Приматтар отряды – Primates

Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына тіркелген сүтқоректілердің түрлері

Мазмұны

Кіріспе . . . 3

1 Негізгі бөлім

1. 1 Сүтқоректілер немесе Аңдар класы- Mammalia, seu Theria . . . 5

1. 2 Алғашқы Аңдар кластармағы - Prototheria . . . 10

1. 2. 1 Triconodontia отряды . . . 10

1. 2. 2 Аңдар кластармағы - Theria . . . 11

1. 3 Қазақстанда таралған сүтқоректілердің Қызыл кітабына тіркелген түрлері . . . 11

1. 3. 1Төменгі сатыдағы аңдар инфракласы немесе Қалталылар - Metatheria . . . 12

1. 3. 2 Қалталылар отряды - Marsupiala . . . 12

1. 3. 3 Насекомқоректілер отряды (Insectivora) . . . 13

1. 3. 4 Қолқанаттылар отряды - Chiroptera . . . 16

1. 3. 5 Приматтар отряды - Primates . . . 18

1. 3. 6 Кеміргіштер отряды- Rodentia . . . 21

1. 3. 7 Киттәрізділер отряды - Cetacea . . . 29

1. 3. 8 Жыртқыштар отряды - Carnivora . . . 31

1. 3. 9 Жұп немесе ашатұяқтылар отряды - Artiodactyla Tillodontia, Dinocerata, Condylarthra . . . 39

1. 3. 10 Тақтұяқтылар отряды - Perissodactyla . . . 49

Қорытынды . . . 52

Пайдаланған әдебиеттер . . . 53

Кіріспе

Адамдар мыңдаған жылдар бойы жануарлар дүниесін пайдаланып келді және де өзінің жан-жақты тіршілігінде жануардың пайдалы қорын қолданып ғана қойған жоқ, сонымен бірге табиғатты өзгерту арқылы көптеген түрлердің өмір сүру жағдайларына әсер етті. Табиғатқа антропогенді ықпал етудің әсерінен жер бетінде жануарлардың кейбір түрлерінің жойылу процесі басталды.

Ғылыми- техникалық прогресс адамдардың қолына табиғат әлеміне әсер ететін күшті құралдар берді. Бұл құралдар қаншалықты пайдалы болса, соншалықты зиянды. Адамдар көбінесе түсінбей, кейде салақтықтан табиғатты қалпына келтіру үшін ұзақ уақыт қажет болатынын ойламастан, оған қалай болса солай қарайды. Сыңсыған орманның орнындағы жанған түбірлер, су шайып өткен тау беткейлеріндегі жыртылған жерлер, ағаш отырғызу кезінде ластанған өзендер. Осының бәрі сирек кездесетін көптеген бағалы аңдардың құруына әкеп соғады.

Қазақстанның Республикасының Қызыл кітабы «Жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес жасалған және республика аумағында сирек кездесетін, саны азайып келе жатқан әрі құрып кету қатері төніп отырған жануарлар түрлерінің жай - күйі туралы мәліметтерді, оларды зертеу, қорғау өсімін молайту және ұтымды пайдалану жайлы жазылған, бекітіліген. Соның өзінде қаншама аңдарымыз адамдардың қлынан жапа шегіп отыр.

