ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ СОТ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ СОТ ТӨРЕЛІГІН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3

1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ СОТЫ
1.1 Сот билігі
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... . 6
1.2 Қазақстан Республикасындағы сот билігінің қалыптасуы ... ... ... ... .
7

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ СОТ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ СОТ
ТӨРЕЛІГІН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ
2.1 Жоғарғы Сот
Кеңесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 10
2.2 Судьялардың конституциялық – құқықтық мәртебесі ... ... ... ... ... ...
14
2.3 Сот билігінің
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 22
2.4 Қазақстан Республикасындағы сот
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 26

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
27

Кіріспе

Қазақтың азат мемлекет турасындағы ата-бабаларымыз Төле би, Қазыбек
би, Әйтеке билер аңсаған ұлы арманы орындалып, тәуелсіздіктің жиырма
жылдығын Қазақстан толағай табыстармен атап өтіп қызу тойлап, қазақ елі
бұрын-соңды болмаған аламан саяси өрлеу үстінде.
Әрине, елдің шын мәніндегі тәуелсіздігі Елбасының 1991 жылғы
желтоқсандағы Жарлығымен әп-сәтте бірден орнай қалған жоқ.
Еркіндік пен бостандық қуанышына бөленіп, шабытпен жігерленген
Қазақстан халқы мемлекеттіліктің іргетасын қалауда егемендіктің қиын-қыстау
алғашы жылдарында аса жанқиярлықпен қажырлы еңбек етті.
Тәуелсіздігімізді баянды ету үшін, елде демократиялық принциптерді
орнықтыру мақсатында Президентіміз халықтың бостандығы мен құқын қорғауда
тәуелсіз сот болу керектіігі жөнінде берік ұстаныммен дамыған елдер
үрдісінде батыл шешімдер алды.
Халықтың еркіндігі мен құқын қорғауда сот қызметкерлері басқа билік
өкілдерімен қатар жариялылық пен ашықтық жағдайда нәтижелі еңбек етіп сот
әділдігін жоғарғы деңгейде жүргізе білді.
Бұрынғы Кеңестер Одағында партия басқарған кезеңдегі түсінік пен
қалыптасқан дағды, оның үстіне соттың материалдық-техникалық базасының
жоқтығы тіпті қағаз, жазу-сызу құралдарының жетіспеушілігі сот
қызметкерлерінің ұнжырғасын түсірмей, мемлекеттің қуатын арттыру мен елді
өркениетті елдер қатарына қосуда, европалық стандарттарға сай сот әділдігін
жүзеге асырып, өркениет принциптердің қалыптасуы үшін аса жауапкершілікпен
және адалдықпен қызмет етті.
Нәтижесінде 1995 жылы 30 тамызда Қазақстандық бағыт-бағдарды
анықтаған Конституция қабылданды.
Ата заңымызда-Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы,
құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат
қазынасы-адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары, деп
жарияланды. Мемлекетіміз Президент басқаруында үш билік тармағынан құралып,
оның бір тармағы тәуелсіз сот билігі болып бекітілді.
Сонымен қатар, осы Ата заң-Конституцияда, азаматтардың заң мен сот
алдында бірдейлігі және олардың кінәлі болып табылуы тек қана сот шешімімен
белгіленетіні көрсетілді.
Соттың қызметі мен мәртебесі осылайша заңды түрде бекітілгеннен кейін,
сот қызметкерлері өздеріне артылған орасан жауапкершілікті салқындалықпен
қабылдап, салиқалыдықпен атқарып,, халыққа қалтқысыз қызмет ету жолында бар
күш-жігерлерін аямай еңбек етті..
Нәтижесінде Елбасының судьялар сьезінде айтқан: Ел тәуелсіздігі тек
реформалар кезеңі ғана емес, кең мағынасында алғанда, әділеттіліктің
қалыптасып-бекуінің жылдары болды.
Ұзақ жылдарға созылған заңсыздық, телефон арқылы және басқа да заңнан
тыс нысанда жүзеге асырылған Құқық түрлерінен кейін адам сот билігінің
күші мен беделін сезінді деп көрсетті.
Судьялардың халықтың ары мен ожданы,- екендігін айта отырып, олардың
жұмысына қарай мемлекет беделі қалыптасатынын, баса көрсетті. Сонымен
қатар, Нұрсұлтан Әбішұлы, сотқа деген сенімді қалыптастыру мен судьялардың
беделін арттыруда қоғам болып атсалысуға шақырды. Қазақстандық сот
жүйесінің қалыптасуы 2000 жылы 25 желтоқсандағы Қазақстан Сот жүйесі және
судьялардың мәртебесі туралы Конституциялық заңымен бекітілді.
Сот жұмысына қандай да болсын араласу, сот актілерін орындамау сотқа
құрметтемеушілік болып есептеліп, ондай әрекеттері үшін лауазымды
тұлғаларды қылмыстық не әкімшілік жауапкершілікке тарту жазалары
кодекстерге рет-ретімен енгізілді.
Қазақстан Европа Қауіпсіздік және Ынтымақтастық Ұйымына төрағалық
етуге өтініш білдірген кезден бастап сол ұйымның эмиссарлары иен арнаулы
өкілдері Қазақстандағы демократиялық принциптердің жай-күйін тексеру
мақсатында үш жылдай бақылау орнатқандығы, азаматтардың құқы мен
бостандықтарының сақталуы жайлы анкеталар жүргізу, басқа да жолдармен
тексеріс, сұрау жұмыстарын жүргізгендігі баршаға мәлім. Демократиялық
принциптер мен адам құқығының сақталуы сот жұмысына байланысты
болғандықтан, соттың күнделікті жұмыстарына мониторинг жасалып, ол шаралар
журналистер қатысуларымен талқыланып, баспасөздерде жарияланып отырылды.
Ақыр соңында қазақстандық сот жүйесі мен оның жұмысы адам құқын
қорғауда европалық стандарттарға сай болғандықтан, Қазақстан 2010 жылы
Европа Қауіпсіздік және Ынтыматастық Ұйымына төрағалық ету құқына ие болып,
оны абыроймен атқарып, ел мерейі үстем болып, қазақ халқының халықаралық
беделі артты.
Қазақстан Судьялар Одағының ел тәуелсіздігінің 20 жылдығы қарсаңында
Халықаралық Судьялар Қауымдастығына Ассоциациясына толық мүше болып
қабылдануы егемендіктің баянды болуы үшін аянбай тер төккен судьялардың
толыққанды ерен еңбегінің нәтижесі деп білеміз.
Азаматтардың бұзылған құқығы мен бостандықтарын дереу қалпына келтіру
мақсатында сот жұмысында кезең-кезеңімен жаңалықтар енгізу үрдісі әр жыл
сайын орынды шешімін табуда.
Судьяларды кәсібилендіру нақтылы қолға алынып, олардың білімін
жетілдіру, соған сәйкес соттарды мамандандыру тетіктері нақтылы жүзеге
асып, мамандандырылған ауданаралық экономикалық, аса ауыр қылмыстар
қарайтын, әкімшілік істер қарайтын соттар және қаржылық соттар құрылып,
қазіргі таңда жасөспірімдер істерін қарайтын арнаулы мамандандырылған сот
ювеналды құру қолға алынуда.
Қазақстандық сот жүйесінің осындай өзіндік озық тәжірибесін басқа
елдер оқып үйреніп, өз елдерінде жетістік ретінде қолдануда.
Сонымен қатар, Егемендік жылдарында Конституция талаптарына сай қамау
санкциясы сотқа беріліп, азаматтар мен қоғамдық ұйымдарды сот жұмысына
көптеп араластыру және сот жұмысына халықтық сипат беру мақсатында аса ауыр
істерді алқа билер қатысуымен қарау нақтылы жүзеге асырылды. Сондай-ақ,
билер сотының алғашқы белгілерін қамтитын медиация институты өмірге
енгізілуде.
Халықтың шағымдары мен өтініштерін дер кезінде қарап, әрі қарай
ақырғы шешімін алу, ұзақ уақытқа созбаламай ыждағатты түрде шешілу үшін,
Қазақстан бойынша үш буынды сот жүйесі қалыптасуда.
Келешекте барлық санкцияны мүлікке, хат-хабарларға тоқтам салу сот
құзырына беру жайлы заң жобалары қаралуда.
Бұл айтылғандардың барлығы ел тәуелсіздігінің жиырма жылында жеткен
Н.Назарбаев бастаған қазақ халқының телегей-теңіз жетістіктерінің бір
парасы ғана болып табылады.
Судьялар ел егемендігінің мызғымастығын қорғау мен елімізде
демократиялық принциптер орнату және мемлекеттік қарым-қатынастарды
реттеуде, шиеленісі мол дауласушы тұлғалар арасындағы күрделі мәселелерді
ел бірлігін сақтау ұстанымына сай қарап, мәселені әрі қарай ушықтырмай
байыптылық танытып бар ар-ожданымен әділ шешіп, тәуелсіздігімізді баянды
ету жолында бар күш-жігерін аямай, заң талаптарына сай еңбек ете отырып сот
әділдігін әрі қарай дамыта жүргізе береді.

І. Қазақстан Республикасының соты

1.1 Сот билігі ұғымы

Сот билігі – мемлекеттік билік тармақтарының бірі. Заң шығарушы және
атқарушы биліктен өзгешелігі – жалпыға ортақ жүріс-тұрыс ережесін (сот
прецедентінен басқа) шығармайды, атқару-басқару қызметімен айналыспайды.
Сот билігі қоғамда туындап отыратын нақты істер мен дауларды шешеді. Ондай
істер мен даулар заңда бекітілген ерекше іс жүргізушілік тәртіпте қаралып,
шешіледі. Қс жүргізу тәртібі қатаң сақталады, іс жүргізу нысаны бұзылған
жағдайда істің мәні бойынша дұрыс шығарылған сот шешімі де бұзылып, іс
қайта қарауға жіберіледі. Сот билігі деңгейі қанша биік болса да сот
мекемесіне тиесілі емес, іс қарайтын сот алқасына тиесілі. Сондықтан сот
туралы сөз болғанда сот алқасы меңзеледі. Алқа әр елде әр түрлі құрамда:
кәсіби судьялардан (мысалы, азаматтық іс қаралғанда 3 не 5 судьядан), бір
судьядан және бірнеше алқа мүшелерінен немесе бірнеше судьядан және бірнеше
алқа мүшелерінен құрылады. Қс қарап, шешім шығарарда сот заң мен құқықтық
санаға жүгінеді. Сот қызметі құқық үстемдігін қамтамасыз етуге бағытталған,
ол реттеушілік емес, қорғаушылық қызмет атқарады. Сот билігі заңдылық пен
құқықтық тәртіпті қамтамасыз етуге, конституциялық құрылысты, саяси және
экономикалық жүйені, азаматтардың, мемлекеттің және қоғамдық ұйымдардың
құқықтары мен заңды мүдделерін қорғайды. Осы міндеттерге орай сот билігі
заң шығарушы және атқару биліктерінде жоқ өкілеттіктермен қамтамасыз
етілген. Сот шешім шығара отырып адамды бостандығынан айыра алады, тіпті
өмірін қия алады, мүлкін тәркілейді, мемл. органның шығарған шешімін
бұзады, ата-аналық құқықтан айыра алады. Сот билігінің қарама-қайшы екі
жағы бар, бір жағынан бұл қуатты билік, екінші жағынан салыстырмалы түрде
осал билік, өйткені ол заң шығарушы билік сияқты сайлаушылардың қолдауына
сүйене алмайды, атқару билігі қолындағыдай қара күш механизмдері жоқ. Сот
билігінің күші заңның мүлтіксіз орындалуында, құқыққа деген зор құрметте,
қоғамның жоғары саяси және құқықтық мәдениетінде. Заң шығарушы билік
саясатпен тығыз байланысты (парламентте көбіне саяси фракциялар басты рөл
ойнайды), атқару билігі де саяси қысымға мойынсұнады, ал сот билігін жүзеге
асыру барысында саяси және басқадай ешбір қысым болмау керек. Сот шешім
шығарарда саяси мақсаттан ада болуға, заң мен құқықтық санадан басқаға
бағынбайтын тәуелсіз болуға тиіс. Сот билігінің тәуелсіздігі жайында Қазан
төңкерісіне дейін қазақ зиялыларының ішінде тұңғыш болып Барлыбек Сыртанов
мәселе көтерген. Ол 1911 жылғы “Қазақ елінің уставы” атты еңбегінде: “Сот
билігі өз еркімен іске асады. Судьялар дау шешкенде хүкметке, яғни адам
баласына бағынбай, закон їәм сот ережелері негізімен хүкім шығарулары шарт.
Судьяларға әсер жасағандарға сот хүкімі кесіледі” деп жазған. Дүниежүзідік
тәжірбиеде сот билігі арнайы қағидалар арқылы жүзеге асырылады: сот пен заң
алдында бәрінің тең болуы; сот ісін жүргізудегі жариялылық; сот процесінің
жарыссөзбен жүргізілуі, тараптардың дәлелдерді еркін пайдалануы; кінәсіздік
презумциясы, яғни айыптау үкімі заңды күшіне енбейінше сезікті адам кінәлі
болып танылмайды; айыпталушының қорғаушы алу құқығын қамтамасыз ету.
Қазақстанда сот биліг Конституция талаптарына сәйкес іске асырылады.
Халқымыз еркіндікке жету үшін қаншама қиын қыстау кезеңдерді бастан
кешті. Мыңдаған жылдық тарихы бар, Қазақстан өз тәуелсіздігін алды. Бұрынғы
өткен ақын-жырауларымыз айтқан Егемен болмай, ел болмас деген ұлы
тілектің де уақыты келіп жетті. 1990 жылдың 25 қазан айында Қазақстан
өзінің Мемлекеттік Егемендік Декларациясын қабылдап жариялады, 1991 жылдың
16 желтоқсанында Мемлекеттік тәуелсіздік туралы Конституциялық заңы
қабылданды. Қазақстан халқы, дүниежүзілік қоғамдастықтың ажырамас бөлігі
ретінде, адам құқығы мен бостандығының басымдығын мойындай отырып,
демократиялық қоғам және құқықтық мемлекет құруға бекем бел байлағанын өз
Конституциямызда баянды етті. Осы аяда елімізде сот жүйесін реформалау
басталды.

1.2 Қазақстан Республикасындағы сот билігінің қалыптасуы

Қазақстан өзін әлемдік құқықтық кеңістіктің субъектісі ретінде
орнықтыруы, халықаралық экономикалық қатынастар жасауы, экономиканың жаңаша
сипатының қалыптасуы сот жүйесінің түбірімен өзгеруінің негізгі алғышарты
болды. Тәуелсіздік жылдарында биліктің басқа тармақтары секілді сот билігі
де үлкен өзгерістерді бастан кешіріп, құқықтық мемлекеттің қажеттілігіне
және заман талабына сәйкес жетілдірілді, дамытылды. Сол жылдардан бастап
сот саласында мемлекеттік биліктің өз алдына дербес бір тармағы – сот
билігінің қалыптасуына жол салған түбегейлі өзгерістер жүзеге асты - сот
мемлекеттік билік жүйесіне айналды.
Елімізде сот жүйесі біріктіріліп, төрелік сот таратылды. Оның қызметін
жергілікті соттар мен Жоғарғы сот атқаратын болды. Бұған дейінгі
Конституциялық соттың орнына Конституциялық Кеңес құрылып, ол соттан тыс
азаматтар мен ұйымдардың конституциялық құқықтарына бақылау жасайтын,
түсінік береті ұйымға айналды. Елбасының Қазақстан Республикасындағы
құқықтық реформаның тиімділігін арттыру жөніндегі іс-шаралар туралы
Жарлығына сәйкес Президент жергілікті соттардың судьяларын, ал Жоғарғы
соттың судьяларын Парламент Сенаты тағайындау құзыры енгізілді. Осылайша
еліміздің тарихында алғаш рет судьялар тұрақты мерзімге бекітілетін болды.
Бұл – құқық қорғау органдары арасында судьялардың әлеуметтік мәртебесін
және тәуелсіздігін мемлекеттік тұрғыдан қамтамасыз етудегі алғашқы үлкен
жетістіктердің бірі болды.
Өркениетті елдердің даму кезеңдерін айта кетсек, мемлекеттің дамуы мен
өркендеуі сот билігінің беделімен және оның әділ төрелігін жүзеге асыруының
сапалық деңгейімен өлшенеді. Бұл жағынан алғанда, осы жылдарда елімізде сот
билігі толық қалыптасты, оның құқықтық тұжырымдамасы бекітілді. Сот билігі
мен атқарушы биліктің арасын бөлу жөніндегі пікірталас 2000 жылы шешімін
тапты. Осы жылдың қыркүйек айының бірі күні шыққан ел Президентінің Сот
жүйесінің тәуелсіздігін нығайту шаралары туралы Жарлығы елімізде сот
жүйесі өзінің мазмұны мен материалдық жағынан да тәуелсіз болуына жол ашты.
Сот жүйесін одан әрі дамытуда бұған дейін еленбей қалған
кемшіліктердің орнын толтыру Қазақсан Республикасының саяси, құқықтық
тұжырымдамасын 2010 жылға дейін жүзеге асыру бағдарламасында белгіленген
еді. Ол үшін еліміздегі сот жүйесі мен судьялардың мәртебесін анықтайтын
Конституциялық заң қабылдау қажеттілігі туындап, 2000 жылдың 25 желтоқсаны
күні Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі
туралы Конституциялық заңы қабылданып, жоғарыдағы аталған мәселелерді
оңтайлы шешіп, сот реформасының одан әрі жоғары деңгейде қарқын алуына
негіз болды. Бұл заң еліміздегі соттардың беделін барынша көтеріп,
судьялардың тәуелсіздігі мен тұрақтылығына кепілдік берді.
“Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі
туралы” Конституциялық заңға 2008 жылғы 17 қарашада өзгерістер мен
толықтырулар енгізілуі республиканың сот жүйесі үшін маңызды оқиға болды.
Осы заң сот ісін жүргізудің үш буынды жүйесінің негізін қалады.
Осындай маңызды міндеттердің ішіндегі сот өндірісіне бүгінде
енгізіліп, тиімді жұмыс істеп жатқаны – сот инстанциялары арасындағы
соттылықты шектеу процесін түбегейлі қисынына жеткізу. Сот өндірісіндегі
істерді әділ, жедел мерзімде қарау үшін сот сатыларындағы істерді реттейтін
процессуалдық заңнаманы жетілдіру мақсатында 2009 жылғы 10 желтоқсанда
“Қазақстан Республикасының Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу және Азаматтық
іс жүргізу кодекстеріне сот жүйесін жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер
мен толықтырулар енгізу туралы” Заң қабылданып, 2010 жылғы 1 қаңтардан
бастап сот ісін жүргізудің үш буынды жүйесі іске қосылды. Осы заңға сәйкес,
аудандық сот – бірінші сатыдағы сот, облыстық сот – апелляциялық және
кассациялық сатыдағы сот, Жоғарғы Сот – тек қадағалау сатысының соты
ретінде жұмыс істей бастады.
Еліміздің сот жүйесін дамыту әрдайым ілгері қозғалуда. Атап айтқанда,
соттардың тәуелсіздігін әрі нығайту жолында сот шешімдерінің ашықтығы мен
жариялылығы қамтамасыз етілді. Азаматтардың құқықтарын қорғау кепілдігі
және адвокаттардың сот процесіндегі ролін күшейту әрі судьялардың
жауапкершілігін арттыру жоғарғы деңгейге жетті.
Қазіргі уақытта соттар осы заманның соңғы жетістіктеріне қол жеткізді.
Оның дәлелі ретінде ҚР СО БААТЖ бағдарламасын атап айтқым келеді. Бұл
компьютерлік бағдарлама сотқа келіп түсіп, тіркелген арыздарды, істерді
автоматты түрде бөлу мүмкіндігін береді. Ол да өз кезегінде жемқорлық
белгілеріне жол бермейді.
Жаңа қоғамдық қатынастарды орнықтыру олардың құқықтық қамтамасыз
етілуіне уақытылы түзетулер енгізумен, сапалы заңдардың қабылдануымен,
жоғары деңгейдегі құқық қолданумен, құқық қорғау органдарының кінәратсіз
әрі үйлесімді жұмыс істеуімен, сот беделінің шүбәсіздігін мойындаумен
ұштастырылып отыр. Қазақстанда тәуелсіз сот жүйесінің негіздері қаланып,
заңның жоғарылығы дәйекті қамтамасыз етіліп келеді. Қоғамда сот билігіне
деген сенім барған сайын арта түсуде.
Тәуелсіз ел ретіндегі даму тарихының екінші он жылдығының белесінен
өткен Қазақстан Республикасы экономикасымен, жарасымды ішкі ахуалымен ғана
емес, салиқалы сыртқы саясатымен де әлем назарын аударып отыр. Қазақстан
Республикасы адамдардың өмір сүру деңгейінің көтерілуі мен жұмыспен
қамтамасыз етілуіне, саяси тұрақтылық пен азаматтардың топтасуына
негізделген мемлекет болып, бүгінгі күні қоғамдық өмірдің барлық
салаларында алға басушы ел ретінде танылып, экономикасы, білімі және
мәдениеті тұрақты мемлекеттер қатарынан көрінуде.
Еліміздегі сот саласында жасалып жатқан реформалар айтарлықтай. Оның
бірден-бір көрінісі – Орталық Азия судьяларының халықаралық қауымдастығының
бастамасымен ТМД елдерінің судьялар кеңесі, халықаралық Заңгерлер одағы,
шетелдік судьялар одақтарымен тығыз қарым-қатынас жасалып, еліміз сот
саласында жаңа белестерге қол жеткізді. Бұл да тәуелсіз еліміздің
демократиялануының айқын белгісі дер едім. Осы ойымды Елбасының Қазақстан
Республикасының Судьялар одағының V съезінде: Қазақстан – тәуелсіздікке
жеткен алғашқы күндерінен бастап, өзінің құқықтық жүйесін белсенді
қалыптастырып келе жатқан ел,– деген сөзімен түйіндесем артық болмас.
Ұлтты ұлы мұраттар алға жетелейді демекші, мемлекетіміз үшін алда
асар асулар мен бағындырар белестер әлі де жетерлік. Мемлекетіміз
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз ететін ашық
және бүкпесіз сот жүйесін қалыптастыруға бағытталған көптеген шараларды
қабылдап келеді. Ата Заңымыздың 75-бабы, 1-тармағында Қазақстан
Республикасында сот төрелігін тек сот ғана жүзеге асырады, – делінген.
Демек, соттардың шешімдеріне қарап, қоғамның мемлекетке деген көзқарасы
қалыптасатыны сөзсіз. Осының бәрі еліміздің сот жүйесі әлемнің алдыңғы
қатарындағы елдердегі сот жүйесінің қатарына көтеріледі деген сөз деп
ойлаймын.

ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ СОТ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ СОТ ТӨРЕЛІГІН ЖҮЗЕГЕ
АСЫРУ

2.1 Жоғарғы Сот Кеңесі

Жоғарғы Сот – мемлекеттің сот жүйесін басқарушы ең жоғары сот
органы. Айрықша сот істерін, атап айтқанда, жоғары лауазымды
адамдардың қылмыстары туралы және аса ауыр мемлекеттік қылмыстар туралы
істерді қарайды. Сонымен бірге ол елдің барлық төменгі соттарының
шешімдері жөнінде шағым жасалатын ең жоғары орган болып табылады. Кейбір
мемлекеттерде (Мысалы, АҚШ-та, Үндістанда, Шри-Ла нкада, Жапонияда) Жоғарғы
Сот конституцияны түсіндіру және конгресс, штаттар мен
федеральдік үкімет органдары қабылдаған актілердің конституцияға сай келуі
туралы мәселелерді шешу, конституциялық бақылау міндеттерін де жүзеге
асырады. Кейбір мемлекеттерде (Мысалы, Германияда, Ресейде) аталмыш
міндеттер Жоғарғы Сотпен қатар арнаулы конституциялық соттарға да
жүктелген.
Қазақстан Республикасында бұл міндетті Конституциялық кеңес атқарады
([[Қазақстан Республикасының Консти туциялық кеңесі]]). Конституциялық соты
не кеңесі жоқ федеративтік мемлекеттерде Жоғарғы
Соттың құзырына федерация мен оның субъектілері арасындағы, сондай-ақ
федерация субъектілерінің өз арасындағы дауларды шешу жатады. Жоғарғы Сот
түрлі мемлекеттерде түрліше ресми аталуы мүмкін. Мысалы,
Қазақстанда, Австрияда, Ирландияда, Исландияда, Канадада – Жоғарғы Сот;
Германияда – Жоғары федеральдік сот, Италияда – Жоғары кассациялық
сот; Грекияда – Ареопаг; дЭстонияа – Мемлекеттік
сот; Швейцарияда –Федеральдік сот, т.б.
Жоғарғы Сот, әдетте, істердің кейбір санаттары (азаматтық, қылмыстық,
конституциялық) бойынша сенаттарды (палаталарды, алқаларды) қамтитын
күрделі құрылым болып келеді. Мысалы, Ұлыбританияның (және Уэльстің)
Жоғарғы Сотын төраға ретінде лорд-канцлер басқарады, ол дербес үш сот
мекемесінен – Шағымдық соттан, Мәртебелі соттан және Тәж сотынан тұрады.
Әдетте, Жоғарғы Соттың құрылу тәртібі, сондай-ақ, негізгі міндеттері
(өкілеттіктері) елдің конституциясымен айқындалады. Жоғарғы Соттың судьясын
мемлекет басшысы дербес немесе парламенттің (оның жеке палатасының)
бекітуімен тағайындайды. Мысалы, АҚШ-тың Жоғарғы Сотның судьясын АҚШ
Президенті Сенаттың кеңесімен және келісімімен тағайындайды.
Парламенттік елдерде Жоғарғы Сот судьяларын тағайындау кезінде үкімет
шешуші рөл атқарады. Көптеген мемлекеттерде Жоғарғы Сот судьялары
лауазымына үміткерлер ұсынуды сот қоғамдастығы органдары немесе сот
қызметінің істері жөніндегі арнаулы комиссиялар жүзеге асырады. Көптеген
елдерде судьялардың Жоғарғы Сот құрамында болу мерзімі заңда белгіленген
жасқа толуымен шектеледі (әдетте 65 – 70 жас). Жоғарғы Сотқа біліктілігіне
қойылатын талаптарды (әдетте төменгі соттармен салыстырғанда)
қанағаттандыратын кәсіпқой судьялар мүше болып тағайындалады. Бұл
талаптардың ең бастылары – заңгер мамандығы бойынша бай жұмыс тәжірибесінің
және кіршіксіз беделінің болуы. Дәстүрлі қазақ қоғамында пайда болған дау-
жанжалдарды билер соты реттеп отырғаны белгілі. Қазақ хандығы нығайып,
біртұтас мемлекетке айналған кезеңде жыл сайын шақырылып отырған билер
кеңесі әрі қазіргі ұғымдағы парламенттің, әрі Жоғарғы Соттың қызметін
атқарған.
Қазақстанда кеңестік дәуірдің алғашқы жылдарында Жоғарғы Сот билігін
Қырғыз (Қазақ) АКСР революциялық трибуналы (1921 – 23), РКФСР Жоғарғы
Сотның Қазақ бөлімі (1923 – 29), Қазақ АКСР Жоғарғы соты (1929 – 36)
жүргізді. 1937 ж. 3 ақпанда қабылданған Қазақ КСР Конституциясының арнаулы
тарауында сот ұйымдары мен прокуратура қызметін ұйымдастыру, құру тәртібі
белгіленді. 1970 ж. 31 тамызда КСРО Әділет министрлігінің “Одақтас
республикаларда Әділет министрлігін құру туралы қаулысына”
сәйкес одақтас республикаларда әділет министрліктері құрылды. 1990 ж. 23
қарашада “Қазақ КСР-нің сот құрылымы” жөніндегі Конституциялық Заңға
өзгерістер енгізу туралы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының қаулысы
қабылданып, Жоғарғы Соттың бұрынғы алқаларына қосымша төраға және 4 судья
құрамындаәскери сот алқасы құрылды. 1992 ж. 22 желтоқсанда бұл Заң “Әскери
соттар” деген арнайы тараумен толықтырылды. 1993 ж. 28 қаңтарда қабылданған
Қазақстан Республикасының Конституциясында 16-тарау сот билігіне арналды.
Оның 95-бабында Қазақстандағы сот билігі Конституциялық соттың, Жоғарғы
соттың және Жоғары төрелік соттың, сондай-ақ, заң бойынша құрылатын төменгі
соттардың құзырында екені атап көрсетілді. Конституциялық сот (қазіргі
Конституциялық кеңес) Қазақстан Республикасы Конституциясын қорғау
жөніндегі ең жоғары орган болып танылды. 1994 ж. 12 ақпанда Қазақстан
Республикасы Президентінің “Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның
мемлекеттік бағдарламасы туралы” Жарлығы шықты. Мұнда сот
жүйесін реформалаудың бағыттары белгіленді. Сот жүйесін жалпы соттар мен
төрелік соттарға жіктеудің қажетсіздігі атап көрсетілді. Қазақстан
Республикасының жаңа Конституциясында (1995, 30 тамыз) осы принциптер
бекітілді. Жоғарғы Сот арнайы сот алқаларына бөлініп құрылды, судьялар
құрамы да соған қарай іріктелді. 1995 ж. 20 желтоқсандаҚазақстан
Республикасы Президентінің “Қазақстан Республикасындағы соттар және
судьялардың мәртебесі туралы” Конституциялық Заң күші бар Жарлығы
жарияланды. Осыған орай бұған дейін дербес өкілеттік жүргізіп келген
Қазақстан Республикасының Төрелік соты ЖоғарғыСоттың құрамына қосылды.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы соты – мемлекеттің ең жоғары сот
билігі органы, яки елдегі азаматтық, қылмыстық, әкімшілік, т.б. істер
бойынша ең жоғары сот органы болып табылады. Ол төменгі соттардың қызметіне
сот қадағалауын жүзеге асырады және соттың іс-тәжірибесіне қатысты әр алуан
мәселелер жөнінде түсінік береді. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотн
төраға, оның орынбасарлары, мүшелері құрамында Қазақстан Республикасы
Парламенті 5 жыл мерзімге сайлайды. Оның құрылымы, мәртебесі, қызмет
тәртібі 2000 ж. 25 желтоқсанда қабылданған “Қазақстан Республикасындағы сот
жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы” Конституциялық Заңмен
белгіленген. Бұл Конституциялық Заң Қазақстан Республикасы Президентінің
“Қазақстан Республикасындағы соттар мен судьялардың мәртебесі туралы”
Конституциялық Заң күші бар Жарлығында белгіленген реформаларды одан әрі
дамытты. Жоғарғы Сот құрамындағы әскери алқа таратылып, оның жаңа құрылымы
белгіленді. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты сот қадағалауын ең
алдымен төменгі соттардың нақты істерді шешуде заңдылық пен негізділікті
сақтауын тексеру, олар жіберген қателерді түзету жолымен жүзеге асырады.
Сонымен бірге Жоғарғы Сот республикадағы сот жүйесінің іс-тәжірибесін
зерделеп, қорытындылайды, сот статистикасына талдау жасайды, осы негізде
сот істерін қарау кезінде заңнаманың қолданылуы барысында туындайтын
мәселелер бойынша түсініктер береді, заңи бастамашылық құқығын пайдаланады.
Жоғары сот билігін жүргізуші орган ретінде Жоғарғы Сот істерді өзінің
өкілеттік құзыры шегінде, бірінші сатыдағы сот дәрежесінде апелляциялық
және қадағалау тәртібімен, сондай-ақ жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша
қарайды. Бұл орайда, Жоғарғы Сот қарайтын істер бойынша заңи хұкім жүргізу
құзыры Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі мен Қазақстан
Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексіне сәйкес айқындалады.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының құрамы төрағадан, алқа төрағаларынан
және судьялардан тұрады. Жоғарғы Сот судьяларының жалпы санын Жоғарғы Сот
төрағасының ұсынуымен Қазақстан Республикасының Президенті белгілейді.
Жоғарғы Соттың органдары: қадағалау алқасы, азаматтық істер жөніндегі
алқа, қылмыстық істер жөніндегі алқа, соттың жалпы отырысы. Жоғарғы Соттың
азаматтық істер жөніндегі алқасы мен қылмыстық істер жөніндегі алқасын –
алқа төрағалары, ал қадағалау алқасын Жоғарғы Соттың төрағасы басқарады. Әр
алқадағы судьялар саны Жоғарғы Сот төрағасының ұсынысымен соттың жалпы
отырысында белгіленеді. Қадағалау алқасы Жоғарғы Соттың жалпы отырысында
жасырын дауыс беру жолымен жыл сайын сайланатын судьялардан құралады.
Азаматтық істер жөніндегі алқа мен қылмыстық істер жөніндегі алқа соттың
жалпы отырысында талқыланғаннан кейін дербес құрамын Жоғарғы
Сот төрағасы белгілейтін судьялардан құралады. Жоғарғы Сот төрағасы
азаматтық істер жөніндегі және қылмыстық істер жөніндегі алқаларда
мамандандырылған құрам құруы мүмкін.
Жоғарғы Соттың төрағасы судья міндетін де атқарумен қатар: судьялардың
сот істерін қарауын ұйымдастырады, қадағалау алқасын басқарады, алқада сот
ісін қараған кезде төрағалық етуге құқылы; Жоғарғы Соттың жалпы отырыстарын
шақырады және оларда төрағалық етеді; жалпы отырыстың қарауына сот
практикасында заңдарды қолдану мәселелері бойынша Жоғарғы Соттың
нормативтік қаулыларын қабылдау үшін материалдар енгізеді; Жоғарғы Соттың
жалпы отырысының бекітуіне жалпы отырыс хатшысының және ғылыми-
консультациялық кеңес мүшелерінің кандидатураларын енгізеді; қажет болған
жағдайда бір алқаның (қадағалау алқасынан басқа) судьяларын басқа алқаның
құрамында іс қарау үшін тартады; Жоғарғы Соттың жұмыс жоспарын бекітеді,
алқалардың жұмысын үйлестіреді; Жоғарғы Сот кеңсесіне жалпы басшылықты
жүзеге асырады, оның құрылымы мен штатын бекітеді, жеке азаматтарды
қабылдайды, өкімдер шығарады. Жоғарғы Соттың төрағасы сондай-ақ, елдегі
өзге де мемлекеттік билік тармақтары органдарымен және халықар. ұйымдармен
өзара қарым-қатынасы кезінде отандық сот жүйесінің мүддесін қорғайды.
Жоғарғы Сот төрағасының кез келген сот судьяларына қатысты тәртіптік іс
қозғауға құқығы бар.
Жоғарғы Сот алқасының төрағасы судья міндеттерін де атқарумен қатар:
алқаның отырысында төрағалық етеді; сот статистикасын жүргізу, заңдарды
қолданудағы сот практикасын зерделеу мен жинақтау жөніндегі жұмыстарды
ұйымдастырады; Жоғарғы Соттың жалпы отырысында қарау үшін судьялардың
тиісті құжаттарды дайындауын қамтамасыз етеді; жалпы отырыста алқа қызметі
туралы ақпарат береді; заңда көзделген басқа да өкілеттіктерді жүзеге
асырады.
Жоғарғы Соттың жалпы отырысы алқа құрамының санын белгілейді және
қадағалау алқасының құрамына судьялар сайлайды; сот практикасын зерделейді
және оны жинақтаудың қорытындылары бойынша елдегі соттардың сот төрелігін
іске асыруы кезіндегі заңдылықтың сақталуы мәселелерін қарайды; сот
практикасында заңдардың қолданылуы мәселелері бойынша түсіндірмелер беретін
нормативтік қаулылар қабылдайды; алқалар төрағаларының және өкілетті орган
басшысының хабарламасын тыңдайды; облысы сот төрағасы мен облысы сот
алқасының төрағасы, Жоғарғы Сот алқасының төрағасы мен судьясы қызметінің
бос орнына кандидатураларды талқылайды және тиісінше қорытындылар береді;
Жоғарғы Сот төрағасының ұсынуымен жалпы отырыс хатшысын және ғылыми-
консультациялық кеңестің құрамын бекітеді; заңда көзделген басқа да
өкілеттіктерді жүзеге асырады. Жалпы отырыс Жоғарғы Сот судьялары жалпы
санының кем дегенде үштен екісі қатысқан жағдайда ғана заңды болып
табылады. Жалпы отырыс мәжілістеріне Қазақстан Республикасының Бас
прокуроры мен әділет министрі қатысады. Оған Жоғарғы Сот төрағасының
шақыруымен төменгі соттардың судьялары, министрліктердің, агенттіктер мен к-
ттердің, ғылыми мекемелердің, мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың өкілдері
қатысуы мүмкін. Жоғарғы Сот шешімдері түпкілікті шешімдер болып табылады
және апеляциялық тәртіппен шағым жасауға, яки наразылық білдіруге жатпайды.
1995 ж. 30 тамызда қабылданған ҚР Конституциясына сәйкес
құрылды. Мәжіліс депутаттарынан, судьялардан, прокурорлардан, құқық пәнінің
оқытушылары мен заңгер-ғалымдардан, әділет органдары қьізметкерлерінен
құрылатын дербес, тәуелсіз мекеме болып табылады. 2001 ж. 11 шілдеде
қабылданған "Қазақстан Республикасының Әділет біліктілік алқасы туралы" ҚР
Заңымен алқаның мәртебесі, қалыптасу және жұмысын ұйымдастыру тәртібі
айқындалды. Алқаның негізгі міндеттері: аудандық және оған теңестірілген
соттар төрағалары мен судьяларының бос қызмет орындарына кандидаттарды
сапалы іріктеуді қамтамасыз ету және оларға ұсынымдар беру; судьялардың
тәуелсіздігін қамтамасыз ету. Алқаның өкілеттігі: аудандық және оған
теңестірілғен сотта, сондай-ақ жоғары тұрған соттарда судья болып жұмыс
істеуге тілек білдірген азаматтардан біліктілік емтихандарын қабылдайды,
және аудандық немесе оған теңестірілген соттың судьясы мен төрағасы
қызметіне тағайындау туралы ұсыным береді; судья қызметіне орналасу үшін
біліктілік емтиханын тапсырған адамдардың есебін жүргізеді; аудандық немесе
оған теңестірілген соттың судьясы мен төрағасының орнынан түсуі немесе
орнынан түсуін тоқтату туралы мәселелерді қарайды және аудандық немесе
соған теңестірілген соттың судьясы мен төрағасын қызметінен босату туралы
ұсыным шығарады. Алқаның құрамы: ҚР Президенті тағайындайтын төраға; ҚР
Парламент Мәжілісі жіберетін екі депутат; ҚР Жоғарғы Соттың жалпы отырысы
сайлаған жеті судья; ҚР Бас прокуроры тағайындайтын прокурор; ғылым және
білім беру саласындағы уәкілетті органымен келісе отырып ҚР Әділет
министрлігіжіберетін құқық пәнінің оқытушысы мен заңгер-ғалым; ҚР Әділет
министрлігі тағайындайтын әділет органының қызметкері; жұмысты ұйымдастыру
үшін Алқа өз құрамынан ашық дауыс беру арқылы екі жыл мерзімге хатшы
сайлайды. Алқа мүшелері өкілеттігінің мерзімі — екі жыл.

2.2 Судьялардың конституциялық – құқықтық мәртебесі

Судья– сот жүйесінде сот органының құрамына сайланған немесе
тағайындалған лауазымды адам, сот билігін атқарушы.
Оған конституциялық тәртіппен сот төрелігін жүзеге асыру және өзінің
міндеттерін кәсіби негізде атқару құқықтары берілген.Ол өз құзыреті шегінде
істі жеке-дара қарайды, соттың отырысын дайындау не оның үкімінің немесе
басқа да шешімінің орындалуын қамтамасыз ету жөнінде өкім жасау қызметін
атқарады. Қазақстанда барлық Судьялардың мәртебесі бірдей және бір-бірінен
тек өкілеттіктерімен ғана ерекшеленеді. Судьяның құқықтық жағдайы Қазақстан
Республикасының Конституциясымен, Қазақстан Республикасының “Сот жүйесі
мен судьяларының мәртебесі туралы” заңымен және өзге де заңдармен
айқындалады. Оған заңда көзделмеген соттан тыс атқарымдар мен міндеттер
жүктелмейді, сондай-ақ ол қылмысқа қарсы күрес, заңдылық пен құқық тәртібін
сақтау мәселелері жөніндегі мемлекеттік және қоғамдық құрылымдардың
құрамына енгізілмейді. Қызметке конституция мен заңдарға сәйкес сайланады
немесе тағайындалады, оның қызметі аталмыш конституц. заңда көзделген
негізде және тәртіппен тоқтатылады немесе тоқтатыла тұрады. Судьялар
ауыстырылмайды әрі тәуелсіздігі конституциямен және заңмен қорғалады және
сот төрелігін жүзеге асыруы кезінде осы екеуіне ғана бағынады. Оған қылмыс
үстінде ұсталған немесе ауыр қылмыс жасаған жағдайдан басқа ретте ешкімнің
тиіспеуіне, қызметіне ешкімнің араласпауына заң жүзінде кепілдік берілген.
Істі Судьялар алқасының құрамында қарайтын Судья істі қарауға байланысты
туындайтын барлық мәселелерді шешу кезінде төрағалық етушімен және басқа
Судьялармен тең құқықта болады. Судья сот істерін қарау кезінде заңдылықты
бұзғаны үшін, Судья әдебіне қайшы келетін теріс қылық жасағаны үшін, еңбек
тәртібін өрескел бұзғаны үшін тәртіптік жауапкершілікке тартылады. Судья
өзінің жоғары мәртебесіне сәйкес мемлекет есебінен материалдық және
әлеуметтік-тұрмыстық жағынан қамсыздандырылады.
Мемлекеттік биліктің бір тұтқасы болып саналатын сот саласындағы
реформаларды жүзеге асыруда екі сьезд аралығында қыруар жұмыстар
тындырылғанын баршамыз да жақсы білеміз. Атап айтар болсақ, Қазақстан
Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы
Конституциялық Заңға қомақты өзгерістер енгізіліп, Жоғарға Сот Кеңесі
туралы ҚР-ның жаңа заңы қабылданды. Сот жүйесінің 2009-2011 жылдарға
арналған стратегиялық жоспары бекітіліп, еліміз бойынша өлім жазасына
мораторий енгізілді. Алқа билер институты жұмысқа кірісіп, тұтқындау
санкциясы соттарға берілді.
Қоғам мен мемлекет мүддесін, ел азаматтарының бостандықтары мен заңды
құқықтарын сот арқылы қорғауды толықтай қамтамасыз ету үшін сот құрылысын
жетілдіру, соттардың мамандануын кеңейту, істердің қаралу мерзімін сақтауды
қамтамасыз ету,соттың бақылау жасау аясын кеңейту,сот рәсімдерінің
ашықтығына кең жол ашып, білікті кадрлармен толықтыру бағытындағы
атқарылған істер ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.