Фольклордың басқа жанрларындағы еңбек көрінісі

Пән: Өнер, музыка
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 40 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

І. КІРІСПЕ . . . 3-4

ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1. Кәсіптік өлең-жырлардың зерттелуі

1. 1. Еңбек пен кәсіпке қатысты халық поэзиясы . . . 5-12

1. 2. Төрт түлік жырлары . . . 13-22

1. 3. Аңшылық, саятшылық өлеңдері . . . 23-25

2. Халық поэзиясындағы ерекшеліктер

2. 1. Фольклордың басқа жанрларындағы еңбек көрінісі . . . 26-30

2. 2. Халық әндеріндегі тіршілік көрінісі . . . 31-33

2. 3. Өлең астарындағы көркемдік пен даналық . . . 34-39

ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ . . . 40-41

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР . . . 42

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Әрбір халықтың өзіне ғана тән фольклоры, ауыз-жазба әдебиеті, тарихы және философиясы бар. Олар қай кезде қай дәуірде дүниеге келді? Оның ұлттық сыр-сипаты қандай? Байырғы ауыз әдебиетін кімдер жасады, қазақ фольклоры қалай туған? Мұның бәрі зерделі зерттеулерді қажет етеді. Оны тарихи, ғылыми философиялық зерттеулер барысында, ең бастысы, қазақтың көшпелілер философиясынан, халық фольклорынан, адамдық сапасынан іздеп, өзіміздің ұлттық болмыс пен қасиетті сақтап қала аламыз. Көшпелілер үшін философия пән болмаған, философия олар үшін өмір салты болған. Рухани мәдениеттің жоғары сатысы қазақ фольклорының шығу тегін, тарихын зерттеу, танып-білу, ғылым қуған исі қазақ баласының парызы болып отыр.

Халықтың көркем ойлау жүйесі, эстетикалық идеалдары, философиялық даналығы, отаншылдық сезімі фольклорлық мұралардың әр жанрында да кездеседі. Фольклорда бейнелетін тіршіліктің көрінісі әдейі ойдан құрай салған бос әңгіме емес, ол әр кезеңдегі халықтың өзі өмір сүріп отырған қоғамдағы идеяларын образды түрде бейнелеуінен туған болмыстың көркем шындығы. Ауыз әдебиетіндегі табиғат, қоғам, өмір жайлы түсініктер өрістей келе, бүкіл халықтық ой-санаға айналған.

«Фольклор - өткеннің елесі ғана емес, ел тұрмысында бүгін де өмір сүріп, ұлттық көркемөнердің қанына нәр бере тарап жатқан шығармашылық қайнары, халықтанудың оқулығына айналып отырған мәңгілік көне әрі жас мұра»[1, 5] - деп белгілі фольклортанушы ғалым К. Ісләмжанұлы айтқандай, қазақ фольклорының алғашқы үлгілері сонау бақташылық бәлки, одан да бұрынғы замандарда қалыптаса бастап, елдің экономикасы, салт-санасы, халық тілі біршама дамып, отбасы мен рулық құрылыс күрделенген кезде ғана өзінің кемеліне жеткен.

Фольклортану ғылымында ертеден қолданылып келген «халық лирикасы» терминінің ауқымы кең. Жұмыста қазақ өлеңдерінің өзіндік даму жолын анықтап, халықтың күнделікті күнкөріс кәсібінен, еңбегінен туған ескілікті өлеңдер, яғни аңшылық, төрт түлік мал, жыл мезгілінің әр кезеңіндегі мерекелер жайлы шығармалар талданады. Қазақтың халық өлеңдері орыс, бауырлас өзге елдер өлеңдерімен салыстырылады. Әсіресе, тілдері туыс, тұрмыс-тіршіліктері тағдырлас болған қырғыз, татар, түрікмен, өзбек, қарақалпақ халықтарының өлең үлгілеріне ерекше тоқталамыз. Қазақ ауыз әдебиетінің өзге жанрындағы еңбек пен кәсіптің көрініс табуы да қарастырылады.

Қазақ халқы қанша ғасыр жасаса, сонша ғасыр ішінде туған өлең мен әнде есеп жоқ. Бір кезде күнделікті күн көріс, тіршілік тірегі болған аң аулау, мал бағу секілді кәсіпті арқау ете отырып, көшпелі ел өміріне, тұрмысына байланысты талай өлең түрлері пайда болған.

Адамның дүниеге келуінен бастап, ер жетіп, қоғамның белді мүшесіне айналуы, ақыр-соңы өмірмен қоштасар сәттегі соңғы сапарына дейінгі аралықты өлеңмен өрнектеп, әнмен әрлеп, өмір мен өнерді астастырып тірлік сәніне айналдырған қазақ халқы «Кең болғанның кем болмайтындығын кітаптан оқып емес, өмірден тоқып білген» - деген елбасы Н. Ә. Назарбаевтың сөзі тоқсан сөзге тобықтай түйін.

Еліміздің тәуелсіздігіне дейін фольклорлық мұраның көбінің жарық көрмеуі, арнайы зерттелмей қалуы солақай саясаттың салқыны тиген халық шығармашылығы елбасының «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасына сай, қазіргі ұлттық жаңғыру үрдісіне үндес саралап, талдау қажеттілігімен ерекшеленеді.

Зерттеу нысаны: Қазақ фольклорындағы кәсіптік өлең-жырларға қатысты мәтіндер, әдебиеттер.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Бұл жұмыста кәсіптік өлең-жырлардың қазақ фольклорындағы маңызын анықтап, шаруашылық өлеңдеріне тән ерекшеліктерді талдау алға қойылды.

кәсіптік-шаруашылық өлеңдердің халық ауыз әдебиетіне қосатын үлес салмағын таразылап, оның өз алдына жанр екендігін толықтай дәлелдеп шығу;
осы негізде халық өлеңдерінің тұрмыс-тіршілікке қатысты түр-түрге бөлінуін саралау;
өлеңдердің көркемдік кестелерін, бейнелеу құрал-тәсілдерін, өлең өлшемін зерделеу;

Зерттеудің әдістері: Жұмыста байқау, талдау, жинақтау, қорытынды жасау әдістері пайдаланылды.

Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңызы: Кәсіптік-шаруашылық халық өлеңдерін зерттеу фольклортану ғылымы үшін айрықша мәнге ие. Зерттеудегі теориялық тұжырымдар - халық ауыз әдебиетін зерттеуші ғалымдар мен ізденушілерге жоғары оқу орындарының филология факультеттерінде этнографияға, фольклорға қатысты курстарға қосымша әдістемелік еңбек ретінде қолдануға болады.

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Ұсынылып отырған курстық зерттеуде кәсіптік-шаруашылық өлеңдер жайлы бұрын айтылмаған мәселелер ұсынылды. Атап айтқанда, еңбек пен кәсіпке қатысты өлеңдер аңшылық, төрт түлік малға қатысты, маусымдық мерекелерге, оның ішінде Наурыз жырлары, егін егуге қатысты, жарапазан жырлары қарастырылады. Ауыз әдебиетінің өзге жанрындағы еңбектің көрінісі біршама талданды. Фольклордың ажырамас бөлігі халық әндеріндегі шаруашылық, тұрмыс-тіршілік бейнесі зерттеуге алынды. Оған қоса өлеңдердің көркемдік ерекшелігі мен ұрпақ тәрбиесіндегі маңызы сөз етілді.

