Фольклордың басқа жанрларындағы еңбек көрінісі
МАЗМҰНЫ
І.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 3-4
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Кәсіптік өлең-жырлардың зерттелуі
1.1. Еңбек пен кәсіпке қатысты халық поэзиясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5-12
1.2. Төрт түлік
жырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 13-22
1.3. Аңшылық, саятшылық
өлеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23-25
2. Халық поэзиясындағы ерекшеліктер
2.1. Фольклордың басқа жанрларындағы еңбек
көрінісі ... ... ... ... ... ...26-3 0
2.2. Халық әндеріндегі тіршілік көрінісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31-33
2.3. Өлең астарындағы көркемдік пен
даналық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34-39
ІІІ.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .40-41
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..42
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Әрбір халықтың өзіне ғана тән
фольклоры, ауыз-жазба әдебиеті, тарихы және философиясы бар. Олар қай
кезде қай дәуірде дүниеге келді? Оның ұлттық сыр-сипаты қандай? Байырғы
ауыз әдебиетін кімдер жасады, қазақ фольклоры қалай туған? Мұның бәрі
зерделі зерттеулерді қажет етеді. Оны тарихи, ғылыми философиялық
зерттеулер барысында, ең бастысы, қазақтың көшпелілер философиясынан, халық
фольклорынан, адамдық сапасынан іздеп, өзіміздің ұлттық болмыс пен
қасиетті сақтап қала аламыз. Көшпелілер үшін философия пән болмаған,
философия олар үшін өмір салты болған. Рухани мәдениеттің жоғары сатысы
қазақ фольклорының шығу тегін, тарихын зерттеу, танып-білу, ғылым қуған
исі қазақ баласының парызы болып отыр.
Халықтың көркем ойлау жүйесі, эстетикалық идеалдары, философиялық
даналығы, отаншылдық сезімі фольклорлық мұралардың әр жанрында да
кездеседі. Фольклорда бейнелетін тіршіліктің көрінісі әдейі ойдан құрай
салған бос әңгіме емес, ол әр кезеңдегі халықтың өзі өмір сүріп отырған
қоғамдағы идеяларын образды түрде бейнелеуінен туған болмыстың көркем
шындығы. Ауыз әдебиетіндегі табиғат, қоғам, өмір жайлы түсініктер өрістей
келе, бүкіл халықтық ой-санаға айналған.
Фольклор – өткеннің елесі ғана емес, ел тұрмысында бүгін де өмір
сүріп, ұлттық көркемөнердің қанына нәр бере тарап жатқан шығармашылық
қайнары, халықтанудың оқулығына айналып отырған мәңгілік көне әрі жас
мұра[1,5] – деп белгілі фольклортанушы ғалым К.Ісләмжанұлы айтқандай,
қазақ фольклорының алғашқы үлгілері сонау бақташылық бәлки, одан да
бұрынғы замандарда қалыптаса бастап, елдің экономикасы, салт-санасы,
халық тілі біршама дамып, отбасы мен рулық құрылыс күрделенген кезде ғана
өзінің кемеліне жеткен.
Фольклортану ғылымында ертеден қолданылып келген халық лирикасы
терминінің ауқымы кең. Жұмыста қазақ өлеңдерінің өзіндік даму жолын
анықтап, халықтың күнделікті күнкөріс кәсібінен, еңбегінен туған
ескілікті өлеңдер, яғни аңшылық, төрт түлік мал, жыл мезгілінің әр
кезеңіндегі мерекелер жайлы шығармалар талданады. Қазақтың халық
өлеңдері орыс, бауырлас өзге елдер өлеңдерімен салыстырылады. Әсіресе,
тілдері туыс, тұрмыс-тіршіліктері тағдырлас болған қырғыз, татар,
түрікмен, өзбек, қарақалпақ халықтарының өлең үлгілеріне ерекше
тоқталамыз. Қазақ ауыз әдебиетінің өзге жанрындағы еңбек пен кәсіптің
көрініс табуы да қарастырылады.
Қазақ халқы қанша ғасыр жасаса, сонша ғасыр ішінде туған өлең мен
әнде есеп жоқ. Бір кезде күнделікті күн көріс, тіршілік тірегі болған аң
аулау, мал бағу секілді кәсіпті арқау ете отырып, көшпелі ел өміріне,
тұрмысына байланысты талай өлең түрлері пайда болған.
Адамның дүниеге келуінен бастап, ер жетіп, қоғамның белді мүшесіне
айналуы, ақыр-соңы өмірмен қоштасар сәттегі соңғы сапарына дейінгі аралықты
өлеңмен өрнектеп, әнмен әрлеп, өмір мен өнерді астастырып тірлік сәніне
айналдырған қазақ халқы Кең болғанның кем болмайтындығын кітаптан оқып
емес, өмірден тоқып білген – деген елбасы Н.Ә. Назарбаевтың сөзі тоқсан
сөзге тобықтай түйін.
Еліміздің тәуелсіздігіне дейін фольклорлық мұраның көбінің жарық
көрмеуі, арнайы зерттелмей қалуы солақай саясаттың салқыны тиген халық
шығармашылығы елбасының Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасына сай,
қазіргі ұлттық жаңғыру үрдісіне үндес саралап, талдау қажеттілігімен
ерекшеленеді.
Зерттеу нысаны: Қазақ фольклорындағы кәсіптік өлең-жырларға қатысты
мәтіндер, әдебиеттер.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Бұл жұмыста кәсіптік өлең-
жырлардың қазақ фольклорындағы маңызын анықтап, шаруашылық өлеңдеріне
тән ерекшеліктерді талдау алға қойылды.
• кәсіптік-шаруашылық өлеңдердің халық ауыз әдебиетіне қосатын үлес
салмағын таразылап, оның өз алдына жанр екендігін толықтай дәлелдеп
шығу;
• осы негізде халық өлеңдерінің тұрмыс-тіршілікке қатысты түр-түрге
бөлінуін саралау;
• өлеңдердің көркемдік кестелерін, бейнелеу құрал-тәсілдерін, өлең
өлшемін зерделеу;
.
Зерттеудің әдістері: Жұмыста байқау, талдау, жинақтау, қорытынды
жасау әдістері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңызы: Кәсіптік-шаруашылық халық
өлеңдерін зерттеу фольклортану ғылымы үшін айрықша мәнге ие. Зерттеудегі
теориялық тұжырымдар – халық ауыз әдебиетін зерттеуші ғалымдар мен
ізденушілерге жоғары оқу орындарының филология факультеттерінде
этнографияға, фольклорға қатысты курстарға қосымша әдістемелік еңбек
ретінде қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Ұсынылып отырған курстық зерттеуде
кәсіптік-шаруашылық өлеңдер жайлы бұрын айтылмаған мәселелер ұсынылды.
Атап айтқанда, еңбек пен кәсіпке қатысты өлеңдер аңшылық, төрт түлік малға
қатысты, маусымдық мерекелерге, оның ішінде Наурыз жырлары, егін егуге
қатысты, жарапазан жырлары қарастырылады. Ауыз әдебиетінің өзге
жанрындағы еңбектің көрінісі біршама талданды.Фольклордың ажырамас бөлігі
халық әндеріндегі шаруашылық, тұрмыс-тіршілік бейнесі зерттеуге алынды.
Оған қоса өлеңдердің көркемдік ерекшелігі мен ұрпақ тәрбиесіндегі
маңызы сөз етілді.
1. КӘСІПТІК ӨЛЕҢ-ЖЫРЛАРДЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1. ЕҢБЕК ПЕН КӘСІПКЕ ҚАТЫСТЫ ХАЛЫҚ ПОЭЗИЯСЫ
Ғасырлар бойы мал өсірген, көшпелі тарихтың әр түрлі даму сатысынан
өткен жауынгер қауымды түркі ұлыстарында қоғамдық қатынастардың,
мәдениеттің және діннің едәуір жоғары түрлері болған. Олар төрт түлік
түрлерін меншіктеп оны өсірудің, өнім алып, оны тұтынудың көп әдіс-
айлаларын игерген. Кең сарайдай жасаулы күмбездері бар ақ орда киіз үй
тіккен. Жүн мен түбіттен мата тоқыған. Тері илеп, тамырдан бояу алып,
сайын дала төсінен аң аулаған. Кей жерлерде кеннен мыс, темір айырып, одан
құрал-сайман, неше алуан әшекей, түрлі жабдықтар әзірлеген. Киіктің безінен
хош иісті заттар шығарған. Соған орай, тіршілігіне сәйкес өлең-жыр
әдебиеті туып отырған.
Қазақ халқының ауыз әдебиеті, соның ішінде өлең үлгілерінің жиналуы
сонау ХІ ғасырдағы Махмұд Қашқаридың Сөздігінен басталады делініп жүр.
Алайда бұл еңбек пен Жүсіп Баласұғынның Құдатғу білігіндегі өлеңдер
жалғыз қазақ емес, Орта Азияда тұратын түркі тілдес өзге халықтарға да
ортақ мұра.
Одан өзге кәсіп пен шаруашылыққа қатысты өлең үлгілері Орхон
жазуларында кездеседі. Шығысты зерттеуші белгілі ғалымдар Ф.Е.Корш пен
Т.Ковальский, А.Н.Бернштам мен М.П.Мелиоранский Орхон-Енисей
ескерткіштерінің стильдік ерекшеліктері туралы кезінде бағалы пікірлер
айтқан. Мысалы, Күлтегіннің құрметіне арналған ескерткіштегі жазбаны
тексерген А.Н.Бернштам мұның өзі қазақ әдебиетінің ең алғашқы
поэтикалық үлгілерінің де ескерткіштері деп тұжырым жасаған.
И.В. Стеблева: ҮІ-ҮІІІ ғасырлардағы түрік поэзиясы деген көлемді
еңбегінде түркі тілдес халықтардың поэтикалық шығармалары осы Орхон-
Енисей ескерткіштерінің жазбаларынан басталатынын айтады[2,12].
Мысалға Орхон жазуларында аңшылық кәсіптің болғанын:
Жауымыз тегіс жыртқыш құстай еді,
Біз жемтік едік [3,102] –
деген жолдардан аңғарамыз.
Сол секілді Махмұд Қашғаридың Дивани лұғат ат-түрік атты еңбегі
түркі тілінде сөйлейтін халықтардың ең көне ауызекі әдебиет үлгілері
екені сөзсіз. Мазмұн, тақырыбы жағынан, оқиғаны баяндау стилі жағынан ауыз
әдебиетіне жататын үлгілер деп Қасқыр соққан аңшы мен Бүркіт салып қабан
атқан саятшы әңгімелерін атауға болады. Сондай-ақ Қыс пен жаздың
айтысын да ауызекі өлеңдердің қатарына жатқызу керек. Өйткені бұл
айтыс ескіліктен қалған Наурыз мейрамына байланысты туған өлең
екендігі дау туғызбайды.
Жаз бенен қыс жанасты,
Қаһарланып қарасты.
Қарсы тұрып таласты,
Телмеңдесіп тұр бүгін.
Қыс: Ауруды емдедім,
Қуаттанар ерлерім,
Тұлпарларды жемдедім,
Күш беремін тәнге де.
Қармен бидай өнеді,
Төлдер қырға өреді.
Қар далаға күш себер,
Жаз байлығын қыс берер.
Жау да қыста тынады,
Жазда ғана құлағы
Ербеңдейді, тұрады.
Жаз тамағын кенеді.
Жаз: Қыстың аяз, мұзы бар
Жер келбеті бұзылар,
Жайлы жазға қызығар,
Сорғанда аяз денені.
Кедей жүрер бүгіліп,
Қыстан жаны түңіліп,
Саусақтары тілініп,
Отпен ғана жан кірер.
Адам мені аңсайды,
Қар, ластан шаршайды,
Өткізеді қанша айды,
Әлі налып қарлы жел?
Бұлт төнеді сұстана,
Желі қандай? Масқара!
Күн кешеді күрсініп.
Қар менен мұз жылайды,
Таудан сулар құлайды,
Жылға болып ұзайды.
Мерейі өсер көңілдің.
Жазбен жайлап бар алап,
Гүл атады дала, бақ,
Ылғи мені сағалап,
Қарлығаш та самғайды [4,28].
Бұл айтыста берер ырзығы да, қуаныш-шаттығы да мол жаз жеңіп
шығады. Қыс қаһарынан тайып жеңіледі. Таудағы қар, мұз еріп, кең жазира
дала қайтадан көк майса, жасыл-қызыл гүл кілемге оранады. Ұзаққа созылған
суық қыста үнсіз қалған алуан түрлі құстар қайта сайрайды, жан-жануарлар
ен далада асыр салып, нағыз өмір басталады.
Адамдардың күн көрісі, тұрмыс тіршілігі ол кезде аңшылық еңбегіне
тікелей байланысты екенін біз жоғарыда айтып өттік. Аңшылық жайындағы
жырлардың негізгі мақсаты – жастарды аса қауіпті де жауапты іске,
жыртқыш аңдарды аулауға баулу болып табылады. Сонымен бірге аң аулау
мереке іспеттес, көпшіліктің қуанышына айналған нағыз той-думан ретінде
бейнеленіп отырады. Мәселен, мына бір өлең жолдарынан аң аулауға
шығайын деп тұрған адамдардың сауық-сайран құрып жатқанын көреміз:
... Жігіттерді жинайық,
Жеміс теріп, сыйлайық.
Той қызығын тыймайық,
Аңға шығып, құс салып.
Төрт аяғын билетіп,
Құр атқа басын үйретіп,
Қырық кез құрық сүйретіп,
Киікке тазы қосайық.
Түлкіге қыран салғанда,
Тазыны қосып арланға,
Жеткендей мәз боп арманға.
Ерлік жоқ, сірә, жігіттер,
Осыдан асқан жалғанда![4,18] –
деген жолдар арқылы алғашқы қауым адамдарының еңбек жөніндегі өлең-
жырлары сол дәуір адамдарының аңшылық, егіншілік және мал өсіру
саласындағы өмірін, еңбек процесін, тайпа мүшелерінің тұрмыс-тіршілігін
бейнелейді.