Сүтқоректілердің таралуы, мекендейтін жерлері мен тіршілігі, ерекшелігі туралы алғашқы деректер 11-12 ғасырлардағы саяхатшылардың күнделіктерінде кездеседі. 15-16 ғасырларда сүтқоректілер туралы алғашқы ғылыми мәліметтер жинақталды. Қазақстан аңдары туралы алғашқы мәліметтерді 18 ғасырда Петербург Ғылым академиясының экспедициясының құрамында Қазақстан фаунасын зерттеуге келген орыс ғалымдары П. С. Паллас, И. Лепехин, И. Гмелиннің еңбектерінен кездестіруге болады. Кең-байтақ республика жеріндегі сүтқоректілер, бұлардың тіршілігі, таралуы, ғылымға беймәлім түрлерінің сипаттамасы жайлы алғашқы мағлұматтар 19 ғасырдағы орыс ғалымдары Эверсман, Г. С. Карелин, М. Н. Богданов, Н. А. Северцов, Н. А. Зарудный, Н. Ф. Кащенко, А. Никольскийдің еңбектерінде баяндалған. 20 ғасырдың 20-жылдарында Мәскеу, Ленинград университеттері ұйымдастырған экспедициялар республиканың бірқатар жерлерінде болып, мұндағы сүтқоректілердің түрлерін анықтады, санын есепке алып, таралуы мен шаруашылық мәнін сипаттады. Осы жылдары Қазақстан фаунасы және сүтқоректілер жүйеленімі туралы деректер қорытылды. Қазақстанда Териология саласындағы жүйелі зерттеулер 1932 ж. КСРО Ғылым академиясының Қазақстандық базасы құрамында Зоология бөлімі ашылған соң басталды. Териология саласындағы зерттеулер қорытындыланып, 9 томдық «Қазақстан сүтқоректілері» басылымы жарық көрді (1969-85) . Қазір Қазақстанда 180-нен астам сүтқоректілердің түрі белгілі. Табиғатта пайда болған әрбір түр өзінші бірегей және ешқашан қайталанбайды, сондықтан да оның жойылуы орны қайта толмайтын нәрсе. Және де бұл жоғалту қауымдастықтың бүтінділігі мен табиғаттағы жалпы тепе- теңдіктің бұзылуына әкеп соғады. Сондықтан да қазіргі кезде табиғатты қорғау мәселесі дүниежүзілік мәселеге айналып отыр. Бұл мәселе бүкіл әлемде маңызды мемлекеттік мәселе ретінде қаралады [1] .

Жұмыс өзектілігі: Жануарлардың географиялық қабықтағы рөлі алуан түрлі. Олардың тіршілік әрекеті бүкіл биосфера мен оның жеке экологиялық жүйелерінің тіршілік етуі үшін ғана емес, сонымен қатар территориялық және аквальдық комплекстердің қалыптасуы мен дамуы үшін де маңызды. Жануарлар ландшафтардың ажырамастай бір бөлігі болып табылады. Сондықтан жануарлар әлемін қорғау кез - келген ұрпақтың міндеті деп санаймын.
Жұмыс мақсаты : Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына тіркелген сүтқоректілердің түрлері туралы ақпарат беру.

Жұмыс міндеті: Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына тіркелген сүтқоректілердің түрлерін және оларға әсер ететін факторларды анықтау.

Негізгі бөлім

1. Сүтқоректілер немесе Аңдар класы- Mammalia, seu Theria

Сүтқоректілер - омыртқалы жануарлардың жоғарғы класы. Сүтқоректілерді зерттейтін зоология ғылымының саласын «маммалогия» (лат. «маммалис» - емшек, гр. «логос» - ғылым), кейде «териология» (грекше «терион» - аң, «логос» - ғылым) деп те атайды. Жоғары дәрежеде ұйымдасуы бұл жануарлардың жер шарына кең таралуына және әртүрлі ортада мекендеуіне мүмкіндік береді. Бұлардың арасында құрлықта, топырақ арасында, ағашта тіршілік ететін, ұшатын және сулы ортаны меңгерген формалары кездеседі, қазіргі кезде олардың 5 мыңнан астам түрі бар деп есептеледі. Әдетте сүтқоректілердің тұлғасы ұзарған, ол төрт аяққа сүйенеді, мойыны, басы және құйрығы анық байқалады. Тіршілік етуі ортасына байланысты пішініде өзгеріп тұрады. Сүтқоректілердің дене мөлшері мен салмағы 3, 5 см және 1, 5 г-н (ергежейлі жертесер) 33м және 150 тн-ға (көк кит) дейін өзгереді. Дене температурасы тұрақты және жоғары- орташа 39◦-тай. Бұл топтағы жануарлар баласын сүтпен қоректендіретіндіктен, класс сүқоректілер деп аталады. Сүтқоректілер класындағы жыртқыш жануарлар кейде аңдар деп те аталады [1] .

Сүтқоректілер қатарынан құрлық пен теңіздің ең үлкен жануарлары - мұхитта киттер және құрлықта пілдер болып табылады.

Морфологиялық жағынан сүтқоректілердің мынадай ерекшеліктері бар. Тері жамылғысында түк және көптеген тері бездері (сүт, тер, май, иіс ) дамиды, олардың атқаратын қызметі әртүрлі. Синапсиді бассүйек омыртқа жотасымен екі шүйде ілмешегі арқылы байланысады. Шаршы және буын сүйектері ортаңғы құлақтағы есту сүйектері - төс және балғашық сүйектерге айналған.

