ХV-XVI ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДАРЫ (ҚАСЫМ ХАН, ХАҚНАЗАР ХАН МЕН ЕСІМ ХАНДАРДЫҢ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІ МЕН САЯСИ РЕФОРМАЛАРЫ

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

І. ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ, МЕМЛЕКЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫ
1.1. ХV-XVI ғасырлардағы қазақ хандығын басқару механизмі мен дипломатиялық
қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..6
1.2. XV-XVI ғасырлардағы қазақ даласындағы саяси-әлеуметтік
ахуал ... ... ..8

ІІ. ХV-XVI ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДАРЫ (ҚАСЫМ ХАН, ХАҚНАЗАР ХАН МЕН ЕСІМ
ХАНДАРДЫҢ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІ МЕН САЯСИ
РЕФОРМАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...10

ІІІ. XV-XVI ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУ ТАРИХЫНА ҚЫСҚАША ШОЛУ (ҚАЗІРГІ
ЗАМАН ТАРИХШЫЛАРЫНЫҢ АҚПАРАТТАРЫНА СҮЙЕНЕ
ОТЫРЫП) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
3.1. XV-XVI ғасырлардағы қазақ даласының ұлы тұлғалары, бізге жеткен көне
шығармалар мен қазба
ескерткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 2

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 27

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .29

Кіріспе

Қазақстан аумағында бұрын болған мемлекеттік құрылымдардың мұрагері,
этникалық процестермен байланысты әлеуметтік қатынастардың өзгерістер мен
экономикалық даму нәтижесі. 1457 жылдың күзінде Әбілқайыр хан Сығанақ
түбінде қалмақтардан жеңілгеннен кейін, Керей мен Жәнібек сұлтандар қол
астындағы ру-тайпалармен Шу өңіріне келіп қоныстанып, Қазақ хандығының
негізін салады. Мұхаммед Хайдар Дулатидің Тарихи Рашиди кітабында Қазақ
хандығының құрылған жері - Шу бойы мен Қозыбасы деп айтылады. 1458 жылдың
көктемінде Керейді ақ киізге көтеріп хан сайлайды. Әбілқайыр ханға наразы
сұлтандар, әмірлер, ру-тайпа басылары Керей мен Жәнібекке келіп қосылады.
Аз уақыттың ішінде халықтың саны 200 мыңнан асып түседі. Қазақ хандығының
құрылуы осыған дейін бүкіл Қазақстан аумағында болған әлеуметтік-
экономикалық және этно саяси процестердің заңды қорытындысы еді.
XV ғасырдың алпысыншы жылдары Қазақ хандары қарсыластарын тықсыра
отырып, Батыс Жетісуға табан тіреді. XVI-XVII ғасырларда Қазақ хандығы
нығайып, этникалық аумағының негізгі бөлігін қамтитын шекаралары кеңейе
түсті. Орта Азия, Астрахан, Қазан, Сібір хандықтарымен, Ресеймен тығыз
байланыс болды. Қасым хан, Хақназар хан, Тәуекел, Тәуке хандардың есімдері
Қазақ мемлекеттілігі деген атаумен қоса жүреді. Өйткені олардың қазақ жерін
нығайтудағы, қазақтардың үстемдігін орнатудағы әрекеттері орасан зор
болатын.
Хандықтағы жоғары билік хан қолына шоғырландырылды. Салт бойынша, хан
тағына отыруға рудағы үлкен ұлдың құқығы басым болды. Хан әскерлердің бас
қолбасшысы және жоғарғы сот қызметін атқарды, шет мемлекеттермен
келіссөздер жүргізу, соғыс жариялау мен бейбіт бітім жасау, заңдар шығару
және хандықтың бүкіл аумағын билеудің бас құқығына ие болды.
XV-XVI-ғ. Қазақ хандығы дәуірінде қазақ этносының материалдық және
рухани мәдениетінің негізгі сипаттары қалыптасты.
Қазак хандығынын пайда болу фактісі Жетісудын батыс белігінде әтті.
Дәл осы жерге Керей мен Жәнібектің қарамағындағы, Орталық және Оңтүстік
Қазақстан аумағында түратьш Орта жүздің қазақтары қоныс аударды.
Қазақ хандығының әрмен қарайғы нығаю процесі. жер аумағының кеңеюі
Сырдария өңірінде, Оңтүстік Қазақстан өлкелерінде мемлекеттін орнығуьшен
қатар жүрді. Қазак хандары Сыр бойындағы калалы әңірлерді езінін
экономикалык және әскери базасы деп таныды.
Оңтүстік Қазақстан о бастан-ақ Кіндік Азияға тән - кешпелі мал
шаруашылығы мен отырықшы-егіншілік деген екі негізгі мәдени типтің бір-
бірімен үйлескен, тоғысқан жері болатын. Осындай аралас тарихи-географиялық
жағдай өңірдің мәдени-шаруашылық ерекшелігін ғана айқындап қоймай, ежелгі
және ортағасырлардағы мемлекеттік құрылымдардың қарым-қатынасының тарихында
да ерекше роль атқарды. Түрлі тарихи кезеңдерде Оңтүстік Қазақстан әртүрлі
мемлекеттерді басқарған ақсүйектердің (элита) тайталасқан жері болды.
Қазақ даласының жағрафиялық ерекшеліктеріне сай, Шығыс Дәшті-Қыпшақ
территориясында ерте ортағасырлар кезеңнен-ақ бақташы қауымдар қыс
уақытында оңтүстікке - Сырдария өңіріне, оның сағасына, Қаратау қойнауына
келіп қыстайтын мал шаруашылығы қалыптасқан болатын. Дәл осы шаруашылық
циклі Қазақ хандығы кезінде де қолданылып жатқан еді.
Орталык Қазакстан мен Орта Сырдария Орта жүз қазақтары үшін ортақ
территория болып саналды. Ал төменгі Сырдария жерлері мен Арал өнірі де
Кіші жүз қазақтары үшін дәл осындай мәнге ие еді.
Астанасы Түркістан қаласы болған Қазақ хандығы тұсында Орталық
Қазақстан мемлекеттің стратегиялық тұрғыдан аса маңызды өлкелерінің бірі
болды. Керуен жолдары ішінде көне дәуірлерден жеткен екі бағыт ерекше
орында тұрды. [10, 47 б]
Сарысу жолы өңірдің батысымен өтті. Оңтүстікте, Жібек жолының негізгі
торабынан бастау алған ол Түркістанның үстімен Ұлытауға жете тармақталып,
әрі қарай — Орал мен Еділге кететін. Қазақтар үнемі маңызды кеңестер
өткізіп отырған, көптеген рулардың таңбасы қашалған атақты Таңбалытас осы
Сарысу бойында. Қарқаралы жолы шығыс тарапта қанат жайды. Оңтүстікке Хантау
мен Шу арқылы түсетін бұл бағыт, теріскейге қарай қимақтардың жұрты болған
Ертіс бойына және одан әрі Батыс Сібірге тартатын. Қарқаралы жолын Хан жолы
деп те атады.
Қазақ хандығы кезеңінің көптеген сәулеттік ескерткіштерінің арасында
қазақтармен достық қарым-қатынаста болған ойрат ұлыс князьдары XVII ғасырда
лама дінінің пұтханасы ретінде салдырған Қызылкеніш сарайы (Қыз Әулие
сарайы) бар.
Курстық жұмыстың мазмұны: Курстық жұмыста Қазақстанның XV-XVI
ғасырлардағы мемлекеттік құрылысы, қазақ хандығының құрылуы, хандар мен
белгілі тұлғалары жайында ақпарат беріліп отыр. Жалпы алғанда, курстық
жұмыс тек нақты фактілерді беріп қана қоймай, жаңашылдық ретінде әркездегі
түрлі ғалымдардың зерттеулеріне сүйене отырып, қазақ хандығының құрылу
жайындағы белгілі қортынды жасауға бағытталған.
Курстық жұмыстың өзектілігі: XV-XVI ғасырлар қазақ елі үшін өте
маңызды тарихи кезең болып саналады. Осы кезеңнен бастап қазақ даласы
тарихы өзінің жаңа бетін ашады – қазақ өз алдына жеке хандық болып бөлініп
шығады. Сондықтан осы тақырыптың өзектілігі әлі сан ғасырлар бойы қазақ
халқы үшін жоғалмақ емес. Осы заманның тарихына әлі де талай жаңашылдықтар
қосу – болашақтың ісі.
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қортындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Курстық жұмыстың міндетері:
- XV-XVII ғасырлардағы қазақ хандығының құрылуы, билігі, заман
өзгерістері мен халықтың ахуалын сипаттау;
- XV-XVII ғасырларда өмір сүрген қазақтың белгілі тұлғалары (хандары,
билері, ғалымдары және т.б.) мен олардың қоғамдағы рөлі жөнінде жалпы
ақпарат беру;
- Жаңашылдық көзқарас ретінде қазіргі заман тарихшы-авторлардың
еңбектеріне сүйене отырып, қазақ хандығының құрылуы жөнінде ой қозғау;
Курстық жұмыстың зерттелу объектісі: XV-XVI ғасырлардағы қазақ
хандығы.
Курстық жұмыстың зерттелу деңгейі: Тарих қашанда жаңалықтарын
болашағынан күттіретін ғылым. Әйтсе де, бүгінгі күнде халық назарына
беріліп отырған фактілер мен тарихи ескерткіштер, сондай-ақ әдебиеттерге
сүйене отырып, өз заманымызда өткенге тұжырымдар жасаймыз. Қазақ хандығы
қашан және қалай пайда болғанын, толық зерттеп білу бір курстық жұмыстың
еншісіне тимейді. Сондықтан, тек бүгінгі күнгі қолданыстағы фактілер мен
тарихшылардың зерттеулеріне сүйене отырып тақырыпты ашуға тырыстық.

І. Қазақ хандығының құрылуы, мемлекеттік құрылымы

1.1. ХV-XVI ғасырлардағы қазақ хандығын басқару механизмі, саяси
режимі мен дипломатиялық қатынасы.
Моңғол шапқыншылығынан кейін барлық қазақ рулары мен тайпалары
Жетісуда алғаш рет бір мемлекетке біріктірілді. Қазақ хандығының шекарасы
едәуір ұлғая түсті. Өз кезінде “Жерді біріктіру” процесін жедел жүзеге
асырып, неғұрлым көзге түскен қазақ хандарының бірі – Жәнібек ханның ұлы
Қасым. Қасым ханның тұсында феодал ақсүйектердің қарсылығы әлсіреп, әскери
қуаты артты. “Тарихи – Рашиди”, “Шайбанинама”, т.б. деректерге қарағанда,
қазақтардың этникалық территориясының негізгі аудандары қазақ хандығына
Қасым хан тұсында біріктірілген.
Хандықтың шекарасы батыста Жайыққа, оңтүстік – батыста Сырдың оң
жағалауына, Аралдан Маңғыстауға дейінгі жерлерді алып жатты. Оған Сыр
бойындағы қалалар қосылды, солтүстікте Қасым ханның қол астындағы
қазақтардың жайлау қоныстары Ұлытаудан асты. Оңтүстік – шығыста оған
Жетісудың көп бөлігі (Шу, Талас, Қаратал, Іле өлкелері) қарады.
Бастапқы кездерде қазақ хандығының саяси-әкімшілік және сауда
экономикалық орталығы Сырдария бойындағы Сығанақ қаласы болды. Кейіннен
Түркістан қаласы қазақ хандығына өткеннен кейін қазақ хандығының астанаы
Түркістан қаласы болды. Қазақ хандығы Түркістандағы Ақ сарайда отырып билік
жүргізген.
Қазақ хандығының нығаюы және оның күшеюі мемлекеттік беделін
арттырып, сыртқы саясат пен дипломатиялық қарым-қатынас саласында белгілі
табыстарға қол жеткізді. Қазақ хандығы өмір сүрген Орта Азия хандарымен,
Еділ бойындағы елдермен, батыс Сібір хандығымен және орыс мемлекеттерімен
сауда және дипломатиялық қатынас орнатты.
Қазақ хандығының негізін қалаушы Жәнібек, Керей, Бұрындық хандар – Ақ
Орданың атақты ханы Ырыс ханның мұрагерлері, Алтын Орда мен Ақ Орданың 200
жыл ел билеген дәстүрін дамытушы, әскери-саяси және дипломатиялық күрес
тәжірибесіне бай адамдар болды. Ал Қасым хан өте үздік шыққан мемлекет
қайраткері болды.
Қазақ хандығы алғашқыда Моғолстан мемлекетімен достық қарым-қатынас
орнатып, Әбілхайыр ханның Жетісуға төндірген қаупіне және ойрат- жоңғар
тайпаларының Моңғолстанға жасаған шабуылына қарсы күресті. Жошы тұқымынан
шыққан хандармен одақтасып Әбілхайыр ханның мұрагері Шаих Хайдарды жеңді.
Қазақ хандығы Қасым хан тұсында орыс мемлекетімен дипломатиялық
қатынас жасап, батыс Европаға танылды.
Ұлы князь Василий III тұсында (1505-1533) Москва князьдығымен
дипломатиялық байланыс орнатты.
Қасым хан алғашқы қазақ заңы – Қасқа жолды жарыққа шығарды. Бұл заң
қазақ арасында бұрыннан қалыптасқан әдет-ғұрып ережелері негізінде жасалды.
Бұл заң сол кезде мұсылман елдерінде жаппай қолданылып жүрген ислам дінінің
(шариғат) заңынан өзгеше, көшпелі қазақ өміріне үйлесімді байырғы заң
болды. Сол үшін, ол Қасым ханның атымен байланыстыры- лып: Қасым ханның
қасқа жолы деп аталды. Әйгілі тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулати Тарихи Рашиди
кітабінда: Қазақ хандары мен сұлтандары арсында Қасым хандай құдіретті
ешкім болған емес дейді. Қасым хан өлгеннен кейін сұлтандар мен
феодалдардың өзара бақталасы, қырқысы күшейді. Сыртқы саяси жағдай қолайсыз
болып тұрған кезде, өзара қырқысуының зиянды зардаптары хандықты әлсіретуге
әкеп соқты.
Өзара тартыс кезінде Қасым ханның ұлы және мұрагері Мамаш қаза тапты.
XVI ғ. – II жартысында әлсіреген хандықты біріктірерде Қасым ханның
баласы Хақназар (Ақназар) (1538-1580) өз үлесін қосты.
Ол 42 жыл биледі. Хақназар хан – таққа отырған соң хандық үкіметінің
билігін нығайтуға қажырлы күш жұмсады. Өзінен бұрынғы Таһир хан мен Бұйдаш
хан тұсындағы бытыраңқылықты қайта қалпына келтірді.
Ол билік құрған кезде сыртқы саясатта аса ірі тарихи оқиғалар болды.
Бұл кезде батыста күшейе түскен орыс мемлекеті шығысқа қарай іргесін
кеңейтіп 1552 жылы Қазан хандығын, 1556 жылы Астрахань хандығын Россияға
бағындырды. Осыған байланысты, Еділ мен Жайық арасында ұлан-байтақ өңірді
мекендеген Ноғай Ордасы ыдырай бастады. Ноғай ордасын билеген маңғыт
мырзаның арасында үкімет билігіне таласқан феодалдық қырқыс күшейді, бұл
халық бұқарасын күйзелтті.
Хақназар тұсында Қазақ хандығының күшеюі Ноғай ордасындағы қазақ
тайпаларын қызықтырып өзіне тартты, кейіннен келіп қосылды.
Хақназар хан қаза болғаннан соң, оның орнына Жәдік сұлтанның баласы
Әз Жәнібек немересі Шығай (1580-1582) хан болды.
Ол билік құрған кезінде Хақназарды өлтірген Бұхар ханы Абдолла II
(1557-98) тұсында Ташкент маңын билеген Норазахмет (Барақ) ханның баласы
Баба сұлтаннан өш алумен болды. Сол жорық кезінде қайтыс болды.
Шығай ханның орнына отырған Тәуекел хан (1586-1598) тұсында Ресей
мемлекеті мен қазақ хандығы арасында дипломатиялық қатынас күшейе түсті.
Ресейдің мұндағы мақсаты: Қазақ хандығымен одақтасып, Сібір ханы Көшімге
қарсы күресу, осы одақтасты пайдаланып, Орта Азия хандарымен келіссөз
жүргізу еді. Тәуекел хан Орта Азияның сауда орталықтарына шығу үшін белсене
күресті.
1583 жылы ол бұрынырақ Бұқарамен жасалған шартты бұзып, Сырдария
бойындағы қалаларды алып, Ташкент, Андижано, Акси, Самарқанд сияқты
қалаларды қазақ хандығына қаратты. Бұқара қаласын қоршауға алған кезде
Тәуекел хан жараланып қайтыс болды. Тәуекел алғаш рет 1594 жылы Мәскеуге
достық қарым-қатынас орнату мақсатында Құлмұхаммед бастаған қазақ елшілігін
жіберді.
Одан соң хандыққа Есім хан Шығайұлы (1598-1628) билік етті. Ол 1598
жылы Бұқарамен бітім шарттын жасасты, - шарт бойынша өзбектер бұрын тартып
алған Сыр бойындағы қалалар мен Ташкент қазақ хандығына бектіп берілді. Ол
қазақ хандығын бір орталыққа бағынған мемлекет етіп құруды көздеді. Есім
ханның бұл саясатына қарсы болған сұлтандар Қазақ хандығын бөлшектеуге
тырысты.
Ташкент қаласы қазақ хандығына қараған соң, оны Жәнібек ханның
немересі, Жалым сұлтанның баласы Тұрсын Мұхаммед сұлтан басқарған еді.
Екеуінің арасында билік үшін саяси күрес болды. Есім хан елді
жуасытып бағындыру саясатын жүргізді. Сондықтан ол қанға-қан, кек алу, құн
төлеу, әмеңгерлікті сақтау, зекет, ұшыр жинау, айып салу, діни
патриархалдық екі салтқа арқа тіреу және т.б. уағыздады. Халық Есім хан
заңдарын Есім хан салған ескі жол деп атады.
Ол ел арасында Еңсегей бойлы – Ер Есім деген атпен белгілі болды. XVI
ғасырда қазақ хандығы солтүстікте құрылған Сібір хандығымен (орталығы Түмен
) шектесті. 1563 жылы Шайбани әулеті мен Тайбұғы руы арасындағы ұзақ жылғы
күрестен кейін Сібір хандығы Шайбани әулеті Көшім ханның қолына көшті.
Сібір хандығының халқы түркі тілдес қырық рудан құрылған және угар
тайпаларының ала-құла жиынтығынан тұратын еді. Хандықтың негізгі халқы
Батыс Сібірдің орманды далалық бөлігінде, Есіл, Тобыл және Тура өзендерінің
орта ағысын, Ертіс пен Обь өзендерінің алқаптарында қоныстанған түркі
тілдес Сібір тайпалары деген атпен белгілі.

1.2. XV-XVII ғасырлардағы қазақ даласындағы саяси-әлеуметтік ахуал

Қазақ хандығы – көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы- мен
айналысқан феодалдық мемлекет болды.
Оның көшпелі және жартылай көшпелі далалық өңірінде патриархалдық –
феодалдық қатынас басым болды, ал отырықшы, егінші аймақтарда феодалдық
қатынас қалыптасты. Қазақ хандығында облыстық басқару жүйесі емес, ұлттық
(ру-рулар бойынша) басқару жүйесі қолданылды. Басқару жүйесінде ру-тайпалық
тәртіп сақталып отырды. Туыстығы жақын он шақты түтін бір ауыл, ал жеті
атадан тараған бірнеше ауыл бір ата (аймақ) болды. 13-15 атадан қосылатын
аймақтар бір ру болды. Осы рулардан тайпа құралды. Қазақ қауымы үш жүзге
бөлінді. Ол қазақ хандығына бағынды. Хан – қазақ хандығының азаматтық,
әскери, әкімшілік және сот құқын қолына ұстады.
Жүздерді кіші хандар, ұлыстарды сұлтандар, тайпаларды билер, руларды
ру басылары, аймақтарды (аталар) ақсақалдар, ауылдарды ауыл ағалары
басқарды. Бұл жеті сатылы басқару жүйесі көшпелі екінші қазақ қоғамында тым
ертеден келе жатқан тәртіп болатын.
Мал шаруашылығымен айналысқан қазақтар далалық өңірлерде қой, жылқы,
түйе және сиыр өсірді. Мал – жылдың төрт маусымында табиғи жайылымдарда
бағылды. Талай ғасырлық тәжірибеден туған шаруашылық басқару тәсілі
жайылымдарды маусымға қарай пайдалану тәртібін қалыптастырды.
Бұл: жаздағы жайлау, қыстағы қыстау, көктемдегі көктеу, күздегі
күзеу.
Көшіп-қону өрісі түрліше болды, малы көп, әсіресе түйесі мен жылқы-
сы бай малшылар алысқа көше алды (кіші және орта жүз жерінде жылына 700-
1000 шақырым артық жерге көшіп отырды), 200-300 шақырым жерде әр түрлі
жайылым жерлер кездесіп отыратын Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанда көшіп-қону
әлдеқайда шағын болды. Әрбір рудың өзінің көш жолдары болды. Басқа рулар
қол сұға алмады. Малдың дені қой мен жылқы болды. Қазақтар көбінесе еті
семіз, қылшық жүнді, құйрықты қойлар өсірді. Қой еті негізгі тамақ болды.
Қойдың сүтінен құрт, ірімшік, сүзбе, айран, сары май алды. Қой ең бағалы
шикізат -–жүн, тері, елтірі өнімдерін берді.
Оңтүстік Қазақстан өңірі ертеден бері егіншілік мәдениетінің бесігі
болған орын. Қазақ хандығы тұсында бұл аймақтардың дәстүрлі егін
шаруашылығы үздіксіз өркендеп отырды.
Сырдария Арыс, Шу, Талас өзендерінің алқабында суармалы егін
шаруашылығы жақсы жолға қойылды. Өзен суларын тартып жер суландыратын
каналдар мен арықтар болды. Қазақ егіншілері арпа, бидай, жүгері екті.
Егіншілік саймандары тесе, кетпен, қарапайым соқа, тіс ағаш, тырма, қол
орақ болды.
Үй кәсібі мен қолөнер дамыды. Өрмек тоқу, тері илеу өнері, қойдың
жүнінен шидем, түйенің жүнінен шекпен тоқылды. Ұсақ мал терілерінен тон-
шалбар, жарғақ киім жасалды. Ірі қара терілерін илеп, кебіс-мәсі,
саптамалар тігілді. Торсық, саба істелді. Киіз басу, текемет, сырмақ
жасауға қой жүнін пайдаланды. Мүйізден қасық, түйме, шақша жасады.
Едәуір кең тараған қолөнер ұсталық еді, олар темірден тесе, күрек,
балта, шот, орақ, пышақ, қырғыш, таға т.б. жасады. Өндіріс саймандарынан
басқа соғыс қару-жарақтарын: қанжар, қылыш, семсер, айбалта, найза, жебе,
сүңгілер соқты. Алтын-күміс сияқты асыл металлдардан әшекейлі бұйымдар:
білезік, жүзік, сырға, кемер белбеу, ер-тұрман саймандарын жасайтын
шеберлер – зергер деп аталды.
Орман тоғайлы жерлерді мекен еткен қазақтар ішінде ағашшылық қолөнері
өріс алды.
Қазақтар көктемде 22-наурызды күн мен түннің теңелетін кезеңін
наурыз тойы –деп атап өтуді әдетке айналдырған.
XV-XVI ғасырларда қазақтар арасында ислам діні тарады. Алайда, ислам
діні еңбекші халық арасында терең тамыр жойған жоқ. Оған себеп дүркін-
дүркін жүргізіліп отырған қақтығыстар, соғыстар т.б. Сондықтан халықтың бір
бөлігі ислам дінін көпке дейін қабылдамай, тәңірге табынуға негізделген
нанымды ұстады. Қазақтар өмірінде отты қасиеттеу үлкен рөл атқарды.

ІІ. ХV-XVI ғасырдардағы қазақ хандары (Қасым хан, Хақназар хан, Есім
хан) және олардың басқару жүйесі мен саяси реформалары.

Негізінен, қазақ хандығының құрылуы Қазақстан территориясында XIV- XV
ғ. болып өткен әлеуметтік –экономикалық және этникалық – саяси процестердің
заңды қорытындысы болды. Тарихи әдебиетте В.В.Вельяминов-Зерновтан бастап ,
Шығыс-Дешті Қыпшақтың көшпелі тайпаларының 1 бөлігін Жошы ұрпағы Керей мен
Жәнібектің басшылығымен Шу мен Талас өзендерінің жазығына көшуі Қазақ
хандығы құрылуының басталуы болды деген пікір бар.
Қазақ хандығының құрылуы қазақ халқының тарихындағы төтенше маңызды
оқиға болды. Ол улан – байтақ өңірді мекендеген қазақ тайпаларының басын
қосып шоғырландыруда, қазақтың этникалық территориясын біріктуде, қазақтың
байырғы заманнан басталған өз алдына жеке ел болып қалыптасуын біржолата
аяқтауда аса маңызды және түбегейлі шешуші роль атқарды.
1456 жылы Керей мен Жәнібек ханның Әбілқайыр хан үстемдігіне қарсы
күрескен қазақ тайпаларын бастап Шығыс Дешті – қыпшақтан батыс Жетісу
жеріне қоңыс аударуы қазақ хандығының құрылуына мұрындық болған маңызды
тарихи оқиға болған еді. Бұл оқиғанның мән-жайы мынадай болатын: 1428 жылы
Ақ Орданың ақырғы ханы Барақ ішкі феодалдық қырқыста қаза болған соң, Ақ
Орда мемлекеті ыдырап, ұсақ феодалдық иеліктерге бөлінгенде өкімет үшін
өзара қырқыс үдей түсті. Бұрынғы Ақ Орданың орнына Әбілхайыр құрған
көшпелі өзбектер мемлекеті пайда болды. Осы мемлекеттің территориясы XV
ғ. орта шенінде Сырдариядан Сібір хандығына дейінгі Ұлан байтақ жерді алып
жатты. Алайда бұл мемлекеттің ішіндегі өкімет үшін күрес бір сәтте
толастаған жоқ. Әбілхайыр хан өзінің саяси душпандарын-Жошы әулетінен
шыққан султандарды құдалауын тоқтатпады. Өкімет үшін күрес барысында Дешті
– Қыпшақтан өздерін қолдайтын жеткілікті күш таба алмаған Ұрыс ханның
шөберелері-Керей мен Жәнібек XV ғ. 50 жылдары орта шенінде қарамағандағы
ауылдарымен Шу өзенінің бойына көшіп кетуге мәжбүр болды. Осы оқиғалар
жөнінде Мұхаммед Хайдар Дулати өзінің “Тарихи -Рашиди” атты шығармасында
былай деп жазады: Ол кезде Дешті-қыпшақ Әбілхайыр хан биледі және Жошы
әулетінен шыққан султандарға күн көрсетпеді. Нәтижесінде Керей мен Жәнібек
Моғолстанға көшіп барады. Есенбұға хан оларды құшақ жая қарсы алып,
Манғолстаның батыс жағындағы Шу мен Қозыбас аймақтарың берді. Олар барып
орналасқан соң, Әбілхайыр (1468 ж.) дүние салды да, Өзбек ұлысының щаңырағы
шайқалды. Ірі –ірі шиеленістер басталды. Оның үлкен бөлігі Керей мен
Жәнібекке көшіп кетті. Сүйтіп олардың маңына жиналғандардың саны 200 мыңға
жетті. Оларды өзбектер- қазақтар деп атады. Қазақ султандары 870 жылдары
(1465-1466 жж.) билей бастады . Сөйтіп, 1465-1466 жылдыры Шу мен Талас
өзендерінің алқабында Қазақ мемлекетінің негізін салған дербес қазақ
хандығы құрылды. Осы территорияға деректемелерде тұңғыш рет Қазақстан
деген атау қолдынала бастады..
Тарихи деректемелер алғашқы қазақ хандарының хандықтың территориясын
кеңейтуге, Сырдария өңіріндегі қалармен Шығыс Дешті – қыпшақтың қырдағы
аудандарындағы өз билігін нығайтуға бағытталған белсенді сыртқы саясаты
туралы баяндайды. Әбілқайыр хандығы мен Моғолстанның құлдырауын пайдалана
отырып, Керей мен Жәнібек XV ғасырдың 60 жылдырдың соңында қазақтар
мекендеген бүкіл территорияның біріктіру жолында ойдағыдай күрес бастады.
Қазақ хандығының саяси –экономикалық базасын ңығайту үшін Сырдария
бойындағы қалаларды қарату төтенше маңызды еді. Осы орайда, қазақ
хандығының алдына 3 үлкен тарихи міндет қойылды:
1.Мал жайылымдарын пайдаланудың Дешті – Қыпшақ даласында бұрыннан
қалыптасқан дағдылы тәртібін қалпына келтіру (бұл тәртіп Әбілқайыр
хандығындағы аласапран арқылы бұзылған) көшпелі шаруалардың көкейтесті
мүддесі еді.
2.Шығыс пен Батыс арасындағы сауда керуен жолы үстінен орнаған
Сырдария жағасындағы Сығанақ, Созақ, Отырар, Ясы (Түркестан) т.б. қалалары
қазақ хандығына карату. Бұлар осы өңірдегі саяси- экономикалық және әскери-
стратегиялық берік база болатын.
3.Қазақ тайпаларының басын қосып, қазақтың этникалық территориясын
біріктіру. Бұлардың ішіндегі ең маңызды міндет – Сырдария жағасындағы
қалаларды қарату күресі болды.
Сырдария бойындағы қалалар мен Дешті – Қыпшақ даласы үшін күресте
қазақ хандығының басты бәсекелесі және ата жауы Әбілқайыр хан еді. 1468
жылы қыста ол қазақ хандығын қиратпақ болып, Жетісуға жорыққа атанды, бірақ
сапары сәтсіз болып, жорық жолында қаза тапты. Әбілқайырдың қаза болуы
қазақ хандығының ңығайуына және территорияның көлемінің кеңеуіне үлкен
себеп болды. Ол өлгеннен соң, оның елігінде қиян-кескі феодалдық қырылыс
басталып, хандық ыдырай бастады. Өзбек ұлысының шаңырағы шайқалды, ірі
шиеліністер басталды. Оның қарамағындағы үлкен бөлігі Керей мен Жәнібек
ханға көшіп кетті. Мұндай тиімді жағдайды дер кезінде пайдаланған қазақ
хандары Керей мен Жәнібек бұдан 12 жыл бұрын өздері ауып кеткен ата қоңысы
Шығыс Дешті-Қыпшаққа қайта оралды. Қазақ хандары Әбілхайыр ханың
мұрагерлеріне қарсы күресті. Олардың саяси қарсыластары- Ахмед хан мен
Махмұд Батыс Сібірдің билеушісі Ибақ хан мен сондай-ақ Ноғай одағын билеген
мырзалармен одақтасып, бірге күрес жүргізді.
Әбілхайыр ханың орнына отырған мұрагер баласы Шайх Хайдар бұл күресте
мүлде жеңіліп, өлтірілді, ал Әбілхайырдың немерелері Мұхаммед Шайбани мен
Махмұд султан Астраханға барып паналады. Әбілқайыр ханның мұрагерлермен
күресте толық жеңіске жеткен қазақ хандығы Әбілхайыр хан 40 жыл билеген
Шығыс Дешті –Қыпшақ даласын және ондағы көшпелі тайпаларды бірте-бірте
өзіне қосып алды. XV ғасырдың 70 жылдарында қазақтар Сырдария бойымен оған
жалғас Қаратау өңірінің бірсыпыра территориясын басып алды. Сөйтіп, қазақ
хандығының территориясын әлқайда кеңейіп, нығайды. Оған тұс-түсынан қазақ
тайпалары келіп қосылып жатты.
Алайда, Сырдария жағасындағы қалалар үшін Әбілхайырдың немересі
Мұхаммед Шайбани мен күрес отыз жылдан астам уақытқа созылды. Ол осы
соғыстарда бірде Әмір-Темір әулетіне, бірде ноғай мырзаларына, ақырында
Моғолстан хандарына сүйенді.
XV ғасырдың ақырында Отырар Яса (Түркестан) Орхон, Бозкент қалалары
мен Түркістан аймағының бір бөлігі Мұхаммед Шайбаниге қарады да, Сығанақ,
Сауран, Созақ қалалары мен Туркістан аймағының солтүстік бөлігі Қазақ
хандығының иелігіне қалды. Ташкент пен Сайрам қалаларын Моғолстан ханы
султан Махмұд биледі.
Қазақ хандары Дешті –Қыпшақты басып алуға умтылғандардың бірінен соң
бірін жеңіп, өз иеліктерін едәуір ұлғайтты. Қазақ хандығының нығайюы
Шайбани ханды Шығыс Дешті –Қыпшақ тайпаларының біраз бөлігінен
Мауараннахрға ығысуға мәжбүр етті. Ол 1500 жылы ондағы Әмір Темір әулетін
талқандап, Мауараннахрды жаулап алды да, Шайбани әулетінің негізін қалады.
Мұхаммед Шайбани ханға ілесіп Мауараннахрға енген көшпелі тайпалар бірте –
бірте жергілікті отырықшы халыққа сіңіп, олардың тілі мен мәдениетін
қабылдап, өздерінің бұрынғы Дешті –Қыпшақтағы өзгешіліктерінен бірте-бірте
айырылды. Бұл көшпелі тайпалар Дешті–Қыпшақтан ала келген өзбек деген
атау бірте-бірте Мауараннахрдың байырғы тұрғындарына жалпыласты. Бірақ олар
өзбек деген аты болмаса, жергілікті халықтың тұрмыс- тіршілігіне ықпал
жасай алмаған.
XV ғасыр мен XVІ ғасырдың арасында (1500 жыл) Мұхаммед Шайбани ханның
Дешті –Қыпшақтан ығысып жаулап алуы Орта Азия тарихындағы, әсіресе қазақ
пен өзбек үшін елеулі оқиға болды. Бұл ең алдымен қазақ хандығының жерін
кеңітіп, беделін арттырып, ерікті елдігін нығайтты. Бұрынғы дәуірлерде
бытыранқы болып келген қазақ тайпаларының басын бір жерге қосуға, қазақтың
этникалық территориясын біріктіруге, сонау қола ғасырдан басталған
қазақтардың халық болып қалыптасу барысын біржолата аяқтатуға мүмкіндік
берді. Бұрын Ақ Орда мен Әбілқайыр хандығында қолданылған өзбек- қазақ
деген жалпы атау бір-бірімен ажырады. Қазақ термині бірте-бірте Шығыс
Дешті –Қыпшақ пен Жетісада қалыптасқан халықтың тұрақты атына айналды.
Өзбек термині Мұхаммед Шайбаниге еріп кеткен тайпалардың этникалық атауы
ретінде Орта Азияда ғана қолданылатын болды.
Қасым хан тұсындағы қазақ хандығы. Қасым ханның “Қасқа жолы ”
заңдары. Шыңғыс-хан ұрпақтары үстемдік еткен Алтын Орда, Ақ Орда, Шағатай
хандықтарының ыдырауына байланысты Шығыс Дешті –Қыпшақ даласы мен Орта Азия
өңірінде жарыққа шыққан ұтқымалы ұсақ хандықтардың және осы хандықтардың
тәж-тағына таласқан хандар мен султандар басқарған түрліше феодалдық
топтардың тынымысыз қырқыстарынан, соғыстарынан қалжыраған халық бұқарасы
бұл тартыстарды тиятын, аласапыранды аяқтататын біртұтас мемлекетті арман
етті. Бұл өз алдына бейбіт өмір өткізуді аңсаған қазақ халқының көкейтесті
мүдесі еді.
Қазақ хандығының құрылуы мен нығаюы ішкі феодалдық қырқыстар мен
аласапыранқылықты аяқтатты, үнемі ер өліп, өріс бұзылып отыратын тайпалық
талас-тартыстарға тыйым салды. Ел ішінде бейбіт береке орнады. Мұның өзі
көшпелі шаруалардың бұрыннан қалыптасқан дағдылы дәстүрге бай мал
жайылыстарынан мерзім бойынша тиімді пайдалануын, кезінде өріс-қоныс,
жайлау-қыстауларына көшіп-қонуын, бейбіт өмір өткізіп, өндіріспен
шұғылдануын қамтамасыз етті. Сөйтіп, әлеуметтік өндіргіш күштерді өсірді.
Қазақ хандығының ішкі және сыртқы саяси жағдайы, әсіресе Жәнібектің
баласы Қасым ханның (1511-1523 жж.) тұсында нығайды. Оның сыртқы
саясатындағы негізгі бағыт бұрынғысынша Сырдария бойындағы қалаларды өзіне
қаратып алу жолындағы күрес болды. Осы арқылы өзіне қарасты қазақ жерін
кеңейте түсті. Тарихи-Рашиди, Шайбани, т.б. деректемелердегі
мәліметтерге қарағанда, Қазақтардың этникалық территориясының негізгі
аудандары қазақ хандығына Қасым хан тұсында біріктірілген . XVІ ғасырдың
екінші он жылдығында Қасым хан ұлан-байтақ қазақ территориясын өз қол
астына қаратты. Бұл кезде хандықтың шекарасы Оңтүстікте Сырдария алабын
қамтып, Түркістан аймағындағы қалаларды басып алды. Шығыс оңтүстікте оған
Жетісу жерінің дені (Шу, Қаратал, Іле өзендерінің алабы) қарады. Солтүстік
және Шығыс солтүстікте Ұлытау өңірі мен Балқаш көлінен асып, Қарқаралы тау
тарамдарына дейін жетті, Батыс солтүстікте Жайық өзенінің алабын қамтыды.
Қасым ханның батыстағы территориялық иеліктері де ұлға түсті. Ноғай Ордасы
бұл кезде ауыр дағдарысты басынан өткізіп жатқан еді. Ру басшылары,
мырзалар, билер билік үшін өзара қарқысумен болды. Әбден қалжыраған Ноғай
Ордасы рулары мен тайпаларының бір бөлігі қазақ хандары мен султандарының
билігіне бағынып, елінен қазақ хандағына көшіп кетті. Осы кезде Қасым
ханның қол астына қараған халықтың саны 1 миллион адамға жеткен.
Қазақ хандығының нығаюы және оның күшеюі мемлекеттің беделін
арттырып, сыртқы саясат пен дипломатиялық қарым- қатынас саласында белгілі
табыстарға қол жеткізді. Қасым ханның тұсында Орта Азия, Еділ бойы, Сібір
хандығымен және орыс мемлекетімен сауда-саттық және елшілік қарым-қатынас
орнатты. Қазақ хандары әр дәуірде елдің ішкі-сыртқы жағдайында туылған
өзгерістерге үйлесіп, икемді сыртқы саясат қолданылып отырды.
Қазақ хандығымен дипломатиялық байланыс орнатқан алғашқы
мемлекеттердің бірі ұлы Князь III Василий (1505-1533 жж.) билік жүргізген
кездегі Москва мемлекеті болды. Қасым хан тұсында қазақтар өз алдына дербес
халық ретінде Европаға мәлім болды.
Қасым ханның ішкі саясаты: Қасым хан сыртқы саясат пен бірге ішкі
саясатты да дұрыс жолға коя білді. Ол феодал ақсүйектердің қарсылығын
әлсіретіп, мемлекеттің саяси, экономикалық, әскери қуатын арттырды. Қасым
хан мемлекеттің саяси құрылымын нығайту жолында біраз шараларды жүзеге
асырды.
Оның тұсында мемлекеттің ең жоғарғы заң шығарушы органы Маслихат-
султандар мен ру басшыларының съезі болды. Маслихат жылына бір рет
шақырылып, мемлекеттің ең маңызды - соғыс жариялау, бітім жасау, жайылым
жерлерді бөлісу, көшіп-қону жолдарын айқындау сияқты мәселерді қарады.
Маслихаттың Шыңғыс хан әулетінен хан сайлау құқысы болды. Маслихат жұмысына
тек ерлер ғана қатыса алды. Мемлекеттегі бүкіл билік хан қолында болды,
сонымен бірге заң қабылдау, жарлық беріп отыруға құқысы болды.
Ханның жанында неғұрлым беделді билер мен қауым ассоциация
өкілдерінен тұратын Кеңесші ұйым- Билер Кеңесі болды. Ханның іс-қағаздарын
жүргізіп отыратын, хатшылары мен кеңсесі болды. Бір ескеретін жәй,
мемлекеттің орталық аппаратының тұрақты бір жерде жұмыс істейтін орны
болған жоқ, сондықтан ханмен бірге көшіп-қонып жүрді.
Құқық (право). Қасым хан өзі билік жүргізген жылдары қазақ
қоғамындағы құқық-нормаларды реттеу мақсатымен алғашқы қазақ заңы- Қасқа
жолды жарыққа шығарды. Бұл заң қазақ арасында бұрыннан қалыптасқан әдеп-
ғұрып ережелері негізінде жасалды. Бұл заң сол кезде мұсылман елдерінде
жаппай қолданылып жүрген ислам дінінің (шариғат) заңынан өзгеше, көшпелі
қазақ өміріне үйлесімді байырғы заң болды. Билердің кеңесінде көппен
ақылдасып, Жарғы ережелеріне (ақсақалдар ережесі, ата-баба жолы, жөн-
жосықтар) мәнді өзгерістер енгізеді. Халық бұқарасы Қасым ханның ежелден
қалыптасқан билер заңы- жарғыны жаңадан көтергенін ұнатып, оны Қасым
ханның қасқа жолы деп атап кеткен.
Бұрынғы заң-қағидаларға енгізген ережелері мынау:
1.Мүлік заңы (мал –мүлік, жер-су, қоныс дауларын шешу ережелері).
2.Қылмыс заңы (кісі өлімі, ел шабу, мал ұрлау, ұрлық т.б.
қолданылатын жазалар).
3.Әскери заң (қосын құру, аламан міндеті, қара қазан, тұлпар ат,
ердің құны т.б.).
4.Елшілік жоралары (шешендік, әдептілік, халықаралық қатынастардағы
сыпайлық, сөйлеу мәнері).
5.Жұртшылық заңы (шүлен тарту, ас-той, мерекелер мен жиындардағы
ережелер, жылу, асар т.б.) Сөйтіп, Қасым хан ел басқару ісін бір жүйеге
келтірген алғашқы заң жинағын дүниеге әкелді.
Қасым ханның қазақ хандығын күшейту, қазақ тайпаларын және
қазақтардың этникалық территориясын біріктіру жолындағы жеңістері елдің
ішкі және сыртқы беделін арттырып, атақ – даңқын асыра түсті. Әйгілі (орта
ғасырлық) тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулати (Тарихи – Рашиди) атты
кітабында: Қазақ хандары мен сұлтандары арасында Қасым хандай құдіретті
ешкім болған емес. Бұрындықты тіпті ешкім де елең қылған жоқ - дейді.
Сонымен, Қасым хан тұсында қазақ хандығы саяси экономикалық жағынан
күшейіп нығайды . Оның тұсында қазақтар өз алдына дербес халық ретінде
Батыс Европаға, Руське мәлім болды. Русьпен дипломатиялық байланыс жасалды,
ол байланыс осы күндері жалғасып отыр.
Қазақ хандығының қайта дәуірлеуі . Хақназар хан (1538-1580 жж). Қасым
хан тұсында қазақ хандығының нығайғанына қарамастан , ол әлі орталықтанған
мемлекет бола қоймады, мұның өзі Қасым хан өлгеннен кейін бірден байқалды.
Қазақ хандығын нығайтуға және күшейтуге қажырлы қайрат жұмсаған Қасым
хан қайтыс болғаннан соң, оның мұрагерлері арасында өкімет билігіне
таласқан ішкі енжарлық пен феодалдық қырқыстар туды. Сыртқы саяси жағдай
қолайсыз болып тұрған кезде өзара қырқысудың зиянды зардаптары хандықтың
жай – күйіне қатты батты. Қазақ билеушілеріне қарсы монғол және өзбек
хандарының одағы қалыптасты.
Өзара қырқысу кезінде Қасым ханның мұрагері Мамаш көп ұзамай қаза
тапты. Бұдан соң Қасымның немере інісі Тахир хан болды (1523-1533 жж.).
Тахир хан әскери – саяси істеріне олақ, дипломатиялық дарыны жоқ, қол
астындағыларға қатал,қытымыр адам болды.Ол ішкі енжарлық пен феодалдық
қырқыстарды тия алмады, бұған қарамастан төңіректегі елдердің бәрімен
жауласты. Қазақ хандығымен үнемі дүшпандасып жатқан Шайбани әулетімен ғана
емес, қазақ хандығының сенімді одақтасы болып келкен Ноғай ордасындағы
маңғыт мырзаларымен де, Моғолстан хандарымен де жауласты.
Ішкі саясатта халыққа рақымсыз қаталдық істеу, сыртқы саясатта дос
пен қасты айырмай төңіректің төрт бұрышымен түгел жау болу оны жеңіліске
ұшыратты.
Тахир хан қазақ хандығының барлық жеріне түгел билік жүргізе алмады.
Оның тұсында феодалдық қанаудың күшеюінен, оның үстіне Тахирдің қол
астындағыларына қаталдығына наразы болған халықтар үнемі одан айырылып
көшіп кетіп отырды. Мұхаммед Хайдар Дулатидің айтуынша: алғашқы Тахир хан
қол астына Қарахан 1 миллион адамнан кейін 400 мыңдай адам қалған,
бастапқыдағы он лек әскерден кейін 2 лек әскер қалған екен .
1533 жылы Тахир хан қайтыс болғаннан соң, қазақ хандығына Бұйдаш
(1533-1534 жж.) хан болды. Ішкі енжарлық қырқыстар мен феодалдық соғыстар
Бұйдаш хан тұсында да туып отырды. Сөйтіп, қазақ хандығы әбден әлсіреп,
бірнеше иеліктерге бөлініп кетеді. Мәселен, Қазақстанның батыс аудандарында
Ахмед хан, Жетісуда Тоғам хан болғаны белгілі. Міне, бұл Қасым хан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.