Қазақ халқының ХІХ ғасырдағы өмірін, тұрмысын, жөн-жосық, жол-
жоралғыларын, ауыз әдебиетін жинап, зерттегендер, негізінен, орыс
ғалымдары, орыстың атақты саяхатшы, этнографтары екені белгілі. Соның
ішінде А.Левшиннің Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и
степей деген еңбегінің мәні ерекше. Қазақ халқының тарихынан, көне
замандағы ақын-жыраулардың өнерінен, ауыз әдебиетінен берілген ең
алғашқы жазба деректер осы кітапта болатын. А.И.Левшин бұл еңбегінде
қазақ өлеңдерін жанрлық жағынан: батырлық, тұрмыс-салт жырлары, лирикалық
өлеңдер деп үш топқа бөледі. Қазақ өлеңдерін арнайы зерттемесе де бұл
мәселе төңірегінде сөз қозғаған. А.Левшиннің кітабында екі өлеңнің
орысша аудармасы берілген. Бірінші өлең: Черны брови не сурмены,
екіншісі: Видишь ли этот снег! деп басталады[6,136].
Қазақ өлеңдерін өз алдына жеке жанр есебінде жинап-теру, азды-көпті
болса да жүйелі пікір айтып зерттеу жұмыстары ХІХ ғасырдың екінші
жартысынан бастап жиіледі. М.В.Готовицкий 1889 жылы О характере
киргизсхик песен деген еңбегінде қазақ өлеңдерін мазмұн жағынан эпикалық,
лирикалық және драмалық өлеңдер деп үш топқа бөлді. Қазақ өлеңдерінің
өзге мәтіндері тәріздес лирикалық өлеңдердің ерекше белгісі – оның ешбір
боямасыз, қарапайымдылығында [7,79] – деп жазды.Қазақ өлеңдерінің
мелодиялық ерекшелігін баяндайтын тағы да бір еңбек – Р.А. Пфеннигтің
мақаласы. Р.А.Пфенниг қазақ өмірінің ең мәнді деген құбылыстарының бәрі
қалай болғанда да, өлеңмен байланысты өтеді деп айтады.
Қазақ халқы үшін өлеңнен бағалы, өлеңнен мәнді ештеңе жоқ. Ол өлең
шығарғыштығы жағынан өзімен қатар тұрған қай халықтан да болса артық.
Қазақ өлеңдерінің формасы-ақ оның өлең құрудағы тамаша, шексіз
сезімталдығын дәлелдейді. Қазақтар табиғатынан нәзік сезім мен түсінікке
бөленген [8,89]. Т.А. Сейдалин мен С.А. Жантөрин жинап, құрастырған
Образцы киргизской поэзии атты кітап 1872 жылы Орынбордан шыққан.
Қазақтың тұңғыш тарихшы-этнографы әрі әдебиетші ғалымы Шоқан Уәлиханов
қазақ поэзиясының жыр тәрізді көне формаларына тоқталып, оның сол
кездегі даму заңдылығын зерттейді. Қазақ сахарасында филология деген
сөзді, ұғымды ғылым мағынасында алғаш және бірнеше рет қолданған –
Ш.Ш.Уәлиханов. Ғалым: ...бүкіл халық аузынан айтылған шығармалар
тарихтық, филологиялық және де психологиялық назардан тыс қалмауы
керек... [9,124] – деп жазады. Ш.Уәлихановтың Қазақ халық поэзиясының
түрлері жөнінде еңбегі қазақ филология тарихында ерекше орын алады,
онда ұлттық поэзияның тууы, дамуы, келешегі, ел тарихымен, өмірімен, әдет-
ғұрпымен тығыз байланыстылығы, қазақ ақындары, жыршылары, өлең түрлері,
буын өлшемдері тағы басқа әдебиет тарихы мен теориясының мәселелері
қамтылған. Қазақ өлеңдерін жоқтау, қара өлең, қайым өлең, өлең деп бес
түрге бөледі. Осы еңбекте халық поэзиясының байырғы жанры – жырдың
ерекше сыр-сипаттары, мазмұны, айтылу түрлері, жыршылар туралы ғылыми
пікір-тұжырымдар бар, Шоқан Шыңғысұлы жыр жанрының қазақта айырықша
дамығаны туралы айта келіп, оның ішкі сыр-сипатына назар аударады. Жыр
дегеніміз рапсодия. Ал жырламақ деген етістік тақпақтап айту дегенді
білдіреді[9,124]. Зерттеуші қайым өлең сұрақ пен жауаптан құралатын,
тойларда құрбы-құрдас жастар айтысатынын, төрт шумақты, алдыңғы екі
тармағы төртінші тармақпен ұйқасатыны, кейде жұмбақтар, эпиграммалар,
әзіл-қалжың араласа жүретінін айтады. Қазақтың ежелгі өлең түрлерінің
бірі – қара өлең туралы жазғанда Ш.Уәлиханов оның төрт шумақты болып
келетінін, әр шумақта жеке-жеке ой жататынын, қара өлең көбіне әнмен
айтылатынын атай өтеді. Қара өлең ұйқас схемасы – а, а, б, а түрінде яғни
алдыңғы екі жолмен төртінші жолдың ұйқасы бірдей болып келеді, қазақтың
көптеген батырлық дастандар, лиро-эпостық, классикалық поэмалары осы қара
өлең үлгісімен жазылғандығын мысал етеді. Ш. Уәлиханов өлең шағын
поэзиялық шығармалармен қатар айтыс, поэмалар үшін де қолданылады деген
мағынада атайды: Өлең. Бұл форма қазіргі кезде барлық жаңашыл ақындар
тарапынан суырып салма өлеңдерге де, поэмаларға да, әсіресе, Орынбай
өлеңдеріне қатысты көбірек айтылады... Шөже ақындар насихаттап, салт-
санаға дарытушылар болды... Бұл өлеңнің қалпын өздері үйреніп алған суырып
салма өлеңге де сәйкестеп, қолайы келгенде айта береді[9,130] .
Ш. Уәлиханов өлең құрылысына, өлең өлшемдерінің жасалу жүйесіне,
дыбыс үндестігі мен ырғағына буын санының мөлшеріне де назар аударуы –
тамаша. Өлеңнің қара сөзден басты айырмасы мөлшерлі жеке жолдарға,
мөлшерлі жеке жолдарға, тармақтарға бөлінетіндігінде, шумағы, ырғағы мен
ұйқасы болатындығында, силлабикалық өлең жүйесі буын санының тұрақты
мөлшерін сақтауға негізделетінін атай кетеді[18,97]. Ол: Өлең төрт
шумақтан тұрады, алғашқы екі шумақ және төртінші шумақ силлабикалық жүйеде
бір ұйқасқа бітеді, үшінші шумақ мысал үшін, біздің ориенталистерге
бүкіл шығыс поэзиясындағы көлем мен өлшем тұрғысынан тек араб өлшемі ғана
ыңғайлы деген пікірге дәлел ретінде Қозы Көрпеш – Баян сұлу жырының
төрт шумақты жырының біріншісін ұсынамын[9,132] – деп жазады да оған
сөздік талдау жасайды. Ғалымның ойы қазақ өлеңінің силлабикалық буын
өлшемінің сипаты туралы арнайы зерттеулердегі пікір-тұжырымдарға сәйкес
келеді.
Қара өлеңге Ш.Ш. Уәлихановтан кейін арнайы ден қойып, оның кейбір
үлгілерін хатқа түсіріп, пікір айтқан В.В. Радлов болды. Аталмыш ғалым:
Өлең бірінші, екінші және төртінші жолы ұйқасып келетін төрт жолдан
тұрады[11,120], – деп анықтама береді. Қазақтың қара өлеңіне тән біраз
қасиеттерді көрсетеді. Радлов бастырған үшінші кітап түгелдей қазақтың
ауызекі шығармаларынан тұрады. Қазақтың тұрмыс-салт жырлары мен өлеңдерін
Үлгі сөз, Бата сөз, Ұзатқан қыздың өлеңі, Жоқтаған жыр , Қайым
өлең, Бақсының сөзі, Қара өлең деп мазмұнына қарай бірнеше топқа
бөлген.
Қазақ ауыз әдебиетін келесі зерттеуші А.Е.Алекторовтың 1900 жылы
Қазанда Указатель книг, журнальных и газетных статей и заметок о
киргизах деген еңбегі басылған. Халықтың тұрмыс-тіршілігін зерттеген
ғалым мынадай дерек келтіреді: Образ жизни киргизы ведут оригинальный. Три
зимние месяца они проводят на одном каком-нибудь месте, а когда снег
начинает стаивать, они поднимаются с места, чтобы совершить свой ежегодный
переход. Странствуют оны почти девять месяцев... [12,2]. Осы сөздерден
көшпелі өмір салтын жүргізген халқымыздың тыныс-тіршілігін айқын
аңғаруға болады.
Орыс географиялық қоғамының мүшесі, этнограф, фольклортанушы
Г.Н.Потанин өзі жинастырған қазақ ауыз әдебиеті үлгілерінде этиологиялық
аңыздар мен тұрмыс-салт жырларынан бата, қарғыс, өлеңдерді мысал етіп
келтіреді.
Секемен тары піскен жоқ,
Қазақтар таудан түскен жоқ,
Қозылары өскен жоқ.
Секемен тары піскенде,
Қазақ таудан түскенде,
Балалары тойғанда,
Үлкендер ұрлықты қойғанда[14,188].
Аталмыш үзіндіден халқымыздың егін шаруашылығымен айналысқанын және
өлеңнің таулы аймаққа қатысты екенін байқау қиын емес.
Қазақ ауыз әдебиетін жинастыруда елеулі үлес қосқан келесі ғалым
Орынбор кадет корпусының Азия бөлімін бітірген фольклортанушы, этнограф
– Әбубәкір Диваев. 1921 жылы Түркістан Республикасы Халық Ағарту
Комиссариатының жанынан құрылған Ғылыми комиссияның мүшелігіне
тағайындалып, қазақ фольклорын жинасуға күш салды. Ә.Диваев жинаған
материалдар сан алуан. Ғалым жинаған материалдарды өле, үлгілі өлең,
халықтық өлеңдер, бесік жыры, жоқтау, үйлену салтына байланысты туған
өлеңдер деп бөледі. Жиналған материалдардың басым көпшілігі өлең
формасында берілген де және соның едәуір бөлігі өлең жанрына
қатысты[13,14] деп жазады ғалым өз еңбегінде. Атақты Қазақ халқының 1000
әні, Қазақ халқының 500 әні деген ауыз әдебиетінің алтын қорына қосылған
мұраларды дүниеге әкелген Александр Затаевич фольклортануда өз орнын
алған ғалым. Музыкатанушы ғалым өлеңдерді бір-бірімен өзара салыстыра
отырып, мазмұн, түр, әуен ырғағындағы жаңалықтарды іздейді. Осы секілді
қазақ өлеңдерінің жиналып, зерттелуіне көп жылдар бойы еңбек етіп келген
А.Жұбанов, М.Төлебаев, Б.Г. Ерзакович сынды ғалымдар бар. Б.Г.
Ерзаковичтің Песенная культура казахского народа атты монографиясы халық
әндерін зерттеу ісінде алғашқы еңбек болып табылады.
Қазақ төңкерісінен кейін қазақ өлеңдері туралы арнайы ғылыми талдау
жасалмағанымен, үлкенді-кішілі зерттеулер болған. М.Әуезовтың 1927 жылы
шыққан Әдебиет тарихы деген оқулығында қазақ өлеңдерін өз алдына жеке
жанр ретінде қарастырып, ол туралы терең талдау жасайды. 1932 жылы
Сәкен Сейфуллин Қазақ әдебиеті кітабын жарыққа шығарады. Қазақтың көне
дәуірден келе жатқан бай ауыз әдебиетін, оны әр түрлі жанрларын зерттеп,
талдау мәселесін көтере отырып, кітапта қазақтың халық өлеңі туралы арнаулы
тарау берген. С.Сейфуллин эпос, ертегі түрлері секілді қазақ өлеңдерін
де сол ескілікті билер дәуірінің әдебиетіне жатқызады. Бүгінгі күннен
қарасақ, бұл кеңес идеологиясының әсері болар деген ой келеді.
Өткен ғасырдың 50-70жылдарына қарай қазақ ауыз әдебиетіндегі өлең
жанрын зерттеуде жаңа леп байқалды. Оған Б. Кенжебаевтың салт
өлеңдеріне, М.С. Сильченконың тұрмыс-салт жырларына қатысты еңбектері
дәлел бола алады. Қазақ халқының ауыз әдебиеті атты жүйелі еңбек жазған
белді ғалым М.Ғабдуллиннің атқарған ісі орасан зор. Ғалымның еңбегі
бұрынғы зерттеулерде кеткен идеялық қателіктерді сынап, түзеп шығуға
бағытталды. Өзінің тұрмыс-тіршілігінде ... айрықша орын алған, пайдасы
тиіп қызметі сіңген төрт түлік мал жайында қазақ халқы ерте заманда-ақ
неше түрлі әңгіме, жыр,өлеңдер шығарған. Бұлардың бәрінде мал
шаруашылығымен кәсіп еткен адамның төрт түлік жайындағы көзқарасы, ой-
арманы, тілек-мүддесі көрініп отырады[15,30] деп жазады Мәлік Ғабдуллин өз
еңбегінде.
Қара өлеңнің барша қасиетті болмысын, көркемдік ерекшеліктерін
арнайы зерттеген, толымды пікір айтқан ғалымдардың бірі – Б.Уахатов.
Б.Уахатов өзіне дейінгі ой-тұжырымдарға қосыла отырып, қара өлеңнің
көркемдік ерекшелігін, өлеңнің құрылысын ескере отыра, оның сегіз түрлі
қасиетіне тоқталады.
1. Қара өлеңнің құрылысы қашанда он бір буынды, төрт тармақты болады;
2. Осы өлеңнің 1-2-4 жолдары ұйқасады да, 3-жолы ұйқаспай бос қалады.
3. Қара өлеңнің әр шумақтарында жеке бір ой (идея) айтылады.
4. Әр шумақтың алдыңғы бір не екі жолы негізгі айтылар оймен тікелей
байланысы болмайды, сырт тұрады.