Астыңғы жақ бір тіс сүйегінен тұрады және ми сауытымен ілмешек арқылы байланысқан. Тістері пішіні мен атқаратын қызметттеріне қарай - күрек, шошақ, және азу тістеріне (гетеродонтты) жіктелген олар альвеолаларда орналасады (текодонтты ) және көптеген сүтқоректілерде екі тісеу болады - тістері сүт және тұрақты тістер (дифидонтты) деп бөлінеді. Омыртқасы платцельді. Мойын бөліміндегі омыртқалардың саны тұрақты (жетеу), басқа бөлімдерде олардың санының ауытқуы шамалы. Жамбасы жабық, симфизді шат сүйектері түзейді. Бауырмен жорғалаушылардан және қосмекенділерден ерекшілігі алдыңғы аяғында кәрі жілік - білезік, ал артқыларында - асық жілік - табан буыны болады. жүрегі төрткамералы, тек сол арта доңасы сақталады. Эритроциттері ядросыз, ол оттегінің сиымдылығын арттырады. Газ алмасудың күштілігі өкпенің альвеолярлық құрылысқа ие болуымен, дем шығару және тыныс алуға қатысатын көкірек - құрсақ пердесінің (диафрагма - көкет) пайда болуы арқылы жүзеге асырылады. Ішек түтігі күрделенген, соқыр ішек ұлғаяды. . Сүтқоректілердің прогрессивті дамуы олардың тірі тууымен, ұрықтың плацента арқылы қоректенуі, ал туылған соң ұрпақтарын арнайы сүт бездерімен бөлінетін сүтпен қоректендіру арқылы бөлінеді. Сүтқоректілердің қарны қоректену тәсіліне қарай бір немесе бірнеше бөліктерден құралады. Етпен ғана қоректенетін немесе дән, бунакдене жейтін сүтқоректілердің қарын құрылысы онша күрделі болмайды, ал өсімдіктекті ірі азықпен қоректенетін, әсіресе күйіс қайыратын сүтқоректілердің қарны күрделі құрылысты болып келеді. Мәселен, түйе мен сиырдың қарны 3-4 бөлімді болады. Өңештен түскен қорек қарынның ең үлкен бөлігі - таз-қарында сілекей мен әр түрлі бактериялардың әрекетінен ашиды да қабырғасы ұяшықтанған жұмыршаққа жылжып, жұмыршақ жиырылған кезде қайтадан ауызға толады; түйе немесе сиыр ауызға түскен қоректі сілекейге шылап, тісімен шайнап, ұнтақтайды, сөйтіп қоймалжың зат пайда болады. Қоймалжың зат қайтадан жұтылып, өңештің жіңішке өзегі арқылы қатпарланған қатпар-шақ қарынға, одан ұлтабарға өтеді. Бұлардың бәрі сүтқоректілердің әртүрлі тіршілік жағдайда көбеюіне мүмкіндік береді. Орталық жүйке жүйесі, әсіресе сұр заттан тұратын алдыңғы ми қыртысы (неопаллиум) мен мишығы жоғары деңгейде дамыған. Үлкен ми сыңары бір-бірімен алдыңғы комиссурамен және көпшілік жағдайда, сүйелді денемен байланысқан. Бұлардың барлығы жүйке қызметі мен күрделі мінез - құлықтың жоғары деңгейін қамтамасыз етеді. Бұған күрделі сезім органдары, әсіресе есту және иіс - сезу себебін тигізеді. Сүтқоректілер - дара жынысты. Олар іштей ұрықтанады. Ұрық аналық жыныс мүшесі - жатырда дамып жетіледі. Жатырдың қабырғасында ұрық пен аналық ағзаның арасында арнайы мүше «ұрық молдасы» (плацента) пайда болған. Ол зат алмасуды реттеп отырады. Оны малдың шуы деп те атайды. Сондықтан жоғары сатыдағы сүтқоректілерді «ұрықжолдастылар» деп атайды. Жатырдың қабырғасында ұрықтың дамып жетілуі, сүтқоректілердің жеке түрлеріне байланысты түрлі мерзімді қамтиды. Мысалы, үйқоянның буаз болу мерзімі бір ай. Жабайы қоян - 45-51 күн, бұғылар - 8-9 ай, жылқы - 10 ай, түйе 12-13 айда төлдейді.

Сүтқоректілердің иіс сезуі өте жақсы дамыған. Олар иіс сезуі арқылы қорегін іздеп табады, жауынан қорғанады, жұп құрады. Тек суда тіршілік ететін киттерде иіс сезуі өте нашар дамыған. Көпшілік сүтқоректілерде есту мүшесі жақсы жетілген. Сүтқоректілерде сыртқы құлаққа жататын құлақ қалқаны пайда болған. Дыбыс толқындарын сол арқылы қабылдайды. Тек суда, жер астында тіршілік ететін сүтқоректілерде құлақ қалқаны болмайды. Сыртқы және ортаңғы құлақ арасы дабыл жарғағымен бөлінген. Сүтқоректілердің ортаңғы құлақ қуысында балва, төс, үзеңгі сүйектері болады. Қосмекенділерде, жорғалаушыларда және құстарда бір ғана үзеңгі сүйегі болатынын еске түсіріңдер. Жарқанаттар, түлендер, дельфиндер өздерінен шығарған өте әлсіз дыбыс жаңғырықтарын қайта қабылдай алады. Сүтқоректілер басқа жануарлармен салыстырғанда түрлі табиғи орта жағдайларын жақсы бейімделген. Жер шарында кеңінен таралған. Олар құрлықта, ауада, ағаш басында, жер астында, түрлі су айдындарында тіршілік етеді. Әр түрлі орта жағдайларында тіршілік етуіне байланысты сүтқоректілерді бірнеше экологиялық топтарға бөледі:

• Құрлықты мекендейтін сүтқоректілер - Антарктидадан басқа құрлықтарда кеңінен таралған және көптеген түрлерді қамтиды. Олар ашық жерлерде, бұта мен ағаш арасында, кейде ағаш басында кездеседі. Ашық жерлерде саршұнақтар, суырлар, қосаяқтар мекендейді, Тұяқты сүтқоректілер: құлан, жолат, ақбөкен, қарақұйрық, арқарлар да құрлық аңдары. Бұта мен ағаш арасынан бұғы, бұлан, аю, сілеусін, бұлғындарды кездестіруге болады.
• Жер астында тіршілік ететін сүтқоректілер - көртышқандар, соқыр-тышқандар, қалталы көртышқандар жатады. Олар тіршілігінің көп бөлігін жер астындағы індерінде өткізеді. Алдыңғы аяқтары мен күрек тістері жақсы жетілген. Топырақ арасындағы жәндіктермен қоректенеді.
• Суда тіршілік ететін сүтқоректілердің тіршілігі тікелей сулы ортаға байланысты. Оған құндыздар, жұпартышқандар, ондатрлар, кәмшаттар, түлендер, киттер жатады. Түлендер көбею, төлдеу кезінде ғана құрлыққа (су бетіндегі қатқан мұзға) шығады. Қалған уақытта суда тіршілік етеді. Киттердің барлық тіршілігі су ішінде өтеді.
• Ұшатын сүтқоректілерге қолқанаттылар (жарқанаттар) жатады. Өте ұзын 2-5 саусақтарының арасында, денесінің екі қапталында жұқа терілі жарғағы болады. Олар жарғақты қанаттың көмегімен ауада өте жылдам ұшады.

Сонымен, орталық жүйке жүйесіні жоғарғы ұйымдасуы, тыныс алу, асқорыту және қантасымалдау жүйелерінің жетілуі, жылу реттеу қабілеттілігі, сол сияқты ұрпағын тірі туу және сүтпен асырау - сүтқоректілерді омыртқалы жануарлардың ең жоғары ұйымдасқан класына жеткізді. Сүтқоректілер қарапайым Аңтісті рептилиялардан (Theriodontia) триаста, бұдан 200 млн. жыл бұрын пайда болды, ал олардың тегі басқа амниоталар арасымен карбонда бөліне бастады. Майда суыққанды, қабыршақты рептилиялардың жылықанды, түкпен жабылған сүтқоректілерге өтуі 150 млн. жылға созылады. Сүтқоректілер соңғы 65 млн. жылда құрлық омыртқалыларының басым тобына айналды. Адамның шаруашылықтағы әрекетіне байланысты сүтқоректілердің кейбір түрлері табиғатта сиреп барады. Сондықтан олардың 230 түрі және 91 түр тармағы ХТҚО-ның, 26 түрі және түр тармағы бұрынғы КСРО-ның, 40 түрі Қазақстанның Қызыл кітабына (1996) тіркелген. Сүтқоректілердің 300-ден астам түрі бұрынғы КСРО-да, 155 түрі республикамыздың кең байтақ аймағында мекендейді.

