Оқушылардың сөйлеу тiлiн дамытуда техникалық құралдарды пайдалану_
Жоспар:
1. Кіріспе ___________________________________ ___________________ 3
2. Негізгі бөлім
1. Оқытудың негізгі әдісі - көрнекілік_______________________ 5
2. Қазақ тілі сабағында көрнекі және техникалық құралдарды
тиімді пайдалану__________________________ _____________ 7
3. Оқушылардың сөйлеу тiлiн дамытуда техникалық құралдарды
пайдалану__________________________ ___________________ 13
4. Қазақ тілі сабақтарында техникалық құралдарды пайдаланудың
практикалық маңызы __________________________________ 18
2. Қорытынды ___________________________________ _______________ 33
3. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ________________________________ 34
І. Кіріспе.
Курстық жұмыстың көкейтестігі:
Мектептердегі қазақ тілін жаңашылдықпен дамыту үшін
инновациялық үрдіс - жаңа педагогикалық идеяларды ғылыммен ұштастырып
практикаға, оқу ісіне кіргізуді ойластыру, енгізу керек.
Жаңа ғасыр білім беру кеңістігінде жаңа талаптар тудырып,
елімізде қазақ тілін Мемлекеттік тіл ретінде оқыту мәселесінің заман
талаптарына, әлеуметтік сұраныстарға сай ұйымдастырылуын айқын белгілеп
отыр.
Оқу орындарында жаңа технологиялар арқылы оқыту қазақ тілін
үйретудің сапасы мен маңызын арттырады. Сол себепті сабақ өткізу барысында
әсіресе, қазақ тілі сабақтарында көрнекілікті пайдалана алу, көкейтесті
мәселе.
Тіл – ұлттық тәрбиенің негізі. Туған тілдің тағдырын ойлағанда ең
бірінші көз алдымызға бүгінгі жас ұрпақ елестейтіні орынды. Қазіргі
қиыншылықтың түп төркіні де осында жатыр. Ашығын айтсақ, Мемлекеттік тілдің
қолданыс аясын әлі де тежеп тұрған кеңестік дәуірден қалған психологиялық
пікірден арыла алмаушылық болып отыр.
Мектептеріндегі қазақ тілін жаңашылдықпен дамыту үшін инновациялық
үрдіс - жаңа педагогикалық идеяларды ғылыммен ұштастырып практикаға, оқу
ісіне кіргізуді ойластыру, енгізу керек.
Жаңа ғасыр білім беру кеңістігінде жаңа талаптар тудырып, елімізде
қазақ тілін Мемлекеттік тіл ретінде оқыту мәселесінің заман талаптарына,
әлеуметтік сұраныстарға сай ұйымдастырылуын айқын белгілеп отыр.
Оқу орындарында жаңа технологиялар арқылы оқыту қазақ тілін үйретудің
сапасы мен маңызын арттырады.
Қазіргі кезде мектептерде мемлекеттік тілді оқыту – оқытудың жаңаша,
тиімді практикалық игеруге бағытталған аса құнды әдіс-тәсілдерін қажет
етеді.
Әр ұстаз өз шәкіртінің білімінің неғұрлым жоғары болуын, салыстыру,
талдау, қорытынды жасау және ойлау қабілетінің шығармашылық тұрғыда кең
болғанын армандайды. Осы тұрғыда мектеп ғылыми зертханаға айналып отыр,
өйткені оқушы мен оқытушы шексіз шығармашылық ізденісте. Бұл қазіргі
заманның талабы. 21 ғасыр қазақстандықтар алдында жаңа талап қойып отыр. Ең
бастысы - әр адам (маман) өз ісінің шебері болуы керек. Қазіргі қоғам
жастардан білікті маман болуды талап етеді. Сондай-ақ қазақ халқының тарихы
мен мәдениетін, салт-дәстүрін, әсіресе, мемлекеттік тілді жақсы білуі керек
[1.11].
Қазақстан халқына 2030 үндеуінде, Президент Н.Ә.Назарбаев қазіргі
мектептер оқушылардың тек жалпы білім алу дайындық деңгейін қамтамасыз етіп
қоймай, қазақ, орыс, ағылшын тілдерін меңгеру жастар үшін қалыпты үйреніс
болу жағдайына айналу керектігіне назар аударады. Қазіргі таңда қойылған
міндеттердің орындалуы мемлекеттік тілді үйретудің әрі қарай жетілдірілуін
талап етеді.
Дидактикалық принциптердің бірі – оқыту жүйесінде көрнекі құралдарды
пайдалану. Мектепте қазақ тілін оқытуға байланысты мынадай көрнекі құралдар
пайдаланылады: затты табиғи түрінде көрсету, графикалық көрнекілік (кесте,
схема), бейнелеу көрнекілігі, иллюстрация жасау, фотоларды көрсету,
суреттерді көрсету, осындай көрнекіліктермен қатар, техникалық құралдарды
(магнитофон, ойнатқыштарды, диафильм, кинофильм фрагменттері, радио,
телевизия, кодоскоп, эпидиаскоп) пайдалану арқылы оқушылардың есту және
көру сезімдерін дамытуға арнайы көңіл бөлінеді.
Демек, мұғалімнің түсіндіруімен қоса, есту және көру үшін
көрнекіліктер қолданылады. Сыныптан тыс жұмыстарда көрнекілікті пайдалану
оқушының ана тілін құрметтеуге, оған деген сүйіспеншілігін арттырады.
Оқушының танымдық қабілетін жетілдіріп, өздігінен жұмыс істеуге бағыт
береді [2.18].
Курстық жұмысының мақсаты:
Көрнекілік әдісі - оқу процесінің маңызды әрі өте күрделі
құрамдас бөлігі. Себебі, оқудың мақсат пен міндеттеріне сай оның мазмұны
тек көрнекіліктерді қолдану барысында жүзеге асады. Көрнекілік әдісінің
көздейтін мақсаты - тұлғаның адамгершілік, эстетикалық қасиеттерін
қалыптастыру, соның негізінде олардың әрекеттерін ұйымдастыру.
Курстық жұмысының объектісі:
Қазіргі кездегі қазақ тілі ғылымының дамуы, қазіргі замандағы
көрнекіліктердің жаңа әдістерімен тәрбие құрал – жабдықтары, формалары.
Оларды топтастыру және тиімді пайдалану жолдары.
Зерттеудің пәні:
Көрнекіліктің мәні, оның қалыптасуына ықпал ету әдістері, формалары,
тәсілдері.
Зерттеу міндеттері:
1. көрнекіліктің мәнің, жалпы тұлға бойындағы қалыптасуының рөлін
аңықтау, талдау жасау.
2. көрнекіліктің маңызын жан – жақты зерттеп, жас ұрпақты қажетті,
жағымды қасиеттерге баулу.
Зерттеудің ғылыми болжамы:
Егер әрбір оқытушы заман талабына сай жаңа техналогияларды яғни
соның ішінде көрнекіліктерді пайдалана отырып, жас ұрпақ бойына тәрбиелік
құндылықтарды дарыта алса, онда жалпы тұлғаның тәрбиелік ерекшеліктері
жоғары көрсеткіштерге жетеді.
Курстық жұмысының практикалық қолданылымы:
Мектептің тәрбие жұмысын ұйымдастырушылары мен сынып
жетекшілеріне қолдануға болады.
Курстық жұмыстың құрылымы:
Кіріспе, 2 бөлім, қорытыңды, пайдаланған әдебиеттер,қосымшадан тұрады.
ІІ. Негізгі бөлім
1. Оқытудың негізгі әдісі - көрнекілік
Көрнекілік – педагогикадағы дидактикалық тәсіл. Ол ақпараттың,
дәрістің, үгіт-насихаттың, жарнаманың танымдылығы мен пәрменділігін арттыру
жолы, оқытуда заттар мен құбылыстардың әр қайсысының өзіне тән жаратылыс
бітімін, әр қилы сыр-сипаттарын сезім мүшелері арқылы байқау, қабылдауға
баулиды. Адам қоршаған ортаны, дүниені, құбылыстарды бес сезім мүшесі
арқылы түйсінеді. Оның ішінде ақпаратты ең көп қабылдайтын сезім мүшесі –
көру түйсігі. Адам жадында терең таңбаланатыны да осы көру түйсігі арқылы
қабылданған ақпарлар. Бірақ, түйсік өздігінен құбылыстардың ішкі
байланысын, олардың заңдылығын бейнелей алмайды. Құбылыстардың мәнін адам
санасында ойлау, пайымдау қабілеті ғана бейнелейді. Көрнекіліктің
нәтижесінде қоршаған өмір құбылысын және заттарды салыстыра ойлап, пайымға
салып қабылдау арқылы оқушылардың мәселені түйсіну дәрежесі артады, сана-
сезімі қалыптасады. Сонымен бірге, қабылданған ақпарлар оқу міндеттеріне
байланысты талданып, қорытылады.
Көрнекі құралдар оқушыларға бейнелі түсінік беру үшін ғана емес,
оқушылардың ұғымын қалыптастырумен бірге, абстрактілі байланыстар мен
тәуелділікті түсіндіру үшін қолданылады. Бұл дидактиканың басты
қағидаларының бірі болып саналады. Көрнекілікті чех педагогі Я.А. Коменский
(1590 – 1670) 17 ғасырда енгізді. Одан кейін педагогтер швейцар И.Г.
Песталоцци (1746 – 1827), неміс А.Дистерверг, орыс педагогі К.Д. Ушинский
(1824 – 187071), т.б. Көрнекілікті оқу пәндерінің мазмұнына бейімдеп (ана
тілі, арифметика, табиғаттану, т.б.), дидактика мен әдістеме жүйесіне
лайықтап қалыптастырды. Көрнекіліктің үлгілерін пайдалануға Ы.Алтынсарин
зор көңіл бөліп, “Қазақ жастары ғылым-өнерді кітап сөзі деп қана қарамай,
заттай көзімен көріп, ажырата білуін” мақсат етіп қойды. Қазіргі оқу
жүйесінде жанды-жансыз табиғат объектілерін байыппен байқаудың, сурет,
өрнек, көркемөнер туындыларын, графикалық материалдарды заттай пайдаланудың
мәні зор. Қазіргі дәуірде ғылым, техника, көркемөнер салаларында мол
дамыған шынайы деректерді, т.б. едәуір күрделі бейнелеу мүмкіндіктерін
пайдалану үшін түрлі кабинет, арнайы жұмыс орындары – кабиналар
ұйымдастырылды. Осыған орай оқу барысында кинопроекторлар, кинофильмдер,
теледидар, оптик. аспаптар, түрлі механизмдер, дәлдік өлшеу-есептеу
машиналары, т.б. көрнекі құралдар қолданылады.
Әл-Фараби "Оқытудың негізгі әдісі - көрнекілік" деп, оның мақсаттарын,
тәсілдерін (түсіндіру, әсерлендіру, есте қалдыру) ұсынады. Оқу материалын
меңгеру көп жағдайда оқыту процесінде қолданылатын көрнекі құралдарға және
техникалық құралдарға байланысты.
Көрнекілік әдісі оқытудың сөздік және тәжірибелік әдістерімен өзара
байланыста қолданылады және құбылыстармен, объектілермен оқушыларды
таныстырғанда олардың сезім мүшелеріне әсер етіп, алуан түрлі сурет,
көшірме, сызба арқылы құбылыс, процесс, объектілердің символдық бейнелерін
немесе оларды табиғи күйінде қабылдайды. Қазіргі мектепте осы мақсатпен
экрандық және техникалық құралдар кең қолданылады. Көрнекілік әдістерін
шартты түрде екі үлкен топқа бөлуге болады: иллюстрация және демонстрация
[2.25].
Иллюстрация әдісі арқылы оқушыларға иллюстрациялық құралдар – атап
айтсақ: плакат, кесте, картина, карта, тақтадағы суреттер, үлгілер
көрсетіледі.
Демонстрацияның (көрсету) оқыту әдісі ретіндегі ерекшеліктері
Демонстрация әдісі арқылы заттар мен құбылыстар тәжірибе жасау арқылы
немесе техникалық құралдардан, кино-фильмдерден, диафильмдерден
көрсетіледі.
Оқу процесіне жаңа техникалық құралдарды енгізу (теледидар,
видеомагнитофондар) оқытудың көрнекілік әдісінің мүмкіндіктерін кеңейтеді.
Қазіргі уақытта көрнекі құралдың жаңа түрі – жеке тұлғалар қолданатын
компьютерлерге ерекше көңіл бөлініп, мектептерде электронды-есептегіш
техникасы кабинеттерін құру міндеті шешілуде, оқу процесіне белгілі бір
жағдаяттарды және процестерді үлгілеуге мүмкіндік беретін компьютерлерді
енгізу міндеті де қолға алынуда. Олар оқушыларға бұрын оқулық мәтінінен
меңгерілген көптеген процестерді қозғалыста, көрнекі түрде көруге мүмкіндік
береді. Компьютерлер, көрнекілік әдістерінің оқыту процесіндегі
мүмкіндіктерін елеулі түрде кеңейтеді.
Оқытудың көрнекілік әдісінің шарттарды:
• көрнекіліктің оқушылардың жасына сәйкестігі;
• көрнекілікті сабақтың керек сәтінде қолдану;
• демонстрацияланған затты барлық оқушылардың көруі;
• иллюстрацияның ең бастысын, мәндісін нақты бөлу;
• құбылыстарды демонстрациялау кезінде берілетін түсініктерді мұқият
ойластыру;
• демонстрацияланатын көрнекіліктің оқу материалы мазмұнымен сәйкес
келуі;
• көрнекі құрал мен демонстрациялық қондырғылардан керекті мәліметтерді
табуға оқушыларды таныстыру.
Оқытудың тәжірибелік әдістері арқылы оқушылар тәжірибелік қызметпен
айналысып, тәжірибелік іскерліктері мен дағдыларын қалыптастырады.
Тәжірибелік әдістер: жаттығулар, зертханалық және практикалық жұмыстар.
Жаттығу көмегімен ақыл-ой және тәжірибелік іс-әрекет меңгеріледі. Ол
барлық пәндерді оқуда, оқу процесінің түрлі кезеңдерінде қолданылады. Оның
сипаты және әдістемесі оқу пәнінің ерекшелігіне, нақты оқу материалына,
оқушылардың жасына байланысты. Жаттығу сипатына қарай ауызша, жазбаша,
графикалық және оқу-еңбек деп бөлінеді [6.62].