1. КӘСІПТІК ӨЛЕҢ-ЖЫРЛАРДЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ

1. 1. ЕҢБЕК ПЕН КӘСІПКЕ ҚАТЫСТЫ ХАЛЫҚ ПОЭЗИЯСЫ

Ғасырлар бойы мал өсірген, көшпелі тарихтың әр түрлі даму сатысынан өткен жауынгер қауымды түркі ұлыстарында қоғамдық қатынастардың, мәдениеттің және діннің едәуір жоғары түрлері болған. Олар төрт түлік түрлерін меншіктеп оны өсірудің, өнім алып, оны тұтынудың көп әдіс-айлаларын игерген. Кең сарайдай жасаулы күмбездері бар ақ орда киіз үй тіккен. Жүн мен түбіттен мата тоқыған. Тері илеп, тамырдан бояу алып, сайын дала төсінен аң аулаған. Кей жерлерде кеннен мыс, темір айырып, одан құрал-сайман, неше алуан әшекей, түрлі жабдықтар әзірлеген. Киіктің безінен хош иісті заттар шығарған. Соған орай, тіршілігіне сәйкес өлең-жыр әдебиеті туып отырған.

Қазақ халқының ауыз әдебиеті, соның ішінде өлең үлгілерінің жиналуы сонау ХІ ғасырдағы Махмұд Қашқаридың «Сөздігінен» басталады делініп жүр. Алайда бұл еңбек пен Жүсіп Баласұғынның «Құдатғу білігіндегі» өлеңдер жалғыз қазақ емес, Орта Азияда тұратын түркі тілдес өзге халықтарға да ортақ мұра.

Одан өзге кәсіп пен шаруашылыққа қатысты өлең үлгілері Орхон жазуларында кездеседі. Шығысты зерттеуші белгілі ғалымдар Ф. Е. Корш пен Т. Ковальский, А. Н. Бернштам мен М. П. Мелиоранский Орхон-Енисей ескерткіштерінің стильдік ерекшеліктері туралы кезінде бағалы пікірлер айтқан. Мысалы, Күлтегіннің құрметіне арналған ескерткіштегі жазбаны тексерген А. Н. Бернштам «мұның өзі қазақ әдебиетінің ең алғашқы поэтикалық үлгілерінің де ескерткіштері» деп тұжырым жасаған.

И. В. Стеблева: «ҮІ-ҮІІІ ғасырлардағы түрік поэзиясы» деген көлемді еңбегінде түркі тілдес халықтардың поэтикалық шығармалары осы Орхон-Енисей ескерткіштерінің жазбаларынан басталатынын айтады[2, 12] .

Мысалға Орхон жазуларында аңшылық кәсіптің болғанын:

Жауымыз тегіс жыртқыш құстай еді,

Біз жемтік едік [3, 102] -

деген жолдардан аңғарамыз.

Сол секілді Махмұд Қашғаридың «Дивани лұғат ат-түрік» атты еңбегі түркі тілінде сөйлейтін халықтардың ең көне ауызекі әдебиет үлгілері екені сөзсіз. Мазмұн, тақырыбы жағынан, оқиғаны баяндау стилі жағынан ауыз әдебиетіне жататын үлгілер деп «Қасқыр соққан аңшы» мен «Бүркіт салып қабан атқан саятшы» әңгімелерін атауға болады. Сондай-ақ «Қыс пен жаздың айтысын» да ауызекі өлеңдердің қатарына жатқызу керек. Өйткені бұл айтыс ескіліктен қалған Наурыз мейрамына байланысты туған өлең екендігі дау туғызбайды.

Жаз бенен қыс жанасты,

Қаһарланып қарасты.

Қарсы тұрып таласты,

Телмеңдесіп тұр бүгін.

Қыс: «Ауруды емдедім,

Қуаттанар ерлерім,

Тұлпарларды жемдедім,

Күш беремін тәнге де.

Қармен бидай өнеді,

Төлдер қырға өреді.

Қар далаға күш себер,

Жаз байлығын қыс берер.

Жау да қыста тынады,

Жазда ғана құлағы

Ербеңдейді, тұрады».

Жаз тамағын кенеді.

Жаз: «Қыстың аяз, мұзы бар

Жер келбеті бұзылар,

Жайлы жазға қызығар,

Сорғанда аяз денені.

Кедей жүрер бүгіліп,

Қыстан жаны түңіліп,

Саусақтары тілініп,

Отпен ғана жан кірер.

Адам мені аңсайды,

Қар, ластан шаршайды,

Өткізеді қанша айды,

Әлі налып қарлы жел?

Бұлт төнеді сұстана,

Желі қандай? Масқара!

Күн кешеді күрсініп.

Қар менен мұз жылайды,

Таудан сулар құлайды,

Жылға болып ұзайды.

Мерейі өсер көңілдің.

Жазбен жайлап бар алап,

Гүл атады дала, бақ,

Ылғи мені сағалап,

Қарлығаш та самғайды» [4, 28] .

Бұл айтыста берер ырзығы да, қуаныш-шаттығы да мол «жаз» жеңіп шығады. «Қыс» қаһарынан тайып жеңіледі. Таудағы қар, мұз еріп, кең жазира дала қайтадан көк майса, жасыл-қызыл гүл кілемге оранады. Ұзаққа созылған суық қыста үнсіз қалған алуан түрлі құстар қайта сайрайды, жан-жануарлар ен далада асыр салып, нағыз өмір басталады.

Адамдардың күн көрісі, тұрмыс тіршілігі ол кезде аңшылық еңбегіне тікелей байланысты екенін біз жоғарыда айтып өттік. Аңшылық жайындағы жырлардың негізгі мақсаты - жастарды аса қауіпті де жауапты іске, жыртқыш аңдарды аулауға баулу болып табылады. Сонымен бірге аң аулау мереке іспеттес, көпшіліктің қуанышына айналған нағыз той-думан ретінде бейнеленіп отырады. Мәселен, мына бір өлең жолдарынан аң аулауға шығайын деп тұрған адамдардың сауық-сайран құрып жатқанын көреміз:

. . . Жігіттерді жинайық,

Жеміс теріп, сыйлайық.

Той қызығын тыймайық,

Аңға шығып, құс салып.

Төрт аяғын билетіп,

Құр атқа басын үйретіп,

Қырық кез құрық сүйретіп,

Киікке тазы қосайық.

Түлкіге қыран салғанда,

Тазыны қосып арланға,

Жеткендей мәз боп арманға.

Ерлік жоқ, сірә, жігіттер,

Осыдан асқан жалғанда![4, 18] -

деген жолдар арқылы алғашқы қауым адамдарының еңбек жөніндегі өлең-жырлары сол дәуір адамдарының аңшылық, егіншілік және мал өсіру саласындағы өмірін, еңбек процесін, тайпа мүшелерінің тұрмыс-тіршілігін бейнелейді.

Қазақ халқының ХІХ ғасырдағы өмірін, тұрмысын, жөн-жосық, жол-жоралғыларын, ауыз әдебиетін жинап, зерттегендер, негізінен, орыс ғалымдары, орыстың атақты саяхатшы, этнографтары екені белгілі. Соның ішінде А. Левшиннің «Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей» деген еңбегінің мәні ерекше. Қазақ халқының тарихынан, көне замандағы ақын-жыраулардың өнерінен, ауыз әдебиетінен берілген ең алғашқы жазба деректер осы кітапта болатын. А. И. Левшин бұл еңбегінде қазақ өлеңдерін жанрлық жағынан: батырлық, тұрмыс-салт жырлары, лирикалық өлеңдер деп үш топқа бөледі. Қазақ өлеңдерін арнайы зерттемесе де бұл мәселе төңірегінде сөз қозғаған. А. Левшиннің кітабында екі өлеңнің орысша аудармасы берілген. Бірінші өлең: «Черны брови не сурмены», екіншісі: «Видишь ли этот снег!» деп басталады[6, 136] .

Қазақ өлеңдерін өз алдына жеке жанр есебінде жинап-теру, азды-көпті болса да жүйелі пікір айтып зерттеу жұмыстары ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап жиіледі. М. В. Готовицкий 1889 жылы «О характере киргизсхик песен» деген еңбегінде қазақ өлеңдерін мазмұн жағынан эпикалық, лирикалық және драмалық өлеңдер деп үш топқа бөлді. «Қазақ өлеңдерінің өзге мәтіндері тәріздес лирикалық өлеңдердің ерекше белгісі - оның ешбір боямасыз, қарапайымдылығында» [7, 79] - деп жазды. Қазақ өлеңдерінің мелодиялық ерекшелігін баяндайтын тағы да бір еңбек - Р. А. Пфеннигтің мақаласы. Р. А. Пфенниг қазақ өмірінің ең мәнді деген құбылыстарының бәрі қалай болғанда да, өлеңмен байланысты өтеді деп айтады.

Қазақ халқы үшін өлеңнен бағалы, өлеңнен мәнді ештеңе жоқ. Ол өлең шығарғыштығы жағынан өзімен қатар тұрған қай халықтан да болса артық. Қазақ өлеңдерінің формасы-ақ оның өлең құрудағы тамаша, шексіз сезімталдығын дәлелдейді. Қазақтар табиғатынан нәзік сезім мен түсінікке бөленген [8, 89] . Т. А. Сейдалин мен С. А. Жантөрин жинап, құрастырған «Образцы киргизской поэзии» атты кітап 1872 жылы Орынбордан шыққан.

Қазақтың тұңғыш тарихшы-этнографы әрі әдебиетші ғалымы Шоқан Уәлиханов қазақ поэзиясының жыр тәрізді көне формаларына тоқталып, оның сол кездегі даму заңдылығын зерттейді. Қазақ сахарасында «филология» деген сөзді, ұғымды ғылым мағынасында алғаш және бірнеше рет қолданған - Ш. Ш. Уәлиханов. Ғалым: « . . . бүкіл халық аузынан айтылған шығармалар тарихтық, филологиялық және де психологиялық назардан тыс қалмауы керек . . . » [9, 124] - деп жазады. Ш. Уәлихановтың «Қазақ халық поэзиясының түрлері жөнінде» еңбегі қазақ филология тарихында ерекше орын алады, онда ұлттық поэзияның тууы, дамуы, келешегі, ел тарихымен, өмірімен, әдет-ғұрпымен тығыз байланыстылығы, қазақ ақындары, жыршылары, өлең түрлері, буын өлшемдері тағы басқа әдебиет тарихы мен теориясының мәселелері қамтылған. Қазақ өлеңдерін жоқтау, қара өлең, қайым өлең, өлең деп бес түрге бөледі. Осы еңбекте халық поэзиясының байырғы жанры - жырдың ерекше сыр-сипаттары, мазмұны, айтылу түрлері, жыршылар туралы ғылыми пікір-тұжырымдар бар, Шоқан Шыңғысұлы жыр жанрының қазақта айырықша дамығаны туралы айта келіп, оның ішкі сыр-сипатына назар аударады. «Жыр дегеніміз рапсодия. Ал жырламақ деген етістік тақпақтап айту дегенді білдіреді»[9, 124] . Зерттеуші қайым өлең сұрақ пен жауаптан құралатын, тойларда құрбы-құрдас жастар айтысатынын, төрт шумақты, алдыңғы екі тармағы төртінші тармақпен ұйқасатыны, кейде жұмбақтар, эпиграммалар, әзіл-қалжың араласа жүретінін айтады. Қазақтың ежелгі өлең түрлерінің бірі - қара өлең туралы жазғанда Ш. Уәлиханов оның төрт шумақты болып келетінін, әр шумақта жеке-жеке ой жататынын, қара өлең көбіне әнмен айтылатынын атай өтеді. Қара өлең ұйқас схемасы - а, а, б, а түрінде яғни алдыңғы екі жолмен төртінші жолдың ұйқасы бірдей болып келеді, қазақтың көптеген батырлық дастандар, лиро-эпостық, классикалық поэмалары осы қара өлең үлгісімен жазылғандығын мысал етеді. Ш. Уәлиханов өлең шағын поэзиялық шығармалармен қатар айтыс, поэмалар үшін де қолданылады деген мағынада атайды: «Өлең. Бұл форма қазіргі кезде барлық жаңашыл ақындар тарапынан суырып салма өлеңдерге де, поэмаларға да, әсіресе, Орынбай өлеңдеріне қатысты көбірек айтылады . . . Шөже ақындар насихаттап, салт-санаға дарытушылар болды . . . Бұл өлеңнің қалпын өздері үйреніп алған суырып салма өлеңге де сәйкестеп, қолайы келгенде айта береді»[9, 130] .

Ш. Уәлиханов өлең құрылысына, өлең өлшемдерінің жасалу жүйесіне, дыбыс үндестігі мен ырғағына буын санының мөлшеріне де назар аударуы - тамаша. Өлеңнің қара сөзден басты айырмасы мөлшерлі жеке жолдарға, мөлшерлі жеке жолдарға, тармақтарға бөлінетіндігінде, шумағы, ырғағы мен ұйқасы болатындығында, силлабикалық өлең жүйесі буын санының тұрақты мөлшерін сақтауға негізделетінін атай кетеді[18, 97] . Ол: «Өлең төрт шумақтан тұрады, алғашқы екі шумақ және төртінші шумақ силлабикалық жүйеде бір ұйқасқа бітеді, үшінші шумақ мысал үшін, біздің ориенталистерге бүкіл шығыс поэзиясындағы көлем мен өлшем тұрғысынан тек араб өлшемі ғана ыңғайлы деген пікірге дәлел ретінде «Қозы Көрпеш - Баян сұлу» жырының төрт шумақты жырының біріншісін ұсынамын»[9, 132] - деп жазады да оған сөздік талдау жасайды. Ғалымның ойы қазақ өлеңінің силлабикалық буын өлшемінің сипаты туралы» арнайы зерттеулердегі пікір-тұжырымдарға сәйкес келеді.

Қара өлеңге Ш. Ш. Уәлихановтан кейін арнайы ден қойып, оның кейбір үлгілерін хатқа түсіріп, пікір айтқан В. В. Радлов болды. Аталмыш ғалым: «Өлең бірінші, екінші және төртінші жолы ұйқасып келетін төрт жолдан тұрады»[11, 120], - деп анықтама береді. Қазақтың қара өлеңіне тән біраз қасиеттерді көрсетеді. Радлов бастырған үшінші кітап түгелдей қазақтың ауызекі шығармаларынан тұрады. Қазақтың тұрмыс-салт жырлары мен өлеңдерін «Үлгі сөз», «Бата сөз», «Ұзатқан қыздың өлеңі», «Жоқтаған жыр», «Қайым өлең», «Бақсының сөзі», «Қара өлең» деп мазмұнына қарай бірнеше топқа бөлген.

Қазақ ауыз әдебиетін келесі зерттеуші А. Е. Алекторовтың 1900 жылы Қазанда «Указатель книг, журнальных и газетных статей и заметок о киргизах» деген еңбегі басылған. Халықтың тұрмыс-тіршілігін зерттеген ғалым мынадай дерек келтіреді: «Образ жизни киргизы ведут оригинальный. Три зимние месяца они проводят на одном каком-нибудь месте, а когда снег начинает стаивать, они поднимаются с места, чтобы совершить свой ежегодный переход. Странствуют оны почти девять месяцев . . . » [12, 2] . Осы сөздерден көшпелі өмір салтын жүргізген халқымыздың тыныс-тіршілігін айқын аңғаруға болады.

Орыс географиялық қоғамының мүшесі, этнограф, фольклортанушы Г. Н. Потанин өзі жинастырған қазақ ауыз әдебиеті үлгілерінде этиологиялық аңыздар мен тұрмыс-салт жырларынан бата, қарғыс, өлеңдерді мысал етіп келтіреді.

Секемен тары піскен жоқ,

Қазақтар таудан түскен жоқ,

Қозылары өскен жоқ.

Секемен тары піскенде,

Қазақ таудан түскенде,

Балалары тойғанда,

Үлкендер ұрлықты қойғанда[14, 188] .

Аталмыш үзіндіден халқымыздың егін шаруашылығымен айналысқанын және өлеңнің таулы аймаққа қатысты екенін байқау қиын емес.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.