Сүтқоректілер немесе Аңдар класы- Mammalia, seu Theria

Алғашқы аңдар кластармағы - Prototheria

Атерия инфракласы - Atheria

Біртесіктілер отряды - Monotremata

Аллотериялар инфракласы - Allotheria Treconodontia, Multituberculata, Pantotheria және басқа да 3-4 отрядтары жойылып кеткен

Аңдар кластармағы - Theria

Төменгі сатыдағы аңдар инфракласы немесе Қалталылар - Metatheria

Қалталылар отряды - Marsupiala

Жоғары сатыдағы аңдар инфракласы немесе Планценталылар - Eutheria, seu Placentalia

Насекомқоректілер отряды - Insectivora

Жүнқанаттылар отряды - Dermoptera

Қолқанаттылар отряды - Сhiroptera

Приматтар отряды - Primates

Мүктістілер отряды - Edentata

Ящерлер отряды - Pholidota

Қоянтәрізділер отряды - Lagomorpha

Кеміргіштер отряды - Rodentia

Киттәрізділер отряды - Cetacea

Жыртқыштар отряды - Carnivora

Ескекаяқтылар отряды - Pinnipedia

Түтіктістілер отряды - Tubulidentata

Дамандар отряды - Hyracoidea

Еттұмсықтар отряды - Proboscidea

Сирендер отряды - Sirenia

Тақтұяқтылар отряды - Perissodactyla

Жұп немесе ашатұяқтылар отряды - Artiodactyla Tillodontia, Dinocerata, Condylarthra және т. б. 6-10 отрядтары жойылып кеткен [1] .

1. 2 Алғашқы Аңдар кластармағы - Prototheria

Алғашқы аңдар немесе біртесіктілер - сүтқоректілердің ішіндегі ең қарапайымы.

Олардың қарапайымдылығы рептилияларға жақындатады:клоаканың болуы, қабыршақты жамылғының рудимент күйінде сақталуы, басқанқасында маңдайалды және маңдайарты сүйектерінің, иық белдеуінде бұғанааралық және прокоракоидтың болуы, аяқтарының тұлғаның екі жағында орналасуы. Сол сияқты оларға жыныс жолдарының рептилиялық құрылысының тән болуы, жұмыртқа салу және ұрықта «жұмыртқалық» тістің болуы да тән. Осыған қарамастан олар сүтқоректілерге жатады, яғни тек осы класс жануарларына тән кейбір белгілері болуы арқылы анықталады. Олар: тері жамылғысы - түк, сүт бездері, астыңғы жақ бір тіс сүйегінен тұрады, ол тікелей қабыршақты сүйекпен байланысады. Екі шүйде ілмешегі тән және II-V-ші саусақтары үш буынды. Ең ежелгі қалдықтары триас кезінінің қабатынан белгілі үшқырлы азу тістері бар майда аңдар -Triconodontia.

1. 2. 1 Triconodontia отряды

Қазіргі сүтқоректілердің ата-тектері деп болжалатын формалары жер бетінде юра кезенінің ортасында пайда болды. Жоғарғы борға дейін тіршілік етті. Триконодонттар - майда жануарлар (үлкендігі үй мысығындай ), жыртқыштық айқын байқалған. Оған дәлел күрек тістері жалпақ, шошақ тістері күшті әрі үшкір бұлшық еттері күшті. Қоректену сипаты бойынша насекомқоректілер болуы мүмкін. Олардың миы кішкентай, бірақ аңтісті рептилиялардан үлкен. Бассүйегі ұзарған, қазіргі насекомқоректілерге ұқсас. Биологиясы жағынан құрлық және ағаш насекомқоректілеріне белгілі дәрежеде жақын Триконодонттардан Multituberculata мен Monotremata шыққан.

1. 2. 2 Аңдар кластармағы - Theria

Кластармағына төлдерін тірі туатын сүтқоректілер жатады. Өкілдерінің көпшілігінде плацента дамиды, ол ұрық пен аналығының денесін байланыстыруды қамтамасыз етеді. Сүт бездерінің жолдары емшекке ашылады. Балғашық және төс сүйектері бір- бірімен бірікпейді. Дабыл сүйегі әдетте бассүйегімен бірігіп кеткен. Көпшілігінде сүйекті есту жолы болады. Астыңғы жақтың тәжі, бұрыш өсінділері мен шықшыт сүйегі барлық өкілдерінде жақсы дамыған. Өкілдерінің басым көпшілігінде тістері гетеродонтты, дифиодонтты. Кеуде қаңқасында коракоид пен прокоракоид болмайды. Миында сүйелді дене болады, сирек те болса болмауы мүмкін. Қарынның сілемейлі қабығында асқорыту бездері болады. Клоака жоқ. Дене температурасының біртесіктілерге қарағанда қоршаған ортаға тәуелділігі шамалы [1] .

1. 3 Қазақстанда таралған сүтқоректілердің Қызыл кітабына тіркелген түрлері

Қазақстанда таралған сүтқоректілердің жеке отрядтарына жататын тұқымдас, туыс түр және Қазақстан (2010) мен ХТҚО - ның Қызыл кітабына тіркелген түрлері.

1. 3. 1 Төменгі сатыдағы аңдар инфракласы немесе Қалталылар - Metatheria

Қалталылардың плацентасы нашар дамыған, осыған орай төлдері өте әлсіз болып туады, әйткені жыныс жолында дамуы қысқа. Қалтасы және қалта сүйектері болады. Қынабы жұп. Тек жалған азу тісінде ғана сүттік және тұрақты генерация болады.

1. 3. 2 Қалталылар отряды - Marsupiala

Дене тұрқы 4 см-ден 160 см-ге дейін ауытқып тұрады. Дене температурасы 34-36 ${^\circ}$ ${^\circ}$ . Тері жамылғысы қалың әрі жұмсақ немесе қылтық тәрізді. Тұмсығында және аяқтарында жақсы дамыған вибристері (сезгіш мұрттары) болады. Теріде тер және май бездері бар. Көзінде жыпылдақ жарғағы болады. Якобсон мүшесі жақсы дамыған. Ортаңғы құлақтағы балғашық пен төс сүйектері бір - бірімен жиі бірігіп кеткен. Тістері гетеродонтты, ұрт тістерінің шайнау беті туберкулосекториальды типті. Тіс саны мен формасы қоректену сипатына қарай өзгермелі. Қаңқасында қалта сүйектері болады, олар жамбас сүйектерідің шат буынынан шығады және құрсақ қуысының қабырғасында орналасады. Миы қарапайым, сүйелді дене жоқ. Иіс сезу бөлімі күшті жетілген. Ұрпағының жатырда дамуы 8 - 42 күн. Төлдері ұзындығы 0, 5 см-ден 3 см-ге дейін өте кішкентай болып туылады.

1. 3. 3 Насекомқоректілер отряды (Insectivora) .

Бұған ертеден келе жатқан қарапайым белгілері бар сүтқоректілер жатады. Миы нашар дамыған әрі ми сыңарларында иірімдер болмайды. Дене температурасы онша тұрақты емес және тістерінің құрылымы да біркелкі. Көзі нашар көреді, оның есесіне иіс сезуі жақсы дамыған. Тұмсығы алға қарай шығыңқы. Оған кірпілер, жұпартышқан, жертесерлер, көртышқандар жатады. Насекомқоректілерге көртышқан, жертесерлер, кірпілер, жұпар (выхухоли) тағы осылар сияқты тұмсығы сүйір кішкентай жануарлар тобы жатады. Бұлардың дене құрылысында және тіршіліктерінде ертеде болған сүтқоректілердің белгісі бар. Формасы конус тәрізді тістері күрек тіс, шошақ тіс, азу тіс болып жеке жіктелмеген және олардың үстіңгі бетінде шайнау бұдыры болмайды. Тұмсықтары сүйір жұмсақ қозғалмалы, ерні болады, сондықтан оны (хоботок) тұмсығы сүйір деп атайды. Насекомқоректілер отрядының өкілдері жер бетіне өте көп тараған, олардың кейбіреулері мына төмендегілер [2] .

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс