Конституциялық құқығындағы шешілмеген проблемалары

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ
4

1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОНСТИТУЦИЯСЫНЫҢ ДАМУЫ 6
1.1 Қазақстан Республикасы Конституциясының мәні мен мазмұны
6
1.2 Қазақстан Республикасының даму сатылары
9
1.3 Конституцияның құқық шығармашылық рөлі мен қағидалары 12

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯСЫ МЕМЛЕКЕТТІҢ НЕГІЗГІ ЗАҢЫ

15
2.1 Конституциялық құқығындағы шешілмеген проблемалары
15
2.2 Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарының арақатына15
2.3 Конституциялық заңдылықтың қалыптасуы
16

3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ТӘУЕЛСІЗДІГІ 27

ҚОРЫТЫНДЫ
29

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
31

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының Конституциясы —
демократиялық, өркениетті даму жолына түскен мемлекет пен қоғамның негізгі,
басты нормативтік актісі. Конституция коғамдық, өмірдің барлық салаларын өз
нәрімен сусындататын зор ауқымды саяси-құқықтық күшті бойына жинақтаған.
Конституция мемлекеттік және қоғамдық құрылысты, оның болашакка бағытталған
ұйымдастырылуы мен қызметі принциптерін белгілейді. Онда адамдар мен
азаматтардың, мемлекеттің қайнар көзі және әлеуметтік негізі ретінде бүкіл
халықтың конституциялық мәртебесі бекітіледі. Конституция тек
конституциялық құқықтың ғана емес, сондай-ақ ұлттық құқықтың барлық
салаларының да кайнар көзі болып табылады. Сондықтан оған басқа нормативтік
құқықтық актілерде кездеспейтін, сипаттар тән. Конституцияны Қазақстан
халқы кабылдады[1]. Сондықтан Конституцияда халықтың оның мәнін сипаттайтын
еркі білдірілген. Социализм кезінде де Конституция халықтың еркін білдіреді
деп есептелді. Осыған орай халық еңбекшілерден — жұмысшы табынан, шаруалар
мен еңбек интеллигенциясынан тұратындығы атап көрсетілді. Халықты бұлайша
сипаттау кез келген әлеуметтік құбылысқа, марксшіл-лениншіл ілімге тән
таптық көзқараска негізделді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы 1993 жылы халықтың таптық
сипаттамасынан түңғыш рет бас тартты. Онда енді жүмысшы табы туралы, шаруа
және еңбек интеллиген-циясы туралы сез болған жоқ. Жалпы "еңбекші" термині
1993 жылғы Конституцияда да, 1995 жылғы Конституцияда да қол-данылмайды.
Дегенмен, Конституцияның екеуінде де халық туралы айтылады. Қазақстан
Республикасы Конституциясын-да халық тұрғындардың бүкіләлеуметтік қабатын
жинақтаған түтас әлеуметтік-саяси құбылыс ретінде үғынылады. Осыған орай,
"халық" ұғымы Қазақстан Конституциясына сәйкес, біріншіден, ол байлық
жағдайына қарай әлеуметтік қабаттарға, таптарға белінбеушілікті білдіреді,
сөз жоқ, бұл маңызды конституциялық, фактор болып табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасы Конституциясының
дамуын зерттеу болып табылады.
Курстық жұмысты жазу барысында келесі міндеттер алға қойылады:
- Қазақстан Республикасы Конституциясының даму мәселелерін толығымен
зерттеу;
- Қазақстан Республикасы Конституциясын мемлекеттің негізгі заңы
ретінде қарастыру;
- Қазақсатн Республикасы Конституциясы бойынша мемлекеттің
егемендігін, тәуелсіздігі мен конституциялық заңдылығын мазмұндау
болып табылады.

Жұмыстың зерттеу деңгейі Біздің өмір сүріп жатқан қоғамымызда
мемлекеттің негізгі заңына қатысты мәселелер теориялық тұрғыдан сараланды.
Сонымен қатар, тәжірибелік негіздемелері бойынша да толық талқыланды.
Жұмысты жазу барысында осы мәселені зерттеуші отандық және шетелдік
ғалымдардың еңбектері мен зерттеулері қолданылды. Олардың бірқатарын атап
өтетін болсақ Амандықова С.К., Жоламанов Қ.Д., Сапарғалиев Ғ., Баянов Е.,
Ибраева А.С. және т.б. сияқты белгілі ғалымдар.
Тақырыптың теориялық және әдістемелік негізі ретінде Қазақстан
Республикасының нормативтік құқықтық актілері, отандық және шетелдік
авторлардың ғылыми еңбектері мен зерттеу жұмыстары пайдаланылды.
Зерттеу объектісіне Қазақстан Республикасының Конституциясы, яғни
мемлекеттің негізгі заңы жатады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы, яғни мемлекеттің негізгі
заңының дамуын зерттеп-зерделеуді жаңаша заңдық-теориялық тұрғыдан
қарастыруымыз тақырыптың ғылыми жаңалығы болып табылады.
Бұл жұмыстың зерттелудің практикалық негіздері: курстық зерттеу
нәтижелері Қазақстан Республикасының Конституциясының даму ерекшеліктерін
зерттеуде ғылыми мақсатта және оқытушылық мақсатта қолданылуы мүмкін.
Құрылымы бойынша осы жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және
де қолданылған әдебиеттерден тұрады.

1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОНСТИТУЦИЯСЫНЫҢ ДАМУЫ

1.1 Қазақстан Республикасы Конституциясының мәні мен мазмұны

Конституцияда мемлекет әлеуметтік, яғни, бүкіл халықтын. өкілі
ретінде танылады. Бұл мемлекеттің тұрғындардың кдндай да болсын бір тобына
екінші бір тобын кемсіту арқылы басым-дықбермейтіндігін білдіреді.
Мемлекеттиісінше, олардыңәлеу-меттік жағдайларына қарай тұрғындардың барлық
қабаттарына қамқорлық көрсетуі тиіс. Қазақстан Республикасының Консти-
туциясы бүкіл халықты әлеуметтік топтарға бөлмей, олардың құкықтарын
шектемей конституциялық-құқықтық қатынастар субъектісі ретінде таниды.
Екіншіден, халық ұғымына көпұлтты қоғам жағдайында қазақ ұлты, басқа да
барлық ұлттық топтар жатады. Бұл, мемлекеттегі бүкіл халықтың әлеуметтік
базалық негізін құрайтын қазақ ұлтына ерекше: құқықтық, саяси, әлеуметтік,
экономикалық және мәдени жеңілдіктер беріл-мейтіндігін білдіреді[2].
Қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде тану жеңілдіктер қата-рына
жатпайды, тек мемлекеттің барлық жерде және қайда да болсын ұлттық нысаны
бойынша ұлттық болып табылатын си-патына жатады. Орыс тілін ресми қолданыс
тілі ретінде тану да бұл салада жеңілдік берілмейтіндігін көрсетеді.
Сейтіп,халықты Қазақстан Республикасының Конституциясын жасаушы деп
тану оның мәндік сипатын білдіреді. Сондықтан Қазақстан Республикасының
1995 жылғы Конститу-циясы: "Біз, Қазақстан халқы... осы Конституцияны
қабылдаймыз" деген сөздермен басталады. Қазақ халқы Конституцияны
референдумның қорытындысымен қабылдады. Қазақстан Рес-публикасының
Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар республикалық референдум аркылы
енгізілуі мүмкін. Басқаша айткднда, халық Конституцияны кабылдап қана
қойған жоқ, ол Конституцияға езгерістер мен толықтырулар да енгізе алады.
Әрине, Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу жобасын Президент
Парламенттің қарауына бере алады. Алай-да, Мұндай жағдайда да халық сырт
қалмайды. Парламент ха-лықтың жоғары екілетті органы, сондықтан ол
Конституцияға енгізілетін өзгерістер мен толықтыруларды халықтың атынан
қабылдайды.
2. Қазақстан халқы Конституцияны кабылдайтын бірден-бір субъект деп
танудан оның құрылтайшылық сипаты туындайды. Қазақстан халқы елдегі
мемлекеттік биліктің бірден-бір қай-нар көзі және егемендікті қолдаушы
болып табылады. Сондық-тан ол құрылтайшылық биліктің иесі. Нақ Конституция
арқы-лы Қазақстан халқы мемлекетті қүрды, оның басқару және күрылым
нысандарын, әлеуметтік-экономикалық құрылыс негіздерін, адам мен азаматтың
мәртебесін белгілейді. Тек ха-лық, ал халық атынан тек Парламент кдна
мемлекеттің күры-лым негіздеріне өзгерту енгізе алады. Сонымен бірге Консти-
туцияда мемлекеттіліктің мейлінше мәнді кезеңдері тұрақты-лық, біртұтастық
принциптері нығайтылған. Ол — мемлекеттік құрылымның біртұтас нысаны,
басқарудың Президенттік ны-саны және аумақтық тұтастық.
Қазақстан Республикасы Конституциясының құрылтайшы-лық сипаты оны
кабылдау мен оған өзгерістер енгізудің ерек-ше тәртібін, ұлттық құқықтық
жүйені калыптастыру мен дамы-тудағы мейлінше ерекше орнын, Парламент,
Президент, Үкімет үшін, лауазымды адамдар, сот органдары үшін, азаматтар
үшін оның құқықтық қағидаларының еш шүбәсіздігін қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының құрылтай-шылық сипаты оның барлық
нормативтік кағидаларының еш шүбәсіз танылатындығынан, басқа ешбір
нормативтік құқықтық акт Конституция нормаларын ескірген, емір шындығына
сай келмейтін деп және баскалай тани алмайды[3]. Мұндай ерекше сипаттек
Конституцияға ғана тән. Бұл жағдайға назар аударып отырған себебіміз,
конституциялық кдғидаларға атүсті айтыл-ған сындар кейде жақсылық
нышанындай есептеледі, Консти-туцияның кайсыбір нормаларына, киімді
ауыстырған сияқты, өзгерістер енгізу туралы үсыныстар айтылады. Мұндай
акция-лар ескінің, кеңестік кезеңнің сарқыны, ол кезде КСРО Жо-ғарғы Кеңесі
мен одақтас республикалардың Жоғарғы Кеңестерінің әр сессиясында дерлік
Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар жеңіл енгізіле беретін. Қазақ КСР-
ның 1978 жылғы Конституциясымен де осылай болды, айналып келген-де ол
ешкімге кажеті жоқ жалаң нұсқаулық құжатқа айналды.
Әрине, бұдан Конституцияның жекелеген нормалары уақыт сынына ұшырауы,
өскелең қоғамдық қатынас талаптарына сай келмеуі мүмкін емес деген ой
тумаса керек. Қоғамдық қатынас ылғи да қозғалыста, өзгерісте болады,
сондықтан конституция-лық нормаларды өзгерту кажеттігі де туындайды. Мұндай
про-цесс өтпелі үлгідегі қоғам үшін тән құбылыс. Нақ осындай қоғамда
түбірлі өзгерістер мейлінше тез және жиі жүреді. Бұл процестің
Конституцияның жағдайына әсер етпеуі мүмкін емес. Осыны ескере отырып,
өткеннен де сабақ алу керек. Конститу-цияның тұрақтылығын, оның беделінің
жоғарылығын қамта-масыз ету үшін мұндай кджеттілік туған жағдайда
Конституцияға өзгерістер мен толықтыруларды Конституцияға тіркеуге
болатындай етіп, жеке ерекше нормативтік акт ретінде ресімдеу керек. Мұндай
көзқарастың біркатар сәтті жақтары бар[4]. Біріншіден, Қазақстан
Республикасы Конституциясының құрылтайшылық сипаты сақталады. Шын мәнінде,
Қазақстан Республикасының Конституциясы, бірнеше ондаған, жүздеген
жылдардан бері өмір сүретін мемлекеттің қатардағы кезекті Конституциясы
емес. Ол жаңа құрылым және басқару нысан-дарымен, қоғамның экономикалық
құрылысының жаңа негіздерімен және басқаларымен мүлдем жаңа үлгідегі
мемлекетті қүрды. Екіншіден, аталған құрылтайшылық сипа-тынаорай Қазақстан
Республикасының 1995 жылғы Конститу-циясы құқықтық мәдениеттің тарихи жадын
бейнелейді. Ешқа-шан енді мұндай Конституция болмайды. Ол Қазақстан
мемлекетінің нақ қазіргі кезеңдегі қалыптасуы мен дамуының тарихи
әзгерістері аясында туды. Сондықтан ол өзіне айрықша мүқият қарауды,
нақосындай түрінде, қабылданған күйінде сақ-талуын талап етеді. Үшіншіден,
ерекше құрылтайшылық сипа-ты мен тарихи мәні қасиетті акт ретінде
азаматтардың Консти-туцияға деген қүрмет сезімін қалыптастыру, бірінің
соңынан бірі келетін үрпақтардың алдында оның беделін тұрақты кете-ру үшін
де маңызды. Бұл орайда, әлдеқашан ескірген қағидала-рының аз еместігіне
карамастан, оның басты актілердің негізі болып отырған АҚШ Конституциясын
еске алған жен. Көпте-ген қағидаларының тек тарихи-танымдық қана мәні бар
болса да, дінге сенушілер үшін бірнеше мың жылдар бойғы діни жаз-балар
қасиетті сенім сияқты есептеледі.
3. Бір жағынан, мемлекеттің, екінші жағынан, коғамның негізгі заңы
ретінде колданылуы Конституцияның маңызды ерекшелігі болып табылады. Бұл
халықтың мемлекеттік биліктің қайнар көзі және коғамның әлеуметтік базасы
ретіндегі мәртебесімен байланысты. Конституция мемлекетті оның бар-лық
атрибуттарымен құрады. Ол оның егемендігін барлық элементтерімен:
аумағымен, жоғарғы билігімен, азаматтығымен, дербес заңдарымен және
баскаларымен орнықтырады. Консти-туция мемлекеттің, мемлекеттік органдардың
қоғаммен, коғам-дық институттармен езара қатынасының негізін қалайды. Кон-
ституция қоғамдық,: экономикалық, ұйымдық, әлеуметтік, діни, жекелік
құрылыстың негіздерін анықтайды. Сондықтан мем-лекет қана емес, оның
институттары да Конституцияның құқықтық қағидаларын, идеяларын жинақтайды.
Осыған байланысты коғам, оны қүрушылар ез қызметін Конституцияға негіздеуі
тиіс. Жекелеген заңдардың кайсыбір жекелеген коғам-дық институттарға: саяси
партияларға, діни, мәдени бірлес-тіктерге және басқаларына қатынасы болуы
мүмкін[5]. Мақсаты мен әрекеті конституциялық құрылысты күштеп өзгертуді,
республиканын, тұтастығын бүзуды көздейтін қоғамдық бірлестіктер күруға
және олардың қызметіне тыйым салатын Конституцияның нормативтік ережелері
тура және тікелей қол-данылады. Сондықтан құкық қорғаушы органдар осы
іспеттес құбылыстарға қарсы шара қолданғанда тікелей Конституция-ны
басшылыққа алады.
Конституция қоғамдық қатынастардың базалық, түпкі негіздерін реттей
отырып, қоғам емірінің барлық салаларын қамтымайды. Осыған байланысты
методологиялық мәні бар маңызды бір мәселеге токтала кеткен жөн.
Кеңестік және одан кейінгі кезеңдегі заң өдебиеттерінде құқықтық
қатынастар құқықпен реттелетін қоғамдық қатынас-тар ретінде сипатталады.
Құқықтанушылар осы теориялық қағиданың дүрыстығына күдік келтірген жоқ.
Шамасы, бұлай болатыны социализм кезінде ешқандай жекелік болмады, ол
танылмады. Барлығы да мемлекеттікі, қоғамдікі еді. Егертерең-дей ой
жіберсек, онда социализм кезінде де мемлекеттік қана емес, сондай-ақ
коғамдық қатынастың да болғанын байкаймыз. Дегенмен, құқық қоғамдық,
қатынастарды реттейді деп саналып келді. Демек, құқықтың кейбір
салаларында, айталық, мемлекеттік және әкімшілік құқықта қатынастардың
мемле-кеттік сипаты танылса да мемлекеттік қатынасты қоғамдық қатынас жұтып
қойған болып шығады.
1) тараптардың бірі ретінде мемлекет қатысатын қатынас; менің
пікірімше, мұның қатарында мемлекеттік-құқықтық қаты-настарды атауға
болады. Бұлар, билікпен және саяси құкықты бағындыру мен жүзеге асыруға
кдтысты кдтынастар болып та-былады деп ойлаймыз;
2) таза қоғамдық, мемлекеттік институттар катыспайтын қатыныстар[6].
Бұлар құқықпен реттелетін таза қоғамдық қаты-настар. Алайда, Конституция
құқықтық негізді белгілей-тіндіктен ол бұл қатынастарға тура араласады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының әрбір адамның құқықтық
субъектілігін танитын 13-бабының 1-тармағы, міне осының мы-салы болып
табылады. Әр адамның жеке-жеке, азаматтардың кез келген бірлесуі құқықтық
жағынан тікелей Конституция арқылы қорғалатындығы осының дәлелі. Құқық
корғау орган-дары, азаматтардың құқығы мен бостандығын қорғай отырып,
Конституцияға сүйеніп қана қоймайды, оны басшылыққа ала-ды. Сонымен бірге
азаматтардан, олардың бірлестіктерінен, барлық қоғамдық институттардан
Конституцияға құрметпен қарау талап етіледі. Конституцияның нормасын бұзу —
көпұлтты Қазақстан халқының заңды еркіне қол сұғу болып табылады.[7]