5. Қара өлең көбіне жұртқа таныс, көп құлағына сіңген, жарым-жартысы
жаттамалы жолдардан, теңеу салыстырулардан тұрады.
6. Қара өлең ойын-сауық үстінде айтылатын болғандықтан, мұнда үлкен
күрделі мәселелер қозғалмайды, тек жиналған жұртты көңілдендіріп,
күлдіруді көздейді.
7. Қара өлең халық тіршілігінен, әдет-ғұрып, жора-жосынымен туған
түсініктерді арқау етіп, табиғат дүниесін суреттейді.
8. Қара өлең қалың көпке әбден мәлім ән әуенмен орындалады. Сондықтан
белгілі әуен сазына кез келген қара өлеңді ыңғайлап айта беруге болады
[17,235].
Жалпы өлең деген ұғымды былайша түсіндіруге болады. Өлең – шағын
көлемді поэзиялық шығарма. Өлеңнің ХҮІІІ-ХІХ ғасырда орыс әдебиетінде
кеңінен тараған түрлері мен жанрлары: ода,элегия, баллада, сонет т.б.
Кейінгі кезеңдерде лирикалық өлеңнің жаңа түрлері қалыптасып, кең тарай
бастады. Тақырыбы жағынан саяси, көңіл күй, табиғат және философиялық
лирикаларына жіктеледі. Қазақ ауыз әдебиетіндегі халық өлеңдері еңбек-
кәсіпке орай (аңшылық, төрт түлік, наурыз өлеңдері), ескілікті наным-
сенімге байланысты шыққан (бақсы сарыны, арбау), әдет-ғұрып негізіндегі
(салт, үйлену, мұң-шер өлеңдері), қара өлең, тарихи өлең, айтыс өлеңдері
болып бөлінеді [19,421]. Бұл анықтамалық энциклопедияда берілген ой.
Халық өлеңдерін түр-түрге бөліп топтау, классификациялау мәселесі –
қазақ фольклористерінің алдында тұрған қиын да күрделі міндет. Б.
Уахатов өз еңбегінде Швейцария ғалымы Ш.С. Беннің жалпы фольклорды
үш топқа бөліп жіктеуін мысалға келтіреді:
1. Наным-сенім. Бұған: аспан мен жер, табиғат дүниесі, хайуанат
дүниесі, адам тіршілігі, о дүние мен әр түрлі магиялық өнер, ауру-сырқау,
оған жасалатын ем-домға қатысты ауыз әдебиеті.
2. Әдет-ғұрып. Бұған: жеке үй-ішінің салты, кәдесі, кәсіпке,
өндіріске, еңбекпен байланысты өтетін мереке, ойын-сауыққа қатысты ауыз
әдебиеті.
3. Проза, қара сөз. Бұған: әр түрлі аңыз-әңгімелер, ертегілер,
батырлық жырлар, мақал-мәтел және балалар айтатын өлеңдерді жатқызады.
Тұрмыс-салт өлеңдері халықтың еңбегі, үй-іші тұрмысы, наным-сенімі,
әдет-ғұрпы, салтымен байланысты туған. Кез келген ұлттың әр түрлі кәсібі
мен шаруашылық негіздері сол халықтың сөз өнері мен дәстүрлі әдебиетінде
көрініс табатыны сөзсіз. Сондай-ақ керісінше, мәселен, қазақ халқының
кенжелеп айналысқан сауда-саттық, қала салу, бау-бақша күту, егін егу
сияқты кәсіптерінің ауыз әдебиетінде сирек сөз болуының түпкі себептері
де, мұндай тірліктің ұлттық өмір дағдысына кейін кіргендігімен
түсіндіріледі.
1.2. ТӨРТ ТҮЛІК ЖЫРЛАРЫ
Қасиетті халқымыз ықылым заманнан талай дүрбелеңді бастан өткізе,
қуанышта еңсесі көтеріліп, қайғыда ортақтаса отырып өмірінің әр кезеңін
ұрпағына сабақ ете білген. Тірлігінің айнымас бөлігі ретінде халқымыздың
ең әуелгі ата кәсібі – мал шаруашылығы болған. Осыған сәйкес төрт түлік
малға арналған халық өлеңдері, әдет-ғұрпы мен наным-сенімі сан түрлі.
Халқымыз қуанған шағында ақ түйенің қарны жарылды, қорықса үріккен
қойдай дүркіреп, қайғырса ботасы өлген інгендей аңырады дейді. Қатар
өскен құрбысын құлын-тайдай тебіскен деп, батырды көрсе адамның нары
екен деп сипаттайды. Алғыс айтса да, қарғыс айтса да қазақтың сөзі төрт
түлік малға байланысты. Жақсы тілек тілесе, бай бол, төрт түлікке сай
бол, теріс бата берген кезде ерінің аққа тимегір, малың өзіңе
бұйырмағыр дейді. Қазақта жылқыны басқа ұрма, бағың таяды, сиырды шапқа
ұрма сүтін жояды деген сөз де бар.
Белгілі халық ақыны Кенен Әзірбаев өз естеліктерінде XIX
ғасырдың аяғына дейін Жетісу қазақтарында үшеу туған ешкінің бір сыңарын
өзгелерге немесе балаларды жарыстырып, озып келгеніне беріп жіберетіндігін
келтірген [20, 130-6.]. Төлдің кіндігі қатқанша, қара құлақтанып аяқтанып
кеткенше, қазақ тыным таппаған. Мал төлдеген соң жалпы қазақта малшы
қауымына берілетін малдың құты дарысын деген мағынада, қыстағы соғымнан
сақталған көтенішекті арнайы беру дәстүрі бар. Бұл фольклорда былай
келтірілген:
Асық ойнаған азар,
Доп ойнаған тозар.
Бәрінен де қой бағып,
Көтенішек жеген озар [21, 120-121].
Малшыға қазақтың арнайы беруінен өсіп-өну жөне өнімділік магиясы
арқылы көтенішектің семантикасы мен символы да осыған тоғысып,
стимуляторлық функциясын атқаратындығын байқаймыз.
Мал шаруашылығының төлдеуі кезіндегі қазақтың дәстүрлі символикасы
жағынан мал басының шығынсыз өсуіне арналған рәсімнің бірі көтен асар
ғұрпы. Мұнда малдық құты саналған көтенішекті соғымнан сақтап, сүрлеп,
жаппай мал төлдей бастағанда арнайы мал иесі мен малшы қауымына асып
берген. Ал екіншісі, Жаратқан иесі мен мал пірілеріне, ата-баба аруақтарына
бағыштап, көпшіліктің ризалығы мен батасын алып, тарататын ғұрып - желін
садақасы, яғни уыз немесе уыз көже.
Алдымен ата-баба аруақтарына арналып Құран оқылып барып ішілген. Көршілер
уыз көже беретін үйге Құтты болсын! деп кірсе, кетерінде былай деп бата
айтқан:
Ауыз аққа жарысын,
Үйге береке дарысын.
Аналық мал керленсін,
Пәле-жала көрге енсін [27,128]!
Қазақтардың желі қағардағы, желі майлаудағы, көген майлаудағы,
айғырды үйірге қосардағы айғырдың сауырын майлау, қос майлу,
жылқышылардың жаңа қонысқа көшіп барып қос тіккендегі, жүйрік ат бәйгеден
озып келгендегі ат майлау ғұрыптарының май сөзінің тіркестеліп аталуы
береке-байлық, құт майға да тұрақтайды деп магиялық күшінен туындаған,
әрі шаруашылықты ұйымдастырудағы іс-әрекет.
Сауын науқанына қатысты келесі ғұрып - бұл сірге жияр. Күзге қарай
шөп буыны қатқан кезде, бие ағытылып, құлын, бұзаудан сірге алынар шақта
жайылар дастарқан дәмін сірге жияр дейді [22,74]. Қазақтарда құлын мен
бұзауға сіргені істік темірмен қоса, кірпі терісінен де жасаған. Сірге –
енесі мен төлдің еркін жайылуына арналған зат.
Қазақ жерінің әдет-ғұрып, салтын кеңінен зерттеген ғалым Г.Н.
Потанин малдан өнетін әр түрлі өнімге байланысты ырымды былайша
сипаттайды: Сүт, қымыз, іркітті жерге төкпейді, егер алда-жалда төгіп ала
қалса, онда төгілген сүтке саусағын тигізіп, оны оң иығына (я маңдайына)
жағады. Өйткені мұндай заттар киелі, ырысты есептеледі [23,398].
Ғалым ойын сабақтау мақсатында өмірден ерте озған географ, тарихшы
ғалым Серікбол Қондыбайдың жылан мен сүтке қатысты мифтік негіздегі
ойын ұсынғымыз келеді:
Жылан кірсе басына ақ құй деген сөзді тағы да еске түсірелік. Түс
көрген патша ертегісінде жыланға сүт беріліп отырған сайын жыланның теңге
тастап кетіп отыратындығы айтылады. Жарты Төстік ертегісінде батыр
айдаһарды жеңгенімен оның уына уланып қалады, оны сүтпен емдеп жазып алады;
бұл сюжет көптеген аңыздарда қайталанып отырады. Біздің айтпағымыз – жылан
мен сүт мәселесінің қазақ мифтік түсінігінде орнықты екендігі. Неліктен
жыланға сүт берілуі немесе басына сүт төгілуі тиіс? Біз осы ғұрыпты әлі
түсіндіріп бере алған жоқпыз. Сондықтан ұқсастықтарға ғана мән беруге
мәжбүрміз. Міне, осы кезде үнді мифологиясындағы Ила образына қатысты
айтылатын "май мен сүтпен құрбандық беру" (яғни "май мен сүтті төгу")
тіркесі еске түседі. Сүт – ұлы бабаның, жалпы ұрғашы атаулының
өнімділігінің (материалдық байлықтың, ырзықтың) символы, нәрестенің басты
қорегі, жауын-шашынның келбеттенуі. Жылан мен сүт байланысын да осы ыңғайда
қарастырып көрген жөн сияқты. Нақты мысалдағы сүттің төгілуі, берілуі — ұлы
бабаға және оның бейнесінен өрбіп шыққан басқа да мифтік құдірет иелеріне
берілетін садақаның бір түрі болып табылады. Сонымен қатар, реалды
тірліктегі жыланның да сүтпен байланысының болу мүмкіндігін тексеріп көру
керек [24,305]. Сүттің халқымыздың тұрмыс-тіршілігіндегі маңызы осы ойға
қатысты болуы да мүмкін.
Өте ерте уақытта қазақ елі көптеген қиыншылықтарды басынан кешірген:
топан су тасыған, қар жауған, боран соққан, малы жұтқа ұшыраған. Қарапайым
шаруа пәле-жаладан, індет аурудан қатты қорыққан, өздеріне жәрдем беретін
киелі күш бар деп ойлаған. Сірә, бар шығар, ол көзге көрінбей жүріп-ақ, мал-
жанның қозғалысын реттеп отырады-мыс деп ұққан. Мәселен, төрт түлік малдың
арғы ата-бабасы, жаратушы иесі бар деп білген. Бар болса, солармен тату-
тәтті қарым-қатынаста болып, оның құдіретті күшінің алдында кішілік
көрсетіп, рақымын алу керек, жалбарыну, жалыну керек деп санаған. Сонда
ғана мал басының амандығына жетеміз деп ойлаған. Төрт түліктің әулие-
иелері: Шопан ата, Қамбар ата, Ойсыл қара, Зеңгі баба деп түсінген. Бәрі де
осылардың еркімен: мал төлдеп, дүниенің төрт бұрышын байлық басады, не жұт
болып, төрт түліктің тұқымы тозады, індет өріс алып, адам жер бетінде
жалғыз қалады деп қорыққан. Сондықтан, төрт түліктің төрт түрлі ата тектері
атап-атап айтылып, оларға жалбарыну, жалыну өлеңдері арналған.
Мысалы,
Шаруаның бір пірі – Зеңгі баба!
Сиыр берсең сүтті бер, өңкей мама!
Кең өріске шұбыртып өзің бағып,
Кешке жақын қотанға әкеп қама[25, 5].
Пір дегеніміз – қолдап-қорғаушы рух, көзге көрінбей қамқоршы болатын
күш немесе біреуді құрмет тұту, қастерлеу деген сияқты бірнеше мағына
береді.
Зеңгі баба – сиыр малының иесі, пірі. Зеңгі баба (зәңгі баба) деген
тіркесті тілімізге аударатын болсақ, сиыр – қара (түр-түсі қара)
халықтардың бабасы, екінші сөзбен айтқанда, сиыр Үнділердің
(Индиялықтардың) негрлердің бабасы деп аударуға тура келеді.
Ұлтымыздағы сиырдың ерекшелігіне қарай қорытылған сиыр – судан
жаратылған деген тұрақты тіркесі бар.Үндістанда сиыр өте қасиетті түлік
саналатыны баршаға аян. Осыған орай үнді дінінің рәсімдерінің көбі дария
бойында өтеді, сумен қатысты. Үнділіктер сиырдың ерекшелігін негізгі
тұлға еткен. Сиыр судан жаралған деген тіркеспен барлығы бір ағымдас [26,
215].
Тағы бір тілек тілейін,
Бергеніңді білейін,
Қос жегуге жарамды
Ылғи бойшаң өгіз бер,
Жұп-жұбымен өгіз бер.
Өлеңдегі сөз айшықтары арқылы шаруаның көңілінен шығатын түлігін
сипаттауына таңқалмасқа болмас.
Жоғарыда айтып кеткен Г.Потаниннің ойы тікелей сиыр малына
қатысты. Сиыр малының ақ сүті қашанда халық арасында киелі саналған.
Көнекөз қариялардың жерге сүт төгілсе , шыр-пыр боп обал болады деуі
соның салдары болса керек.
Зеңгі бабаның түлігін халқымыз қастерлеген. Алайда, қазақ қауымы
жаман сыйлағанды, сиыр сипағанды білмейді деп бұл жануардың қыңыр
мінезін де ұмытпаған.
Иесі: Неғып жүрсің, қу жалғыз, шолақ сиыр?
Сиырымен Айтақтың болдың үйір,
Үй маңында көдені жұлып жатпай,
Сен шолаққа бір сойқан болды биыл.
Сиыр: Жасағанның жарлығы тастан қатты,
Сүмеңдетіп арыттық кер жорға атты.
Үй қасында көденің түк дәмі жоқ,
Қара өлеңнің қамыс пен түбі тәтті.
Иесі: Шолақ сиыр, көзіңді ояйын ба,
Биылғы жыл соғымға сояйын ба?
Биылғы жыл соғымға сойып алып,
Танабайға жаянды қояйын ба?
Сиыр: Шиыршықтап қыл арқан ескенінде,
Қу шолақты соялық дескеніңде,
Қу шолақты соғымға сойып алып,
Бүржекейден көрермін көшкеніңді!
Иесі: Дардандама, қу шолақ, тап соярмын,
Кеңірдекке пышақпен бір қоярмын,
Жазға салым болғанда жаяңды асып,
Танабайға жеткізбей жеп қоярмын [25,7].
Түлік сөзі ұлтымыздың үй хайуандарын тіршілік жолының ерекшелігіне,
табиғат дүниесіне үйлесімділігіне қарай тапқан өнері.
Шаруаның бір пірі – Ойсыл қара!
Түйені өсір жарылқап, болып пана [25,4] –
деген халық өлеңіндегі Ойсыл Қара – түйе малының пірі, атасы. Қырғыз
тілінде Ойсулата тұлғасында қалыптасқан. Түйе малы туралы арнайы зерттеу
жүргізген Ә.Жақыпов ел аузынан естіген аңыздар бойынша, ертеде түйе атасы
саналған – Уайсхарра немесе түйе бағушы – Қаусылқазы тәрізді адам аттарынан
Ойсыл қара пайда болғандығын айтады [ 28, 205].
Ә.Диваевтың мәлімдеуінше: Ойсылқара – Уваис иль-Карани Арабиядағы
Йемен өлкесіндегі Каран атты елді мекеннің тұрғыны Мұхамед пайғамбардың
замандасы, өте діндар кедей адам болған, керуендерге қосылып түйелерді
жетектеп кәсіп еткен. Біздің ойымызша, Ойсылқара атауы ұғымдық жақтан
түйе деген мағынаны білдіреді.
Толғақ қысқан інген, әсіресе боталардан бірер күн бұрын ауылдан далаға
бошалап, беті ауған жаққа кетеді. Егер түйе қиналып, боталай алмай тұрса,
онда оның үстіне қайтыс болған кісінің сақталған жабынын жайған. Бұдан
кейін келі түйгішпен Түсті ме? Түсті ме? деп айғайлап, айнала жүгіртетін
де әдет ырымы болған. Мұнда өлген кісінің жабынын боталайтын түйе үстіне
жауып, эффектісі бар деп сенуі қазақтардың анимистік элемент реликтерінің
сақталған бір түйінімен астасқан протропейлік магияның ұшқыны деуге
келеді[29,77].
Шуда жіптен бау таққан жейдең құрсын,
Сары майдан дәметкен кеудең құрсын,
Қалыңдықпен ойнауға барғаныңда,
Қарсы алмайтын алдыңнан жеңгең құрсын [7,38].
Қазақ сакральды лексикасында қазақтың төрт түлік төресі – түйеге
қатысты әдет-ғұрыптар мен салт-дәстүрлерді түсіндіретін бірқатар сөз
тіркестері кездеседі. Осы жануарлардың сакральды қасиеті байқалатын мынадай
негізгі ұғымдар, ырым-жоралар, салт-дәстүрлер ерекшеленеді: түйе етін
жемеу, түйеге өлік арту, ақ түйе, Абылайдың киелі сары бурасы мен ақбас
атаны, ақ түйенің қарны жарылу, түйені құрбандыққа шалу, қара түйе, түйе
шешу және т.б.
Қазақ халқы түйеге аса жіті бақылағыштықпен қараған. Түйе баласы -
төре баласы дегендей, жаңа туған бота өте нәзік болады, ол өз бетімен
ауыздана да, аяқтана да алмайды. Оларды туысымен жылы қораға, жер үйге, не
киіз үйге енгізіп, тұмсығын шаранадан тазартып, дереу жабулайды. Тұрғын
үйге енгізген жалғыз-жарым ботаны бірден көзге түсірмейді. Шимен қоршайды,
тіпті кейде шымылдық құрып қастерлейді [30, 76].
Ертеректе бойжетіп келе жатқан арудың сұлуын жез бұйдалы нар
тайлақтай екен деп теңесе, көзі мөлдір жанды ботагөз атаған. Ботакөздің
семантикасы - қалам-қасты, оқ кірпікті, түпсіз терең, мөлдір көзді сұлу
қыз. Сондай-ақ қазақтар ең жүйрігін бота тірсек деп теңеген. Атақты Ақан
серінің Құлагерге берген сипатында осындай сипаттау кездеседі:
Ор болып қалушы еді шапқан жерің,
Сүйсініп тұрушы еді қосқан елің.
Атығай-Қарауылға олжа салған,
Қыз сағақ, бота тірсек, сандал керім [18,65].
Қазақтың аса жоғары бағалаған тірлігінің айнымас бөлігі деп
есептеген түлігі – жылқы малы болған. Жылқының пірі – Қамбар ата. Кейде
Жылқышы ата деп те айтады. Аңыз бойынша, Қамбар ата хазіреті Ғалидың
дүлдүлін баққан кісі деседі. Арғықазақ мифологиясын зерттеген С.Қондыбайдың
пікірінше, Түрікпендік Гамбарбаба – қазақтың Қорқыты сияқты сазгерлер мен
әншілердің, ақындардың пірі болып саналады[24,138]. Ол дутар дейтін саз
аспабын ойлап тапқан деседі. Қамбардың тағы бір мифтік функциясы – оның су
стихиясымен байланыстылығы.
Бұл атты бір кездегі тотем ретінде қастерлеп, атқа табынған түсініктің
сарқыншағы болуы мүмкін. Түркі тілдес халықтардың мифологиясында жылқы
малының жебеушісі болған Қамбар ата бейнесі бар, ол кейде аспан айғыры
кейпінде бейнеленеді. Қанатты пырақтардың шығу тегі осы оймен сарындас.
Жылқы пірін қазақтан өзге мал баққан қырғыздар да – Қамбар ата десе,
сондай-ақ жылқы ішіндегі ең тәуірі, жақсысы, тамашасына да Қамбар ата
атауын меншіктейді екен. Өзбектер мен түрікмендерде жылқы пірін Дүлдүл баба
деп атау кең тараған.
Қазақ халқы жылқыны жыл мезгілінде лайықтап бағады. Қыс болса - тебінге,
жас болса - жайылымға шығарады. Атты баптауға жүйрік жаратуға да
халқымыз айтарлықтай шебер. Ел ішінде жылқыны бір көргеннен танитын
атбегілер болған. Халыққа кеңінен таралған өлең жолдарын еске алайық:
Шаруаның бір пірі-жылқышы ата,
Тілегенде өзің бер ақтан бата,
Үйір-үйір жылқыны шырқыратып,
Ойдан, қырдан арқансыз әкеп мата,
Өзің сақта ысқырған жел мен жаудан,
Қуғын-сүргін сабылған төтен жаудан,
Шаруаны кейітпе біріктірген,
Өзің сақта пәлелі қылан даудан [25,4 ].
Келесі бір өлеңде Жылқышы атадан малымызды өсімтал ет деп тілек етеді:
Тағы бір тілек тілейін,
Шын бергенің білейін,
Өңкей ала шұбардан,
Жал-құйрығы шұбалған,
Айғырды бер байсалды,
Үйірі толған байталды [25,4].
Қазақ дәстүрінде жылқы малының түр-түсінің атаулары жалпы табиғаттағы
түр-түс атауларымен сәйкес келетіндері де (ақ, боз, қара, қызыл, көк, сары,
қоңыр, т.б.), табиғатта жоқтары да (шабдар, торы, жирен, құла, т.б.) бар.
Қазақта жылқының түр-түсін үш топқа бөліп қарайды. Олар: қылаң, баран және
ала. X.Арғынбаев қылаңға - ақ-боз, боз, бурыл, көк бурыл, теңбіл, құбақан,
сары, құла, құла жирен, шабдар, көк, сұр, құлагер, нар қызыл, қызыл, сары
қызыл түстерді; баранға - торы, қара, қара көк, қара сұр, қоңыр, жирен,
күрең түстерді; ал алаға - сары ала, сұр ала, көк ала, т.б. жатқызады
[30,138].
Қазақта ақтылы қой, алалы жылқы деген сөз тіркесін Махамбет Аймақ
көл атты өлеңінде:
Алалы жылқы, ақтылы қой.
Аңдыған бөрі, жемей ме? [32, 65] –
деп келтірсе, ал эпостардан Алпамыс батыр жырында:
Өз алдына бір бөлек, торысы мен қарасы.
Аңдай болып көрінген, бозысы мен аласы,
Бидайыққа ақтатыр,
Ақты, бозды қой жатыр [33,9], –
делінуі ертеректегі қазақ үшін ақтылы қой мыңғырған байлықтың символы
болса, ал жылқының ала-құлалығы жай ғана байлықтың ғана емес, сәнді де
салтанатты байлықтың символын білдірткен. Осындай деректерді қарастыра
отырып, ертеректегі қазақтар қой түлігінің боз және ақтылы түсін ұнатса,
жылқы малының түрлі-түсті болғанын қалаған.
Жылқы пірі – Қамбар атадан түлігінің сүттілігіне риза болғанда
көз тимесін деп сақтанған.
Сауған сайын иіген,
Биесі бұтын жимасын,
Көнекке сүті сыймасын [25,4].
Көнек дегеніміз – ірі қара малдың бас не мойын терісінен жасалған, бие
саууға не құдықтан су алуға арналған шүмегі бар ыдыс. Көрнекті этнограф
Х.Арғынбаевтың пайымдауынша, көнек деген ыдысты көбінесе бие сауу кезінде
қолданған [30,32].
Ұзара берсін желісі,
Кеңи берсін өрісі,
Таусылмасын тәңірдің
Үсті-үстіне берісі.
Қоғалы көлді жайлаған,
Қоғаның басын шайнаған,
Шыңғыртып асау құлынды,
Қыл арқанмен байлаған,
Ел көшкенде балалар,
Қиқу салып айдаған,
Кең өртеңді жайлаған,
Куғандарға жеткізбей,
Қашқандарды қоймаған,
Жылқышы ата баласы,
Жылқы бассын үйіңді.
Жылқы басса үйіңді,
Жимай бассын үйіңді [25,4]!
Мәтінге қарай отырып көшпелі өмір салтын жүргізген халықтың тіршілік
негізі – қасиетті жылқы түлігі екенін байқау қиынға түспейді. Жоғарыдағы
өлеңде Қоғалы көлді жайлаған, қоғаның басын шайнаған деген жолдар
жыраулар поэзиясындағы көшпелі мотив Қоғалы көлдер, қом сулар тіркесінің
негізі екені анық көрініп тұр.
Жылқының да мифосалттық символикасы өте бай және алуан түрлі. Қазақ
халқының атқа қатысты көптеген наным-сенімдері, әдет-ғұрыптары мен ырым-
жораларында жылқының сакральды мәні айқын аңғарылады. Аттың сакральдығы ат
тұлдау, баланы үзеңгіден өткізу, жылқымен емдеу, аттың жалын,
құйрығын тұмар ету, аттың басын кебіндеу, аттың басын жерлеу,
жылқының қу басымен емдеу, боз биенің сүтіне шомылу, ақ боз атты
құрбандыққа шалу және т.б. тәрізді жораларда ашыла түседі [35, 16-17].
Мал жуасы – қой , аң жуасы – қоян, малды бақсаң – қойды бақ, май
кетпейді – шарадан деген асыл халқымыз төрт түліктің ең момыны қойды
аса қадірлеген. Содан болар, қойдың піріне ықыласпен мынадай сөз
арнаған:
Шопан ата – атың жақсы тәңірім,
Мен бір тілек тілеймін,
Сұрағанда бергеніңді білейін [25,3].
Шопан ата. Ескі ұғым бойынша, ол – қой малының арғы атасы. Парсы
тілінің өзінде Шопан тұлғасының шабан сөзінен туындаған деген болжам бар.
Шабан сөзінің алғашқы мағынасы – мал бағушылық, мал жаюшылық.
Әлем әдебиетінде пастораль деген ұғым бар. Латын тілінен аударғанда
пастушеский, яғни, бақташылық деген мағынаға ие. Еуропада ХҮІ-ХҮІІ ғасырда
пайда болған жанр. Алайда ол бақташылық жырдан бастауын тауып кең тақырып
қозғайтын үлкен жанрға айналды.
Біздіңше, парсының қойшы мағынасын білдіретін сөзге ие, желеп-
жебеуші мағынасын беретін ата сөзі тіркесіп, Шопан ата атауы қалыптасқан.
Төрт түлік малды қаншама киелі, қасиетті деп табынып, оның адам
баласына берер пайдасы ұшан-теңіз екенін сонау ерте заманның өзінде-ақ
қарапайым халық түсіне білген ата-бабамыз Шопан атаға былайша наз айтады:
Атың жақсы, тәңірім,
Мен бір тілек тілеймін,
Сұрағанда бергеніңді білейін.
Ай мүйізі шақпақтай,
Шүйделері тоқпақтай,
Тегене құйрық қошқарлы,
Малды берсең, қойды бер,
Ұлды берсең, ойлы бер[25,7].
Тастан-тасқа секірген шұнақтың да қазақ тіршілігінде маңызы зор.
Ешкінің түбітінен жылу алмаған қазақ кемде-кем шығар. Бүгінгі күнде де
ешкінің тұрмыс-тіршілігімізге берері мол.
Осы орайда қазақ ауыз әдебиетінің көне жанры қой мен ешкінің
айтысына мысал келтірелік:
Ешкі қойға: Менің жегенім жантақ,
Сенің жегенің жантақ,
Сенің құйрығың неден болды жалпақ?
Қой ешкіге: Менің жегенім ошаған,
Сенің жегенің ошаған,
Саған келсін топалаң.
Ешкі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 3-4
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Кәсіптік өлең-жырлардың зерттелуі
1.1. Еңбек пен кәсіпке қатысты халық поэзиясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5-12
1.2. Төрт түлік
жырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 13-22
1.3. Аңшылық, саятшылық
өлеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23-25
2. Халық поэзиясындағы ерекшеліктер
2.1. Фольклордың басқа жанрларындағы еңбек
көрінісі ... ... ... ... ... ...26-3 0
2.2. Халық әндеріндегі тіршілік көрінісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31-33
2.3. Өлең астарындағы көркемдік пен
даналық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34-39
ІІІ.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .40-41
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..42
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Әрбір халықтың өзіне ғана тән
фольклоры, ауыз-жазба әдебиеті, тарихы және философиясы бар. Олар қай
кезде қай дәуірде дүниеге келді? Оның ұлттық сыр-сипаты қандай? Байырғы
ауыз әдебиетін кімдер жасады, қазақ фольклоры қалай туған? Мұның бәрі
зерделі зерттеулерді қажет етеді. Оны тарихи, ғылыми философиялық
зерттеулер барысында, ең бастысы, қазақтың көшпелілер философиясынан, халық
фольклорынан, адамдық сапасынан іздеп, өзіміздің ұлттық болмыс пен
қасиетті сақтап қала аламыз. Көшпелілер үшін философия пән болмаған,
философия олар үшін өмір салты болған. Рухани мәдениеттің жоғары сатысы
қазақ фольклорының шығу тегін, тарихын зерттеу, танып-білу, ғылым қуған
исі қазақ баласының парызы болып отыр.
Халықтың көркем ойлау жүйесі, эстетикалық идеалдары, философиялық
даналығы, отаншылдық сезімі фольклорлық мұралардың әр жанрында да
кездеседі. Фольклорда бейнелетін тіршіліктің көрінісі әдейі ойдан құрай
салған бос әңгіме емес, ол әр кезеңдегі халықтың өзі өмір сүріп отырған
қоғамдағы идеяларын образды түрде бейнелеуінен туған болмыстың көркем
шындығы. Ауыз әдебиетіндегі табиғат, қоғам, өмір жайлы түсініктер өрістей
келе, бүкіл халықтық ой-санаға айналған.
Фольклор – өткеннің елесі ғана емес, ел тұрмысында бүгін де өмір
сүріп, ұлттық көркемөнердің қанына нәр бере тарап жатқан шығармашылық
қайнары, халықтанудың оқулығына айналып отырған мәңгілік көне әрі жас
мұра[1,5] – деп белгілі фольклортанушы ғалым К.Ісләмжанұлы айтқандай,
қазақ фольклорының алғашқы үлгілері сонау бақташылық бәлки, одан да
бұрынғы замандарда қалыптаса бастап, елдің экономикасы, салт-санасы,
халық тілі біршама дамып, отбасы мен рулық құрылыс күрделенген кезде ғана
өзінің кемеліне жеткен.
Фольклортану ғылымында ертеден қолданылып келген халық лирикасы
терминінің ауқымы кең. Жұмыста қазақ өлеңдерінің өзіндік даму жолын
анықтап, халықтың күнделікті күнкөріс кәсібінен, еңбегінен туған
ескілікті өлеңдер, яғни аңшылық, төрт түлік мал, жыл мезгілінің әр
кезеңіндегі мерекелер жайлы шығармалар талданады. Қазақтың халық
өлеңдері орыс, бауырлас өзге елдер өлеңдерімен салыстырылады. Әсіресе,
тілдері туыс, тұрмыс-тіршіліктері тағдырлас болған қырғыз, татар,
түрікмен, өзбек, қарақалпақ халықтарының өлең үлгілеріне ерекше
тоқталамыз. Қазақ ауыз әдебиетінің өзге жанрындағы еңбек пен кәсіптің
көрініс табуы да қарастырылады.
Қазақ халқы қанша ғасыр жасаса, сонша ғасыр ішінде туған өлең мен
әнде есеп жоқ. Бір кезде күнделікті күн көріс, тіршілік тірегі болған аң
аулау, мал бағу секілді кәсіпті арқау ете отырып, көшпелі ел өміріне,
тұрмысына байланысты талай өлең түрлері пайда болған.
Адамның дүниеге келуінен бастап, ер жетіп, қоғамның белді мүшесіне
айналуы, ақыр-соңы өмірмен қоштасар сәттегі соңғы сапарына дейінгі аралықты
өлеңмен өрнектеп, әнмен әрлеп, өмір мен өнерді астастырып тірлік сәніне
айналдырған қазақ халқы Кең болғанның кем болмайтындығын кітаптан оқып
емес, өмірден тоқып білген – деген елбасы Н.Ә. Назарбаевтың сөзі тоқсан
сөзге тобықтай түйін.
Еліміздің тәуелсіздігіне дейін фольклорлық мұраның көбінің жарық
көрмеуі, арнайы зерттелмей қалуы солақай саясаттың салқыны тиген халық
шығармашылығы елбасының Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасына сай,
қазіргі ұлттық жаңғыру үрдісіне үндес саралап, талдау қажеттілігімен
ерекшеленеді.
Зерттеу нысаны: Қазақ фольклорындағы кәсіптік өлең-жырларға қатысты
мәтіндер, әдебиеттер.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Бұл жұмыста кәсіптік өлең-
жырлардың қазақ фольклорындағы маңызын анықтап, шаруашылық өлеңдеріне
тән ерекшеліктерді талдау алға қойылды.
• кәсіптік-шаруашылық өлеңдердің халық ауыз әдебиетіне қосатын үлес
салмағын таразылап, оның өз алдына жанр екендігін толықтай дәлелдеп
шығу;
• осы негізде халық өлеңдерінің тұрмыс-тіршілікке қатысты түр-түрге
бөлінуін саралау;
• өлеңдердің көркемдік кестелерін, бейнелеу құрал-тәсілдерін, өлең
өлшемін зерделеу;
.
Зерттеудің әдістері: Жұмыста байқау, талдау, жинақтау, қорытынды
жасау әдістері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңызы: Кәсіптік-шаруашылық халық
өлеңдерін зерттеу фольклортану ғылымы үшін айрықша мәнге ие. Зерттеудегі
теориялық тұжырымдар – халық ауыз әдебиетін зерттеуші ғалымдар мен
ізденушілерге жоғары оқу орындарының филология факультеттерінде
этнографияға, фольклорға қатысты курстарға қосымша әдістемелік еңбек
ретінде қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Ұсынылып отырған курстық зерттеуде
кәсіптік-шаруашылық өлеңдер жайлы бұрын айтылмаған мәселелер ұсынылды.
Атап айтқанда, еңбек пен кәсіпке қатысты өлеңдер аңшылық, төрт түлік малға
қатысты, маусымдық мерекелерге, оның ішінде Наурыз жырлары, егін егуге
қатысты, жарапазан жырлары қарастырылады. Ауыз әдебиетінің өзге
жанрындағы еңбектің көрінісі біршама талданды.Фольклордың ажырамас бөлігі
халық әндеріндегі шаруашылық, тұрмыс-тіршілік бейнесі зерттеуге алынды.
Оған қоса өлеңдердің көркемдік ерекшелігі мен ұрпақ тәрбиесіндегі
маңызы сөз етілді.
1. КӘСІПТІК ӨЛЕҢ-ЖЫРЛАРДЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1. ЕҢБЕК ПЕН КӘСІПКЕ ҚАТЫСТЫ ХАЛЫҚ ПОЭЗИЯСЫ
Ғасырлар бойы мал өсірген, көшпелі тарихтың әр түрлі даму сатысынан
өткен жауынгер қауымды түркі ұлыстарында қоғамдық қатынастардың,
мәдениеттің және діннің едәуір жоғары түрлері болған. Олар төрт түлік
түрлерін меншіктеп оны өсірудің, өнім алып, оны тұтынудың көп әдіс-
айлаларын игерген. Кең сарайдай жасаулы күмбездері бар ақ орда киіз үй
тіккен. Жүн мен түбіттен мата тоқыған. Тері илеп, тамырдан бояу алып,
сайын дала төсінен аң аулаған. Кей жерлерде кеннен мыс, темір айырып, одан
құрал-сайман, неше алуан әшекей, түрлі жабдықтар әзірлеген. Киіктің безінен
хош иісті заттар шығарған. Соған орай, тіршілігіне сәйкес өлең-жыр
әдебиеті туып отырған.
Қазақ халқының ауыз әдебиеті, соның ішінде өлең үлгілерінің жиналуы
сонау ХІ ғасырдағы Махмұд Қашқаридың Сөздігінен басталады делініп жүр.
Алайда бұл еңбек пен Жүсіп Баласұғынның Құдатғу білігіндегі өлеңдер
жалғыз қазақ емес, Орта Азияда тұратын түркі тілдес өзге халықтарға да
ортақ мұра.
Одан өзге кәсіп пен шаруашылыққа қатысты өлең үлгілері Орхон
жазуларында кездеседі. Шығысты зерттеуші белгілі ғалымдар Ф.Е.Корш пен
Т.Ковальский, А.Н.Бернштам мен М.П.Мелиоранский Орхон-Енисей
ескерткіштерінің стильдік ерекшеліктері туралы кезінде бағалы пікірлер
айтқан. Мысалы, Күлтегіннің құрметіне арналған ескерткіштегі жазбаны
тексерген А.Н.Бернштам мұның өзі қазақ әдебиетінің ең алғашқы
поэтикалық үлгілерінің де ескерткіштері деп тұжырым жасаған.
И.В. Стеблева: ҮІ-ҮІІІ ғасырлардағы түрік поэзиясы деген көлемді
еңбегінде түркі тілдес халықтардың поэтикалық шығармалары осы Орхон-
Енисей ескерткіштерінің жазбаларынан басталатынын айтады[2,12].
Мысалға Орхон жазуларында аңшылық кәсіптің болғанын:
Жауымыз тегіс жыртқыш құстай еді,
Біз жемтік едік [3,102] –
деген жолдардан аңғарамыз.
Сол секілді Махмұд Қашғаридың Дивани лұғат ат-түрік атты еңбегі
түркі тілінде сөйлейтін халықтардың ең көне ауызекі әдебиет үлгілері
екені сөзсіз. Мазмұн, тақырыбы жағынан, оқиғаны баяндау стилі жағынан ауыз
әдебиетіне жататын үлгілер деп Қасқыр соққан аңшы мен Бүркіт салып қабан
атқан саятшы әңгімелерін атауға болады. Сондай-ақ Қыс пен жаздың
айтысын да ауызекі өлеңдердің қатарына жатқызу керек. Өйткені бұл
айтыс ескіліктен қалған Наурыз мейрамына байланысты туған өлең
екендігі дау туғызбайды.
Жаз бенен қыс жанасты,
Қаһарланып қарасты.
Қарсы тұрып таласты,
Телмеңдесіп тұр бүгін.
Қыс: Ауруды емдедім,
Қуаттанар ерлерім,
Тұлпарларды жемдедім,
Күш беремін тәнге де.
Қармен бидай өнеді,
Төлдер қырға өреді.
Қар далаға күш себер,
Жаз байлығын қыс берер.
Жау да қыста тынады,
Жазда ғана құлағы
Ербеңдейді, тұрады.
Жаз тамағын кенеді.
Жаз: Қыстың аяз, мұзы бар
Жер келбеті бұзылар,
Жайлы жазға қызығар,
Сорғанда аяз денені.
Кедей жүрер бүгіліп,
Қыстан жаны түңіліп,
Саусақтары тілініп,
Отпен ғана жан кірер.
Адам мені аңсайды,
Қар, ластан шаршайды,
Өткізеді қанша айды,
Әлі налып қарлы жел?
Бұлт төнеді сұстана,
Желі қандай? Масқара!
Күн кешеді күрсініп.
Қар менен мұз жылайды,
Таудан сулар құлайды,
Жылға болып ұзайды.
Мерейі өсер көңілдің.
Жазбен жайлап бар алап,
Гүл атады дала, бақ,
Ылғи мені сағалап,
Қарлығаш та самғайды [4,28].
Бұл айтыста берер ырзығы да, қуаныш-шаттығы да мол жаз жеңіп
шығады. Қыс қаһарынан тайып жеңіледі. Таудағы қар, мұз еріп, кең жазира
дала қайтадан көк майса, жасыл-қызыл гүл кілемге оранады. Ұзаққа созылған
суық қыста үнсіз қалған алуан түрлі құстар қайта сайрайды, жан-жануарлар
ен далада асыр салып, нағыз өмір басталады.
Адамдардың күн көрісі, тұрмыс тіршілігі ол кезде аңшылық еңбегіне
тікелей байланысты екенін біз жоғарыда айтып өттік. Аңшылық жайындағы
жырлардың негізгі мақсаты – жастарды аса қауіпті де жауапты іске,
жыртқыш аңдарды аулауға баулу болып табылады. Сонымен бірге аң аулау
мереке іспеттес, көпшіліктің қуанышына айналған нағыз той-думан ретінде
бейнеленіп отырады. Мәселен, мына бір өлең жолдарынан аң аулауға
шығайын деп тұрған адамдардың сауық-сайран құрып жатқанын көреміз:
... Жігіттерді жинайық,
Жеміс теріп, сыйлайық.
Той қызығын тыймайық,
Аңға шығып, құс салып.
Төрт аяғын билетіп,
Құр атқа басын үйретіп,
Қырық кез құрық сүйретіп,
Киікке тазы қосайық.
Түлкіге қыран салғанда,
Тазыны қосып арланға,
Жеткендей мәз боп арманға.
Ерлік жоқ, сірә, жігіттер,
Осыдан асқан жалғанда![4,18] –
деген жолдар арқылы алғашқы қауым адамдарының еңбек жөніндегі өлең-
жырлары сол дәуір адамдарының аңшылық, егіншілік және мал өсіру
саласындағы өмірін, еңбек процесін, тайпа мүшелерінің тұрмыс-тіршілігін
бейнелейді.
Қазақ халқының ХІХ ғасырдағы өмірін, тұрмысын, жөн-жосық, жол-
жоралғыларын, ауыз әдебиетін жинап, зерттегендер, негізінен, орыс
ғалымдары, орыстың атақты саяхатшы, этнографтары екені белгілі. Соның
ішінде А.Левшиннің Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и
степей деген еңбегінің мәні ерекше. Қазақ халқының тарихынан, көне
замандағы ақын-жыраулардың өнерінен, ауыз әдебиетінен берілген ең
алғашқы жазба деректер осы кітапта болатын. А.И.Левшин бұл еңбегінде
қазақ өлеңдерін жанрлық жағынан: батырлық, тұрмыс-салт жырлары, лирикалық
өлеңдер деп үш топқа бөледі. Қазақ өлеңдерін арнайы зерттемесе де бұл
мәселе төңірегінде сөз қозғаған. А.Левшиннің кітабында екі өлеңнің
орысша аудармасы берілген. Бірінші өлең: Черны брови не сурмены,
екіншісі: Видишь ли этот снег! деп басталады[6,136].
Қазақ өлеңдерін өз алдына жеке жанр есебінде жинап-теру, азды-көпті
болса да жүйелі пікір айтып зерттеу жұмыстары ХІХ ғасырдың екінші
жартысынан бастап жиіледі. М.В.Готовицкий 1889 жылы О характере
киргизсхик песен деген еңбегінде қазақ өлеңдерін мазмұн жағынан эпикалық,
лирикалық және драмалық өлеңдер деп үш топқа бөлді. Қазақ өлеңдерінің
өзге мәтіндері тәріздес лирикалық өлеңдердің ерекше белгісі – оның ешбір
боямасыз, қарапайымдылығында [7,79] – деп жазды.Қазақ өлеңдерінің
мелодиялық ерекшелігін баяндайтын тағы да бір еңбек – Р.А. Пфеннигтің
мақаласы. Р.А.Пфенниг қазақ өмірінің ең мәнді деген құбылыстарының бәрі
қалай болғанда да, өлеңмен байланысты өтеді деп айтады.
Қазақ халқы үшін өлеңнен бағалы, өлеңнен мәнді ештеңе жоқ. Ол өлең
шығарғыштығы жағынан өзімен қатар тұрған қай халықтан да болса артық.
Қазақ өлеңдерінің формасы-ақ оның өлең құрудағы тамаша, шексіз
сезімталдығын дәлелдейді. Қазақтар табиғатынан нәзік сезім мен түсінікке
бөленген [8,89]. Т.А. Сейдалин мен С.А. Жантөрин жинап, құрастырған
Образцы киргизской поэзии атты кітап 1872 жылы Орынбордан шыққан.
Қазақтың тұңғыш тарихшы-этнографы әрі әдебиетші ғалымы Шоқан Уәлиханов
қазақ поэзиясының жыр тәрізді көне формаларына тоқталып, оның сол
кездегі даму заңдылығын зерттейді. Қазақ сахарасында филология деген
сөзді, ұғымды ғылым мағынасында алғаш және бірнеше рет қолданған –
Ш.Ш.Уәлиханов. Ғалым: ...бүкіл халық аузынан айтылған шығармалар
тарихтық, филологиялық және де психологиялық назардан тыс қалмауы
керек... [9,124] – деп жазады. Ш.Уәлихановтың Қазақ халық поэзиясының
түрлері жөнінде еңбегі қазақ филология тарихында ерекше орын алады,
онда ұлттық поэзияның тууы, дамуы, келешегі, ел тарихымен, өмірімен, әдет-
ғұрпымен тығыз байланыстылығы, қазақ ақындары, жыршылары, өлең түрлері,
буын өлшемдері тағы басқа әдебиет тарихы мен теориясының мәселелері
қамтылған. Қазақ өлеңдерін жоқтау, қара өлең, қайым өлең, өлең деп бес
түрге бөледі. Осы еңбекте халық поэзиясының байырғы жанры – жырдың
ерекше сыр-сипаттары, мазмұны, айтылу түрлері, жыршылар туралы ғылыми
пікір-тұжырымдар бар, Шоқан Шыңғысұлы жыр жанрының қазақта айырықша
дамығаны туралы айта келіп, оның ішкі сыр-сипатына назар аударады. Жыр
дегеніміз рапсодия. Ал жырламақ деген етістік тақпақтап айту дегенді
білдіреді[9,124]. Зерттеуші қайым өлең сұрақ пен жауаптан құралатын,
тойларда құрбы-құрдас жастар айтысатынын, төрт шумақты, алдыңғы екі
тармағы төртінші тармақпен ұйқасатыны, кейде жұмбақтар, эпиграммалар,
әзіл-қалжың араласа жүретінін айтады. Қазақтың ежелгі өлең түрлерінің
бірі – қара өлең туралы жазғанда Ш.Уәлиханов оның төрт шумақты болып
келетінін, әр шумақта жеке-жеке ой жататынын, қара өлең көбіне әнмен
айтылатынын атай өтеді. Қара өлең ұйқас схемасы – а, а, б, а түрінде яғни
алдыңғы екі жолмен төртінші жолдың ұйқасы бірдей болып келеді, қазақтың
көптеген батырлық дастандар, лиро-эпостық, классикалық поэмалары осы қара
өлең үлгісімен жазылғандығын мысал етеді. Ш. Уәлиханов өлең шағын
поэзиялық шығармалармен қатар айтыс, поэмалар үшін де қолданылады деген
мағынада атайды: Өлең. Бұл форма қазіргі кезде барлық жаңашыл ақындар
тарапынан суырып салма өлеңдерге де, поэмаларға да, әсіресе, Орынбай
өлеңдеріне қатысты көбірек айтылады... Шөже ақындар насихаттап, салт-
санаға дарытушылар болды... Бұл өлеңнің қалпын өздері үйреніп алған суырып
салма өлеңге де сәйкестеп, қолайы келгенде айта береді[9,130] .
Ш. Уәлиханов өлең құрылысына, өлең өлшемдерінің жасалу жүйесіне,
дыбыс үндестігі мен ырғағына буын санының мөлшеріне де назар аударуы –
тамаша. Өлеңнің қара сөзден басты айырмасы мөлшерлі жеке жолдарға,
мөлшерлі жеке жолдарға, тармақтарға бөлінетіндігінде, шумағы, ырғағы мен
ұйқасы болатындығында, силлабикалық өлең жүйесі буын санының тұрақты
мөлшерін сақтауға негізделетінін атай кетеді[18,97]. Ол: Өлең төрт
шумақтан тұрады, алғашқы екі шумақ және төртінші шумақ силлабикалық жүйеде
бір ұйқасқа бітеді, үшінші шумақ мысал үшін, біздің ориенталистерге
бүкіл шығыс поэзиясындағы көлем мен өлшем тұрғысынан тек араб өлшемі ғана
ыңғайлы деген пікірге дәлел ретінде Қозы Көрпеш – Баян сұлу жырының
төрт шумақты жырының біріншісін ұсынамын[9,132] – деп жазады да оған
сөздік талдау жасайды. Ғалымның ойы қазақ өлеңінің силлабикалық буын
өлшемінің сипаты туралы арнайы зерттеулердегі пікір-тұжырымдарға сәйкес
келеді.
Қара өлеңге Ш.Ш. Уәлихановтан кейін арнайы ден қойып, оның кейбір
үлгілерін хатқа түсіріп, пікір айтқан В.В. Радлов болды. Аталмыш ғалым:
Өлең бірінші, екінші және төртінші жолы ұйқасып келетін төрт жолдан
тұрады[11,120], – деп анықтама береді. Қазақтың қара өлеңіне тән біраз
қасиеттерді көрсетеді. Радлов бастырған үшінші кітап түгелдей қазақтың
ауызекі шығармаларынан тұрады. Қазақтың тұрмыс-салт жырлары мен өлеңдерін
Үлгі сөз, Бата сөз, Ұзатқан қыздың өлеңі, Жоқтаған жыр , Қайым
өлең, Бақсының сөзі, Қара өлең деп мазмұнына қарай бірнеше топқа
бөлген.
Қазақ ауыз әдебиетін келесі зерттеуші А.Е.Алекторовтың 1900 жылы
Қазанда Указатель книг, журнальных и газетных статей и заметок о
киргизах деген еңбегі басылған. Халықтың тұрмыс-тіршілігін зерттеген
ғалым мынадай дерек келтіреді: Образ жизни киргизы ведут оригинальный. Три
зимние месяца они проводят на одном каком-нибудь месте, а когда снег
начинает стаивать, они поднимаются с места, чтобы совершить свой ежегодный
переход. Странствуют оны почти девять месяцев... [12,2]. Осы сөздерден
көшпелі өмір салтын жүргізген халқымыздың тыныс-тіршілігін айқын
аңғаруға болады.
Орыс географиялық қоғамының мүшесі, этнограф, фольклортанушы
Г.Н.Потанин өзі жинастырған қазақ ауыз әдебиеті үлгілерінде этиологиялық
аңыздар мен тұрмыс-салт жырларынан бата, қарғыс, өлеңдерді мысал етіп
келтіреді.
Секемен тары піскен жоқ,
Қазақтар таудан түскен жоқ,
Қозылары өскен жоқ.
Секемен тары піскенде,
Қазақ таудан түскенде,
Балалары тойғанда,
Үлкендер ұрлықты қойғанда[14,188].
Аталмыш үзіндіден халқымыздың егін шаруашылығымен айналысқанын және
өлеңнің таулы аймаққа қатысты екенін байқау қиын емес.
Қазақ ауыз әдебиетін жинастыруда елеулі үлес қосқан келесі ғалым
Орынбор кадет корпусының Азия бөлімін бітірген фольклортанушы, этнограф
– Әбубәкір Диваев. 1921 жылы Түркістан Республикасы Халық Ағарту
Комиссариатының жанынан құрылған Ғылыми комиссияның мүшелігіне
тағайындалып, қазақ фольклорын жинасуға күш салды. Ә.Диваев жинаған
материалдар сан алуан. Ғалым жинаған материалдарды өле, үлгілі өлең,
халықтық өлеңдер, бесік жыры, жоқтау, үйлену салтына байланысты туған
өлеңдер деп бөледі. Жиналған материалдардың басым көпшілігі өлең
формасында берілген де және соның едәуір бөлігі өлең жанрына
қатысты[13,14] деп жазады ғалым өз еңбегінде. Атақты Қазақ халқының 1000
әні, Қазақ халқының 500 әні деген ауыз әдебиетінің алтын қорына қосылған
мұраларды дүниеге әкелген Александр Затаевич фольклортануда өз орнын
алған ғалым. Музыкатанушы ғалым өлеңдерді бір-бірімен өзара салыстыра
отырып, мазмұн, түр, әуен ырғағындағы жаңалықтарды іздейді. Осы секілді
қазақ өлеңдерінің жиналып, зерттелуіне көп жылдар бойы еңбек етіп келген
А.Жұбанов, М.Төлебаев, Б.Г. Ерзакович сынды ғалымдар бар. Б.Г.
Ерзаковичтің Песенная культура казахского народа атты монографиясы халық
әндерін зерттеу ісінде алғашқы еңбек болып табылады.
Қазақ төңкерісінен кейін қазақ өлеңдері туралы арнайы ғылыми талдау
жасалмағанымен, үлкенді-кішілі зерттеулер болған. М.Әуезовтың 1927 жылы
шыққан Әдебиет тарихы деген оқулығында қазақ өлеңдерін өз алдына жеке
жанр ретінде қарастырып, ол туралы терең талдау жасайды. 1932 жылы
Сәкен Сейфуллин Қазақ әдебиеті кітабын жарыққа шығарады. Қазақтың көне
дәуірден келе жатқан бай ауыз әдебиетін, оны әр түрлі жанрларын зерттеп,
талдау мәселесін көтере отырып, кітапта қазақтың халық өлеңі туралы арнаулы
тарау берген. С.Сейфуллин эпос, ертегі түрлері секілді қазақ өлеңдерін
де сол ескілікті билер дәуірінің әдебиетіне жатқызады. Бүгінгі күннен
қарасақ, бұл кеңес идеологиясының әсері болар деген ой келеді.
Өткен ғасырдың 50-70жылдарына қарай қазақ ауыз әдебиетіндегі өлең
жанрын зерттеуде жаңа леп байқалды. Оған Б. Кенжебаевтың салт
өлеңдеріне, М.С. Сильченконың тұрмыс-салт жырларына қатысты еңбектері
дәлел бола алады. Қазақ халқының ауыз әдебиеті атты жүйелі еңбек жазған
белді ғалым М.Ғабдуллиннің атқарған ісі орасан зор. Ғалымның еңбегі
бұрынғы зерттеулерде кеткен идеялық қателіктерді сынап, түзеп шығуға
бағытталды. Өзінің тұрмыс-тіршілігінде ... айрықша орын алған, пайдасы
тиіп қызметі сіңген төрт түлік мал жайында қазақ халқы ерте заманда-ақ
неше түрлі әңгіме, жыр,өлеңдер шығарған. Бұлардың бәрінде мал
шаруашылығымен кәсіп еткен адамның төрт түлік жайындағы көзқарасы, ой-
арманы, тілек-мүддесі көрініп отырады[15,30] деп жазады Мәлік Ғабдуллин өз
еңбегінде.
Қара өлеңнің барша қасиетті болмысын, көркемдік ерекшеліктерін
арнайы зерттеген, толымды пікір айтқан ғалымдардың бірі – Б.Уахатов.
Б.Уахатов өзіне дейінгі ой-тұжырымдарға қосыла отырып, қара өлеңнің
көркемдік ерекшелігін, өлеңнің құрылысын ескере отыра, оның сегіз түрлі
қасиетіне тоқталады.
1. Қара өлеңнің құрылысы қашанда он бір буынды, төрт тармақты болады;
2. Осы өлеңнің 1-2-4 жолдары ұйқасады да, 3-жолы ұйқаспай бос қалады.
3. Қара өлеңнің әр шумақтарында жеке бір ой (идея) айтылады.
4. Әр шумақтың алдыңғы бір не екі жолы негізгі айтылар оймен тікелей
байланысы болмайды, сырт тұрады.