Оқушылардың өз бетімен жұмыс істей білу деңгейіне қарай жаттығулар
бірнеше түрге бөлінеді:
• белгілі білімдерді еске түсіріп, оны бекіту мақсатындағы жаттығулар;
• білімді жаңа жағдайда қолданып жаттығу.
Егер оқушы іс-қимылдарды ауызша айтса, онда оны түсіндіру арқылы
жаттығу деп атайды. Мұғалім оқушы іс-әрекетінен қателіктер тауып,
оқушылардың іс-әрекетіне түзетулер енгізеді.
Жаттығулардың ерекшеліктері:
Ауызша жаттығулар логикалық ойды, есті, тілді оқушылардың зейінін
дамытуға көмектеседі.
Жазбаша жаттығулар білімді бекіту және оны қолдану іскерлігін жасауда
қолданылады. Оларды қолдану логикалық ойды дамытуға, жазбаша тіл
мәдениетін, өздікті дамытуға көмектеседі. Әрбір оқу пәнінің міндетті бөлігі
- ана тілінен шет тіліне аудару, берілген тақырыпқа шығарма жазу, суретпен
жұмыс, өз бетімен мысалдар және есептер, кесте құрастыру, диаграмма,
баяндама, көрініс әзірлеу. Жаттығуды орындау алдында оқушыларға теориялық
материал түсіндіріліп, нұсқау беріледі.
Жазбаша жаттығулар: ана тілі, шет тілі, математика, т.б. пәндерде
орындалады.
Оқушы оқуға үйренгенде, мәтінді мәнерлеп оқып, грамматикалық
ережелерді қолданып, көптеген жаттығулар жазады.
Графикалық жаттығулар: кесте, сызба, технологиялық карта, альбом,
стенд жасау, экскурсия кезінде салған суреттер.
Оқу-еңбек жаттығулары: оқу шеберханаларындағы қағазбен, картонмен,
ағашпен, металмен жұмыс істеу, әр түрлі құралдар қолдану, станок,
тетіктерді басқару, "Конструктор" ойыншықтармен жұмыс істеу.
Жаттығу әдісіне қойылатын талаптар:
• оны орындауға деген оқушылардың саналы көзқарасы;
• жаттығуларды орындаудағы дидактикалық сабақтастық: алдымен оқу
материалын түсінуге көмектесетін, содан кейін есте сақтауға, қолдануға,
оқылғанды жаңа жағдаяттарда өздігінен, шығармашылықпен қолдануға, жаңа
материалды бұрын меңгерген білім, іскерлік және дағдылар жүйесіне қосуға
мүмкіндік беретін жаттығуларды орындау[6.78].
2. Қазақ тілі сабағында көрнекі және техникалық құралдарды тиімді
пайдалану
Дидактикалық принциптердің бірі – оқыту жүйесінде көрнекі құралдарды
пайдалану, сонымен қатар техникалық құралдарды пайдалану – магнитофон,
ойнатқыштар, диафильм, кинофильм фрагменттері, радио, телевизия, кодоскоп,
эпидоскоп компьютер арқылы оқушылардың есту және көру сезімдерін дамытуға
арнайы көңіл бөлінеді.
Демек, мұғалімнің түсіндіруімен қоса есту және көру үшін
көрнекілікпен қатар техникалық құралдар қолданылады, бұл құралдарды
оқытудың техникалық құралдары (ОТҚ) деп атайды.
Оқытудың техникалық құралдарының төрт түрі бар:
1) оқытатын машиналар (оқылатын материалдарды оқушылардың түсінуіне
көмектеседі, нақтылай дәлелдейді);
2) тренажер – машиналар (оқушылардың өздігінен жұмыс істеуіне
мүмкіндік беріп, жаттығулар, үй тапсырмасын орындайды, белгілі бір
дағдыны бекітуге жаттығады);
3) репетитор – машиналар (өткенді қайталауға мүмкіндік береді);
4) бақылаушы машиналар (емтихан алдында өзін-өзі тексеру үшін қызмет
етеді, кейде оқушылардың жауаптарына баға қояды).
Қазақ тілін оқыту жүйесінде техникалық құралдардың техникалық тұрғыдан
қарағанда мынадай түрлері бар:
а) проекциялық аппаратура (экрандық құралдар) – диапроектор,
эпидиаскоптар, фильмоскоптар, кадоскоптар – бұлар диафильмдер мен
диапозитивтермен, слайдпен қуатталады.
ә) киноаппаратура - әртүрлі кинопроекторлар, оқу фильмдері (деректі,
мультипликациялық, көркем фильмдер түрлері, мылқау, дыбысты, қысқа, толық
метражды, кинофрагмент)
б) теле және радиоаппаратура – радиоқабылдағыш, ойнатқыш, магнитофон,
компьютер, және т.б.
Техникалық құралдар дыбыстық, проекциялық болып бөлінеді. Соңғы кезде
мектеп тәжірибесінен компьютерлік сынып, видео аппараттарын да қолданып
жүр.
Дыбыстық аппараттарға магнитофон, күйтабақ, лингофондық кабинеттер
жатады. Дыбыстық аппараттарды қазақ тілі сабағында пайдаланудың ерекше
маңызы бар.
Мектептерде қазақ тілі сабағында дыбыстық аппараттарды оқушыларға
ерекше дыбыстардың айтылуын меңгерту, сөйлемдегі сөзге дұрыс екпін қоюды
үйрету үшін т.б. қолдануға тиімді. Сабақта мұғалімге өзінің немесе маман
дикторлардың, өнер қайраткерлерінің орындауындағы мәтіндерді, әңгімелерді,
ертегілерді айтудағы ерекшеліктерді оқушыларға тыңдату, кейбір
грамматикалық ережелерді, өлең тақпақтарды, мақал-мәтелдерді де тыңдатып
жаттықтыру жұмыстарын кеңінен жүргізуге болады.
Мектепте дыбыстық аппараттарды пайдалана білуге аса жауапкершілікпен
қараған жөн. Әр мектепте қазір жеке пәндерге арналған дыбысхана кабинеттері
бар. Осы кабинеттерде мұғалім қазақ тілі пәніне байланысты жазып алған
материалдарын ұстайды. Бұл материалдарға фотомонтаж, тақырыптық кештердің
жекелеген ақын-жазушылардың шығармашылығына арналған әр түрлі әдістемелік
әдебиеттер мен фоножазбалар жатады.
Әр мұғалім дыбысхана кабинеттеріндегі грамжазбаларды, фоножазуларды
ұқыптылықпен сақтап, пайдалануы қажет. Олардың мазмұны туралы аннотация
жазылады, рет саны, ұзақ немесе қысқа ойналатыны, тақырыбы, авторы,
орындаушылардың аты-жөні т.б. мәліметтер, картотекалар болуы қажет.
Магнитофонды сабақта пайдалану әдісі. Магнитофон – оқу процесін
жетілдіре түсетін, оқу тәрбие жұмысының сапасын арттыратын көмекші
құралдардың бірі болып есептеледі.
Мектептегі оқу ісінде пайдаланылатын магнитофонды күніне 7-8 сағат
жұмысқа қосуға болады. Сабақта қолданылатын магнитафонның салмағы 20 кг,
таспасының айналу жылдамдығы 9,53 смсек. Оның кассетасы 45 минут үзбей
жазуға тиіс. Сондықтан мұндай ұзақ жұмыс істеу үшін 350 метрлік кассета
пайдаланылады. Матнитофонға "2" және "6" типті, ені 6,25 мм ГОСТ 8303-62
таспа пайдаланылады. Магниттік жазу таспасын қайта орап, дыбысты естіртуге
2 минут уақыт кетеді. Міне, осы сияқты техника ережелерін қатаң сақтау
қажет.
Магнитофонды сабақтың әр кезеңінде дұрыс пайдалану мұғалімнен аса
шеберлікті талап етеді. Мұғалім магнитофонның құрылысын жақсы білу қажет.
Оны жұмысқа қосу, жазу, жазылған сөздерді өшіру, тембрін дұрыс қалыпқа
келтіру, дауысты орта қалыпқа түсіріп, анық естірту сияқты жұмыс ережелерін
мүлтіксіз біліп, меңгеруі тиіс.
Сабақта магнитофонды мынадай мақсатта пайдалану керек: ерекше дыбыстар
мен сөздерді дұрыс айтуға үйрету, дұрыс сөйлеу дағдыларын қалыптастыру,
сөйлеу тіліне жаттықтыру классикалық, қазіргі кездегі музыканың
граммофондық немесе магнитофондық жазуларды тыңдату.
Магнитофон ән үйретуде де үлкен қызмет атқарады. Тақпақ айтуға үйретуде
оның магнитофонға жазылған үлгісін қолдану ұтымды. Диафильм,
диапозитивтердің мазмұнын магнитофон таспасына жазып, тыңдату пайдалы.
Көркем сөз шеберлерінің таспаға жазылған әңгімелерін тыңдату да оқушыны
дұрыс сөйлеуге жаттықтырады.
Магнитофон арқылы диктант жұмысын жүргізу. Қазақ тілі сабағында диктант
жұмысын магнитофон арқылы жүргізу мұғалімге біраз жеңілдіктер жасайды.
Магнитофон арқылы жүргізілген диктант жұмысында оқушылардың зейіні тек
магнит лентасындағы сөзге ғана аударылады да, мұғалімге қосымша сұрақ
қойып, жазу жұмысына бөгет жасамайды.
Диктант жұмысы ең алдымен терме диктанттан басталады да, бірте-бірте
бақылау диктанттарына бағытталады.
Магнитофон арқылы диктант жұмысы баланың сөздерді есту қабілетін
дамытумен қатар, орфографиялық қате жіберуден сақтандырады. Себебі оқушылар
әр сөзді мұқият тыңдауға тырысады. Диктант мәтіні әр сыныптың білім
деңгейіне сай алынады. Сынып жоғарылаған сайын мәтін көлемі де күрделене
түседі. Магнитофон арқылы жүргізілген диктант жұмысы мынадай шарт бойынша
орындалады. Мәтін магнитофоннан тұтас бір рет мәнерлеп оқылады. Қиын сөздер
тақтада жазылып қойылады, ал балалар ілесіп мұқият жазып отырады. Диктант
жазылып болғаннан кейін, мәтін түгелімен тағы қайталанып тыңдалады.
Магнитофонды тіл ұстарту жұмысында пайдалану. Тіл ұстарту жұмысында
магнитофонды қолдану үшін, алдын ала мәтінді магнитофон жазбасына жазып
қояды. Сосын ол мәтін оқушыларға тыңдатылады. Одан кейін оқушылар осы
мәтіннің мазмұнын өз сөзімен айтып беруге тиіс немесе, осы мәтіннің
мазмұны бойынша сұраққа жауап беруге, жоспар құруға дағдыландыруға
болады.
Магнитофон арқылы өлеңді оқуға және жаттауға үйрету. Қазақ тілі
сабағында жүргізілетін тіл ұстарту жұмыстарында мұғалім оқушыларды мәтінді
дұрыс, мәнерлеп оқуға үйрету, оның мазмұнын айтқызу, сөздің мағынасын
ұғындыру, оны меңгерту, тыныс белгілерін қай ретпен, қалай қойылғанын
аңғарту, қазақ тілінің көркем сөз формаларын дұрыс ұғынып, оны дұрыс түсіне
білумен бірге, іс жүзінде қолдана білуге дағдыландырады. Мәнерлеп оқуға
үйретілетін мәтіндерді, өлең тақпақтарды мұғалім алдын ала дайындап, қай
сабақта қалай пайдалану керектігін белгілеп қояды. Оқушыларды мәнерлеп
оқуға үйрету үшін өлең, тақпақ, мәтіндер магнитофоннан ең кем дегенде екі
рет тыңдатылуы керек.
Алғашында оқушылар алдарындағы мәтінге көз жүгіртіп, онымен салыстыра
тыңдап отырады. Екінші рет мәтін аралық (интервал) тасталып оқылады. Бұл
кезде оқушылардың тасталған аралық бойынша әрбір тармақ, әр сөздің
айтылуын, оқылуын өздері қайталап отыруына жағдай туады. Түсініксіз
сөздерді оқушылар дәптерлеріне жазып отырады. Бұдан соң оқушылардың
өздеріне мәтінді оқытып, оны таспаға жаздырып, қайта тыңдатуға болады.
Әрбір оқушы өзінің қате оқыған жерлерін, тыныс белгілеріне дұрыс тоқталып
оқымағандықтарын байқай отырып, қатесін түзете алатын болады.
Магнитофон арқылы қысқа өлең тақпақтарды тез жаттауға болады. Өлең
жатталмас бұрын, мұғалім ондағы қиын сөздерге түсінік береді, идеясына
тоқталады. Өлеңнің мазмұнын оқушылар меңгергеннен кейін, магнитофоннан
тыңдалады. Өлең магнитофоннан аралық (интервал) тасталып оқылады. Аралық
тасталып оқылған кезде оқушылар тыңдалған өлең шумағын хормен бәрі қайталап
отырады. Осылай бірнеше рет хормен, одан кейін оқулықпен салыстыра отыра
іштей қайталайды.
Сабақта проекциялық аппараттарды пайдалану. Қазақ тілі сабақтарында
диаскоп, эпидиаскоп, фильмоскоп, диапроектор, кодоскоп сияқты құралдар
арқылы диафильм, оқу фильмдерін, фотосуреттерді, кескін, сызба, сурет,
тілдік модельдер, кестелерді көрсетуге болады. Мектепте экрандық суреттеу
екі түрлі жолмен іске асырылып жүр: бірі — динамикалық, екіншісі —
статикалық проекция. Статикалық проекция 2 түрге бөлінеді: диаскопиялық
және эпископиялық. Диаскопиялық жолмен диафильм және диапозитивтер
көрсетіледі, ал эпископиялық проекциялау арқылы сурет, сызбаларды түрлі
суреттер көрсетіледі. Экрандық, құралдардың мына сияқты түрлері бар:
Сәуле, Этюд т. б.
Сызба, сурет, диафилъмдерді көрсететін проекциялық аппаратты
эпипроектор, эпидиаскоп деп атайды. Диапозитивтерді көрсететін проекциялық
фонарьды диаскоп деп атайды. Диафильм мен диапозитивтерді демонстрация
жасайтын аппарат диапроектор деп аталады.
Қазір мектептерде оқу-тәрбие ісінде қолданылатын әмбебап проекциялық
аппараттар бар. Олар эпидиаскоп пен диаскоптың міндетін атқара алады.
Фотографияға түсірілген суреттерді, схемаларды, кестелерді диапозитив деп
атайды.
Диафильм дегеніміз 35 мм пленкаға түсірілген кадр, ақ түсті
диапозитивтер. Ол белгілі бір сюжетке, тақырыпқа құралады.
Эпифилъм дегеніміз - диафильмнің жасалу принципі сияқты, қолдан
жасалатын құрал, картон қағаздан немесе жеке қағаз беттерінен, қағаз
таспаларынан жасалады. Бұл кәдімгі фотопленка емес. Оның көлемі 14x14 см.
Мұғалімдер кодоскопты қай пәнді оқытуда болсын жиі пайдаланып жүр.
Кодоскопты сыныптағы оптикалық тақта деп те атайды. Қазақ тілі мамандары
оны грамматикалық талдау жасағанда, сабақ көрнекіліктерін пайдаланғанда
(мысалы, кесте, схема, сурет т.б).
Диаскопты сабақта пайдалану. Қазақ тілі сабақтарында диаскоп арқылы кез
келген грамматикалық тақырыпқа байланысты сызба, кестелерді көрсетуге
болады. Диаскоп – кәдімгі проекциялық фонарь сияқты аппарат. Эпидиаскоп -
диапозитив пен фильмдерді, суреттерді, сызбаларды көрсетеді.
Сабақта диафильмдерді пайдалану. Оқу-тәрбие ісінде диафильмдерді
пайдаланудың орасан зор тәрбиелік, танымдық маңызы бар. Диафильм сабақ
процесін ерекше жандандырып, оқушылардың ой-өрісін дамытып, әртүрлі сюжетті
әңгімелерді нақты көрсетіп, түсіндіруге мүмкіндіктер береді. Көпшілік
жағдайда мұғалімдер диапозитивтер мен диафильмдерді демонстрациялау ісін
жетік біле бермейді. Әсіресе, диафильмдердің кейбір кадрларын қайталап
көрсетуге, экрандағы бейнелерді тұрақтандырып, олардың өздерін қалыптастыра
отырып түсіндіруге немесе әңгімелесуге қиналады.
Оқу-тәрбие ісінде диафильмдердің бірнеше түрлері қолданылады. Олар:
ертегі, әңгіме, очерк мазмұнындағы диафильмдер. Бастауыш сыныптарда ертегі
мазмұнында – құрылған диафильмдер жиі пайдаланылады. Ал 5—7 сыныптарда
әңгіме, очерк мазмұнында құрылған диафильмдерді бағдарламалық
материалдардың, тақырыптардың ыңғайына қарай пайдаланылады.
Диафильмдерді 4-6 сыныптарда пайдалану тиімді. Оқушылар диафильмдерді
көру арқылы жаңа заттардың аттарымен танысады, сөздік қорлары молаяды.
Олардың ойын дамытып, тілін ұстартады, ойлана, сөйлей білуге жаттықтырады.
Диафильмді сабақта қалай болса, солай қолдана беруге болмайды. Оның да
өзінше әдістері, жолдары бар. Біріншіден, диафильм әр сыныптық
бағдарламалық материалына сай қолданылады. Алдымен, мұғалім диафильмді өзі
жақсы білуі тиіс. Диафильмнің мазмұны, оның ішінде қиын сөздер болса, оны
белгілеп алуы қажет. Диафильмнің жалпы мазмұнын ашатын екі-үш сұрақ
дайындап алған жөн. Сондай-ақ мұғалім диафильм мазмұнына етілетін сабақ
материалын қалай байланыстыру керектігін, кейбір қиын кадрларды қалай
түсіндіру керектігін алдын ала жоспарлап дайындайды.
Мұғалім диафильмді көрсету алдында оқушылардың зейінін сол тақырыпқа
аудару мақсатында бірнеше сұрақтар қойып, әңгіме өткізуіне де болады.
Диафильм көрсетіліп болған соң, мұғалім дайындаған сұрақтарға жауап
алынады. Бұл — диафильмнің мазмұнын жүйелеп айтып беруге оқушыларды
дайындау болып та саналады.
Сабақта пайдаланылатын диафильмнің мәтіні оқушыларға түсінікті, тілі
жатық болуы қажет. Бір сабақтың үстінде бірден екі диафильмді пайдалануға
болмайды.
Диафильм көрсетілмес бұрын, мұғалім 5 минуттей түсінік береді. Бір
нәрсеге көңіл бөлу керектігін айтады. Оқушыларға қай кадрды
түсінбейтіндіктерін белгілеп отыруды ескертеді. Сондай-ақ диафильмдегі
оқиғаны дұрыс байқап, онан өз қорытындыларын шығара білуге үйрету мақсаты
қойылуы қажет.
Диафильмнің мәтінді мәнерлеп, нақышына келтіре оқылады. Егер мұғалім
өзі оқып бермесе, диафильмнің мәтінін магнитофонға жазып тыңдауына да
болады.
Оқу-тәрбие ісінде диафильм сабақтың басында, ортасында, аяғында
пайдаланылады. Негізінде, диафильмді сабақтың бас кезінде пайдалану тиімді.
Мұндағы мақсат — сабақтың кейінгі кезеңдеріне оқушылардың назарын аудару.
Жаңа материалды түсіндіруде диафильмді сабақтың ортасында пайдалануға
болады. Ал түсіндірілген тақырыпты бекіту мақсатында диафильмді сабақтың
соңғы кезінде қолданған жөн. Белгілі тақырыпты түсіндіруге байланысты
диафильм көрсетілген соң, мұғалім оқушылармен әңгіме өткізеді. Диафильмді
қалай түсінгенін тексеру үшін, оқушыларға сұрақтар қойылып, жауап алынады.
Бірнеше оқушыға диафильмнің мазмұнын тұтас айтқызуға болады.
Тіл дамыту мен тіл ұстарту жұмыстарында диафильмді пайдалану аса
тиімді. Мұғалім тіл дамыту жұмыстарында пайдаланатын диафильмдердің
мазмұнын, ең керекті деген кадрларын, толық қамтитындай сұрақ-жауап
үлгісін өзі күні бұрын дайындайды.
Диафильм сыныпта бір рет көрсетілген соң, әр бөлігіне ат қойылады,
жоспар жасалынады. Ойлануға, жоспар жасауға 10 минуттей уақыт беріледі.
Екі-үш оқушы құрған жоспарларын оқиды. Әр оқушының құрған жоспарын
талқылап, ең дұрыс деген нұсқасын тақтаға жаздырады.
Диафильмнің әр бөлігі бойынша оқушылардың жауаптары тыңдалады. Оқушылар
бірінің әңгімесін бірі жалғастырып, диафильмдегі оқиға кім, не туралы
екендігін әңгімелеп береді.
Оқу тәрбиесінде қолданылатын диафильмдерді әр сынып оқушыларының жас
ерекшелігіне қарай пайдалану тиімді. Мысалы, 4-6 сынып оқушылары табиғат
көріністері, жыл мезгілдеріне байланысты, өсімдік, жан-жануарлар, үй
хайуанаттарының тіршілігіне байланысты диафильмдерді аса қызығып
тыңдайтындығын, ұнататындығын, спорт, таңғажайып оқиғалар, саяхатшылардың
өмірі жөніндегі қызықты көріністерді, оқиғаларды жақсы көретіндігі
аңғарылады.
Диафильмдердің бір кезде, тіпті қазірдің өзінде де белгілі бір жеке
тақырыптарды оқытумен байланысты қолданылып келгені белгілі, оқу
құралдары мен оқулыққа көмекші құрал - көрнекілік ретінде қолданылады.
Әдіскерлер мен ғалымдар техникалық құралдар түрін оқу-тәрбиесінде
кешенді пайдаланудың амалдарын іздестіруде.
Диафильмдерді пайдалану қазақ тілінің лексика-семантикалық жүйесін жеке
түсіндіруге, сөздердің мағынасын ажыратуға көмектеседі. Сондықтан әр
мұғалім - оқу-тәрбие ісінде диафильмдерді дыбыстандырып, тиімді қолдана
білулері тиіс.
Республикамыздың көптеген мектептері лингафон кабинеттерін жабдықтап,
оқу-тәрбие ісінде қолдануда. Мұндай кабинеттерде оқушылар жеке немесе сынып
болып сөйлеп, сөйлеу тілінде кездесетін қателерін жөндеуге мүмкіндіктер
алуда.
Лингафон кабинеті оқушылардың дыбысты жазып алатын және дыбысты қайта
естіртетін техникалық құралдармен жұмыс істейтін орны.
Мұғалімнің жұмыс үстелінде басқару пульті орналасқан. Басқару
пультіндегі үстелде жұмыс істейтін бірнеше түймешелер бар. Олармен мұғалім
қажетті жұмыстардың бәрін орындай алады. Мұғалімнің үстелінде екі
магнитафон, бір ойнатқыш болады. Әрбір тыңдайтын аппарат жабық жасалған
арнайы кабинаны керек етпейді.
Мұғалім өзінің жұмыс үстеліндегі басқару пультінен жұмысты былайша
жүргізуіне болады: кабинетте оқушылар екі-екіден немесе топқа бөлініп
жұмыс істейді.
Негізгі басқару пулъті мұғалімнің үстелінен басталып, әрбір оқушының
үстеліне жалғасады Сондықтан әрбір оқушы мұғалімнен дербес тапсырма алады.
Мұғалім басқару пульті арқылы бір мезгілде үш тапсырма бере алады. Ол үш
түймешені басу арқылы екі оқушының үстелін жалғастырады. Сондай-ақ жұп
санды жұп санмен, тақ санды тақ санмен қосады. Бір топ оқушыдан бір
мезгілде жауап алуына да болады, әр оқушыны жеке-жеке тексерумен қатар,
барлық оқушыны немесе жеке оқушыны өзіне шақырып, жауап алуына да жағдай
бар.
Сонымен бірге, оқушылар мұғалімнің тапсырмасын жазып алуына, екі
оқушының жауабын, сөзін бір магнитофоннан екінші магнитофонға жазуға,
электр ойнатқыштан магнитофонға жазып алуға, сондай-ақ, мұғалімнің басқару
пультінен сөздерді жазып алып, оны кабинетте қайта тыңдауға мүмкіндіктер
бар [4.36-54].
2.3. Оқушылардың сөйлеу тiлiн дамытуда техникалық құралдарды пайдалану
Оқыту әдiстемесiнде де көру, тыңдау, есту арқылы тiлдi тез арада
меңгеру мүмкiншiлiгi туып отыр. Оқушы тiлiн дамытуда техникалық құралдар,
жекелей алғанда, магниттiк жазба, компьютер, кодоскоп, диафильм қолдануға
болады. Техникалық құралдарды сабақта қолдану дидактиканың жалғастық пен
жүйелiлiк қағидасын негiзге алады.
Ғалым Н.Оралбаева: “Сабақта магнитофонды мынадай мақсатта пайдалану
керек: ерекше дыбыстар мен сөздердi дұрыс айтуға үйрету, дұрыс сөйлеу
дағдыларын қалыптастыру, сөйлеу тiлiне жаттықтыру, классикалық, қазiргi
кездегi музыканың, грамофондық немесе магнитофондық жазуларды тыңдату”, -
дейді. Сабақ барысында үн таспа мынадай мақсатта пайдаланылды: мәтiн
құрамындағы қазақ тiлiне тән дыбыстар мен сөздердi дұрыс айтуға үйретуде,
дұрыс сөйлеу дағдыларын қалыптастыруда қатысымдық тұлғаларды естiгенде тез
танып, түсiну мақсатында тыңдалды. Үн таспада жазылған мәтiн тыңдалғаннан
кейiн, мәтiнге байланысты төмендегiдей тапсырмалар орындалды:
а) мәтiн құрамында кездескен таныс емес сөздердi жазып алу және
мағынасын сөздік арқылы түсіндіру;
ә) мәтiндi әңгiмелеуге тiрек болатын сөздер мен сөз тiркестерiн атау;
б) мәтiн құрамындағы мақал-мәтелдердi жазып алып, мағынасын түсiндiру;
в) мәтiнге жоспар құру;
г) мәтiндi мұқият тыңдап, мазмұны туралы аннотация жазу.
Үн таспаны әр сабақта қолданған дұрыс, себебi тыңдалым жақсы
меңгерiледi. Бұл оқушылардың естiп, танып, түсiнуiне жағдай жасайды.
Бастапқы кезде оқушылар үн таспадағы сөздердi әрең түсiнсе, қайталатып
тыңдату арқылы кейiн мәтiннiң мазмұнын айтып бере алады, бұл жақсы нәтиже
бередi. Сонымен қатар, төл дыбыстарды дұрыс айта бiлуге жаттығу үшiн де үн
таспаның көмегi зор. Оқушылардың оқығанын үн таспаға жазып алып, ендi қате
жiбермеу үшiн жұмыс түрлерi де жасалады. Мәтіндердi оқыту, тақпақ, үзінді
жаттатумен қатар, магниттiк жазба ән үйретуде де үлкен қызмет атқарады.
Тақпақ айтуға үйретуде де үн таспаны қолдану ұтымды және қысқа өлең,
тақпақтарды тез жаттатуға болады. Өлең жатталмас бұрын, тақтаға өлең
құрамындағы қиын сөздердi жазып қойып, осы сөздерге түсiнiк берiлдi.
Мiндеттi түрде өлеңнiң идеясына тоқтау қажет. Өлеңнiң мазмұны
түсiндiрiлгеннен кейiн, үн таспа арқылы тыңдатуға болады. Өлең магниттiк
таспа арасында үзiлiс салдырылып, бiрнеше рет қайталанып жазылғаны дұрыс.
Осы магнит таспасындағы үзiлiс кезiнде оқушыларға өлеңдi бiрнеше рет
хормен қайталатуға болады [4.68].
Мысалы: “Ана тiлi” лексикалық тақырыбын өткен кезде ақын Әбдiлдә
Тәжiбаевтың өлеңiнен үзiндi магниттiк таспаға алдын-ала жазылып алынып,
оқушыларға тыңдатылды. Олар сабақ үстiнде-ақ осы өлең үзiндiсiн жаттап
алды. Магнит таспасындағы өлеңнің үзiндiсi:
“Туған тiлiм –тiрлiгiмнiң айғағы,
Тiлiм барда айтылар сыр бойдағы,
Өссе тiлiм, мен де бiрге өсемiн,
Өшсе тiлiм, мен де бiрге өшемiн ”.
Сонымен қатар, сабақтың кейбiр кезеңдерiнде сергiту сәтiнде арнайы
магнит таспасынан ән тыңдатуға болады. Сабақта бiр-екi минөттiк уақытта
тыңдалған ән оқушылардың шаршағанын басады, көңiл-күйiн көтередi, елiмiздiң
мәдениетiмен жақынырақ танысуға‚ шығармашылық қабiлетiн дамытуға да әсерiн
тигiзедi. Үн тыңдатудағы ескеретiн жағдай – ән өтiлетiн немесе өтiлген
тақырыптық мазмұнына сай болуы қажет. Магнит таспасындағы жазба оқушылардың
дұрыс сөйлеу дағдыларын, оқу техникасы мен жылдамдығын қалыптастыруға,
оқылған мәтiннiң мазмұнын түсiнуге мүмкiндiк бередi. Сонымен қатар үн
таспаны орынды пайдалану оқушылардың тыңдалым, айтылым дағдыларын дамытады.
Тiлдi оқыту барысында естумен қатар көрiп қабылдаудың да алатын орны
ерекше. Себебi көру тiрегi есту тiрегiне қарағанда күштiрек болады.
Сондықтан көру тiрегiн жүзеге асыру үшiн көру техникалық құралдарын, яғни
кодоскопты, диафильмдi, компьютердi, бейнежазбаны қолданған тиiмдi. Бұл
сөйлеуге үйретудiң табиғи жолы, яғни тiлдiк ортаны қалыптастыру. Осы арқылы
сөйлеу қабiлетiн дамыту.
Бейнежазбаларды қолдану оқушылардың есте сақтау қабiлетiн арттырады,
сезiмiне әсер етедi, жақсы психологиялық әсер қалдырады. Бейнежазба
коммуникациялық құралдарды тiкелей көруге мүмкiндiк жасайды: жест, мимика,
сөйлеу мәнерi. Дайындықсыз сөйлеу ерекшелiктерiн тiкелей қарым-қатынас
жасауда оқушылардың белсендiлiгiн арттыруға мүмкiндiк бередi. Бейнежазбаны
көру арқылы қазақ халқының мәдениетiмен, тұрмысымен танысады. Ондағы
материалдарды игеру үшiн пiкiрталас, шығармашылық жұмыстар және тағы басқа
жұмыс түрлерi жүргiзiледi.
Бейнежазбалар оқушылардың бiлiм деңгейiне қарай сұрыпталып көрсетiлдi.
Кино оқушылардың тiлдi оқуға, сабаққа деген қызығушылығын, талабын
арттырады. Бұл туралы белгiлi ғалым-педагог Я.А.Коменский: “Алтын ереже –
бала сезiм арқылы қабылдай алатын нәрселердiң барлығын сезiм әсерлерiн
туғызып бiлдiрген жөн: көуге болатынды көсет, естуге болатын нәрсенi құлақ
қойып тыңдасын, иiсiн иiскеп бiлсiн, дәмiн татып көрсiн, қолына ұстап
нәрсенiң қатты –жұмсақтығын байқасын. Кейбiр нәрсенi түрлi сезiм мүшелерi
бiрдей түсiнiп қабылдағаны жақсы”, - деген.
Кино көру арқылы кейбiр сөзбен жеткiзiп бере алмайтын зат атауларын, iс-
қимылды көзбен көрiп мағынасын түсiнедi. Бiр затты екiншi бiр затпен
салыстыру арқылы түсiнуге, қорытынды шығаруға үйренедi. Бiрақ киноны
үздiксiз көрсетуге болмайды, себебi оқушылардың байқағыштық, түсiну
қабiлетi дамымайды. Сондықтан киноны үзiндi бойынша көрсеткен дұрыс. Үзiндi
көрсетiлместен бұрын, сол үзiндiге байланысты сұрақтар берiледi.
Оқушылардың киноны немесе тақырыпты қаншалықты ұққанын тексеру үшiн
үзiндi көрсетiлгеннен кейiн, мiндеттi түрде тапсырмалар берiледi. Келесi
сабақтарда оқушыларден қандай кино көргендерi, онда не туралы әңгiме
болғаны жөнiнде сұралып отырылады. Кейiннен киноны екiншi рет көрсетуге
болады, себебi қайталап көргенде мазмұны кеңiрек ашылады, оқушы фильм
сюжетiн кеңiрек түсiнедi. Сонымен қатар, оқушылардың өз ана тiлiндегi
материалдармен байланыстырып, салыстырып‚ ойын жеткiзуiне себеп болады.
Әдiскер ғалым Қ.Қадашева өзiнiң “Жаңаша жаңғыртып оқытудың әдiстемелiк
негiздерi, өзге тiлдi дәрiсханалардағы қазақ тiлi” атты докторлық
диссертациясында әдiскер үйретушiге бейнематериалдарды даярлауда
төмендегiдей талаптар қояды:
- кiмдерге арналған, не үшiн;
- бейнекөрiнiстердiң тақырыбы оқу материалдарына сәйкес пе;
- жаңалығы, қойған мәселесi, қажеттiгi, мағынасы және тағы басқалары;
- сюжеттiң өзектiлiгi, пәрмендiгi, түсiнiктiлiгi және тағы басқалары.
Бейне сабақтар белгiлi бiр оқу материалдарына сай арнайы сценарий
бойынша түсiрiледi және оның құрамына:
- ойын;
- жаттығулар;
- сөйлеу жағдаятына құрылған тапсырмалар;
- грамматикалық түсiнiктемелер қарастырылады [7,266].
Бұл талаптарды қоюдың өзiндiк себебi бар. Бiздiң елiмiзде бейнежазба
арқылы үйрету әдiстемесiне аз көңiл бөлiнуде. Себебi, бейнежазба арқылы
тiлдi үйрену –дамыған елдердiң өзiнде де соңғы жылдары ғана алынуда.
Ал, сабақта тiлдiк модельдердi, схемаларды, кестелердi, фотосуреттердi
көрсетуде проекциялық аппараттарды қолдануға болады. Мысалы: “Қазақ
-қонақжай халық” мәтiнi. Үнтаспадан осы мәтiн оқылып, мәтiн құрамындағы
“Қонақты қуса- құт, ырыс қашады” мақал-мәтелi эпидиаскоп арқылы
көрсетiлдi. Мұнда қазақ тiлiнiң тјл дыбыстарының айтылуы мен жазылуы қатар
үйретiлдi.
Динамикалық көрнекiлiктердiң бiрi-кодоскоп. Кинофильмдер үзiндiлерi,
жылжымалы кесте сызбалар кодоскоп арқылы көрсетiледi. Жылтыр пленкаға
жазылған сјздердi, мақал-мәтелдердi де кодоскоптан жылжытып көрсетуге
болады.
Бастауыш сыныптарда ертегi, әңгiме, мысал мазмұнында құрылған
диафильмдердi пайдаланған дұрыс. Себебi оқушылар диафильмдегi жаңа
заттардың атауларымен танысады, олардың атаулары көру арқылы естерiнде
жақсы сақталып, сөздiк қорлары молаяды. Оқушыларға диафильмнiң мазмұнын
жүйелеп айтып беруге үйрету үшiн, мұғалім алдын-ала сұрақтар дайындап,
жауап алуы тиiс. Диафильмдi сабақтың әр кезеңiнде, яғни сабақтың басында,
ортасында, аяғында пайдалануға болады. Диафильм көрсетiлген соң жоспар
жасалынады. Құрылған жоспар арқылы мысалдың мазмұнын әңгiмелеп айтқызуға
болады. Диалог түрiнде түсiрiлген И.Крыловтың “Қарға мен түлкi” диафильмiн
көрсетуге болады, ал мысалдың мәтіні магнит таспасы арқылы тыңдалады.
Мысалды мынадай жолмен оқытуға болады:
а) мұғалім алдын-ала әңгiме өткiзедi, мысалдың iшiнде кездесетiн ауыр
сөздердiң мағынасы оқушыларға ашып берiледi;
ә) мысалды үн таспа арқылы немесе оқытушы өзi нақышына келтiрiп оқып
бередi, содан кейiн оқушыларға бiрнеше рет қайталатып оқыту керек;
б) алғашқы кезде бiр-екi минуттiк ұзақтықта тыңдату керек. Кейiннен
тыңдатудың ұзақтығын 10-20 минутқа дейiн ұзартуға болады;
в) оқылған әрi тыңдалған мысал өлеңнiң мазмұнын талқылау жұмысы
жасалынады;
г) негiзгi ойды қорытындылау мақсатында, мысалдан үзiндiлер оқылады;
ғ)өмiрде кездесетiн жағдайлар мен мысал мазмұны салыстырылады;
д) мысал рөлдерге бөлiп оқытылады;
е) мысалдан үзiндi жаттатуға болады.
Мысал осындай жолмен оқытылып, тыңдалған соң оқушылар жоспар құрып,
келесi сабақта мазмұнын айтып беруге дайындалады. Мысал мазмұнына сәйкес
мақал-мәтелдер жазып келедi. Сонымен қатар, табиғат көрiнiстерi , үй
хайуанаттарының тiршiлiгiне, жыл мезгiлдерiне, өсiмдiктерге байланысты және
тағы басқа тақырыптағы диафильмдердi көрсету арқылы сөйлеуге, бiр мәселе
бойынша қорытынды жасау қабiлеттерiн дамытуда жақсы нәтижелер бередi.
Тiлдi оқытуда техникалық құралдардың iшiндегi компьютердiң пайдасы өте
зор. Компьютер жаңа түрдегi мәтiндердi, ақпараттарды бiлуге ықпал етедi.
Дискетада жазылып, дайындалып қойылған тапсырмаларды өз беттерiмен
зерттеуге, орындауға үйренедi, сонымен қатар оқушылардың ақыл-ойын
дамытады. Президент Нұрсұлтан Әбiшұлы Назарбаевтың “Елiмiздiң болашақта
гүлденуi бүгiннен басталады” атты тақырыпта жасаған баяндамасында:
“Қаншалықты ауыр соқса да, келесi жылдан бастап мектептердi, бiрiншi
кезекте ауылдық мектептердi компьютерлендiруге кiрiсу қажет. Бұл бiздiң
болашағымыз, ал болашақ бүгiннен басталады”, - деген. Қазiргi кезде
елбасымыздың берген тапсырмасы бойынша, барлық жерлерде, барлық оқу
орындарында компьютерлендiру жүзеге асуда. Соның iшiнде қазақ тiлiн де
компьютер арқылы оқыту жұмысы бағыт алып келедi.
Мәтінді көре отырып тыңдауды қалыптастыру мәдениетін сөз етсек, ең
алдымен, жаңа техникалық құрал-жабдықпен, яғни интерактивті тақтамен жұмыс
жүргізу технологиясы алға тартылады. Қазақ тілі сабағында интерактивті
тақтамен жұмыс жүргізу технологиясы толыққанды зерттеліп
мақұлданбағандықтан, қазақ тілінің жаңашыл оқытушыларына жоғарыда аталған
техникалық құралмен жұмыс жүргізудің әдісін өз бетіншежәнежеке дара өңдеуге
шектеу қоймай, автономды түрде меңгеріп, негіздеуіне мүмкінщілік беріледі
[6.35].
SMART Tecһnolojies Inc. Компаниясы 1991 жылы дүниежүзінде бірінші болып
интерактивті тақтаны ұсынған болатын. Ал Ресейде 1995 жылы мультимедиа-
проекторы пайда болды. Интерактив деген сөз ағылшынның interact
(inter - өзара, act - әрекет ету) деген сөзінен шыққан. Яғни ,
интеракция – жеке тұлғалардың, топтың, жұптың өзара біріккен әрекетте бір-
біріне алма кезек әсер етуі [13, 102]. Аталған құралдар, ең алдымен, білім
беру секторларында, оқыту орталықтарында ауадай қажет болды. Өйткені, дәл
осы салада кез келген адамның белгілі бір ақпаратты қабылдауы 80 пайызға
дейін көру қабілеті арқылы жүзеге асырылатындықтан, көз алдында болып
жатқан ақпаратты түсінікті де көрнекті түрде суреттеу өте қажет екені
белгілі. Бүгінгі таңда кез келген адамның өскелең ұрпаққа сапалы білім беру
барысында осы аталмыш технология нәтижелі жетістікке жеткізетіндіктен,
оқытушылар бірінші болып интерактивті тақтаның педагогикалық
мүмкіншіліктерін аса жоғары бағалап, оны іс жүзінде тиімді қолдану
тәсілдерін үздіксіз зерттеу үстінде. Шынында да интерактивті тақта сабақты
түрлендіруге көмегін тигізіп, оқытудың барлық кезеңінде, яғни орта буында ,
бастауыш мектепте және жоғары оқу орындарында, сондай –ақ балабақшада
оқытуды қызықты да әсерлі өткізуге ықпалын тигізеді [1.38].
Қазір іс жүзінде кез келген оқу орындарында, тіпті балабақшадан бастап
сабақ көзбен көре отырып оқыту технологиялары – компьютерді, мультимедиялық
проекторларды немесе бейнемагнитафондарды қолдану арқылы өткізіледі. Әйтсе
де, бұл құралдар енжарлыққа әкеп тірейді деген болжам да жоқ емес.
Бүгінгі таңда кез келген оқытушы интерактивті тақтамен жұмыс жүргізуді
толығымен меңгеруі қажет. Интерактивті тақтамен жұмыс жүргізудің түк
қиындығы жоқ, тек қарапайым компьютермен жұмыс жасау дағдысы қалыптасқан
болса болды.
Интерактивті тақтаның көмегі оқу барысында өте зор екені зерттеу
жұмыстарында айқын көрсетілді. Бұл - жаңашыл аудио-визуалды техникалық
құрал-жабдықтар мен оқытудың үдемелі де қарқынды әдістерін қолдану арқылы
тыңдаушыларын қызықтырып, сабаққа белсенді түрде қатысуын арттыратын,
материалдарды меңгеруді жеңілдетін сонымен қатар кемтар балаларға
көмектескісі келетін оқытушыларға өте тиімді таңдау.
Компьютердегi берiлген тапсырманы орындауда, қаншалықты дұрыс орындап
жатқанын компьютер оқушыға белгi берiп отырады. Берiлген тапсырмаларды
оқушы ойланып, өз қателерiн түзей отырады. Компьютермен жұмыс жасағанда
нашар оқитын оқушының де сабаққа деген қызығушылығы артады. Себебi,
компьютер бiлмеген жерiн көрсетiп, тапсырмаға байланысты түсiнiк берiп,
көмек көрсетiп отырады, яғни оқушының өз бетiмен ойлануы арқылы танымдық
қабiлетi артады, өзiнiң бiлiм нәтижесiне көзi жетедi.
Қазақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Кіріспе ___________________________________ ___________________ 3
2. Негізгі бөлім
1. Оқытудың негізгі әдісі - көрнекілік_______________________ 5
2. Қазақ тілі сабағында көрнекі және техникалық құралдарды
тиімді пайдалану__________________________ _____________ 7
3. Оқушылардың сөйлеу тiлiн дамытуда техникалық құралдарды
пайдалану__________________________ ___________________ 13
4. Қазақ тілі сабақтарында техникалық құралдарды пайдаланудың
практикалық маңызы __________________________________ 18
2. Қорытынды ___________________________________ _______________ 33
3. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ________________________________ 34
І. Кіріспе.
Курстық жұмыстың көкейтестігі:
Мектептердегі қазақ тілін жаңашылдықпен дамыту үшін
инновациялық үрдіс - жаңа педагогикалық идеяларды ғылыммен ұштастырып
практикаға, оқу ісіне кіргізуді ойластыру, енгізу керек.
Жаңа ғасыр білім беру кеңістігінде жаңа талаптар тудырып,
елімізде қазақ тілін Мемлекеттік тіл ретінде оқыту мәселесінің заман
талаптарына, әлеуметтік сұраныстарға сай ұйымдастырылуын айқын белгілеп
отыр.
Оқу орындарында жаңа технологиялар арқылы оқыту қазақ тілін
үйретудің сапасы мен маңызын арттырады. Сол себепті сабақ өткізу барысында
әсіресе, қазақ тілі сабақтарында көрнекілікті пайдалана алу, көкейтесті
мәселе.
Тіл – ұлттық тәрбиенің негізі. Туған тілдің тағдырын ойлағанда ең
бірінші көз алдымызға бүгінгі жас ұрпақ елестейтіні орынды. Қазіргі
қиыншылықтың түп төркіні де осында жатыр. Ашығын айтсақ, Мемлекеттік тілдің
қолданыс аясын әлі де тежеп тұрған кеңестік дәуірден қалған психологиялық
пікірден арыла алмаушылық болып отыр.
Мектептеріндегі қазақ тілін жаңашылдықпен дамыту үшін инновациялық
үрдіс - жаңа педагогикалық идеяларды ғылыммен ұштастырып практикаға, оқу
ісіне кіргізуді ойластыру, енгізу керек.
Жаңа ғасыр білім беру кеңістігінде жаңа талаптар тудырып, елімізде
қазақ тілін Мемлекеттік тіл ретінде оқыту мәселесінің заман талаптарына,
әлеуметтік сұраныстарға сай ұйымдастырылуын айқын белгілеп отыр.
Оқу орындарында жаңа технологиялар арқылы оқыту қазақ тілін үйретудің
сапасы мен маңызын арттырады.
Қазіргі кезде мектептерде мемлекеттік тілді оқыту – оқытудың жаңаша,
тиімді практикалық игеруге бағытталған аса құнды әдіс-тәсілдерін қажет
етеді.
Әр ұстаз өз шәкіртінің білімінің неғұрлым жоғары болуын, салыстыру,
талдау, қорытынды жасау және ойлау қабілетінің шығармашылық тұрғыда кең
болғанын армандайды. Осы тұрғыда мектеп ғылыми зертханаға айналып отыр,
өйткені оқушы мен оқытушы шексіз шығармашылық ізденісте. Бұл қазіргі
заманның талабы. 21 ғасыр қазақстандықтар алдында жаңа талап қойып отыр. Ең
бастысы - әр адам (маман) өз ісінің шебері болуы керек. Қазіргі қоғам
жастардан білікті маман болуды талап етеді. Сондай-ақ қазақ халқының тарихы
мен мәдениетін, салт-дәстүрін, әсіресе, мемлекеттік тілді жақсы білуі керек
[1.11].
Қазақстан халқына 2030 үндеуінде, Президент Н.Ә.Назарбаев қазіргі
мектептер оқушылардың тек жалпы білім алу дайындық деңгейін қамтамасыз етіп
қоймай, қазақ, орыс, ағылшын тілдерін меңгеру жастар үшін қалыпты үйреніс
болу жағдайына айналу керектігіне назар аударады. Қазіргі таңда қойылған
міндеттердің орындалуы мемлекеттік тілді үйретудің әрі қарай жетілдірілуін
талап етеді.
Дидактикалық принциптердің бірі – оқыту жүйесінде көрнекі құралдарды
пайдалану. Мектепте қазақ тілін оқытуға байланысты мынадай көрнекі құралдар
пайдаланылады: затты табиғи түрінде көрсету, графикалық көрнекілік (кесте,
схема), бейнелеу көрнекілігі, иллюстрация жасау, фотоларды көрсету,
суреттерді көрсету, осындай көрнекіліктермен қатар, техникалық құралдарды
(магнитофон, ойнатқыштарды, диафильм, кинофильм фрагменттері, радио,
телевизия, кодоскоп, эпидиаскоп) пайдалану арқылы оқушылардың есту және
көру сезімдерін дамытуға арнайы көңіл бөлінеді.
Демек, мұғалімнің түсіндіруімен қоса, есту және көру үшін
көрнекіліктер қолданылады. Сыныптан тыс жұмыстарда көрнекілікті пайдалану
оқушының ана тілін құрметтеуге, оған деген сүйіспеншілігін арттырады.
Оқушының танымдық қабілетін жетілдіріп, өздігінен жұмыс істеуге бағыт
береді [2.18].
Курстық жұмысының мақсаты:
Көрнекілік әдісі - оқу процесінің маңызды әрі өте күрделі
құрамдас бөлігі. Себебі, оқудың мақсат пен міндеттеріне сай оның мазмұны
тек көрнекіліктерді қолдану барысында жүзеге асады. Көрнекілік әдісінің
көздейтін мақсаты - тұлғаның адамгершілік, эстетикалық қасиеттерін
қалыптастыру, соның негізінде олардың әрекеттерін ұйымдастыру.
Курстық жұмысының объектісі:
Қазіргі кездегі қазақ тілі ғылымының дамуы, қазіргі замандағы
көрнекіліктердің жаңа әдістерімен тәрбие құрал – жабдықтары, формалары.
Оларды топтастыру және тиімді пайдалану жолдары.
Зерттеудің пәні:
Көрнекіліктің мәні, оның қалыптасуына ықпал ету әдістері, формалары,
тәсілдері.
Зерттеу міндеттері:
1. көрнекіліктің мәнің, жалпы тұлға бойындағы қалыптасуының рөлін
аңықтау, талдау жасау.
2. көрнекіліктің маңызын жан – жақты зерттеп, жас ұрпақты қажетті,
жағымды қасиеттерге баулу.
Зерттеудің ғылыми болжамы:
Егер әрбір оқытушы заман талабына сай жаңа техналогияларды яғни
соның ішінде көрнекіліктерді пайдалана отырып, жас ұрпақ бойына тәрбиелік
құндылықтарды дарыта алса, онда жалпы тұлғаның тәрбиелік ерекшеліктері
жоғары көрсеткіштерге жетеді.
Курстық жұмысының практикалық қолданылымы:
Мектептің тәрбие жұмысын ұйымдастырушылары мен сынып
жетекшілеріне қолдануға болады.
Курстық жұмыстың құрылымы:
Кіріспе, 2 бөлім, қорытыңды, пайдаланған әдебиеттер,қосымшадан тұрады.
ІІ. Негізгі бөлім
1. Оқытудың негізгі әдісі - көрнекілік
Көрнекілік – педагогикадағы дидактикалық тәсіл. Ол ақпараттың,
дәрістің, үгіт-насихаттың, жарнаманың танымдылығы мен пәрменділігін арттыру
жолы, оқытуда заттар мен құбылыстардың әр қайсысының өзіне тән жаратылыс
бітімін, әр қилы сыр-сипаттарын сезім мүшелері арқылы байқау, қабылдауға
баулиды. Адам қоршаған ортаны, дүниені, құбылыстарды бес сезім мүшесі
арқылы түйсінеді. Оның ішінде ақпаратты ең көп қабылдайтын сезім мүшесі –
көру түйсігі. Адам жадында терең таңбаланатыны да осы көру түйсігі арқылы
қабылданған ақпарлар. Бірақ, түйсік өздігінен құбылыстардың ішкі
байланысын, олардың заңдылығын бейнелей алмайды. Құбылыстардың мәнін адам
санасында ойлау, пайымдау қабілеті ғана бейнелейді. Көрнекіліктің
нәтижесінде қоршаған өмір құбылысын және заттарды салыстыра ойлап, пайымға
салып қабылдау арқылы оқушылардың мәселені түйсіну дәрежесі артады, сана-
сезімі қалыптасады. Сонымен бірге, қабылданған ақпарлар оқу міндеттеріне
байланысты талданып, қорытылады.
Көрнекі құралдар оқушыларға бейнелі түсінік беру үшін ғана емес,
оқушылардың ұғымын қалыптастырумен бірге, абстрактілі байланыстар мен
тәуелділікті түсіндіру үшін қолданылады. Бұл дидактиканың басты
қағидаларының бірі болып саналады. Көрнекілікті чех педагогі Я.А. Коменский
(1590 – 1670) 17 ғасырда енгізді. Одан кейін педагогтер швейцар И.Г.
Песталоцци (1746 – 1827), неміс А.Дистерверг, орыс педагогі К.Д. Ушинский
(1824 – 187071), т.б. Көрнекілікті оқу пәндерінің мазмұнына бейімдеп (ана
тілі, арифметика, табиғаттану, т.б.), дидактика мен әдістеме жүйесіне
лайықтап қалыптастырды. Көрнекіліктің үлгілерін пайдалануға Ы.Алтынсарин
зор көңіл бөліп, “Қазақ жастары ғылым-өнерді кітап сөзі деп қана қарамай,
заттай көзімен көріп, ажырата білуін” мақсат етіп қойды. Қазіргі оқу
жүйесінде жанды-жансыз табиғат объектілерін байыппен байқаудың, сурет,
өрнек, көркемөнер туындыларын, графикалық материалдарды заттай пайдаланудың
мәні зор. Қазіргі дәуірде ғылым, техника, көркемөнер салаларында мол
дамыған шынайы деректерді, т.б. едәуір күрделі бейнелеу мүмкіндіктерін
пайдалану үшін түрлі кабинет, арнайы жұмыс орындары – кабиналар
ұйымдастырылды. Осыған орай оқу барысында кинопроекторлар, кинофильмдер,
теледидар, оптик. аспаптар, түрлі механизмдер, дәлдік өлшеу-есептеу
машиналары, т.б. көрнекі құралдар қолданылады.
Әл-Фараби "Оқытудың негізгі әдісі - көрнекілік" деп, оның мақсаттарын,
тәсілдерін (түсіндіру, әсерлендіру, есте қалдыру) ұсынады. Оқу материалын
меңгеру көп жағдайда оқыту процесінде қолданылатын көрнекі құралдарға және
техникалық құралдарға байланысты.
Көрнекілік әдісі оқытудың сөздік және тәжірибелік әдістерімен өзара
байланыста қолданылады және құбылыстармен, объектілермен оқушыларды
таныстырғанда олардың сезім мүшелеріне әсер етіп, алуан түрлі сурет,
көшірме, сызба арқылы құбылыс, процесс, объектілердің символдық бейнелерін
немесе оларды табиғи күйінде қабылдайды. Қазіргі мектепте осы мақсатпен
экрандық және техникалық құралдар кең қолданылады. Көрнекілік әдістерін
шартты түрде екі үлкен топқа бөлуге болады: иллюстрация және демонстрация
[2.25].
Иллюстрация әдісі арқылы оқушыларға иллюстрациялық құралдар – атап
айтсақ: плакат, кесте, картина, карта, тақтадағы суреттер, үлгілер
көрсетіледі.
Демонстрацияның (көрсету) оқыту әдісі ретіндегі ерекшеліктері
Демонстрация әдісі арқылы заттар мен құбылыстар тәжірибе жасау арқылы
немесе техникалық құралдардан, кино-фильмдерден, диафильмдерден
көрсетіледі.
Оқу процесіне жаңа техникалық құралдарды енгізу (теледидар,
видеомагнитофондар) оқытудың көрнекілік әдісінің мүмкіндіктерін кеңейтеді.
Қазіргі уақытта көрнекі құралдың жаңа түрі – жеке тұлғалар қолданатын
компьютерлерге ерекше көңіл бөлініп, мектептерде электронды-есептегіш
техникасы кабинеттерін құру міндеті шешілуде, оқу процесіне белгілі бір
жағдаяттарды және процестерді үлгілеуге мүмкіндік беретін компьютерлерді
енгізу міндеті де қолға алынуда. Олар оқушыларға бұрын оқулық мәтінінен
меңгерілген көптеген процестерді қозғалыста, көрнекі түрде көруге мүмкіндік
береді. Компьютерлер, көрнекілік әдістерінің оқыту процесіндегі
мүмкіндіктерін елеулі түрде кеңейтеді.
Оқытудың көрнекілік әдісінің шарттарды:
• көрнекіліктің оқушылардың жасына сәйкестігі;
• көрнекілікті сабақтың керек сәтінде қолдану;
• демонстрацияланған затты барлық оқушылардың көруі;
• иллюстрацияның ең бастысын, мәндісін нақты бөлу;
• құбылыстарды демонстрациялау кезінде берілетін түсініктерді мұқият
ойластыру;
• демонстрацияланатын көрнекіліктің оқу материалы мазмұнымен сәйкес
келуі;
• көрнекі құрал мен демонстрациялық қондырғылардан керекті мәліметтерді
табуға оқушыларды таныстыру.
Оқытудың тәжірибелік әдістері арқылы оқушылар тәжірибелік қызметпен
айналысып, тәжірибелік іскерліктері мен дағдыларын қалыптастырады.
Тәжірибелік әдістер: жаттығулар, зертханалық және практикалық жұмыстар.
Жаттығу көмегімен ақыл-ой және тәжірибелік іс-әрекет меңгеріледі. Ол
барлық пәндерді оқуда, оқу процесінің түрлі кезеңдерінде қолданылады. Оның
сипаты және әдістемесі оқу пәнінің ерекшелігіне, нақты оқу материалына,
оқушылардың жасына байланысты. Жаттығу сипатына қарай ауызша, жазбаша,
графикалық және оқу-еңбек деп бөлінеді [6.62].
Оқушылардың өз бетімен жұмыс істей білу деңгейіне қарай жаттығулар
бірнеше түрге бөлінеді:
• белгілі білімдерді еске түсіріп, оны бекіту мақсатындағы жаттығулар;
• білімді жаңа жағдайда қолданып жаттығу.
Егер оқушы іс-қимылдарды ауызша айтса, онда оны түсіндіру арқылы
жаттығу деп атайды. Мұғалім оқушы іс-әрекетінен қателіктер тауып,
оқушылардың іс-әрекетіне түзетулер енгізеді.
Жаттығулардың ерекшеліктері:
Ауызша жаттығулар логикалық ойды, есті, тілді оқушылардың зейінін
дамытуға көмектеседі.
Жазбаша жаттығулар білімді бекіту және оны қолдану іскерлігін жасауда
қолданылады. Оларды қолдану логикалық ойды дамытуға, жазбаша тіл
мәдениетін, өздікті дамытуға көмектеседі. Әрбір оқу пәнінің міндетті бөлігі
- ана тілінен шет тіліне аудару, берілген тақырыпқа шығарма жазу, суретпен
жұмыс, өз бетімен мысалдар және есептер, кесте құрастыру, диаграмма,
баяндама, көрініс әзірлеу. Жаттығуды орындау алдында оқушыларға теориялық
материал түсіндіріліп, нұсқау беріледі.
Жазбаша жаттығулар: ана тілі, шет тілі, математика, т.б. пәндерде
орындалады.
Оқушы оқуға үйренгенде, мәтінді мәнерлеп оқып, грамматикалық
ережелерді қолданып, көптеген жаттығулар жазады.
Графикалық жаттығулар: кесте, сызба, технологиялық карта, альбом,
стенд жасау, экскурсия кезінде салған суреттер.
Оқу-еңбек жаттығулары: оқу шеберханаларындағы қағазбен, картонмен,
ағашпен, металмен жұмыс істеу, әр түрлі құралдар қолдану, станок,
тетіктерді басқару, "Конструктор" ойыншықтармен жұмыс істеу.
Жаттығу әдісіне қойылатын талаптар:
• оны орындауға деген оқушылардың саналы көзқарасы;
• жаттығуларды орындаудағы дидактикалық сабақтастық: алдымен оқу
материалын түсінуге көмектесетін, содан кейін есте сақтауға, қолдануға,
оқылғанды жаңа жағдаяттарда өздігінен, шығармашылықпен қолдануға, жаңа
материалды бұрын меңгерген білім, іскерлік және дағдылар жүйесіне қосуға
мүмкіндік беретін жаттығуларды орындау[6.78].
2. Қазақ тілі сабағында көрнекі және техникалық құралдарды тиімді
пайдалану
Дидактикалық принциптердің бірі – оқыту жүйесінде көрнекі құралдарды
пайдалану, сонымен қатар техникалық құралдарды пайдалану – магнитофон,
ойнатқыштар, диафильм, кинофильм фрагменттері, радио, телевизия, кодоскоп,
эпидоскоп компьютер арқылы оқушылардың есту және көру сезімдерін дамытуға
арнайы көңіл бөлінеді.
Демек, мұғалімнің түсіндіруімен қоса есту және көру үшін
көрнекілікпен қатар техникалық құралдар қолданылады, бұл құралдарды
оқытудың техникалық құралдары (ОТҚ) деп атайды.
Оқытудың техникалық құралдарының төрт түрі бар:
1) оқытатын машиналар (оқылатын материалдарды оқушылардың түсінуіне
көмектеседі, нақтылай дәлелдейді);
2) тренажер – машиналар (оқушылардың өздігінен жұмыс істеуіне
мүмкіндік беріп, жаттығулар, үй тапсырмасын орындайды, белгілі бір
дағдыны бекітуге жаттығады);
3) репетитор – машиналар (өткенді қайталауға мүмкіндік береді);
4) бақылаушы машиналар (емтихан алдында өзін-өзі тексеру үшін қызмет
етеді, кейде оқушылардың жауаптарына баға қояды).
Қазақ тілін оқыту жүйесінде техникалық құралдардың техникалық тұрғыдан
қарағанда мынадай түрлері бар:
а) проекциялық аппаратура (экрандық құралдар) – диапроектор,
эпидиаскоптар, фильмоскоптар, кадоскоптар – бұлар диафильмдер мен
диапозитивтермен, слайдпен қуатталады.
ә) киноаппаратура - әртүрлі кинопроекторлар, оқу фильмдері (деректі,
мультипликациялық, көркем фильмдер түрлері, мылқау, дыбысты, қысқа, толық
метражды, кинофрагмент)
б) теле және радиоаппаратура – радиоқабылдағыш, ойнатқыш, магнитофон,
компьютер, және т.б.
Техникалық құралдар дыбыстық, проекциялық болып бөлінеді. Соңғы кезде
мектеп тәжірибесінен компьютерлік сынып, видео аппараттарын да қолданып
жүр.
Дыбыстық аппараттарға магнитофон, күйтабақ, лингофондық кабинеттер
жатады. Дыбыстық аппараттарды қазақ тілі сабағында пайдаланудың ерекше
маңызы бар.
Мектептерде қазақ тілі сабағында дыбыстық аппараттарды оқушыларға
ерекше дыбыстардың айтылуын меңгерту, сөйлемдегі сөзге дұрыс екпін қоюды
үйрету үшін т.б. қолдануға тиімді. Сабақта мұғалімге өзінің немесе маман
дикторлардың, өнер қайраткерлерінің орындауындағы мәтіндерді, әңгімелерді,
ертегілерді айтудағы ерекшеліктерді оқушыларға тыңдату, кейбір
грамматикалық ережелерді, өлең тақпақтарды, мақал-мәтелдерді де тыңдатып
жаттықтыру жұмыстарын кеңінен жүргізуге болады.
Мектепте дыбыстық аппараттарды пайдалана білуге аса жауапкершілікпен
қараған жөн. Әр мектепте қазір жеке пәндерге арналған дыбысхана кабинеттері
бар. Осы кабинеттерде мұғалім қазақ тілі пәніне байланысты жазып алған
материалдарын ұстайды. Бұл материалдарға фотомонтаж, тақырыптық кештердің
жекелеген ақын-жазушылардың шығармашылығына арналған әр түрлі әдістемелік
әдебиеттер мен фоножазбалар жатады.
Әр мұғалім дыбысхана кабинеттеріндегі грамжазбаларды, фоножазуларды
ұқыптылықпен сақтап, пайдалануы қажет. Олардың мазмұны туралы аннотация
жазылады, рет саны, ұзақ немесе қысқа ойналатыны, тақырыбы, авторы,
орындаушылардың аты-жөні т.б. мәліметтер, картотекалар болуы қажет.
Магнитофонды сабақта пайдалану әдісі. Магнитофон – оқу процесін
жетілдіре түсетін, оқу тәрбие жұмысының сапасын арттыратын көмекші
құралдардың бірі болып есептеледі.
Мектептегі оқу ісінде пайдаланылатын магнитофонды күніне 7-8 сағат
жұмысқа қосуға болады. Сабақта қолданылатын магнитафонның салмағы 20 кг,
таспасының айналу жылдамдығы 9,53 смсек. Оның кассетасы 45 минут үзбей
жазуға тиіс. Сондықтан мұндай ұзақ жұмыс істеу үшін 350 метрлік кассета
пайдаланылады. Матнитофонға "2" және "6" типті, ені 6,25 мм ГОСТ 8303-62
таспа пайдаланылады. Магниттік жазу таспасын қайта орап, дыбысты естіртуге
2 минут уақыт кетеді. Міне, осы сияқты техника ережелерін қатаң сақтау
қажет.
Магнитофонды сабақтың әр кезеңінде дұрыс пайдалану мұғалімнен аса
шеберлікті талап етеді. Мұғалім магнитофонның құрылысын жақсы білу қажет.
Оны жұмысқа қосу, жазу, жазылған сөздерді өшіру, тембрін дұрыс қалыпқа
келтіру, дауысты орта қалыпқа түсіріп, анық естірту сияқты жұмыс ережелерін
мүлтіксіз біліп, меңгеруі тиіс.
Сабақта магнитофонды мынадай мақсатта пайдалану керек: ерекше дыбыстар
мен сөздерді дұрыс айтуға үйрету, дұрыс сөйлеу дағдыларын қалыптастыру,
сөйлеу тіліне жаттықтыру классикалық, қазіргі кездегі музыканың
граммофондық немесе магнитофондық жазуларды тыңдату.
Магнитофон ән үйретуде де үлкен қызмет атқарады. Тақпақ айтуға үйретуде
оның магнитофонға жазылған үлгісін қолдану ұтымды. Диафильм,
диапозитивтердің мазмұнын магнитофон таспасына жазып, тыңдату пайдалы.
Көркем сөз шеберлерінің таспаға жазылған әңгімелерін тыңдату да оқушыны
дұрыс сөйлеуге жаттықтырады.
Магнитофон арқылы диктант жұмысын жүргізу. Қазақ тілі сабағында диктант
жұмысын магнитофон арқылы жүргізу мұғалімге біраз жеңілдіктер жасайды.
Магнитофон арқылы жүргізілген диктант жұмысында оқушылардың зейіні тек
магнит лентасындағы сөзге ғана аударылады да, мұғалімге қосымша сұрақ
қойып, жазу жұмысына бөгет жасамайды.
Диктант жұмысы ең алдымен терме диктанттан басталады да, бірте-бірте
бақылау диктанттарына бағытталады.
Магнитофон арқылы диктант жұмысы баланың сөздерді есту қабілетін
дамытумен қатар, орфографиялық қате жіберуден сақтандырады. Себебі оқушылар
әр сөзді мұқият тыңдауға тырысады. Диктант мәтіні әр сыныптың білім
деңгейіне сай алынады. Сынып жоғарылаған сайын мәтін көлемі де күрделене
түседі. Магнитофон арқылы жүргізілген диктант жұмысы мынадай шарт бойынша
орындалады. Мәтін магнитофоннан тұтас бір рет мәнерлеп оқылады. Қиын сөздер
тақтада жазылып қойылады, ал балалар ілесіп мұқият жазып отырады. Диктант
жазылып болғаннан кейін, мәтін түгелімен тағы қайталанып тыңдалады.
Магнитофонды тіл ұстарту жұмысында пайдалану. Тіл ұстарту жұмысында
магнитофонды қолдану үшін, алдын ала мәтінді магнитофон жазбасына жазып
қояды. Сосын ол мәтін оқушыларға тыңдатылады. Одан кейін оқушылар осы
мәтіннің мазмұнын өз сөзімен айтып беруге тиіс немесе, осы мәтіннің
мазмұны бойынша сұраққа жауап беруге, жоспар құруға дағдыландыруға
болады.
Магнитофон арқылы өлеңді оқуға және жаттауға үйрету. Қазақ тілі
сабағында жүргізілетін тіл ұстарту жұмыстарында мұғалім оқушыларды мәтінді
дұрыс, мәнерлеп оқуға үйрету, оның мазмұнын айтқызу, сөздің мағынасын
ұғындыру, оны меңгерту, тыныс белгілерін қай ретпен, қалай қойылғанын
аңғарту, қазақ тілінің көркем сөз формаларын дұрыс ұғынып, оны дұрыс түсіне
білумен бірге, іс жүзінде қолдана білуге дағдыландырады. Мәнерлеп оқуға
үйретілетін мәтіндерді, өлең тақпақтарды мұғалім алдын ала дайындап, қай
сабақта қалай пайдалану керектігін белгілеп қояды. Оқушыларды мәнерлеп
оқуға үйрету үшін өлең, тақпақ, мәтіндер магнитофоннан ең кем дегенде екі
рет тыңдатылуы керек.
Алғашында оқушылар алдарындағы мәтінге көз жүгіртіп, онымен салыстыра
тыңдап отырады. Екінші рет мәтін аралық (интервал) тасталып оқылады. Бұл
кезде оқушылардың тасталған аралық бойынша әрбір тармақ, әр сөздің
айтылуын, оқылуын өздері қайталап отыруына жағдай туады. Түсініксіз
сөздерді оқушылар дәптерлеріне жазып отырады. Бұдан соң оқушылардың
өздеріне мәтінді оқытып, оны таспаға жаздырып, қайта тыңдатуға болады.
Әрбір оқушы өзінің қате оқыған жерлерін, тыныс белгілеріне дұрыс тоқталып
оқымағандықтарын байқай отырып, қатесін түзете алатын болады.
Магнитофон арқылы қысқа өлең тақпақтарды тез жаттауға болады. Өлең
жатталмас бұрын, мұғалім ондағы қиын сөздерге түсінік береді, идеясына
тоқталады. Өлеңнің мазмұнын оқушылар меңгергеннен кейін, магнитофоннан
тыңдалады. Өлең магнитофоннан аралық (интервал) тасталып оқылады. Аралық
тасталып оқылған кезде оқушылар тыңдалған өлең шумағын хормен бәрі қайталап
отырады. Осылай бірнеше рет хормен, одан кейін оқулықпен салыстыра отыра
іштей қайталайды.
Сабақта проекциялық аппараттарды пайдалану. Қазақ тілі сабақтарында
диаскоп, эпидиаскоп, фильмоскоп, диапроектор, кодоскоп сияқты құралдар
арқылы диафильм, оқу фильмдерін, фотосуреттерді, кескін, сызба, сурет,
тілдік модельдер, кестелерді көрсетуге болады. Мектепте экрандық суреттеу
екі түрлі жолмен іске асырылып жүр: бірі — динамикалық, екіншісі —
статикалық проекция. Статикалық проекция 2 түрге бөлінеді: диаскопиялық
және эпископиялық. Диаскопиялық жолмен диафильм және диапозитивтер
көрсетіледі, ал эпископиялық проекциялау арқылы сурет, сызбаларды түрлі
суреттер көрсетіледі. Экрандық, құралдардың мына сияқты түрлері бар:
Сәуле, Этюд т. б.
Сызба, сурет, диафилъмдерді көрсететін проекциялық аппаратты
эпипроектор, эпидиаскоп деп атайды. Диапозитивтерді көрсететін проекциялық
фонарьды диаскоп деп атайды. Диафильм мен диапозитивтерді демонстрация
жасайтын аппарат диапроектор деп аталады.
Қазір мектептерде оқу-тәрбие ісінде қолданылатын әмбебап проекциялық
аппараттар бар. Олар эпидиаскоп пен диаскоптың міндетін атқара алады.
Фотографияға түсірілген суреттерді, схемаларды, кестелерді диапозитив деп
атайды.
Диафильм дегеніміз 35 мм пленкаға түсірілген кадр, ақ түсті
диапозитивтер. Ол белгілі бір сюжетке, тақырыпқа құралады.
Эпифилъм дегеніміз - диафильмнің жасалу принципі сияқты, қолдан
жасалатын құрал, картон қағаздан немесе жеке қағаз беттерінен, қағаз
таспаларынан жасалады. Бұл кәдімгі фотопленка емес. Оның көлемі 14x14 см.
Мұғалімдер кодоскопты қай пәнді оқытуда болсын жиі пайдаланып жүр.
Кодоскопты сыныптағы оптикалық тақта деп те атайды. Қазақ тілі мамандары
оны грамматикалық талдау жасағанда, сабақ көрнекіліктерін пайдаланғанда
(мысалы, кесте, схема, сурет т.б).
Диаскопты сабақта пайдалану. Қазақ тілі сабақтарында диаскоп арқылы кез
келген грамматикалық тақырыпқа байланысты сызба, кестелерді көрсетуге
болады. Диаскоп – кәдімгі проекциялық фонарь сияқты аппарат. Эпидиаскоп -
диапозитив пен фильмдерді, суреттерді, сызбаларды көрсетеді.
Сабақта диафильмдерді пайдалану. Оқу-тәрбие ісінде диафильмдерді
пайдаланудың орасан зор тәрбиелік, танымдық маңызы бар. Диафильм сабақ
процесін ерекше жандандырып, оқушылардың ой-өрісін дамытып, әртүрлі сюжетті
әңгімелерді нақты көрсетіп, түсіндіруге мүмкіндіктер береді. Көпшілік
жағдайда мұғалімдер диапозитивтер мен диафильмдерді демонстрациялау ісін
жетік біле бермейді. Әсіресе, диафильмдердің кейбір кадрларын қайталап
көрсетуге, экрандағы бейнелерді тұрақтандырып, олардың өздерін қалыптастыра
отырып түсіндіруге немесе әңгімелесуге қиналады.
Оқу-тәрбие ісінде диафильмдердің бірнеше түрлері қолданылады. Олар:
ертегі, әңгіме, очерк мазмұнындағы диафильмдер. Бастауыш сыныптарда ертегі
мазмұнында – құрылған диафильмдер жиі пайдаланылады. Ал 5—7 сыныптарда
әңгіме, очерк мазмұнында құрылған диафильмдерді бағдарламалық
материалдардың, тақырыптардың ыңғайына қарай пайдаланылады.
Диафильмдерді 4-6 сыныптарда пайдалану тиімді. Оқушылар диафильмдерді
көру арқылы жаңа заттардың аттарымен танысады, сөздік қорлары молаяды.
Олардың ойын дамытып, тілін ұстартады, ойлана, сөйлей білуге жаттықтырады.
Диафильмді сабақта қалай болса, солай қолдана беруге болмайды. Оның да
өзінше әдістері, жолдары бар. Біріншіден, диафильм әр сыныптық
бағдарламалық материалына сай қолданылады. Алдымен, мұғалім диафильмді өзі
жақсы білуі тиіс. Диафильмнің мазмұны, оның ішінде қиын сөздер болса, оны
белгілеп алуы қажет. Диафильмнің жалпы мазмұнын ашатын екі-үш сұрақ
дайындап алған жөн. Сондай-ақ мұғалім диафильм мазмұнына етілетін сабақ
материалын қалай байланыстыру керектігін, кейбір қиын кадрларды қалай
түсіндіру керектігін алдын ала жоспарлап дайындайды.
Мұғалім диафильмді көрсету алдында оқушылардың зейінін сол тақырыпқа
аудару мақсатында бірнеше сұрақтар қойып, әңгіме өткізуіне де болады.
Диафильм көрсетіліп болған соң, мұғалім дайындаған сұрақтарға жауап
алынады. Бұл — диафильмнің мазмұнын жүйелеп айтып беруге оқушыларды
дайындау болып та саналады.
Сабақта пайдаланылатын диафильмнің мәтіні оқушыларға түсінікті, тілі
жатық болуы қажет. Бір сабақтың үстінде бірден екі диафильмді пайдалануға
болмайды.
Диафильм көрсетілмес бұрын, мұғалім 5 минуттей түсінік береді. Бір
нәрсеге көңіл бөлу керектігін айтады. Оқушыларға қай кадрды
түсінбейтіндіктерін белгілеп отыруды ескертеді. Сондай-ақ диафильмдегі
оқиғаны дұрыс байқап, онан өз қорытындыларын шығара білуге үйрету мақсаты
қойылуы қажет.
Диафильмнің мәтінді мәнерлеп, нақышына келтіре оқылады. Егер мұғалім
өзі оқып бермесе, диафильмнің мәтінін магнитофонға жазып тыңдауына да
болады.
Оқу-тәрбие ісінде диафильм сабақтың басында, ортасында, аяғында
пайдаланылады. Негізінде, диафильмді сабақтың бас кезінде пайдалану тиімді.
Мұндағы мақсат — сабақтың кейінгі кезеңдеріне оқушылардың назарын аудару.
Жаңа материалды түсіндіруде диафильмді сабақтың ортасында пайдалануға
болады. Ал түсіндірілген тақырыпты бекіту мақсатында диафильмді сабақтың
соңғы кезінде қолданған жөн. Белгілі тақырыпты түсіндіруге байланысты
диафильм көрсетілген соң, мұғалім оқушылармен әңгіме өткізеді. Диафильмді
қалай түсінгенін тексеру үшін, оқушыларға сұрақтар қойылып, жауап алынады.
Бірнеше оқушыға диафильмнің мазмұнын тұтас айтқызуға болады.
Тіл дамыту мен тіл ұстарту жұмыстарында диафильмді пайдалану аса
тиімді. Мұғалім тіл дамыту жұмыстарында пайдаланатын диафильмдердің
мазмұнын, ең керекті деген кадрларын, толық қамтитындай сұрақ-жауап
үлгісін өзі күні бұрын дайындайды.
Диафильм сыныпта бір рет көрсетілген соң, әр бөлігіне ат қойылады,
жоспар жасалынады. Ойлануға, жоспар жасауға 10 минуттей уақыт беріледі.
Екі-үш оқушы құрған жоспарларын оқиды. Әр оқушының құрған жоспарын
талқылап, ең дұрыс деген нұсқасын тақтаға жаздырады.
Диафильмнің әр бөлігі бойынша оқушылардың жауаптары тыңдалады. Оқушылар
бірінің әңгімесін бірі жалғастырып, диафильмдегі оқиға кім, не туралы
екендігін әңгімелеп береді.
Оқу тәрбиесінде қолданылатын диафильмдерді әр сынып оқушыларының жас
ерекшелігіне қарай пайдалану тиімді. Мысалы, 4-6 сынып оқушылары табиғат
көріністері, жыл мезгілдеріне байланысты, өсімдік, жан-жануарлар, үй
хайуанаттарының тіршілігіне байланысты диафильмдерді аса қызығып
тыңдайтындығын, ұнататындығын, спорт, таңғажайып оқиғалар, саяхатшылардың
өмірі жөніндегі қызықты көріністерді, оқиғаларды жақсы көретіндігі
аңғарылады.
Диафильмдердің бір кезде, тіпті қазірдің өзінде де белгілі бір жеке
тақырыптарды оқытумен байланысты қолданылып келгені белгілі, оқу
құралдары мен оқулыққа көмекші құрал - көрнекілік ретінде қолданылады.
Әдіскерлер мен ғалымдар техникалық құралдар түрін оқу-тәрбиесінде
кешенді пайдаланудың амалдарын іздестіруде.
Диафильмдерді пайдалану қазақ тілінің лексика-семантикалық жүйесін жеке
түсіндіруге, сөздердің мағынасын ажыратуға көмектеседі. Сондықтан әр
мұғалім - оқу-тәрбие ісінде диафильмдерді дыбыстандырып, тиімді қолдана
білулері тиіс.
Республикамыздың көптеген мектептері лингафон кабинеттерін жабдықтап,
оқу-тәрбие ісінде қолдануда. Мұндай кабинеттерде оқушылар жеке немесе сынып
болып сөйлеп, сөйлеу тілінде кездесетін қателерін жөндеуге мүмкіндіктер
алуда.
Лингафон кабинеті оқушылардың дыбысты жазып алатын және дыбысты қайта
естіртетін техникалық құралдармен жұмыс істейтін орны.
Мұғалімнің жұмыс үстелінде басқару пульті орналасқан. Басқару
пультіндегі үстелде жұмыс істейтін бірнеше түймешелер бар. Олармен мұғалім
қажетті жұмыстардың бәрін орындай алады. Мұғалімнің үстелінде екі
магнитафон, бір ойнатқыш болады. Әрбір тыңдайтын аппарат жабық жасалған
арнайы кабинаны керек етпейді.
Мұғалім өзінің жұмыс үстеліндегі басқару пультінен жұмысты былайша
жүргізуіне болады: кабинетте оқушылар екі-екіден немесе топқа бөлініп
жұмыс істейді.
Негізгі басқару пулъті мұғалімнің үстелінен басталып, әрбір оқушының
үстеліне жалғасады Сондықтан әрбір оқушы мұғалімнен дербес тапсырма алады.
Мұғалім басқару пульті арқылы бір мезгілде үш тапсырма бере алады. Ол үш
түймешені басу арқылы екі оқушының үстелін жалғастырады. Сондай-ақ жұп
санды жұп санмен, тақ санды тақ санмен қосады. Бір топ оқушыдан бір
мезгілде жауап алуына да болады, әр оқушыны жеке-жеке тексерумен қатар,
барлық оқушыны немесе жеке оқушыны өзіне шақырып, жауап алуына да жағдай
бар.
Сонымен бірге, оқушылар мұғалімнің тапсырмасын жазып алуына, екі
оқушының жауабын, сөзін бір магнитофоннан екінші магнитофонға жазуға,
электр ойнатқыштан магнитофонға жазып алуға, сондай-ақ, мұғалімнің басқару
пультінен сөздерді жазып алып, оны кабинетте қайта тыңдауға мүмкіндіктер
бар [4.36-54].
2.3. Оқушылардың сөйлеу тiлiн дамытуда техникалық құралдарды пайдалану
Оқыту әдiстемесiнде де көру, тыңдау, есту арқылы тiлдi тез арада
меңгеру мүмкiншiлiгi туып отыр. Оқушы тiлiн дамытуда техникалық құралдар,
жекелей алғанда, магниттiк жазба, компьютер, кодоскоп, диафильм қолдануға
болады. Техникалық құралдарды сабақта қолдану дидактиканың жалғастық пен
жүйелiлiк қағидасын негiзге алады.
Ғалым Н.Оралбаева: “Сабақта магнитофонды мынадай мақсатта пайдалану
керек: ерекше дыбыстар мен сөздердi дұрыс айтуға үйрету, дұрыс сөйлеу
дағдыларын қалыптастыру, сөйлеу тiлiне жаттықтыру, классикалық, қазiргi
кездегi музыканың, грамофондық немесе магнитофондық жазуларды тыңдату”, -
дейді. Сабақ барысында үн таспа мынадай мақсатта пайдаланылды: мәтiн
құрамындағы қазақ тiлiне тән дыбыстар мен сөздердi дұрыс айтуға үйретуде,
дұрыс сөйлеу дағдыларын қалыптастыруда қатысымдық тұлғаларды естiгенде тез
танып, түсiну мақсатында тыңдалды. Үн таспада жазылған мәтiн тыңдалғаннан
кейiн, мәтiнге байланысты төмендегiдей тапсырмалар орындалды:
а) мәтiн құрамында кездескен таныс емес сөздердi жазып алу және
мағынасын сөздік арқылы түсіндіру;
ә) мәтiндi әңгiмелеуге тiрек болатын сөздер мен сөз тiркестерiн атау;
б) мәтiн құрамындағы мақал-мәтелдердi жазып алып, мағынасын түсiндiру;
в) мәтiнге жоспар құру;
г) мәтiндi мұқият тыңдап, мазмұны туралы аннотация жазу.
Үн таспаны әр сабақта қолданған дұрыс, себебi тыңдалым жақсы
меңгерiледi. Бұл оқушылардың естiп, танып, түсiнуiне жағдай жасайды.
Бастапқы кезде оқушылар үн таспадағы сөздердi әрең түсiнсе, қайталатып
тыңдату арқылы кейiн мәтiннiң мазмұнын айтып бере алады, бұл жақсы нәтиже
бередi. Сонымен қатар, төл дыбыстарды дұрыс айта бiлуге жаттығу үшiн де үн
таспаның көмегi зор. Оқушылардың оқығанын үн таспаға жазып алып, ендi қате
жiбермеу үшiн жұмыс түрлерi де жасалады. Мәтіндердi оқыту, тақпақ, үзінді
жаттатумен қатар, магниттiк жазба ән үйретуде де үлкен қызмет атқарады.
Тақпақ айтуға үйретуде де үн таспаны қолдану ұтымды және қысқа өлең,
тақпақтарды тез жаттатуға болады. Өлең жатталмас бұрын, тақтаға өлең
құрамындағы қиын сөздердi жазып қойып, осы сөздерге түсiнiк берiлдi.
Мiндеттi түрде өлеңнiң идеясына тоқтау қажет. Өлеңнiң мазмұны
түсiндiрiлгеннен кейiн, үн таспа арқылы тыңдатуға болады. Өлең магниттiк
таспа арасында үзiлiс салдырылып, бiрнеше рет қайталанып жазылғаны дұрыс.
Осы магнит таспасындағы үзiлiс кезiнде оқушыларға өлеңдi бiрнеше рет
хормен қайталатуға болады [4.68].
Мысалы: “Ана тiлi” лексикалық тақырыбын өткен кезде ақын Әбдiлдә
Тәжiбаевтың өлеңiнен үзiндi магниттiк таспаға алдын-ала жазылып алынып,
оқушыларға тыңдатылды. Олар сабақ үстiнде-ақ осы өлең үзiндiсiн жаттап
алды. Магнит таспасындағы өлеңнің үзiндiсi:
“Туған тiлiм –тiрлiгiмнiң айғағы,
Тiлiм барда айтылар сыр бойдағы,
Өссе тiлiм, мен де бiрге өсемiн,
Өшсе тiлiм, мен де бiрге өшемiн ”.
Сонымен қатар, сабақтың кейбiр кезеңдерiнде сергiту сәтiнде арнайы
магнит таспасынан ән тыңдатуға болады. Сабақта бiр-екi минөттiк уақытта
тыңдалған ән оқушылардың шаршағанын басады, көңiл-күйiн көтередi, елiмiздiң
мәдениетiмен жақынырақ танысуға‚ шығармашылық қабiлетiн дамытуға да әсерiн
тигiзедi. Үн тыңдатудағы ескеретiн жағдай – ән өтiлетiн немесе өтiлген
тақырыптық мазмұнына сай болуы қажет. Магнит таспасындағы жазба оқушылардың
дұрыс сөйлеу дағдыларын, оқу техникасы мен жылдамдығын қалыптастыруға,
оқылған мәтiннiң мазмұнын түсiнуге мүмкiндiк бередi. Сонымен қатар үн
таспаны орынды пайдалану оқушылардың тыңдалым, айтылым дағдыларын дамытады.
Тiлдi оқыту барысында естумен қатар көрiп қабылдаудың да алатын орны
ерекше. Себебi көру тiрегi есту тiрегiне қарағанда күштiрек болады.
Сондықтан көру тiрегiн жүзеге асыру үшiн көру техникалық құралдарын, яғни
кодоскопты, диафильмдi, компьютердi, бейнежазбаны қолданған тиiмдi. Бұл
сөйлеуге үйретудiң табиғи жолы, яғни тiлдiк ортаны қалыптастыру. Осы арқылы
сөйлеу қабiлетiн дамыту.
Бейнежазбаларды қолдану оқушылардың есте сақтау қабiлетiн арттырады,
сезiмiне әсер етедi, жақсы психологиялық әсер қалдырады. Бейнежазба
коммуникациялық құралдарды тiкелей көруге мүмкiндiк жасайды: жест, мимика,
сөйлеу мәнерi. Дайындықсыз сөйлеу ерекшелiктерiн тiкелей қарым-қатынас
жасауда оқушылардың белсендiлiгiн арттыруға мүмкiндiк бередi. Бейнежазбаны
көру арқылы қазақ халқының мәдениетiмен, тұрмысымен танысады. Ондағы
материалдарды игеру үшiн пiкiрталас, шығармашылық жұмыстар және тағы басқа
жұмыс түрлерi жүргiзiледi.
Бейнежазбалар оқушылардың бiлiм деңгейiне қарай сұрыпталып көрсетiлдi.
Кино оқушылардың тiлдi оқуға, сабаққа деген қызығушылығын, талабын
арттырады. Бұл туралы белгiлi ғалым-педагог Я.А.Коменский: “Алтын ереже –
бала сезiм арқылы қабылдай алатын нәрселердiң барлығын сезiм әсерлерiн
туғызып бiлдiрген жөн: көуге болатынды көсет, естуге болатын нәрсенi құлақ
қойып тыңдасын, иiсiн иiскеп бiлсiн, дәмiн татып көрсiн, қолына ұстап
нәрсенiң қатты –жұмсақтығын байқасын. Кейбiр нәрсенi түрлi сезiм мүшелерi
бiрдей түсiнiп қабылдағаны жақсы”, - деген.
Кино көру арқылы кейбiр сөзбен жеткiзiп бере алмайтын зат атауларын, iс-
қимылды көзбен көрiп мағынасын түсiнедi. Бiр затты екiншi бiр затпен
салыстыру арқылы түсiнуге, қорытынды шығаруға үйренедi. Бiрақ киноны
үздiксiз көрсетуге болмайды, себебi оқушылардың байқағыштық, түсiну
қабiлетi дамымайды. Сондықтан киноны үзiндi бойынша көрсеткен дұрыс. Үзiндi
көрсетiлместен бұрын, сол үзiндiге байланысты сұрақтар берiледi.
Оқушылардың киноны немесе тақырыпты қаншалықты ұққанын тексеру үшiн
үзiндi көрсетiлгеннен кейiн, мiндеттi түрде тапсырмалар берiледi. Келесi
сабақтарда оқушыларден қандай кино көргендерi, онда не туралы әңгiме
болғаны жөнiнде сұралып отырылады. Кейiннен киноны екiншi рет көрсетуге
болады, себебi қайталап көргенде мазмұны кеңiрек ашылады, оқушы фильм
сюжетiн кеңiрек түсiнедi. Сонымен қатар, оқушылардың өз ана тiлiндегi
материалдармен байланыстырып, салыстырып‚ ойын жеткiзуiне себеп болады.
Әдiскер ғалым Қ.Қадашева өзiнiң “Жаңаша жаңғыртып оқытудың әдiстемелiк
негiздерi, өзге тiлдi дәрiсханалардағы қазақ тiлi” атты докторлық
диссертациясында әдiскер үйретушiге бейнематериалдарды даярлауда
төмендегiдей талаптар қояды:
- кiмдерге арналған, не үшiн;
- бейнекөрiнiстердiң тақырыбы оқу материалдарына сәйкес пе;
- жаңалығы, қойған мәселесi, қажеттiгi, мағынасы және тағы басқалары;
- сюжеттiң өзектiлiгi, пәрмендiгi, түсiнiктiлiгi және тағы басқалары.
Бейне сабақтар белгiлi бiр оқу материалдарына сай арнайы сценарий
бойынша түсiрiледi және оның құрамына:
- ойын;
- жаттығулар;
- сөйлеу жағдаятына құрылған тапсырмалар;
- грамматикалық түсiнiктемелер қарастырылады [7,266].
Бұл талаптарды қоюдың өзiндiк себебi бар. Бiздiң елiмiзде бейнежазба
арқылы үйрету әдiстемесiне аз көңiл бөлiнуде. Себебi, бейнежазба арқылы
тiлдi үйрену –дамыған елдердiң өзiнде де соңғы жылдары ғана алынуда.
Ал, сабақта тiлдiк модельдердi, схемаларды, кестелердi, фотосуреттердi
көрсетуде проекциялық аппараттарды қолдануға болады. Мысалы: “Қазақ
-қонақжай халық” мәтiнi. Үнтаспадан осы мәтiн оқылып, мәтiн құрамындағы
“Қонақты қуса- құт, ырыс қашады” мақал-мәтелi эпидиаскоп арқылы
көрсетiлдi. Мұнда қазақ тiлiнiң тјл дыбыстарының айтылуы мен жазылуы қатар
үйретiлдi.
Динамикалық көрнекiлiктердiң бiрi-кодоскоп. Кинофильмдер үзiндiлерi,
жылжымалы кесте сызбалар кодоскоп арқылы көрсетiледi. Жылтыр пленкаға
жазылған сјздердi, мақал-мәтелдердi де кодоскоптан жылжытып көрсетуге
болады.
Бастауыш сыныптарда ертегi, әңгiме, мысал мазмұнында құрылған
диафильмдердi пайдаланған дұрыс. Себебi оқушылар диафильмдегi жаңа
заттардың атауларымен танысады, олардың атаулары көру арқылы естерiнде
жақсы сақталып, сөздiк қорлары молаяды. Оқушыларға диафильмнiң мазмұнын
жүйелеп айтып беруге үйрету үшiн, мұғалім алдын-ала сұрақтар дайындап,
жауап алуы тиiс. Диафильмдi сабақтың әр кезеңiнде, яғни сабақтың басында,
ортасында, аяғында пайдалануға болады. Диафильм көрсетiлген соң жоспар
жасалынады. Құрылған жоспар арқылы мысалдың мазмұнын әңгiмелеп айтқызуға
болады. Диалог түрiнде түсiрiлген И.Крыловтың “Қарға мен түлкi” диафильмiн
көрсетуге болады, ал мысалдың мәтіні магнит таспасы арқылы тыңдалады.
Мысалды мынадай жолмен оқытуға болады:
а) мұғалім алдын-ала әңгiме өткiзедi, мысалдың iшiнде кездесетiн ауыр
сөздердiң мағынасы оқушыларға ашып берiледi;
ә) мысалды үн таспа арқылы немесе оқытушы өзi нақышына келтiрiп оқып
бередi, содан кейiн оқушыларға бiрнеше рет қайталатып оқыту керек;
б) алғашқы кезде бiр-екi минуттiк ұзақтықта тыңдату керек. Кейiннен
тыңдатудың ұзақтығын 10-20 минутқа дейiн ұзартуға болады;
в) оқылған әрi тыңдалған мысал өлеңнiң мазмұнын талқылау жұмысы
жасалынады;
г) негiзгi ойды қорытындылау мақсатында, мысалдан үзiндiлер оқылады;
ғ)өмiрде кездесетiн жағдайлар мен мысал мазмұны салыстырылады;
д) мысал рөлдерге бөлiп оқытылады;
е) мысалдан үзiндi жаттатуға болады.
Мысал осындай жолмен оқытылып, тыңдалған соң оқушылар жоспар құрып,
келесi сабақта мазмұнын айтып беруге дайындалады. Мысал мазмұнына сәйкес
мақал-мәтелдер жазып келедi. Сонымен қатар, табиғат көрiнiстерi , үй
хайуанаттарының тiршiлiгiне, жыл мезгiлдерiне, өсiмдiктерге байланысты және
тағы басқа тақырыптағы диафильмдердi көрсету арқылы сөйлеуге, бiр мәселе
бойынша қорытынды жасау қабiлеттерiн дамытуда жақсы нәтижелер бередi.
Тiлдi оқытуда техникалық құралдардың iшiндегi компьютердiң пайдасы өте
зор. Компьютер жаңа түрдегi мәтiндердi, ақпараттарды бiлуге ықпал етедi.
Дискетада жазылып, дайындалып қойылған тапсырмаларды өз беттерiмен
зерттеуге, орындауға үйренедi, сонымен қатар оқушылардың ақыл-ойын
дамытады. Президент Нұрсұлтан Әбiшұлы Назарбаевтың “Елiмiздiң болашақта
гүлденуi бүгiннен басталады” атты тақырыпта жасаған баяндамасында:
“Қаншалықты ауыр соқса да, келесi жылдан бастап мектептердi, бiрiншi
кезекте ауылдық мектептердi компьютерлендiруге кiрiсу қажет. Бұл бiздiң
болашағымыз, ал болашақ бүгiннен басталады”, - деген. Қазiргi кезде
елбасымыздың берген тапсырмасы бойынша, барлық жерлерде, барлық оқу
орындарында компьютерлендiру жүзеге асуда. Соның iшiнде қазақ тiлiн де
компьютер арқылы оқыту жұмысы бағыт алып келедi.
Мәтінді көре отырып тыңдауды қалыптастыру мәдениетін сөз етсек, ең
алдымен, жаңа техникалық құрал-жабдықпен, яғни интерактивті тақтамен жұмыс
жүргізу технологиясы алға тартылады. Қазақ тілі сабағында интерактивті
тақтамен жұмыс жүргізу технологиясы толыққанды зерттеліп
мақұлданбағандықтан, қазақ тілінің жаңашыл оқытушыларына жоғарыда аталған
техникалық құралмен жұмыс жүргізудің әдісін өз бетіншежәнежеке дара өңдеуге
шектеу қоймай, автономды түрде меңгеріп, негіздеуіне мүмкінщілік беріледі
[6.35].
SMART Tecһnolojies Inc. Компаниясы 1991 жылы дүниежүзінде бірінші болып
интерактивті тақтаны ұсынған болатын. Ал Ресейде 1995 жылы мультимедиа-
проекторы пайда болды. Интерактив деген сөз ағылшынның interact
(inter - өзара, act - әрекет ету) деген сөзінен шыққан. Яғни ,
интеракция – жеке тұлғалардың, топтың, жұптың өзара біріккен әрекетте бір-
біріне алма кезек әсер етуі [13, 102]. Аталған құралдар, ең алдымен, білім
беру секторларында, оқыту орталықтарында ауадай қажет болды. Өйткені, дәл
осы салада кез келген адамның белгілі бір ақпаратты қабылдауы 80 пайызға
дейін көру қабілеті арқылы жүзеге асырылатындықтан, көз алдында болып
жатқан ақпаратты түсінікті де көрнекті түрде суреттеу өте қажет екені
белгілі. Бүгінгі таңда кез келген адамның өскелең ұрпаққа сапалы білім беру
барысында осы аталмыш технология нәтижелі жетістікке жеткізетіндіктен,
оқытушылар бірінші болып интерактивті тақтаның педагогикалық
мүмкіншіліктерін аса жоғары бағалап, оны іс жүзінде тиімді қолдану
тәсілдерін үздіксіз зерттеу үстінде. Шынында да интерактивті тақта сабақты
түрлендіруге көмегін тигізіп, оқытудың барлық кезеңінде, яғни орта буында ,
бастауыш мектепте және жоғары оқу орындарында, сондай –ақ балабақшада
оқытуды қызықты да әсерлі өткізуге ықпалын тигізеді [1.38].
Қазір іс жүзінде кез келген оқу орындарында, тіпті балабақшадан бастап
сабақ көзбен көре отырып оқыту технологиялары – компьютерді, мультимедиялық
проекторларды немесе бейнемагнитафондарды қолдану арқылы өткізіледі. Әйтсе
де, бұл құралдар енжарлыққа әкеп тірейді деген болжам да жоқ емес.
Бүгінгі таңда кез келген оқытушы интерактивті тақтамен жұмыс жүргізуді
толығымен меңгеруі қажет. Интерактивті тақтамен жұмыс жүргізудің түк
қиындығы жоқ, тек қарапайым компьютермен жұмыс жасау дағдысы қалыптасқан
болса болды.
Интерактивті тақтаның көмегі оқу барысында өте зор екені зерттеу
жұмыстарында айқын көрсетілді. Бұл - жаңашыл аудио-визуалды техникалық
құрал-жабдықтар мен оқытудың үдемелі де қарқынды әдістерін қолдану арқылы
тыңдаушыларын қызықтырып, сабаққа белсенді түрде қатысуын арттыратын,
материалдарды меңгеруді жеңілдетін сонымен қатар кемтар балаларға
көмектескісі келетін оқытушыларға өте тиімді таңдау.
Компьютердегi берiлген тапсырманы орындауда, қаншалықты дұрыс орындап
жатқанын компьютер оқушыға белгi берiп отырады. Берiлген тапсырмаларды
оқушы ойланып, өз қателерiн түзей отырады. Компьютермен жұмыс жасағанда
нашар оқитын оқушының де сабаққа деген қызығушылығы артады. Себебi,
компьютер бiлмеген жерiн көрсетiп, тапсырмаға байланысты түсiнiк берiп,
көмек көрсетiп отырады, яғни оқушының өз бетiмен ойлануы арқылы танымдық
қабiлетi артады, өзiнiң бiлiм нәтижесiне көзi жетедi.
Қазақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz