Күбағыстың морфологиялық, биологиялық ерекшелігі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

І. Кіріспе 3

ІІ. Негізгі бөлім: Күбағыстың морфологиялық, биологиялық ерекшелігі

2.1 Шаруашылықтың топырақ ауа-райы жағдайлары 5

2.2 Морфологиялық сипаттамасы және биологиялық ерекшеліктері 6

2.3 Топырақ өңдеу жүйесі 9

2.4 Тұқымды себуге әзірлеу 10

2.5 Тұқымды себу мерзімі, мөлшері және әдістері 11

2.6 Егістікті күтіп-баптау 12

2.7 Күнбағыстың ауыспалы егістегі орны 14

2.8 Тыңайтқыштарды қолдану жүйесі 15

2.9 Күнбағыс өcipy технологиясы 16

Қорытынды 17

Колданылғаи әдебиеттер 18

Кіріспе

Күнбағыс – еліміздегі нeгiзгi майлы дақыл. Оның дәні май өндіретін өнер
кәсіп шикізаттарының 90% жуығын құрайды. Күнбағыс дәнінде майдың мөлшері 55-
60 % дейін. Майдың дэмдш сапасы өте жоғары болғандықтан – тағам,
кондитерлік зат, консерві, маргарин дайындауға пайдаланылады.
Күнбағыс майының тағамдык өнім ретінде ерекше құндылығы, онда өте
жоғары биологиялық белсеңділігімен ерекшеленетін көпқанықпаған майлы линоль
қышқылының болуында. Адамның тағам рационы құрамында осы қышқылдың болуы,
деңсаулығы жағында оң әсер ететін ағзадағы эфирлерің метаболизмін
жеделдетеді.
Май қышқылдарынан басқа, күнбағыс майы құрамына фосфатидтер,
дәрумендер, (А, Б, Е, К) және ада үшін өте құнды тағамдық қоспалар кіреді.
Күнбағыс майы сабын қайнатуда, әліпмай алуда және стеарин мен олейн
қышқылдарын өндірудеқколданылады.
Күнбағыс дәнінен ертіндімен майды экстрациялауда алынатын күнжара мен
күнжара ұны – бағалы концентратталған малазық. 100 кг күнжарада – 109, ал
күнжара ұнында 100 малазық өлшем болады. Фосфор мен кальций мөлшері бойынша
олар дәнді дақылдардан асып түседі.
Күнбағыс дәннің күнжарасы, сондай-ақ гексозды және пентозды қант
өндірісіне бағалы шикізат. Гексозды қант этил спирті мен малазықтық
ащытқылар, ал пентозды қант – пластмасса, жасанды талшық, сынбайтын әйнек
және тағы басқа химиялық материалдар дайындауда қолданылатын фурфорлар алу
үшін пайдаланылады. Күнбағыстың қазіргі сорттарынан күнжаранын, шығымы 18-
20 % (тұқым массасынан).
Күнбағыстың майдалап туралған себеті малға жемге (1 кг да 0,8 малазық
өлшем) жарайды.
Күнбағыс сабағы қағаз алуға және орманы жоқ жерлерде отынға
пайдаланылады. Сабағын жаққанда алынатын күлінде 35 % жуық
калий тотығы бар. Ол сабын қайнатуда, шыны өндіру және басқа да өнеркәсіп
салаларында қолданатын поташ алуға пайдаланылады.
Күнбағыс сүрлемдік азық дайындауға және далалық аймақтарда қар тоқтату
үшін ықтырма есебінде де егеді.
Отамалы дақыл ретінде күнбағыс дәнді және басқа да дақылдарға, егер
оның кодрендерін толық жойып жіберсе, жаман алғы дақыл болмайды.
Күнбағыс – құнды балшырынды өсімдік.
Күнбағыстың отаны болып, ішінде қaзipгi мәдениет күнбағыстың жақын
туыстары кездесетін, Helianthus туысының жабайы түpi кең тараған Солтүстік
Американың оңтүстік – шығыс бөлігі саналады. Еуропаға ол 16 ғасырдың
басында Американың ашылуынан кейін әкелінді. Ресейде күнбағысты 18 ғасырда
әсемдік өсімдік, сондай-ақ тұқымын тағам ретінде

пайдалануға өсірді. Күнбағыстан май алу туралы ой мен тәжірибе Ресейде 19
ғасырдың басында туындап, іске асырылды.
Күнбағыстың елімізде май алу үшін өcipілeтiн сорттарының орташа өнімі
гектарына 10-13 ц төңірегінде.
Күнбағыс Семей, Павлодар, Шығыс Қазақстан облыстарында дән және сүрлем
үшін, ал республиканың басқа облыстарында тек сүрлем үшін ғана өсіріледі.

ІІ. Негізгі бөлім. Күнбағыстың морфологиялық, биологиялық ерекшелігі

2.1 Шаруашылықтың топырақ ауа-райы жағдайлары

Қызылорда облысының жер көлемі 218,4 мың шаршы километр, кең байтақ
Тұран ойпатының азиялық шөл далалы белдеуінде орналасқан.
Облыстың климаты шалт құбылмалы: жазы ыстық, көбіне құрғақ, ал қысы
суық, қар жамылғысы тұрақсыз. Жауын-шашын өте аз түседі: жылына 95 мм-ден
160 мм-ге дейін. Кейбір жылдары бар болғаны 30-60 мм-ақ түсуі мүмкін,
ылғал жылдары 200-215 мм-ге дейін жетеді.
Ауа-райының +10°C-тан жоғары температурасының жиынтығы: оңтүстікте –
3800-4200°C, орталық аймақта – 3700-4150°C, солтүстікте – 3500-3800°C
құрайды.
+10°C температурадан жоғары күндер саны 176 күннен (Қазалы
аудандарында), 192 күнге (Түгіскен алабында) дейін жетеді.
Облыстың топырақ жамылғысы айтарлықтай ерекшеліктерімен сипатталады
және олар екі үлкен топқа бөлінеді: ылғалды (гидроморфты) егіншілік
алқабының топырақтары және шөлейтті бөлігіндегі құрғақ (субареальные)
топырақтар. Топырақтардың ортақ белгілері бар:
1. Жоғары карбонаттылығы (10% көмірқышқылды әк);
2. Макроқұрылымның болмауы және суға шыдас беретін микроқұрылымның болуы;
3. Топырақтың үстіңгі қабатының көп мөлшерде сортаң тартуы (0-15 см);
Тұздылығы – магний, кальцийдің күкіртті қышқыл тұздары бар хлорлы-
сульфаты;
4. Микробиологиялық процестердің жоғарғы деңгейде жүруі. Бұл органикалық
заттардың тез ыдырауына әкеліп соқтырады. Барлық топырақтар калийге бай,
құрамындағы жылжымалы фосфор түрлері – орташа, азоты аз.