5. Қара өлең көбіне жұртқа таныс, көп құлағына сіңген, жарым-жартысы
жаттамалы жолдардан, теңеу салыстырулардан тұрады.
6. Қара өлең ойын-сауық үстінде айтылатын болғандықтан, мұнда үлкен
күрделі мәселелер қозғалмайды, тек жиналған жұртты көңілдендіріп,
күлдіруді көздейді.
7. Қара өлең халық тіршілігінен, әдет-ғұрып, жора-жосынымен туған
түсініктерді арқау етіп, табиғат дүниесін суреттейді.
8. Қара өлең қалың көпке әбден мәлім ән әуенмен орындалады. Сондықтан
белгілі әуен сазына кез келген қара өлеңді ыңғайлап айта беруге болады
[17,235].
Жалпы өлең деген ұғымды былайша түсіндіруге болады. Өлең – шағын
көлемді поэзиялық шығарма. Өлеңнің ХҮІІІ-ХІХ ғасырда орыс әдебиетінде
кеңінен тараған түрлері мен жанрлары: ода,элегия, баллада, сонет т.б.
Кейінгі кезеңдерде лирикалық өлеңнің жаңа түрлері қалыптасып, кең тарай
бастады. Тақырыбы жағынан саяси, көңіл күй, табиғат және философиялық
лирикаларына жіктеледі. Қазақ ауыз әдебиетіндегі халық өлеңдері еңбек-
кәсіпке орай (аңшылық, төрт түлік, наурыз өлеңдері), ескілікті наным-
сенімге байланысты шыққан (бақсы сарыны, арбау), әдет-ғұрып негізіндегі
(салт, үйлену, мұң-шер өлеңдері), қара өлең, тарихи өлең, айтыс өлеңдері
болып бөлінеді [19,421]. Бұл анықтамалық энциклопедияда берілген ой.
Халық өлеңдерін түр-түрге бөліп топтау, классификациялау мәселесі –
қазақ фольклористерінің алдында тұрған қиын да күрделі міндет. Б.
Уахатов өз еңбегінде Швейцария ғалымы Ш.С. Беннің жалпы фольклорды
үш топқа бөліп жіктеуін мысалға келтіреді:
1. Наным-сенім. Бұған: аспан мен жер, табиғат дүниесі, хайуанат
дүниесі, адам тіршілігі, о дүние мен әр түрлі магиялық өнер, ауру-сырқау,
оған жасалатын ем-домға қатысты ауыз әдебиеті.
2. Әдет-ғұрып. Бұған: жеке үй-ішінің салты, кәдесі, кәсіпке,
өндіріске, еңбекпен байланысты өтетін мереке, ойын-сауыққа қатысты ауыз
әдебиеті.
3. Проза, қара сөз. Бұған: әр түрлі аңыз-әңгімелер, ертегілер,
батырлық жырлар, мақал-мәтел және балалар айтатын өлеңдерді жатқызады.
Тұрмыс-салт өлеңдері халықтың еңбегі, үй-іші тұрмысы, наным-сенімі,
әдет-ғұрпы, салтымен байланысты туған. Кез келген ұлттың әр түрлі кәсібі
мен шаруашылық негіздері сол халықтың сөз өнері мен дәстүрлі әдебиетінде
көрініс табатыны сөзсіз. Сондай-ақ керісінше, мәселен, қазақ халқының
кенжелеп айналысқан сауда-саттық, қала салу, бау-бақша күту, егін егу
сияқты кәсіптерінің ауыз әдебиетінде сирек сөз болуының түпкі себептері
де, мұндай тірліктің ұлттық өмір дағдысына кейін кіргендігімен
түсіндіріледі.
1.2. ТӨРТ ТҮЛІК ЖЫРЛАРЫ
Қасиетті халқымыз ықылым заманнан талай дүрбелеңді бастан өткізе,
қуанышта еңсесі көтеріліп, қайғыда ортақтаса отырып өмірінің әр кезеңін
ұрпағына сабақ ете білген. Тірлігінің айнымас бөлігі ретінде халқымыздың
ең әуелгі ата кәсібі – мал шаруашылығы болған. Осыған сәйкес төрт түлік
малға арналған халық өлеңдері, әдет-ғұрпы мен наным-сенімі сан түрлі.
Халқымыз қуанған шағында ақ түйенің қарны жарылды, қорықса үріккен
қойдай дүркіреп, қайғырса ботасы өлген інгендей аңырады дейді. Қатар
өскен құрбысын құлын-тайдай тебіскен деп, батырды көрсе адамның нары
екен деп сипаттайды. Алғыс айтса да, қарғыс айтса да қазақтың сөзі төрт
түлік малға байланысты. Жақсы тілек тілесе, бай бол, төрт түлікке сай
бол, теріс бата берген кезде ерінің аққа тимегір, малың өзіңе
бұйырмағыр дейді. Қазақта жылқыны басқа ұрма, бағың таяды, сиырды шапқа
ұрма сүтін жояды деген сөз де бар.
Белгілі халық ақыны Кенен Әзірбаев өз естеліктерінде XIX
ғасырдың аяғына дейін Жетісу қазақтарында үшеу туған ешкінің бір сыңарын
өзгелерге немесе балаларды жарыстырып, озып келгеніне беріп жіберетіндігін
келтірген [20, 130-6.]. Төлдің кіндігі қатқанша, қара құлақтанып аяқтанып
кеткенше, қазақ тыным таппаған. Мал төлдеген соң жалпы қазақта малшы
қауымына берілетін малдың құты дарысын деген мағынада, қыстағы соғымнан
сақталған көтенішекті арнайы беру дәстүрі бар. Бұл фольклорда былай
келтірілген:
Асық ойнаған азар,
Доп ойнаған тозар.
Бәрінен де қой бағып,
Көтенішек жеген озар [21, 120-121].
Малшыға қазақтың арнайы беруінен өсіп-өну жөне өнімділік магиясы
арқылы көтенішектің семантикасы мен символы да осыған тоғысып,
стимуляторлық функциясын атқаратындығын байқаймыз.
Мал шаруашылығының төлдеуі кезіндегі қазақтың дәстүрлі символикасы
жағынан мал басының шығынсыз өсуіне арналған рәсімнің бірі көтен асар
ғұрпы. Мұнда малдық құты саналған көтенішекті соғымнан сақтап, сүрлеп,
жаппай мал төлдей бастағанда арнайы мал иесі мен малшы қауымына асып
берген. Ал екіншісі, Жаратқан иесі мен мал пірілеріне, ата-баба аруақтарына
бағыштап, көпшіліктің ризалығы мен батасын алып, тарататын ғұрып - желін
садақасы, яғни уыз немесе уыз көже.
Алдымен ата-баба аруақтарына арналып Құран оқылып барып ішілген. Көршілер
уыз көже беретін үйге Құтты болсын! деп кірсе, кетерінде былай деп бата
айтқан:
Ауыз аққа жарысын,
Үйге береке дарысын.
Аналық мал керленсін,
Пәле-жала көрге енсін [27,128]!
Қазақтардың желі қағардағы, желі майлаудағы, көген майлаудағы,
айғырды үйірге қосардағы айғырдың сауырын майлау, қос майлу,
жылқышылардың жаңа қонысқа көшіп барып қос тіккендегі, жүйрік ат бәйгеден
озып келгендегі ат майлау ғұрыптарының май сөзінің тіркестеліп аталуы
береке-байлық, құт майға да тұрақтайды деп магиялық күшінен туындаған,
әрі шаруашылықты ұйымдастырудағы іс-әрекет.
Сауын науқанына қатысты келесі ғұрып - бұл сірге жияр. Күзге қарай
шөп буыны қатқан кезде, бие ағытылып, құлын, бұзаудан сірге алынар шақта
жайылар дастарқан дәмін сірге жияр дейді [22,74]. Қазақтарда құлын мен
бұзауға сіргені істік темірмен қоса, кірпі терісінен де жасаған. Сірге –
енесі мен төлдің еркін жайылуына арналған зат.
Қазақ жерінің әдет-ғұрып, салтын кеңінен зерттеген ғалым Г.Н.
Потанин малдан өнетін әр түрлі өнімге байланысты ырымды былайша
сипаттайды: Сүт, қымыз, іркітті жерге төкпейді, егер алда-жалда төгіп ала
қалса, онда төгілген сүтке саусағын тигізіп, оны оң иығына (я маңдайына)
жағады. Өйткені мұндай заттар киелі, ырысты есептеледі [23,398].
Ғалым ойын сабақтау мақсатында өмірден ерте озған географ, тарихшы
ғалым Серікбол Қондыбайдың жылан мен сүтке қатысты мифтік негіздегі
ойын ұсынғымыз келеді:
Жылан кірсе басына ақ құй деген сөзді тағы да еске түсірелік. Түс
көрген патша ертегісінде жыланға сүт беріліп отырған сайын жыланның теңге
тастап кетіп отыратындығы айтылады. Жарты Төстік ертегісінде батыр
айдаһарды жеңгенімен оның уына уланып қалады, оны сүтпен емдеп жазып алады;
бұл сюжет көптеген аңыздарда қайталанып отырады. Біздің айтпағымыз – жылан
мен сүт мәселесінің қазақ мифтік түсінігінде орнықты екендігі. Неліктен
жыланға сүт берілуі немесе басына сүт төгілуі тиіс? Біз осы ғұрыпты әлі
түсіндіріп бере алған жоқпыз. Сондықтан ұқсастықтарға ғана мән беруге
мәжбүрміз. Міне, осы кезде үнді мифологиясындағы Ила образына қатысты
айтылатын "май мен сүтпен құрбандық беру" (яғни "май мен сүтті төгу")
тіркесі еске түседі. Сүт – ұлы бабаның, жалпы ұрғашы атаулының
өнімділігінің (материалдық байлықтың, ырзықтың) символы, нәрестенің басты
қорегі, жауын-шашынның келбеттенуі. Жылан мен сүт байланысын да осы ыңғайда
қарастырып көрген жөн сияқты. Нақты мысалдағы сүттің төгілуі, берілуі — ұлы
бабаға және оның бейнесінен өрбіп шыққан басқа да мифтік құдірет иелеріне
берілетін садақаның бір түрі болып табылады. Сонымен қатар, реалды
тірліктегі жыланның да сүтпен байланысының болу мүмкіндігін тексеріп көру
керек [24,305]. Сүттің халқымыздың тұрмыс-тіршілігіндегі маңызы осы ойға
қатысты болуы да мүмкін.
Өте ерте уақытта қазақ елі көптеген қиыншылықтарды басынан кешірген:
топан су тасыған, қар жауған, боран соққан, малы жұтқа ұшыраған. Қарапайым
шаруа пәле-жаладан, індет аурудан қатты қорыққан, өздеріне жәрдем беретін
киелі күш бар деп ойлаған. Сірә, бар шығар, ол көзге көрінбей жүріп-ақ, мал-
жанның қозғалысын реттеп отырады-мыс деп ұққан. Мәселен, төрт түлік малдың
арғы ата-бабасы, жаратушы иесі бар деп білген. Бар болса, солармен тату-
тәтті қарым-қатынаста болып, оның құдіретті күшінің алдында кішілік
көрсетіп, рақымын алу керек, жалбарыну, жалыну керек деп санаған. Сонда
ғана мал басының амандығына жетеміз деп ойлаған. Төрт түліктің әулие-
иелері: Шопан ата, Қамбар ата, Ойсыл қара, Зеңгі баба деп түсінген. Бәрі де
осылардың еркімен: мал төлдеп, дүниенің төрт бұрышын байлық басады, не жұт
болып, төрт түліктің тұқымы тозады, індет өріс алып, адам жер бетінде
жалғыз қалады деп қорыққан. Сондықтан, төрт түліктің төрт түрлі ата тектері
атап-атап айтылып, оларға жалбарыну, жалыну өлеңдері арналған.
Мысалы,
Шаруаның бір пірі – Зеңгі баба!
Сиыр берсең сүтті бер, өңкей мама!
Кең өріске шұбыртып өзің бағып,
Кешке жақын қотанға әкеп қама[25, 5].
Пір дегеніміз – қолдап-қорғаушы рух, көзге көрінбей қамқоршы болатын
күш немесе біреуді құрмет тұту, қастерлеу деген сияқты бірнеше мағына
береді.
Зеңгі баба – сиыр малының иесі, пірі. Зеңгі баба (зәңгі баба) деген
тіркесті тілімізге аударатын болсақ, сиыр – қара (түр-түсі қара)
халықтардың бабасы, екінші сөзбен айтқанда, сиыр Үнділердің
(Индиялықтардың) негрлердің бабасы деп аударуға тура келеді.
Ұлтымыздағы сиырдың ерекшелігіне қарай қорытылған сиыр – судан
жаратылған деген тұрақты тіркесі бар.Үндістанда сиыр өте қасиетті түлік
саналатыны баршаға аян. Осыған орай үнді дінінің рәсімдерінің көбі дария
бойында өтеді, сумен қатысты. Үнділіктер сиырдың ерекшелігін негізгі
тұлға еткен. Сиыр судан жаралған деген тіркеспен барлығы бір ағымдас [26,
215].
Тағы бір тілек тілейін,
Бергеніңді білейін,
Қос жегуге жарамды
Ылғи бойшаң өгіз бер,
Жұп-жұбымен өгіз бер.
Өлеңдегі сөз айшықтары арқылы шаруаның көңілінен шығатын түлігін
сипаттауына таңқалмасқа болмас.
Жоғарыда айтып кеткен Г.Потаниннің ойы тікелей сиыр малына
қатысты. Сиыр малының ақ сүті қашанда халық арасында киелі саналған.
Көнекөз қариялардың жерге сүт төгілсе , шыр-пыр боп обал болады деуі
соның салдары болса керек.
Зеңгі бабаның түлігін халқымыз қастерлеген. Алайда, қазақ қауымы
жаман сыйлағанды, сиыр сипағанды білмейді деп бұл жануардың қыңыр
мінезін де ұмытпаған.
Иесі: Неғып жүрсің, қу жалғыз, шолақ сиыр?
Сиырымен Айтақтың болдың үйір,
Үй маңында көдені жұлып жатпай,
Сен шолаққа бір сойқан болды биыл.
Сиыр: Жасағанның жарлығы тастан қатты,
Сүмеңдетіп арыттық кер жорға атты.
Үй қасында көденің түк дәмі жоқ,
Қара өлеңнің қамыс пен түбі тәтті.
Иесі: Шолақ сиыр, көзіңді ояйын ба,
Биылғы жыл соғымға сояйын ба?
Биылғы жыл соғымға сойып алып,
Танабайға жаянды қояйын ба?
Сиыр: Шиыршықтап қыл арқан ескенінде,
Қу шолақты соялық дескеніңде,
Қу шолақты соғымға сойып алып,
Бүржекейден көрермін көшкеніңді!
Иесі: Дардандама, қу шолақ, тап соярмын,
Кеңірдекке пышақпен бір қоярмын,
Жазға салым болғанда жаяңды асып,
Танабайға жеткізбей жеп қоярмын [25,7].
Түлік сөзі ұлтымыздың үй хайуандарын тіршілік жолының ерекшелігіне,
табиғат дүниесіне үйлесімділігіне қарай тапқан өнері.
Шаруаның бір пірі – Ойсыл қара!
Түйені өсір жарылқап, болып пана [25,4] –
деген халық өлеңіндегі Ойсыл Қара – түйе малының пірі, атасы. Қырғыз
тілінде Ойсулата тұлғасында қалыптасқан. Түйе малы туралы арнайы зерттеу
жүргізген Ә.Жақыпов ел аузынан естіген аңыздар бойынша, ертеде түйе атасы
саналған – Уайсхарра немесе түйе бағушы – Қаусылқазы тәрізді адам аттарынан
Ойсыл қара пайда болғандығын айтады [ 28, 205].
Ә.Диваевтың мәлімдеуінше: Ойсылқара – Уваис иль-Карани Арабиядағы
Йемен өлкесіндегі Каран атты елді мекеннің тұрғыны Мұхамед пайғамбардың
замандасы, өте діндар кедей адам болған, керуендерге қосылып түйелерді
жетектеп кәсіп еткен. Біздің ойымызша, Ойсылқара атауы ұғымдық жақтан
түйе деген мағынаны білдіреді.
Толғақ қысқан інген, әсіресе боталардан бірер күн бұрын ауылдан далаға
бошалап, беті ауған жаққа кетеді. Егер түйе қиналып, боталай алмай тұрса,
онда оның үстіне қайтыс болған кісінің сақталған жабынын жайған. Бұдан
кейін келі түйгішпен Түсті ме? Түсті ме? деп айғайлап, айнала жүгіртетін
де әдет ырымы болған. Мұнда өлген кісінің жабынын боталайтын түйе үстіне
жауып, эффектісі бар деп сенуі қазақтардың анимистік элемент реликтерінің
сақталған бір түйінімен астасқан протропейлік магияның ұшқыны деуге
келеді[29,77].
Шуда жіптен бау таққан жейдең құрсын,
Сары майдан дәметкен кеудең құрсын,
Қалыңдықпен ойнауға барғаныңда,
Қарсы алмайтын алдыңнан жеңгең құрсын [7,38].
Қазақ сакральды лексикасында қазақтың төрт түлік төресі – түйеге
қатысты әдет-ғұрыптар мен салт-дәстүрлерді түсіндіретін бірқатар сөз
тіркестері кездеседі. Осы жануарлардың сакральды қасиеті байқалатын мынадай
негізгі ұғымдар, ырым-жоралар, салт-дәстүрлер ерекшеленеді: түйе етін
жемеу, түйеге өлік арту, ақ түйе, Абылайдың киелі сары бурасы мен ақбас
атаны, ақ түйенің қарны жарылу, түйені құрбандыққа шалу, қара түйе, түйе
шешу және т.б.
Қазақ халқы түйеге аса жіті бақылағыштықпен қараған. Түйе баласы -
төре баласы дегендей, жаңа туған бота өте нәзік болады, ол өз бетімен
ауыздана да, аяқтана да алмайды. Оларды туысымен жылы қораға, жер үйге, не
киіз үйге енгізіп, тұмсығын шаранадан тазартып, дереу жабулайды. Тұрғын
үйге енгізген жалғыз-жарым ботаны бірден көзге түсірмейді. Шимен қоршайды,
тіпті кейде шымылдық құрып қастерлейді [30, 76].
Ертеректе бойжетіп келе жатқан арудың сұлуын жез бұйдалы нар
тайлақтай екен деп теңесе, көзі мөлдір жанды ботагөз атаған. Ботакөздің
семантикасы - қалам-қасты, оқ кірпікті, түпсіз терең, мөлдір көзді сұлу
қыз. Сондай-ақ қазақтар ең жүйрігін бота тірсек деп теңеген. Атақты Ақан
серінің Құлагерге берген сипатында осындай сипаттау кездеседі:
Ор болып қалушы еді шапқан жерің,
Сүйсініп тұрушы еді қосқан елің.
Атығай-Қарауылға олжа салған,
Қыз сағақ, бота тірсек, сандал керім [18,65].
Қазақтың аса жоғары бағалаған тірлігінің айнымас бөлігі деп
есептеген түлігі – жылқы малы болған. Жылқының пірі – Қамбар ата. Кейде
Жылқышы ата деп те айтады. Аңыз бойынша, Қамбар ата хазіреті Ғалидың
дүлдүлін баққан кісі деседі. Арғықазақ мифологиясын зерттеген С.Қондыбайдың
пікірінше, Түрікпендік Гамбарбаба – қазақтың Қорқыты сияқты сазгерлер мен
әншілердің, ақындардың пірі болып саналады[24,138]. Ол дутар дейтін саз
аспабын ойлап тапқан деседі. Қамбардың тағы бір мифтік функциясы – оның су
стихиясымен байланыстылығы.
Бұл атты бір кездегі тотем ретінде қастерлеп, атқа табынған түсініктің
сарқыншағы болуы мүмкін. Түркі тілдес халықтардың мифологиясында жылқы
малының жебеушісі болған Қамбар ата бейнесі бар, ол кейде аспан айғыры
кейпінде бейнеленеді. Қанатты пырақтардың шығу тегі осы оймен сарындас.
Жылқы пірін қазақтан өзге мал баққан қырғыздар да – Қамбар ата десе,
сондай-ақ жылқы ішіндегі ең тәуірі, жақсысы, тамашасына да Қамбар ата
атауын меншіктейді екен. Өзбектер мен түрікмендерде жылқы пірін Дүлдүл баба
деп атау кең тараған.
Қазақ халқы жылқыны жыл мезгілінде лайықтап бағады. Қыс болса - тебінге,
жас болса - жайылымға шығарады. Атты баптауға жүйрік жаратуға да
халқымыз айтарлықтай шебер. Ел ішінде жылқыны бір көргеннен танитын
атбегілер болған. Халыққа кеңінен таралған өлең жолдарын еске алайық:
Шаруаның бір пірі-жылқышы ата,
Тілегенде өзің бер ақтан бата,
Үйір-үйір жылқыны шырқыратып,
Ойдан, қырдан арқансыз әкеп мата,
Өзің сақта ысқырған жел мен жаудан,
Қуғын-сүргін сабылған төтен жаудан,
Шаруаны кейітпе біріктірген,
Өзің сақта пәлелі қылан даудан [25,4 ].
Келесі бір өлеңде Жылқышы атадан малымызды өсімтал ет деп тілек етеді:
Тағы бір тілек тілейін,
Шын бергенің білейін,
Өңкей ала шұбардан,
Жал-құйрығы шұбалған,
Айғырды бер байсалды,
Үйірі толған байталды [25,4].
Қазақ дәстүрінде жылқы малының түр-түсінің атаулары жалпы табиғаттағы
түр-түс атауларымен сәйкес келетіндері де (ақ, боз, қара, қызыл, көк, сары,
қоңыр, т.б.), табиғатта жоқтары да (шабдар, торы, жирен, құла, т.б.) бар.
Қазақта жылқының түр-түсін үш топқа бөліп қарайды. Олар: қылаң, баран және
ала. X.Арғынбаев қылаңға - ақ-боз, боз, бурыл, көк бурыл, теңбіл, құбақан,
сары, құла, құла жирен, шабдар, көк, сұр, құлагер, нар қызыл, қызыл, сары
қызыл түстерді; баранға - торы, қара, қара көк, қара сұр, қоңыр, жирен,
күрең түстерді; ал алаға - сары ала, сұр ала, көк ала, т.б. жатқызады
[30,138].
Қазақта ақтылы қой, алалы жылқы деген сөз тіркесін Махамбет Аймақ
көл атты өлеңінде:
Алалы жылқы, ақтылы қой.
Аңдыған бөрі, жемей ме? [32, 65] –
деп келтірсе, ал эпостардан Алпамыс батыр жырында:
Өз алдына бір бөлек, торысы мен қарасы.
Аңдай болып көрінген, бозысы мен аласы,
Бидайыққа ақтатыр,
Ақты, бозды қой жатыр [33,9], –
делінуі ертеректегі қазақ үшін ақтылы қой мыңғырған байлықтың символы
болса, ал жылқының ала-құлалығы жай ғана байлықтың ғана емес, сәнді де
салтанатты байлықтың символын білдірткен. Осындай деректерді қарастыра
отырып, ертеректегі қазақтар қой түлігінің боз және ақтылы түсін ұнатса,
жылқы малының түрлі-түсті болғанын қалаған.
Жылқы пірі – Қамбар атадан түлігінің сүттілігіне риза болғанда
көз тимесін деп сақтанған.
Сауған сайын иіген,
Биесі бұтын жимасын,
Көнекке сүті сыймасын [25,4].
Көнек дегеніміз – ірі қара малдың бас не мойын терісінен жасалған, бие
саууға не құдықтан су алуға арналған шүмегі бар ыдыс. Көрнекті этнограф
Х.Арғынбаевтың пайымдауынша, көнек деген ыдысты көбінесе бие сауу кезінде
қолданған [30,32].
Ұзара берсін желісі,
Кеңи берсін өрісі,
Таусылмасын тәңірдің
Үсті-үстіне берісі.
Қоғалы көлді жайлаған,
Қоғаның басын шайнаған,
Шыңғыртып асау құлынды,
Қыл арқанмен байлаған,
Ел көшкенде балалар,
Қиқу салып айдаған,
Кең өртеңді жайлаған,
Куғандарға жеткізбей,
Қашқандарды қоймаған,
Жылқышы ата баласы,
Жылқы бассын үйіңді.
Жылқы басса үйіңді,
Жимай бассын үйіңді [25,4]!
Мәтінге қарай отырып көшпелі өмір салтын жүргізген халықтың тіршілік
негізі – қасиетті жылқы түлігі екенін байқау қиынға түспейді. Жоғарыдағы
өлеңде Қоғалы көлді жайлаған, қоғаның басын шайнаған деген жолдар
жыраулар поэзиясындағы көшпелі мотив Қоғалы көлдер, қом сулар тіркесінің
негізі екені анық көрініп тұр.
Жылқының да мифосалттық символикасы өте бай және алуан түрлі. Қазақ
халқының атқа қатысты көптеген наным-сенімдері, әдет-ғұрыптары мен ырым-
жораларында жылқының сакральды мәні айқын аңғарылады. Аттың сакральдығы ат
тұлдау, баланы үзеңгіден өткізу, жылқымен емдеу, аттың жалын,
құйрығын тұмар ету, аттың басын кебіндеу, аттың басын жерлеу,
жылқының қу басымен емдеу, боз биенің сүтіне шомылу, ақ боз атты
құрбандыққа шалу және т.б. тәрізді жораларда ашыла түседі [35, 16-17].
Мал жуасы – қой , аң жуасы – қоян, малды бақсаң – қойды бақ, май
кетпейді – шарадан деген асыл халқымыз төрт түліктің ең момыны қойды
аса қадірлеген. Содан болар, қойдың піріне ықыласпен мынадай сөз
арнаған:
Шопан ата – атың жақсы тәңірім,
Мен бір тілек тілеймін,
Сұрағанда бергеніңді білейін [25,3].
Шопан ата. Ескі ұғым бойынша, ол – қой малының арғы атасы. Парсы
тілінің өзінде Шопан тұлғасының шабан сөзінен туындаған деген болжам бар.
Шабан сөзінің алғашқы мағынасы – мал бағушылық, мал жаюшылық.
Әлем әдебиетінде пастораль деген ұғым бар. Латын тілінен аударғанда
пастушеский, яғни, бақташылық деген мағынаға ие. Еуропада ХҮІ-ХҮІІ ғасырда
пайда болған жанр. Алайда ол бақташылық жырдан бастауын тауып кең тақырып
қозғайтын үлкен жанрға айналды.
Біздіңше, парсының қойшы мағынасын білдіретін сөзге ие, желеп-
жебеуші мағынасын беретін ата сөзі тіркесіп, Шопан ата атауы қалыптасқан.
Төрт түлік малды қаншама киелі, қасиетті деп табынып, оның адам
баласына берер пайдасы ұшан-теңіз екенін сонау ерте заманның өзінде-ақ
қарапайым халық түсіне білген ата-бабамыз Шопан атаға былайша наз айтады:
Атың жақсы, тәңірім,
Мен бір тілек тілеймін,
Сұрағанда бергеніңді білейін.
Ай мүйізі шақпақтай,
Шүйделері тоқпақтай,
Тегене құйрық қошқарлы,
Малды берсең, қойды бер,
Ұлды берсең, ойлы бер[25,7].
Тастан-тасқа секірген шұнақтың да қазақ тіршілігінде маңызы зор.
Ешкінің түбітінен жылу алмаған қазақ кемде-кем шығар. Бүгінгі күнде де
ешкінің тұрмыс-тіршілігімізге берері мол.
Осы орайда қазақ ауыз әдебиетінің көне жанры қой мен ешкінің
айтысына мысал келтірелік:
Ешкі қойға: Менің жегенім жантақ,
Сенің жегенің жантақ,
Сенің құйрығың неден болды жалпақ?
Қой ешкіге: Менің жегенім ошаған,
Сенің жегенің ошаған,
Саған келсін топалаң.
Ешкі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz