа алынатын принциптері мен қолданылатын амал-тәсілдері, терминдердің морфологиялық қыры және күрделі термин жасаудағы синтаксистің ролі жайында сөз етілді. Екінші пункт - «қазақ терминологиясының қалыптасу тарихы» делінеді. Мұнда терминология туралы түсінік берілді. Кеңес дәуірі кезінде қазақ терминологиясына әсер еткен саясат, 1990 жылдан бері қарай қазақ терминологиясының жайы, терминком рөлі мен қызметі туралы сөз етіліп, 1971 - 2003 жылдары аралығында бекітілген кейбір терминдер ұсынылды.

«2003 жылы тіл мен әдебиет саласы бойынша бекітілген кейбір терминдердің қалыптасуы, бірізділігі, жүйелілігі» деген екінші тарауында мәтінгер, тақырыптама, уәждеме, меңзем, тосын сөз, мекен үстеу, мәнмәтін, дәйексөз, метатіл, нысан, сарын терминдері жасалу тәсіліне қарай топтастырылып, қай принципке сүйеніп жасалғандығы айқындалып, құрамы, шығу тегі зерттелді. Зерттеу барысында «Лингвистикалық түсіндірме сөздік», «Қазақ тілі. Энциклопедиясы», «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі», «Қазақ әдебиеті. Энциклопедиясы», «Әдебиеттану. Терминдер сөздігі», Л. Рүс- темовтың «Қазіргі қазақ тіліндегі араб-парсы кірме сөздері», Н. Оңдасынов «Арабша-қазақша түсіндірме сөздік», И. Жеменей «Парсыша-қазақша сөздік», В. Даль «Толковый словарь живого великорусского языка», О. Ахманованың «Словарь лингвистических терминов», Д. Розенталь мен М. Теренкованың «Словарь-справочник лингвистических терминов», «Словарь иностранных слов» сияқты сөздіктер мен ғылыми еңбектер басшылыққа алынды.

1. 1 Термин туралы жалпы түсінік

Терминология мәселелеріне тоқталмас бұрын, «термин сөз» деген категория туралы түсінікті анықтап алған жөн. Терминология мәселесімен айналысқан ғалымдардың қай-қайсысы да, ең алдымен мұның өзінің мәнін ашып, анықтамасын айқындап беруге тырысып отырған. Мәселен,

О. С. Ахманова 1966 жылы шыққан «Словарь лингвистических терминов» атты еңбегінде былай деген: «Термин дегеніміз - арнайы ұғымдар мен арнайы заттарды дәл белгілеу үшін жасалған тілдегі арнайы сөздер мен сөз тіркестері» [1 ; 9] .

«Термин - рим мифологиясында шекара құдайы. Термин - терминалдар құрметіне арналған мейрам» дегенді мегзейді екен. Сонымен термин - шекара, шек деген ұғымды білдіретін латын сөзі. Бұл 1980 жылы Москвада жарық көрген бір томдық «Советский энциклопедический словарь» деген еңбекте берілген анықтама [2; 9] .

К. Аханов термин сөздерді «тіл-тілдің лексикасында ғылым мен техниканың алуан түрлі салаларында қолданылатын арнаулы сөздер» деп таниды [3; 161] .

1998 жылы Алматыда шыққан «Қазақ тілі. Энциклопедиясында» терминге мынадай анықтама берілген: «термин сөз (лат. terminus - шек, шегара) - ғылым мен білім саласында ұғымдарды дәл атау үшін қолданылатын арнайы сөздер мен сөз тіркестері» [4; 31] .

«Термин сөз дегеніміз - ғылым мен техниканың, көркемөнер мен қоғам өмірінің алуан түрлі саласына байланысты қолданылатын, тиянақты, тұжырымды ұғымды білдіретін сөздер мен сөз тіркестері, атау сөз» екендігін ғалым І. Кеңесбаев пікірінен де байқаймыз [2; 12] .

Термин мәселесімен тікелей айналысқан қазақ ғалымы, белгілі лингвист Қ. Жұбанов бұған мынадай орысша-қазақша анықтама береді: «Термином называется специфический вид определенных словестных обозначений, передающих определенные понятия, установленные на данном этапе развития науки и революционной практики, при чем передаваемое термином терминологическое понятие может не совпадать со словарным значением, которое присуще данной словестной величине в обыденной жизни». Дәл осы ойын ол былай деп қазақша түсіндіреді: «Белгілі бір ұғымдарды білдіретін қарақшылы (qaraqcblb) сөздер болады, ол сөздерді әлгіндей ұғымдарға ғылым мен революция жағы қандай сатыда тұрса, міне осы екеуі теліп отырады; сонымен қатар термин сөзінің терминдік ұғымы мен күнделік тіршілікте қолданылатын жай сөздік мағынасы басқа болуы да мүмкін» [2; 11] .

Қазақ Совет энциклопедиясында да негізінен осы іспеттес анықтама берілген: «Термин, атау - ғылым, техника, сол сияқты тұрмыстың белгілі саласындағы ұғымдарды дәл атау үшін жұмсалатын сөздер мен сөз тіркестері» [5; 12] .

Ғылыми әдебиеттерде кездесетін пікірлердің бәрі де сайып келгенде осы тұжырымдарға тоқтайды. Сонда термин дегеніміз - белгілі бір ғылым мен техника саласында қолданылатын арнайы лексика болып шығады. Оның басты белгілері мыналар:

1. Дәлдік. Дәлдікті зерттеушілердің айтуынша қамтамасыз ететін үш

түрлі фактор бар:

термин білдіруге тиісті ұғым белгілерін дәл іріктеп алу;
термин жасау кезінде пайдаланылатын оның компоненттері мен элементтерін дұрыс саралау;
термин жасау барысында осы аталған бөліктердің органикалық бірлігі қамтамасыз етілуге тиіс [2; 12] .

2. Қысқалық. Бүгінгі таңда айтылатын ұғымның, мәліметке тірек бола-

тын термин сөздің барынша қысқа, тұжырымды келуінің практикалық мәні айрықша. Көңілге жатталып, есте сақталуы үшін де, есептеу машинасына берілетін мәтінді бастыруға кететін уақытты үнемдеу үшін де маңызы зор. Қысқа әрі ыңғайлы термин жасау үшін қолданылатын әдіс-тәсілдер: термин жасауға қатыстырылатын кейбір элементтерін қысқартуға болады; құрамындағы элементтерді алмастыруға болады; термин құрамындағы жеке сөздерді қосымшалармен алмастыруға болады; кейбір элементтерін қысқартуға болады; аббревиатура көмегін пайдалануға болады [2; 12] .

3. Жүйелілік . Жүйелілік тәртібі сақталатын жерде синонимдік қатарға, көпмағыналылыққа орын жоқ. Жай сөздер табиғатына тән кейбір грамматикалық ауытқулар терминдерде болмауға тиіс [2; 13] .

4. Эмоционалды бояуы мен экспрессивті қызметінің болмауы .

Алайда бүгінгі күні термин қалыптастыру ісінде бұл белгілер кейде

ескерілмей жүр. Терминдердің қолданылу аясында ретсіздік, жүйесіздік

байқалады. Мәселен, орыс тіліндегі акимат сөзіне балама ретінде сөзжасам

үлгісімен әкімет термині жасалды. Біздің жіңішке дауысты дыбыстардан жасалған сөзіміз қораштау көрініп, дүниеге жасанды әкімият сөзі келді. Облыстық әділет басқармасы бұл баламаны қолданып жүр. Ол сөз құлаққа тосаң естіліп, мемлекеттік органдар құжаттарында мемтерминком бекіткен әкімдік варианты басшылыққа алынады. С. Бексейітовтың айтуынша, бар гәп Мемтерминкомның мәртебесінде көрінеді. Мемлекеттік органдар терминдерді екіұдай қолданып жатса, бұқаралық ақпарат құралдары акиматтың баламасы ретінде әкімшілік сөзін қолданады. Бірақ әкімшілік сөзінің орыс тіліндегі эквиваленті администрация . Түптеп келгенде «Әкім» сөзінің беретін мағынасы - «белгілі мемлекеттік-территориялық бірліктің басшысы». Сонда «әкімдік ету» ұғымынан әкімет термині туындап отыр.

Сол сияқты класс термині сынып ретінде жиі қолданылғанымен сынып сөзі рабочий класс , господствующий класс , разбиение на классы , класс животных т. б. ұғымдарды, сондай-ақ ранг мағынасын мейлінше дәл бере алмайды. Осыған байланысты қазір класс термині сөйлемнің ретіне қарай сынып, тап, дәреже баламаларымен бекітіліп берілді. Сонда да сынып сөзі класс сөзінің мағынасын толық бере алмас, сондықтан арабтың синф сөзін класқа балама ретінде алудың қажеті жоқ деген пікір айтылуда. Класс сөзіне балама ретінде араб тіліндегі сынып сөзін алуымыздың себебі - класс және синф сөзіне ортақ топ мағынасының қазақ тіліндегі сындыру, бөлшектеу , топтау қимыл атауына сәйкесуі. Орыс тіліндегі класс сөзі көпмағыналы сөз. Контекстке байланысты оның мағынасы анықталып отырады. Егер орыс тіліндегі «1-ый класс», «2-ой класс» деген тіркестерді алатын болсақ, бұл жерде оқушының алған біліміне, жас ерекшелігіне қарай топтау деген мағына туындайды. Сондықтан да тілімізде оқу-ағарту саласында қолданылатын класс терминінің баламасы ретінде сынып сөзін алуға болады [6; 55] .

Кез-келген құжатта, жиі қолданысқа түсетін, айтуы қиын бір сөз бар. Ол - құқық сөзі. Қазақстан Республикасының Парламентінде осы «құқық» сөзіне байланысты мынадай пікір айтылуда: «Алда-жалда екі «Қ» әрпі қосылған сөз кездесе қалса, айта алмай қақалып қаламыз, ал үш бірдей «Қ» кездесетін «құқық» сөзін қалай сүйретіп келе жатқанымызға таңым бар». Журналист

С. Шүкіровтың айтуынша, аудармасы болмай право деп қолданып жүрген сонау бір кездердің өзінде «әркімнің құқы бар», «сенің өз құқың ғой», «біреудің құқына қол сұқпа» деген сөздер құлаққа әбден сіңісті болған. Дәл қазіргі уақытта да осы сөздің мағынасы түсінікті. «Құқ», «құқы», «құқылы» деп қолдану Бейімбеттерден басталады. Ендеше ұғымды қиындата бермей, «құқықты» «құқ» деп өзгертіп жіберетін кез келді. Өйткені біріншіден, ұғымға дәл, екіншіден, бұрыннан бар, яғни құлаққа сіңісті, үшіншіден, ықшам. Құқықпен салыстырғанда оңай айтылады. Сөйтіп, правоны - құқ, правосы дегенді құқы, праволы дегенді құқылы деп алған ақиқатқа жақын. 1998 жылы З. Күзекова мен Т. Тұяқбаев құрастырған «Дипломатия» сөздігінде ғана международное право деген тіркес халықаралық құқ деп дәл мағынасында аударылғанын айта кеткен жөн.

Сондай-ақ, құзырет деп бекітіліп, құлақ үйреніп келе жатқан компитенция деген термин бар. Ал компитентный орган деген сөзді құзыретті орган деп аударып жүрміз. Шындығына келсек, құзыр - билік; құзыры - билігі ; құзыреті - жарлығы . Ендеше жиі қолданылып жүрген «Қазақстан Республикасы Үкіметінің құзыреті емес, құзыры» [7; 12] .

Кейде орыс тілінің терминдеріне балама жасаудың орнына түсіндірме (толкование) беретін жайттар кездеседі. Мәселен, «стажировка» сөзі «сынау мерзімін өткізу», «стажер» сөзі «сынақ мерзімін өтеуші» деп қазақшаланыпты. Дұрысы - өтілім (стажировка), өтілгер (стажер) . Өйткені сөздік қорымызда «стаж» русизмнің мағынасын беретін «өтіл» сөзі бар [6; 55] . Сондықтан қазір күн тәртібіне терминдерді біріздендіру (унификация) мәселесі қойылып отыр. Бұл бүгінгі таңда мейлінше ушыққан мәселе.

а) термин жасауға негіз болған лексикалық қабаттар

Ғалым-тілші Ө. Айтбаевтың айтуынша, аталған тілдік единицаны жасауға негіз болған лексикалық қабаттар бар. Олар мыналар:

Қазақ тілінің төл сөздері. Яғни көне түркі ескерткіштерінде кездесе-

тін кейбір сөздер бүгінгі таңда термин сөз ретінде көрініс тауып отыр. Мәселен, мемлекеттік құрылыс терминологиясында қолданылатын «ел» термині көне түркі жазбаларында да кездеседі. Яғни V ғ. бастау алады : ел, іл - ел , мемлекет. Іл тұтсық йір өтукен йыш ерміс. Ел ұстайтын жер Алтай өңірі еді [8; 55] .

Араб-парсы тілдерінен енген кірме сөздер. Бұл лексемалардың қазақ

тіліне ену мерзімін Л. З. Рүстемов өзінің «Қазіргі қазақ тіліндегі араб-парсы кірме сөздері» атты еңбегінде екі кезеңге бөліп қарайды: бірінші - ХV ғасырға дейінгі уақыт, екінші кезең - ХV ғасырдан Ұлы Октябрь революциясына дейінгі уақытты қамтиды. Араб-парсы кірме сөздері құрамы жағынан әр алуан: біразы үй тұрмысына, басқа да шаруашылыққа байланысты болса (айна, атырап, бадам, базар, байрақ, орамал, перне , таба, торап ), енді бір алуаны мәдени және ғылыми ұғымдарды білдіреді ( дәуіт, дәптер, дәреже, дүние, ғалым, пән, кітап, тарих т. б . ), Діни ұғымды білдіретін аруақ, аят, бейіт, дәрет, намаз, құдай, құдірет , күнә, мәйіт тәрізді сөздер де бар [2; 25] .

Монғол тілдерінен енген кірме сөздер. Шыңғысхан шапқыншылығынан

әлдеқайда бұрын қазақ рулары монғол тайпаларымен қоян-қолтық аралас-құралас өмір кешкен, іргелес отырған. Мәселен, қазақтар да, монғолдар да әшекейі бар сандықты абдыра дейді. Сол сияқты екі тілге де ортақ - алтын-алтан, байсал - байқал, баян-баян, аймақ-аймаг, адақ-адаг, аңсағай-аңқиғай, дулыға - дуулға, жол-зол, дөнежан-дөнжин, жасақ-жасаг тәрізді сөздерді көптеп келтіруге болады. Ғ. Мұсабаев бұл тілден енген лексемаларды ХІ-ХІV ғасырларға жатқызады [2; 27] .

Қазіргі қазақ тілінің сөздік құрамында ең бір бай әрі күрделі қабатты

орыс тілінен енген кірме сөздер және сол арқылы келген халықаралық терминдер алып жатады. Ғасырлар бойы іргелес отырып, орыс халқымен мәдени қарым-қатынасты қазақ халқы ертеден бастаған тәрізді. С. Исаевтың дәлелдеуінше, тіпті ХІV ғасыр ескерткіші болып саналатын «Кодекс Куманикуста» да «изба», «печь» тәрізді орыс сөздері қолданылған екен. Осыған қарағанда, қазақтар орыс сөздерін ежелден-ақ пайдаланып, әжетіне жарата бастаған. Ғ. Мұсабаев өзінің 1959 жылы шыққан «Современный казахский язык» деп аталатын еңбегінде революцияға дейінгі орыс тілінен енген сөздерді екі кезеңге бөліп қараған. Олар:

Бірінші кезең - ХVІІ ғасыр мен ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы аралықты қамтиды. Бұл тұста Қазақстанның өз еркімен Россияға қосылуы қазақ өміріне түбірлі өзгерістер әкелген. Орыстар мен қазақтар шаруашылық-экономикалық жағынан да, саяси байланыстылық жағынан да араласа бастайды. Бұл аралықта қазақ тіліне ауылшаруашылық құрал-саймандарына, үй іші жабдықтарына, әскери әкімшілікке байланысты көптеген сөздер енді. Мәселен: соқа, хутор, поднос, генерал, пристав, майор, адвокат, шәйнек т. б . сөздер сол кездерде-ақ тілімізге енген.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.