2.2 Морфологиялық сипаттамасы және биологиялық ерекшеліктері

Күнбағыс (Helianthus fnnus L.) – Ақкекіре тұқымдасына (Asteraceae)
жататын біржылдық айқас тозаңданатын өсімдік. Өсімдіктің кіндік тамыры - 2-
3 және одан да тереңдікке бойлайды. Сабағы – тік биіктігі - 2-3 м,
бұтақтанбайды.
Жапырағы – ipi, жүрек тәрізді, бip өсімдікте 14-тен-20 дейін. Сабағы
гүлшоғыр – себетпен (диаметрі 8-40 см) бітеді. Жалпы гүл тұғырында гүлдеген
кезде шет жағынан ортасына қарай біртіндеп ашылатын 800-1200 дейін түтікті
гүлдеpi орналасады. Күнбағыс шамамен 8-10 күн гүлдейді.
Жемісі – қауыз деп аталатын қатты ұрыққаппен қапталған, тұқымша. Сорты
мен агртехникасы байланысты қауыздылығы 22 - ден 56 % дейін. 1000 дәннің
салмағы 40-170 г. Тұқымша түрлі болады: ақ, сұр, жолақтыдан бастап әртүрлі
теңбілді қараға дейін.
Күнбағыс тұқымшасының размері қауыздылығы және майлылығына қарай үш
топқа бөлінеді.
1. Майлы. Тұқымшасы ipi (1000 данасының массасы 75 г жуық), ядросы ipi,
ұрыққапта толысқан, май мөлшері 63 % дейін. Өсімдік майын өндіруге өсіреді.
2. Шағатын. Тұқымшасы ipi (1000 данасыньщ массасы 170 г. дейін),
қауыздылығы жоғары (56 % дейін), ядродағы май мөлшері 35 % жуық. Өсімдіктің
сабағы биік, көп жапырақтанады және ол сүрлем дайындау үшін егіледі.
3. Аралық (межеумок). Қауыздылығы, май мөлшері жэне өсімдіктің жалпы
габитусы бойынша майлы және шағын формаларының арасынан орын алады.
Күнбағыс өте құрғақшылыққа төзімді өсімдікке жатады. Мықты жетілген
тамыр жүйесі оған ылғалды топырақтың терең қабатынан cіңipyгe мүмкіндік
береді. Транспирациялық коэффицеті 470- 570. Ылғалдың ең көп мөлшерін
себеттенуден бастап гүлдеуге дейін жұмсайды. Осы кезеңдерде ылғал
жетіспесе, күнбағыс өнiмi күт төмендейді, гүлдерц ыстық ұруынан дән
байламай қояды.
Күнбағыс тұқымы 3-5°С ене бастайды, өciп – жетілуге қолайлы температура
12-15°С. Өнімді жинау кешіктірілген жағдайда, тұқымынын біршамасы угітіліп
жерге шашылып қалады да топырақ қабатында қыстың суығын жақсы көтеріп,
көктемде қайта көктеп жаздықтар eгiciн ластайды.
Өciп – жетілуіне қарай күнбагыстың жылуды қажет етуі күшейе түседі де
гүлдеу кезінде оған 20-25°С температура қажет. 30°С-тан жоғары температура
өсімдікке зиян келтіреді, оның өcyi мен жетілуі тоқтайды Вегетациялық
кезеңі сорт пен егілетін аймаққа байланысты 100-280°С орташа және кеш
пісетін сорттары үшін 2000-3000°С белсенді температура жиынтығы қажет.
Күнбағыс жарықсүйгіш қысқа күн өciмдiгi, оның eгiciн солтүстік
аймақтарға қарай жылжытса вегетациялық кезеңі ұзарады.
Күнбағыс үшін қара және қоңыр топырақтар тамаша. Ол құм, батпақты және
сортаңданған жерлерді онша қажет етпейді.
Қазақстанда күнбағыстың май өңдіру үшін өсірілетін 25 сорты бар:
Армавирец, Восход, Заря, Казахстанский 1, Скороспелый 87, СПК (кондитерлік)
және т.б. Соңғы жылдары (2005-2007 жылдары) Казахстанский 7, Казахстанский
465, Принтасол, ХД - 4917, Сұңқар және Гүлбағыс сорттары аудандастырылды.
Күнбағыстың еліміздегі өсірілетін сүрлемдік сорттары – Армавирский 3497
улучшенный, ВНИИМК 8931 улучшенный, ВНИИМК 6540 улучшенный, Маяк,
Переводчик улучшенный және Восход.
Күнбағыс сорттары. Күнбағысты дәнінің формасымен оны пайдалану
жолдарына қарай үлкен 3 топқа бөледі: шағатын, майлы және аралық күнбағыс.
Шағуға арналған күнбағыс дәні ipi, қабығы қалың болып келеді. Қабығының
үлесі 46-50 пайызды құрайды. Дәнінің орташа ұзындығы –11- 25 мм, eнi – 7,5-
12 мм.
Майлы сорттар дәні майда (ұзындығы – 7-13 мм, eнi – 4-7мм) болып
қабығын толық толтырып тұрады. Жалпы салмағындағы қабық үлесін 40-50 %-дан
19-25% дейін келтірілген.
Аралық күнбағыс жоғарыда аталған екі түрдің ортасынан шыққанмен дәнінің
толықтылығы бойынша майлы күнбағыс түріне жатқан. Дәнінің ұзындығы –11-
15мм, eнi – 7,5-10мм. Қабығы 35-45%-ды құрайды.
Қaзipгi таңда Қызылорда облысында майлы күнбағыстың Восход сорты және
Қазақстан 1 гибриді аудандастырылған. Әдетте гибридтер өнімі жоғары болады,
бipaқ олардың тұқымын қайта пайдаланып көбейтуге болмайды, сондықтан оның
тұқымын жылда сорт шығарушыдан немесе арнайы тұқым шаруашылықтарынан сатып
алуға тура келеді.
Бұл жайлы әдістемелік көмекті мемелекеттік сорт сынақ учаскелерінен
облыстық ауыл шаруашылық дақылдар сорттарын сынақтан өткізетiн
инспектурадан алуға болады.
Қазақстан 1 гибриді Шығыс Қазақстан ауыл шаруашылығы ғылыми – зерттеу
институтының майлы дақылдар тәжірибе шаруашылығында шығарылған. Ол өciп
жетілу дәуірінен бipкeлкi етуімен, бойының бip шамалас болуымен және жұқа
кәрзінкесімен, оның пicy кезеңінде тез қурауымен ерекшеленеді. Сондықтан
бұл гибрид күнбағыстың кейбір ауруларымен ауырмайды, ақ ұнтақ, сұнғыла
ауруларына шыдамды. Бұл гибрид майда дәнді (1000 дәннің салмағы 43-50 гр)
жоғары өнімді күнбағыс тобына жатады. Ол орташа пісетін (пicy дәу ipi 105-
110 күн) сортқа жатады.
Восход –Белгород тәжірибе станциясында шығарылған сорт. Кәрзінкесінің
диаметрі 14-18 см. Тұкымы қара – сұр, ақжолақты болады. 1000 дәннiң салмағы
топырақ – климат жағдайына байланысты 40 тан 90 г- га дейін жетеді. Сорт
орташа пiceтiн (пicy дәуipi 110-120 күн) топқа жатады.
Суаруды ұнатады, кейбір ауруларға жақсы қарсы тұра алады. Бipaқ сұр
және ақшірікпен жарақаттанады. Сорттың майлылығы жоғары тұқымында 51 -54,4
% май болады.
Бүгінгі таңда облыста Қазақстан селекциясының тағы 6 сорты сынақтан
етуде, олар: Жайна, Қазақстан 465, Қазақстан 5, Гүлбағыс,
Шығыстық, Сұңқар. Олар өнімділігі бойынша аудандастырылған сорттардан
басым түссе, өсу дәуірі бойынша Қазақстан 1 гибридімен шамалас.
Өкінішке орай шағатын күнбағыс сорттары жөнінде Қазақстанда селекция
жұмыстары жүргізілмейді. Қызылорда облысының көптеген шаруашылықтары
күнбағыстың жергілікті қара түcтi майлы сортымен ақ түсті шағатын сортын
өcipeдi. Оларды өcipy үшін өздері дайындаған тұқымды пайдаланады. Әдетте
оларда жоғары өнім бере алады.

2.3 Топырақ өңдеу жүйесі

Күнбағысқа таза және екпе cүpi жерлерден кейін егілген күндікте тамаша
алғы дақылдар болып есептелінеді. Дәнді бұршақтардан кейінгi танаптар да
оған жақсы орын, ал отамалы дақылдары көп ауыспалы егісте оның жүгеріден
кейін орналасқаны жақсы. Еліміздің астықты аймақтарында жаздық дәнді
дақылдар да оған жақсы алғы дақыл. Күнбағыстың өзi жаздық және күздік
дәнділерге алғы дақыл бола алады. Бipaқ бұл жағдайда күздіктер мен
жаздықтар күнбағыс кодренімен ластанбас үшін оны жинау сапалы түрде
жүргізілуі керек.
Күнбағыс әcipece жалған ақ ұнтақ ауруына қатты шалдығады және
сұңғыладан көп зардап шегеді. Сондықтан оны бұрынғы орнына 7-8 жылдан ерте
қайтармау керек. Бipaқ өндіріске сұңғылаға төзімді сорттар енгізсе, бұл
мерзімді қысқартып, ауыспалы eгicтe осы бағалы майлы дақыл үлесін көбейтуге
болады. Күнбағысты майбұршақ, асбұршақ, үрмебұршақ қызанақтардан кейін
орналастыруға болмайды, ceбeбi олардың күнбағыспен аурулары ортақ.
Күнбағыс егуге топырақты дайындау – сүдігер, немесе нeгiзгi өндеу және
көктемгі тұқым себералды өңдеу жүйелерінен тұрады. Топырақты сүдігерге
өңдеуге 5-7 см, немесе 8-12 см жыртуалды сыдырту, сонан соң 25-28 см
тереңдікке жырту тырмалаумен бipre, ал кейбір жеке аймақтарда, егер ауа
райы мүмкіндік берсе 6-8 см күзгі қопсыту кіреді.
Топырақты сүдігерге өңдеудің мерзімі мен тереңдігінің маңызы ерекше.
Сыдырту мен күзгі жырту кешеуілдесе күнбағыс өнімі төмендеп кетеді.
Жыртудан кейінгі тырмалау мен қопсыту сүдігерге жыртылған жердің
тегістелуіне және топырақтан ылғалдың жоғалуын азайтуға cenтiгiн тигізеді.
Топырақты терең өңдеу жырту қабатында ылғалдың жиналуына және күнбағыстың
тамыр жүйесінің жетілуіне ықпал етеді.
Қыста танапқа қартоқтату және ерте көктемде epiгeн суды сақтап қалу
жұмыстарын жүргізеді. Қар кеткен соң ауыр немесе орташа тырмалар мен танап
топырағын тырмалайды, сонан соң тұқым себу тереңдігіне себералды қопсыту
жасайды. Топырақ қатты ластанған болса, көктемгі кезеңде қопсытулар санын
көбейтеді.

2.4 Тұқымды себуге әзірлеу

Органикалық және минаралдық тыңайтқыштар тұқым өнімі мен оның
майлылығын көбейтеді және өсімдіктің транспирациялық коэффициенттін
азайтады. Күнбағыс күнді өте қажет етеді, оны күзде сүдігер жыртқанда
гектарына 20-30 тонна мөлшерінде береді.
Күнбағыс азотты өте көп мөлшерде көктеп шыққаннан себеттенгенге дейін
пайдаланады, осы кезеңнен гүлдегенге дейін барлық кажетті фосфордың 75 %
жуығын өсімдік пайдаланып қояды, ал калийдің ең, көп мөлшері – гүлдеуден
балауызданып піскенге дейін қажет.
Күнбағысқа топырақ құнарлылығына байланысты минералдық тыңайтқыштардың
1 га қажетті орташа мөлшері: N - 60-80 кг, Р2 05 - 90-120 және К20 - 60-80
кг.
Минералдық және органикалық тыңайтқыштарды үйлестіріп берген өте
тиімді. Түйіртпектелген суперфосфатты қатарға тұқым себумен бipre
енгізгенде күнбағыстың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.