1.2 Қазақстан Республикасының даму сатылары

Бұрынғы КСРО ғалымдары Конституцияның қолданылу мәселесі туралы
жазбады десе де болады. Конституцияның қолданылуы конституциялық құқықтағы
өте маңызды проблема болса да, ол мәселе жөнінде жекелеген ой түйіндері
ғана кездеседі. Оны айқындау шын мәнінде Конституцияның мем-лекет, қоғам,
саяси партиялар, басқа да қоғамдық бірлестіктер, таптар, ұлттар, жекелеген
адамдар емірінде алатын орнын түсінуге мүмкіндік береді. Сондықтан
өркениетті, демократия-лық қоғамда Конституцияға, оның колданылуына,
тиімділігіне айрықша мән беріледі. Осыған орай Конституция, оның маз-мүны
туралы оны қабылдағанға дейін-ақ мұқият ойластырыла-ды. Тиісінше,
Конституцияның мәселесі екі кезеңнен: 1) оның жобасын әзірлеу және 2)
қолдану кезеңінен түрады.
Бірінші кезеңде Конституцияның қағидалары және нормала-рымен бірге
оның қабылданғаннан кейінгі қолданылу механизмі де терең, мүқият
ойластырылады. Бірінші кезекте түжырымдама әзірленеді және Конституция
нормаларының мазмұны айқындалады. Сонымен бірге мәселе тек қайсыбір
түжырымда-мамен шектелмейді, әсте, Конституцияның өзі кептеген бөлік-терден
тұратын актілерді білдіреді. Әр бөлік белгілі бір тұжы-рымдама үшін объект
болып табылады. Сондықтан Конститу-цияныңжобасы Конституцияның
тұжырымдамаларын жасауға жол ашады. Мемлекеттік құрылыс түжырымдамасы, адам
құқы тұжырымдамасы, меншік құқы тұжырымдамасы және басқа-лары осындай
түжырымдамалар болып табылады. Өз кезегінде мемлекеттік құрылыс
тұжырымдамасы шартты түрде дербес теориялықбәліктерден: билікті бөлу
теориясынан, мемлекеттік
құрылым және басқару нысандары теориясынан, мемлекеттік қызмет
теориясынан, мемлекеттің механизмі теориясынан тұра-ды. Адам құқы
түжырымдамасы адамның, азаматтың құқы және басқаларынан түрады.
Егер Конституцияның тұжырымдамалары практикалық ма-териалдарды қолдана
отырып, мұқият әзірленбесе, онда ол Конституцияға елеулі зиян келтіреді.
Егер әп дегеннен тұжырымдамалық қағидалар айқын болмаса, онда ол
конституциялық қағидалардың қалыптасуына теріс ықпал етеді. Мұның мысалы
ретінде Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Кон-ституциясындағы жерге
меншік құқы туралы қағиданы атауға болады. Бұл Конституцияның жерге
мемлекеттік меншік құқын орнықтырғаны белгілі. Алайда, коғамның жерге жеке
меншікті енгізбеуге болмайтын нарықтық кдтынастарға кеше бастағаны
бәрімізге белгілі болатын[8]. Демек, 1993 жылғы Конституцияның негізіне
алынған меншік кұкы түжырымдамасы іс жүзінде зиянды болды.Дегенмен, былай
да болуы, тұжырымдама айқын, ал оны толық келемінде жорамалдауға
конституциялық нормалар, қағидалар жарамсыз болып шығуы мүмкін. Билікті
бөлу тұжырымдамасы, шамамен осылай болып шықты. Билік бөлуді тепе-тендік
механизмін жан-жақты әзірлеген жағдайда ғана енгізуге болатындығы түсінікті
еді. Қазақстан Республикасы Консти-туциясы жобасы нүсқаларының бірінде
биліктің әр түрлі тармақтарының арасындағы тепе-тендік механизмінің шартты
түрдегі толық жүйесі үсынылды. Алайда, он екінші шақырыл-ған Қазақстан
Республикасының Жоғарғы Кеңесі Мұндай механизмді қабылдауға теориялық
жағынан да, практикалық жағынан да әзір болмады, сөйтіп, бұл билікті бөлу
тұжырымда-масынан алшақтап кетуге әкеліп ұрындырды. Соның нәти-жесінде
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясындағы билікті бөлу туралы
қағида еміршең болмай шық-ты және көп ұзамай республиканың екі Жоғарғы
Кеңесі тара-тылғаннан кейін толыққанды тепе-тендік тетікті құру қажеттігі
туралы мәселе катаң қойылды, ол міндет Қазақстан Республи-касының 1995
жылғы Конституциясында белгілі бір деңгейде орындалды.
Конституцияның тұжырымдамаларын маман заңгерлердің, экономистердің
және басқалардың шағын тобы әзірлемеуі тиіс. Олардың мүдделерін анықтап,
Конституцияда оны ескеру үшін оны әзірлеуге әр түрлі партиялардың, қоғамдық
қозғалыстардың, таптардың, ұлттардың, әлеуметтік топтардың және басқа-
ларының өкілдерін тарту керек. Өйткені қоғамдық қатынастардың аталған
субъектілерінің мүдделері объективті факторлар-мен елеулі түрде
белгіленген. Мен бүкіл коғамның үдемелі да-муының жалпы процесінен
туындайтын және оларды ескермеу бүкіл қоғам өміріне кері әсер ететін
факторлар туралы айтып отырмын. Айталық, Қазақстанда мемлекеттілік сипаты
түжырымдамасын әзірлеген кезде, Қазақстанда мемлекет қазақ үлты-ның ғана
емес, бүкіл халықтың мүддесін білдіреді және мемлекеттік биліктің қайнар
көзі халық болып табылады деп атап көрсетілгенмен басты назар бірүлттылыққа
аударылды[9]. Іс жүзінде, Қазақстан Республикасының 1993 жылғы
Конституциясындағы "өзін-өзі танушы қазақ үлтының мемлекеттілігі туралы"
қағиданы қоғамдықсана бірауыздан қабылдамады және Қазақстан мемлекетінің
құрылуы бүкіл халықтың өзін-өзі тануының жемісі екендігі туралы пікір
қалыптасты. Бұл қағида Қазақстан Республикасының 1995 жылғы
Конституциясында орнықтырылды. Менің пікірімше, бұл ымыраға келудің
нәтижесі емес, халықтың нақты жағдайының орнығуы. Бұл мән-жай Қазақстан
Республикасының 1995 жылғы Конституциясын баршаның халықтық мемлекеттің
негізгі заңы ретінде тануына ықпал етуі тиіс.Конституцияның
тұжырымдамаларында акылға қонымды мәміле элементтері де көрініс таба алады.
Егер мәміле объективті түрде белгіленсе және жалпы мүддеге қызмет етсе, сез
жоқ, танылып, Конституцияда орнықтырылуы тиіс. Конституцияда мәміледен
туындаған нормалардың болуы қоғамдағы елеулі қайшылықтардың дәлелі болып
табылады. Мәмілелік нормалар бұл қайшылықтарды бейбіт жолмен, қоғамдық
келісім негізінде шешуге қызмет етеді. Орыс тіліне көзқарас осының мысалы
болып табылады. Қазақстан Республикасының 1989 жылғы Тіл туралы Заңында,
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясында орыс тілі ұлтаралық,
қатынас тілі ретінде танылды. Алайда, Мұндай қағида орыс тілді түрғындар-ды
қанағаттандырмады, орыс тілінің мәртебесін көтеру туралы мәселе күн
тәртібінен түспей қойды. Бұл Қазақстан Республи-касының Конституциясындағы
аталған қағиданың түрғындар-дың белгілі бір бөлігінің мүддесін бейнелей
алмайтындығын, сондықтан Конституцияны түрғындардың осы бөлігінің тұтас-тай
қолдамайтындығын көрсетті. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы
Конституциясында мемлекеттік органдарда және жергілікті өзін-өзі баскару
органдарында ресми түрде орыс тілінің казақтілімен бірдей колданылатындығы
жазылды. Орыс тіліне қатысты қол жеткен мәміле мәселенің толық шешілгенін,
қайшылықтың жойылғанын білдірмейді. Қазақ тілі іс жүзінде мемлекеттік тілге
айналғанша мұндай қайшылық созыла береді. Тиісінше, аталған мәмілелік
қағиданы жүзеге асыру мемлекеттік органдардың басты назарында болуы,
аталған саладағы қайшы-лық үлтаралық қайшылықкд айналып кетпеуі тиіс.
Мемлекеттілік және тұтастай алғанда қоғам мүддесі принциптеріне қайшы
келетін идеялар да тұжырымдамалық сипатта ерекшеленуі мүмкін. Мұндай
тұжырымдамалық идеялар конституциялық нормаларда орнықтырылмауы тиіс. Мұның
мысалы ретінде кезінде ұлтаралық келісімге, Қазақстан мемлекетінің түпкі
негізіне нұқсан келтіретінін саналы түрде сезінген немесе сезінбегендердің
табандылықпен ұсынған қос азаматтық туралы кдғидасын атауға болады[10].
Екінші кезең — Конституцияның қолданылуы.
Конституция тікелей қолданылады. Конституциялық кұқық саласындағы
белгілі маман Ю. А. Тихомиров: "Конституцияның тікелей қолданылуы
оныңтікелей азаматтар, ұйыійдар жүзе-ге асыратын құқық шығармашылық
ықпалын, кемшіліктен сақ-танушылықты, қоғамдағы өмір салты мен көңіл-күйге
игі әсер ету, институттық қайта кұрылуларды білдіреді" деп жазды.
Алайда, Конституцияның мұндай тікелей қолданылуын Ю. А. Тихомиров
карастырмайды. Дегенмен, Конституцияның қандай қырымен қолданылатынын ол
дүрыс атаған деп ойлай-мыз. Тағы бір қағидамен келісуге болады: барлық осы
қырла-рында, олар құқықтық кдтынастарды тудыратындықтан, Конституция
нормалары тура және тікелей колданылады.[11]

1.3 Конституцияның құқық шығармашылық рөлі мен қағидалары

1) Қандай заңдар қабылдау керек екендігін Конституция тура көрсетеді. Бұл
заңдар не дәл аталады, не жалпы сипатта көрсетіледі. Айталық, Қазақстан
Республикасы Конституция-сының 64-бабында Үкіметтің құзыреті, ұйымдық
тәртібі мен қызметі конституциялық заңмен бекітілетіні; Конституциялық
Кеңестің ұйымдастырылуы мен қызметі Конституциялық, заңмен реттелетіні (71-
баптың 6-тармағы) көрсетілген. Тағы бір мысал — Конституцияның Парламенттің
заң шығарушылық қызмет саласын атауы: меншік режимі, салық салу туралы, сот
құрылымы мен сот ісін жүргізу және басқалары (61-бап) тура-лы заңдар
шығарады.
2) Қазақстан Республикасының Конституциясы іс жүзінде құқыққа анықтама
береді: ол осы арқылы бүкіл мемлекеттік органдарды нормативтік-құқықтық
актілердің: а)заңдардың, ә)заңға сәйкес актілердің, б)Қазақстан
Республикасының ха-лықаралық шарттарының белгілі бір түрлерін құқықтық шы-
ғармашылыққа бағыттайды. Анықтаманың қай-қайсысы да шартты сипатта болады,
сондықтан қүбылыстың мәнін толық бейнелемейді. Конституциядағы анықтама
мүмкіндігі туралы дауласуға болады. Бұл жағдайда дау басқа жәйт бойынша
тууы мүмкін, айталық, құқық пен заңды ұқсастыру мүмкін бе? Құқық ғылымында
құқық пен заңды үқсастыруға болмайтындығы бар-шаға белгілі.
3) Конституция олардың нысандарын көрсете отырып, бірқатар жоғары
мемлекеттік органдардың норма шығармашы-лық өкілеттігін белгілейді.
Парламент — заңдар, Президент — белгілі бір жағдайларда заңдық күші бар
нормативтік жарлықтар, Үкімет — нормативтік қаулылар, Конституциялық Кеңес
және Жоғарғы Сот — нормативтік қаулылар қабылдайды.
Конституция нормаларының тура қолданылуы барлық мемлекеттік органдарға,
оның ішінде соттардың да қызметіне кдтысты. Конституция нормаларыныңтікелей
қолданылуы нені білдіреді? Ол мемлекеттік органдардың белгілі бір
жағдайларға байланысты Конституция нормаларын тура және тікелей қол-дана
алатындығын (қолдануы қажеттігін) білдіреді. Олар қан-дай жағдайларда
тікелей қолданылады? Егер: 1) мемлекеттік органдардың қарауына жататын
қатынасты реттейтін арнаулы нормативтік акт болмаса; 2) арнаулы нормативтік
акт болған-мен, ол Конституцияға қайшы келсе; 3)адамның және азамат-тың
құқығын, бостандығы мен жауапкершілігін анықтайтын нормативтік құқықтық акт
қабылдаған жағдайда Конституция қағидасы оны қолданудың мүмкіндігін
(қажеттігін) көрсете алмаса; 4) Конституцияның қағидасы мән-мазмұны бойынша
қосымша регламенттікті қажет етпесе Мұндай жағдайларда Конституция
нормалары тура және тікелей қолданылады.Егер Конституция нормаларына кайшы
келсе, егер азамат-тардың құқын, бостандығын, жауапкершілігін белгілейтін
нормативтік актілер жарияланбаған болса ондай нормативтік құқықтық
актілерді колдануға мемлекеттік органдардың күкы жоқ. Егер сот қолданылатын
нормативтік актінің Конституция кағидаларына қайшылығын байқаса немесе
ондайлардың Конституцияға сәйкестігіне күдіктенсе, онда ол іс жүргізуді
тоқтатуға және мұндай актінің конституциялығын анықтау туралы ұсыныспен
Конституциялық Кеңеске жүгінуге міндетті. Конс-титуцияның 78-бабына және
Президенттің "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы"
Конституциялық заң күші бар Жарлығының 17 және 20-баптарына сәйкес істі
қараудың бірінші сатысында сот осындай сұрау салуы, ал кассациялық және
кддағалау сатысында істі қараудың кез келген сатысында сұрау салынуы
мүмкін.Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты Конституцияны қолдану жөнінде
соттарға (қылмыстық алқаларға) бірқатар нұсқаулар берді. Кылмыстық іс
жүргізу кодексінде тұтқындалған адамның прокурордың камауға алуға және
күзетте ұстауға берген рүқсатына байланысты сотқа шағымдануына құқы туралы
қағида қаралмаған, Конституцияда тұтқындалған адамға мұндай кұқык берілген
(16-баптың 2-тармағы).Сондықтан соттарға тікелей Конституцияны басшылыққа
алу ұсынылады. Қамауға алуға және күзетте ұстауға рүқсат берген проку-
рордың әрекетіне байланысты түскен шағымды соттар мейлінше қысқа мерзімде
(он күннің ішінде) карауы тиіс[12].
3. Конституциялық нормаларды тікелей азаматтар мен ұйым-дардың өздері
жүзеге асыра алады. Конституцияның көптеген нормалары азаматтарға, олардың
бірлестіктеріне өзін-өзі басқа-руға және өзін-өзі реттеуге мүмкіндік
береді. Мұндай жағдайда заң аясында әр түрлі, айталық, жеке кәсіпкерлік
қызмет сала-сында құқықтық қатынастарды қолданған азаматтардың іс-әрекетіне
мемлекет араласпайды. Әрине, азаматтарға кең көлем-де берілген құқық пен
бостандық мұндай конституциялық нор-маларды баршаның, түрақты және ұдайы
қолданатындығын білдірмейді. Әлеуметтік зерттеу Конституцияға, оның норма-
ларына адамдардың әртүрлі: нигилистік, конформистік, енжар-атқарушылық,
белсенді, күштеп-атқарушылық көзқараста карайтындығын көрсетті. Бір маңызды
мәселеге: азаматтардың хабардарлығы мен құқықтық тәрбиесіне ерекше назар
аудар-ған жөн. Ежелгі принцип бойынша заңды білмеу жауап-кершіліктен
босатпайды, бұқаралық ақпарат қүралдарының да-муы жағдайында бұл принцип
басқашалау қолданылады, дәлірек айтқанда, баршаның құқықтық білімі мен
білігіне мемлекет қамқоршы болуы тиіс. Бұл орайда, Қазақстан Республикасы
Президентінің 1995 жылғы 21 маусымдағы республикада құқық-тық білім беру
жөніндегі шаралар туралы қаулысының маңы-зы зор. Тек, мектеп жасына дейінгі
мекемелерге ұсынылған құқықтық білім беру бағдарламасының өзі көп нәрсені
аңғар-тады. Бұл — ғалым-заңгерлер және практиктер үшін әрекет бағ-
дарламасы.
4. Конституция құқықты, бостандықты және заңды мүдделерді қорғауға1
кең жол ашады[13]. Біріншіден, азаматтардың өздері Конституцияның
нормаларына сүйеніп, өз құқықтары мен бос-тандықтарын қорғауға тиіс.
Конституция негізінде туындайтын сот билігінің барлық істер мен дауларды
қамтитындығы Кон-ституцияда тура айтылған. Конституциялық нормалардың тек
жеке түлғаларға ғана емес, сондай-ақ заңды түлғаларға да қаты-сты тікелей
қолданылатыны осыдан керінеді (76-бап). Одан әрі, адамдардын,
конституциялық құқы мен бостандығына нүксан келтіретін заңдарды және басқа
нормативтік құқықтық актілерді қолдануға соттардың құкы жоқ. Егер сот
қолдануға жататын заңның немесе басқалай құқықтық актінің адамдар мен
азамат-тардың Конституциямен бекітілген құқығы мен бостандығына нүқсан
келтіретінін байқаса, ол іс жүргізуді токтатуға және осы актінің
конституцияға сәйкес еместігін тану жөніндегі ұсыныс-пен Конституциялық,
Кеңеске жүгінуге міндетті.
Осыған орай бір мәселе туындайды: егер кұзыреті Конституцияда немесе
конституциялық заңда көзделген органдар ез өкілеттігін орындамаса, олар
үшін мүның салдары қандай бо-луы мүмкін? Одан да өкініштісі, егер
әрекетсіздік негізделмеген теориялық қағидалар тұжырымдаса, оларға кім,
қалай ықпал ете алады? Былайша, Парламент және Президент, айталық, оларды
орнынан түсіру арқылы Үкіметке ыкпал ете алады. Алайда, бұл жеткіліксіз деп
ойлаймыз. [14]

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯСЫ МЕМЛЕКЕТТІҢ НЕГІЗГІ ЗАҢЫ

2.1 Конституциялық құқығындағы шешілмеген проблемалары

Конституция қоғамдағы өмір салты мен көңіл күйге белсенді ыкпал ете
алады. Бұл орайда, мемлекет органдары қызметінің Конституцияда белгіленген
принциптері: коғамдық келісім және саяси тұрақтылық, Қазақстандық
патриотизм, қоғам емірінің мейлінше маңызды мәселелерін демократиялық
әдістермен шешу маңызды рел атқара алады. Бұл принциптердің тек.мемлекеттік
органдарға ғана емес, сондай-ақ барлық аза-маттарға да қатысты екендігін
естен шығармау керек. Шынын-да, тек мемлекеттік органдардың күш салуымен
қоғамдық келісімге келуге бола ма? Әрине, болмайды[15]. Түрғындардың бар-
лықтоптарының күш қосуымен де саяси түрақтылықты камта-масыз етуге болады
және өзінің жеке басының үлесі арқылы көп мәселені шешуге болатындығын әр
азамат жете сезінуі тиіс. Бір адамның немесе әлеуметтік топтың теріс қылығы
бүкіл қоғамға нұқсан келтіруі мүмкін. Осыны ескере отырып, Қазак,-станның
Конституциясы мемлекеттін, қауіпсіздігіне нұқсан келтіретін, әлеуметтік,
үлттық, топтық-тектік және рулық ала-уыздықты өршітетін коғамдық
бірлестіктер құрыа, қызмет жүргізуіне тыйым салады. Осындай конституциялық,
қағидалар-дыңтікелей қолданылуының пәрменділігі мол. Бұл ретте проб-лема да
бар. Мысалы, топтық-тектік және рулық алауыздық дегеніміз не? Ғалым-
заңгерлердің бұл мәселеге терең ой жібергендері жөн.
6. Қазақстан Республикасының Конституциясы институттық қайта күруларды
көздейді. Бұл нормалар жүзеге асырыла бастады. Біріншіден, прокуратура,
екіншіден, құқық қорғау органдары қайта құрылды, үшіншіден, Конституциялық
Кеңес құрылды, төртіншіден, қос палаталы Парламент қалыптасып үлгерді және
ең бастысы — Қазақстан Республикасында президенттік басқару жүйесі құрылды.
Аталған қайта құрылулар — конституииялық нормалардың бір жолғы әрекеті
емес, олар тұрақты жүргізілетін және жетілдірілетін болады.[16]

2.2 Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарының арақатынасы

Қазақстан Республикасының Конституциясында "қолданыстағы құқық"
ұғымына жалпы түсінік берілген және ол осы тектес актілерде ете сирек
кездеседі. Онын, айқын сипатталмауына байланысты "қолданыстағы құқық"
ұғымына конституциялық түсініктеме беруге тура келеді. Қазақстан
Республикасының Конституциялық Кеңесі төмендегіше түсіндіреді: "Қазақстан
Республикасы Конституциясының 4-бабының 1-тармағының мән-мазмұны бойынша
"қолданыстағы құқық" деп Конституцияның нақты кезеңге күші жойылмаған, ал
халықаралық міндеттемелері бұзылмаған нормалары және осы бапта аталған
басқа да нормативтік құқықтық актілері, сондай-ақ Республиканың халықаралық
міндеттемелері түсінілуі тиіс. Бұрын қабылданған актілерге өзгерістер мен
толықтырулар енгізілген, сондай-ақ жаңа актілер кабылданған жағдайда осы
актілердің нормалары қолданыстағы құқықтың құрамына қосылады, ал күші
жойылды деп танылғандары — одан алып тасталады. Жаңадан қабылданған
нормалар Конституцияның 77-бабының 3-тарма-ғының 5) тармақшасында
орнықтырылған заңның кері күші туралы қағиданы сақтай отырып күшіне
енеді".Конституциялық Кеңестің берген түсіндірмесі Қазақстан Республикасы
Конституциясындағы "қолданыстағы құқық" ұғымын мәніне сай бейнелей алмайды.
Қазақстан Республикасының Конституциясында: "Қолданыстағы құқық Қазақстан
Республикасында оның (Конституциясының — Ғ.С.) заңдарына сәйкес келетін
Конституция нормалары болып табылады" деп жазылған. Осы конституциялық ұғым
мәнінің тереңдігі мынада, "қолданыстағы құқық" ұғымын тек Конституция
нормалары ғана емес, заңдар және басқа да нормативтік актілер сәйкес келуі
тиіс бүкіл Конституция білдіреді. Кейінгі баяндауларда көрінетіндей,
Қазақстан Республикасының Конституциясы тек құқық нормаларынан ғана емес,
сондай-ақ тиісті субъектілер үстем қағидалар ретінде басшылыққа алуы тиіс
құқықтық идея-лардан, принциптерден де түрады.
Конституциялық кеңістік. Мұндай ұғым арнаулы әдебиеттерде қолданылмайды.
Алайда, оны пайдаланудың айтарлықтай іс жүзіндегі және заңдық негізі бар.
Конституция — мемлекеттің негізгі заңы, сондықтан оның барлық аумағында
қолда-нылады. Қүрлықтағы, судағы, әуе кеңістігіндегі, жер қойна-уындағы
аумақтықшекарасы Қазақстан Республикасы Консти-туциясының қолдану кеңістігі
болып табылады. Қазақстан Рес-публикасы Конституциясының"Республиканыңбүкіл
аумағында ол тікелей қолданылатындығы" (4-баптың 2-тармағы) туралы қағида,
демек, құрлықтағы, атмосферадағы, сулардағы және жер астындағы осы аумақтың
конституциялық кеңістік екендігін білдіреді. Осы кеңістікте Қазақстан
Республикасының Конституциясы өктемдік етеді.[17]

2.3 Конституциялық заңдылықтың қалыптасуы

Бүкіл конституциялық кеңістікке Конституция пәрменін жүргізу онда
конституциялық заңдылықтың орнықкандығын білдіреді. Конституциялық заңдылық
Қазақстан Республикасы Конституциясында бекітілген нормаларды, идеяларды,
принциптерді мемлекеттің, оның органдарының, ұйымдарының, лауазымды
адамдардың, қоғамдық бірлестіктердің, азаматтардың, заңды түлғалардың,
шетелдіктердің орындауынан көрінеді. Қазақстан Республикасының
Конституциясында Парламент: "Республика Конституциялық Кеңесінің
Республикадағы конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы жыл сайынғы
жолдауын тындайды" (53-баптың 11-тармағы) делінген. Қазақстан
Республикасының Конституциясында конституциялық заңдылықпен бірге
"заңдылық" термині қолданылады. Қазақстан Республикасы Конституция-сының 83-
бабында, прокуратураның "заңдылықтың кез келген бүзылуын анықтау мен жою
жәнінде шаралар колданатындығы" айтылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы конституциялық заңдылықты
қамтамасыз етудің қажетті деңгейінде ұйымдық-құқықтық кепілдігін
белгілейді. Конституциялық Кеңес заңдардың, халықаралық шарттардың
Конституцияға сөйкес-тігін қарайды. Адамдар мен азаматтардың Конституциямен
бекітілген құқы мен бостандығына нұқсан келтіретін заңдарды, өзге де
нормативтік құқықтық актілерді қолдануға соттардың құқы жоқ. Прокуратура
Конституцияға қайшы келетін заңдарға және басқа құқықтық актілерге шағым
түсіруі тиіс[18]. Бұл арада анықтап алатын бір жәйт бар: Конституцияға
кайшы келетін заңдарға шағымды прокуратура қандай органға түсіруге құқылы.
Шамасы, Мұндай қағидаға Конституциялық Кеңес түсінік беруі тиіс.
Конституциялық тәртіп.Конституциялық заңдылық негізінде
конституциялық тәртіп, режим белгіленеді. Оған мемлекеттік органдарды,
коғамдық бірлестіктерді ұйымдастыру мен олардың қызмет тәртібі жатады.
Сейтіп, қоғамдық, және мемлекеттік институттардың бірігіп кетуіне,
мемлекеттік орган-дарда саяси партиялардың ұйымдарын құруға жол берілмейді
(5-баптың 1-тармағы). Конституциялық режим қоғамдық бірлес-тіктер ісіне,
мемлекеттің және қоғамдық бірлестіктердің мемлекет ісіне заңсыз араласуына,
қоғамдық бірлестіктерге мемлекеттік органдардың қызметін жүктеуге қоғамдық
бірлестіктерді мемлекеттік қаржыландыруға жол бермеуден көрінеді (5-баптың
2-тармағы).
Конституциялық бастама. Қазақстан Республикасының Конституциясы оны
өзгерту мен толықтыру тәртібін қарастырады. Конституциялық бастама —
Конституцияны өзгертетін және толықтыратын құқықтық идеялардың сипатталуын
білдіруші субъектілердің белсенді әрекеті. Оны халыққа не Парламентке үндеу
жолдау арқылы жүзеге асыра алатын Қазақстан Республикасының Президенті ғана
бірден-бір конституциялық бастама субъектісі болып табылады[19].
Конституциялық мәртебе. Қазақстан Республикасының Конституциясы
халықтың, Президенттің, депутаттардың, өкілетті органдардың, азаматтардың,
судьялардың, шетел азаматтарының және азаматтығы жоқ адамдардың мәртебесін
белгілейді. Халықтың конституциялық мәртебесі, ол мем-лекеттік биліктің
бірден-бір қайнар көзі болып табылатынды-ғынан және оны тура, сондай-ақ
жанама түрде жүзеге асыра-тындығынан көрінеді. Қазақстан Республикасы
Президентінің конституциялық мәртебесі оның мемлекеттік билік жүйесіндегі
орнын анықтаудан ғана емес, сонымен бірге Конституцияда бекітілген
өкілеттігінен де көрінеді. Азаматтардың конститу-циялық мәртебесі басты
құқықтарынан, бостандықтары мен міндеттерінен көрінеді. Конституция
депутаттардың, соттардың мәртебесін белгілейді.
Конституцияльщ органдар. Мемлекет күрделі тетіктен (ме-ханизмнен)
тұрады. Тек осы тетікті негізгі құраушылар ғана Конституцияда көрсетіліп,
бекітіледі. Сөйтіп конституциялық органдарды ажыратудың басты негізі
мемлекеттік билікті тар-мақтарға бәлу принципі болып табылады.
Конституциялық органдар конституциялық қүзыретті иеленеді.
Конституциялық іс жүргізу — Қазақстан Республикасы-ның
Конституциясында "конституциялық іс жүргізу" ұғымы езінің міндеттерін —
импичментін жүзеге асыруға Президент қабілетсіз болған жағдайда оның
қызметінен мезгілінен бұрын босатылуына байланысты қолданылады (47-бап).
Сонымен бірге конституциялық іс жүргізу басқа да бірқатар конституциялық
мәселелерді, мысалы, Конституцияға езгерістер мен толықтырулар енгізу үшін,
Президенттің заңға қол қоюы үшін консти-туциялық және жәй заңдарды кабылдау
үшін және басқалары үшін қарастырылған.
Конституциялық өкілеттік. Республика Конституциясы жоғары және
жергілікті мемлекеттік органдарға белгілі бір өкілеттіктерді беледі. Осы
өкілеттіктер Конституцияда бекітілетіндіктен, Конституцияның кезінде
осылайша аталмаса да, олар конституциялық өкілеттіктер болып табылады.
Бұған "Қазақ-стан Республикасының Парламенті және оның депутаттарының
мәртебесі туралы" Республика Президентінің Конституциялық заң күші бар
Жарлығы куә, оның 14-бабында Парламенттің Конституцияда көрсетілген
өкілеттігі конституциялық заң деп аталады.
Конституция Президенттің, Парламенттің, Парламенттің Мәжілісінің,
Сенатының, Үкіметтің, Конституциялық Кеңестің, Жоғарғы Соттың,
Прокуратураның, мемлекеттік басқарудың жергілікті органдарының
конституциялық өкілеттігін белгілейді[20].
Конституциялық шектеу. Қазақстан Республикасы Конституциясында
қарастырылған шектеу: 1) азаматтарға; 2) ше-тел азаматтарына; 3) республика
азаматтары бірлестіктеріне; 4) шетел азаматтарының бірлестіктеріне; 5)
мемлекеттік органдарға; 6) мемлекеттік лауазымды адамдарға қатысты.
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.