Құрмалас сөйлем ықшамдалуының басқа тілідік құрылымдармен байланысы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3

1. Тілдегі үнемдеу заңдылығының теориялық негіздері
1.1. Құрмалас сөйлемдердің зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Құрмалас сөйлемнің жай сөйлемнен өзгешелігі, өзіндік белгілері ... ... .10

2. Құрмалас сөйлем ықшамдалуының басқа тілідік құрылымдармен байланысы
2.1. Іргелес сөйлем, оның жай сөйлемге ауысу жолдары ... ... ... ... ... ... ..12
2.2. Құрмалас сөйлем сыңарларының толымсыздығы ... ... ... ... ... ... ... . 18
2.3. Бірыңғай мүшелердің сыйысу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ...25

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30

Кіріспе

Тiл халықтың қоғамдық, әлеуметтiк өмiрiмен, саяси-экономикалық
жағдайымен тығыз байланыста дамиды, кемелденедi. Сондықтан да қоғам
өмiрiнiң даму қарқыны түрлi тарихи дәуiрде түрлiше деңгейде көрiнетiнi
сияқты, әдеби тiлдiң де даму шеңберi бiрде кеңейiп, бiрде тарылып отырады.
Бұл заңды өзгерiстер тiлдiң барлық категорияларын өз iшiне алады. Бiрақ
қандай өзгерiс болмасын, тiл қалай дамымасын, ол өзiнiң адамдар арасындағы
қатынас құралы ретiндегi қызметiн өз дәрежесiнде атқара береді.
Құрмалас сөйлем – синтаксис зерттейтін басты тілдік бірліктердің бірі.
Ол атқаратын қызметі тұрғысынан да, мазмұны жағынан да, грамматикалық
белгілері тұрғысынан да синтаксистік форма ретінде алынған сөзден, сөз
тіркесінен түгелдей өзгеше категория болып саналады. Сөйлемнің бұл түрін
белгілі бір мөлшерде аяқталған ойды білдіретін және предикативтілік пен
модальділікке ие, интонациясы бар кесінді десе де болады. Құрмалас сөйлем
белгілі бір дәрежеде тың немесе енді ғана белгілі болған хабарды жеткізу
үшін қарым-қатынас қызметін атқарады. Осыдан сөйлемнің предикативтілігін
көрсететін аспектілерінің бірі коммуникативтік аспектісі айқындала
түседі.
Сөйлем субъект болмысының көрінісі, ойдың сөз жүзінде жарыққа шығуы,
қалыптасуы болғандықтан, ол (сөйлем) субъективті сипатта көрінеді.
Сөйлемдер жүйесінің қалыптасып, дамуына әртүрлі тілдік заңдылықтар өз
ықпалын тигізіп отыратыны анық. Сондай заңдылықтардың бірі – тіліміздегі
үнемдеу заңдылығы.
Үнемдеу заңы адамға өз ойын көп сөйлемей-ақ, өз уақытын үнемдеу
мақсатында аз ғана сөзбен білдіруіне себепкер болады. Ал мұның өзі белгілі
бір ойды білдіру үшін керекті сөйлем мүшелерінің сөйлем құрамында түгел
болмауына әкеп соқтырады. Осыдан сөйлемнің грамматикалық жақтан ықшамдылығы
туындайды. Алайда бұл ықшамдалған сөйлем арқылы айтылмақ ой толықтай
жеткізілетінін тілдік деректер арқылы анықтауға, дәлелдеуге әбден болады.
Олай болса, осы мақсатта жүргізілген жұмыс тақырып өзектілігін анықтайды.
Зерттеудің мақсаты: Құрмалас сөйлемнің ауысу процесін анықтау;
Зерттеудің міндеттері:
- Құрмалас сөйлемдердің зерттелуі;
- Ықшамдалған жай сөйлемдердің тарихына тоқталу;
- Құрмалас сөйлем сыйысуының тілдік жүйедегі көрінісін анықтау;
- Тілдегі эллипсис және плеоназм құбылыстарына қатысты ғылыми пікірлерге
тоқталу;
- Іргелес сөйлемнің өзіндік ерекшеліктерін айқындау;
- Құрмалас сөйлемнің бірыңғай мүшелі жай сөйлем және толымсыз сөйлеммен
арақатысын анықтау.
Зерттеу нысаны: Үнемдеу заңдылығының тілдегі көрінісі.
Жұмыста теориялық дәлелдемелер мен тілдік фактілерді дәйектеу және
құрмалас сөйлемнің ықшамдалу жолдарын анықтауға қатысты қазақ, орыс тіл
біліміндегі ғылыми еңбектер негіз болды. Атап айтқанда, орыс тіл
біліміндегі В.В Виноградов, П.М. Мелиоранскийдің, В. Катаринскийдің, А.
Рифтиннің, қазақ тіл біліміндегі А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов,
Т. Қордабаев, М.Балақаев, М. Серғалиев, Б. Сағындықұлы, К. Садирова, А.
Бозбаева және т.б. еңбектеріндегі ғылыми ой-тұжырымдар басшылыққа алынды.
Тілдік деректер көркем әдебиет үлгілерінен жиналды.

І тарау. Тілдегі үнемдеу заңдылығының теориялық негіздері

1.1. Құрмалас сөйлемдердің зерттелу тарихы

Қазақ тіл білімінде құрмалас сөйлем синтаксисін зерттеу кешеуілдеп
басталған салалардың бірі. Қазан төңкерілісіне дейін жай сөйлемдер
синтаксисінен аз да болса зерттеу еңбектері болса, құрмалас сөйлем
синтаксисі жөнінде олай айта алмаймыз. Бұл кезеңге дейінгі зерттеулерде
құрмалас сөйлемдер жүйесі өз алдына жеке қарастырылмаған. Берілген
кезеңдегі зерттеулерде сложное предложение, подчиненное предложение
деген лингвистикалық терминдерді кездестіреміз, бірақ бұнда олар құрмалас
сөйлемнің сырын ашу мақсатында емес, есімше, көсемше және етістік
райларының синтаксистік қызметтерін анықтау мақсатында берілген. Ал
құрмалас сөйлемнің басқа құрылымдық, семантикалық түрлері туралы сөз
қозғалмаған десек те болады. Түркологияда құрмалас сөйлемдер жөніндегі
алғашқы зерттеу еңбегіретінде П.М. Мелиоранскийдің Краткая грамматика
казах-киргизского языка, В. Катаринскийдің Грамматика киргизского языка
деген еңбектерді атай аламыз. Аталған еңбектерде құрмалас сөйлемдердің
грамматикалық табиғатын табуда көптеген кемшіліктер мен олқылықтар
болғанымен, сабақтас құрмалас сөйлемдердің жасалу жолдары және басыңқы мен
бағыныңқы компоненттерінің арасындағы синтаксистік қатынастар жөнінде
алғашқы мағлұмат береді[1; 7].
Қазақ тілі құрмалас сөйлем синтаксисінің зерттелу тарихын отызыншы
жылдармен тығыз байланыстырамыз. Құрмалас сөйлемге арналған оқулық,
бағдарламалар осы отызыншы жылдары, ал қырықыншы жылдардан бастап құрмалас
сөйлемдерге арналған бірнеше ғылыми мақалалар мен жеке еңбектер жазылып,
құрмалас сөйлемдер жүйесін зерттеу ғылыми арнаға түсе бастады. Бұл
жылдардағы құрмалас сөйлемдерге байланысты зерттеулерден Н. Сауранбаев, С.
Аманжолов, С. Жиенбаев, М. Балақаев, А. Ысқақов пен Ғ. Бегалиев еңбектерін
атауға болады.
Қазақ тілі құрмалас сөйлемнің зерттелу барысында 1956 жылы Алматы
қаласында түркі тілдеріндегі етістік түрі мен сабақтас сөйлем
проблемаларына арналған координациялық кеңестің зор маңызы болды. Өйткені
бұл кеңесте жалпы түркі тілдеріндегі сабақтас құрмалас сөйлемнің табиғаты
әңгіме болумен қатар, осы мәселе жайында қазақ тілінің өзіндік заңдылықтары
да қамтылды. Құрмалас сөйлемдерге қатысты мәселелерді шешу мақсатында 1958-
1959 жылдар аралығында Қазақ тілі мен әдебиеті журналы ұйымдастырған
құрмалас сөйлем жөніндегі дискуссиялық материалдар жарияланды. Құрмалас
сөйлем жайында осы журналдағы айтыстың келесі бір ұшы 1960 жылы Қазақстан
мектебі журналында қайтадан жандандырылды.
Өзге де тілдік категориялар сияқты құрмалас сөйлемдердің өзіндік
қалыптасу, даму тарихы бар. Қазіргі заманғы тілдердің, соның ішінде қазақ
тілі құрмалас сөйлемдерінің сан алуан түрлері бір уақытта пайда болмаған.
Олар уақыт өте бірте-бірте қалыптасқан. Құрмалас сөйлем бастапқы екі жай
сөйлемнің іргелесе, ешбір жалғаулықсыз байланысу негізінде пайда болған.
Көрнекті ғалымдардың (Мейе, Спринчак, т.б.) айтуы бойынша, тілдің әуелгі
бастапқы дәуірінде күрделі ой екі жай сөйлемнің құрмаласуымен емес, қатар
тұруымен берілген.
Тіл білімінде құрмалас сөйлемнің пайда болу, қалыптасу жағдайын
айтқанда, көбіне проф. А. Рифтиннің Аккад тіліндегі құрмалас сөйлемдердің
даму жолдары деген мақала беріледі. Бұл мақалада құрмалас сөйлемдердің екі
түрлі жолдары көрсетілген: бірінші жолы – жай сөйлемнің салаласа
байланысуы, екінші жолы – жай сөйлемнің етістікті тіркестердің күрделеніп
дамуы. Автор құрмалас сөйлемнің дамуындағы бұл айтылған екі жол барлық
тілдерге тән ерекшелік, бірақ бір тілдерде біріншісі, екінші бір тілдерде
екінші жолы жетекші болып келетінін айтады. Мәселен, флективті тілдерде жай
сөйлемдердің салаласа байланысуы, ал жалғамалы тілдерде етістікті
обороттардың күрделенуі негізгі даму жолы болып саналады. Бұндай пікір
қазақ тіл білімінде де өз жалғасын тапты. Проф. А. Ысқақов А. Рифтиннің
пікірлерін қолдай келіп, қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемнің дамуында екінші
жол бар деген қорытындыға келеді. Ол Бұл жердің адамында сіз білмейтін тағы
бір сыр бар деген сөйлемді құрмалас сөйлем деп таниды. Ал берілген сөйлем
қазіргі қазақ тілі тұрғысынан үйірлі анықтауышты жай сөйлем. А. Ысқақов:
Тіліміздегі құрмалас сөйлемнің ішіндегі бағыныңқылары кәдімгі жай
сөйлемнің дамуынан шыққан. Онан да анығырақ айтсақ, кәдімгі сөйлемнің
негізгі бір мүшесінің күрделеніп дамуының нәтижесінде сол мүше өз алдына
сөйлемге айналып, сөйлемнің ішінен сөйлем шыққан, - десе, бұл пікірге Қ.
Есенов қосылмайды. Оның айтуынша, сөйлем мүшелерінің (оралымның)
күрделенуінен жеке сөйлем өрбіп шықпайды, тек бас мүшелердің жан-жақты
айқындалуына мүмкіндік туады [2;8].
Түркі тілдерінің синтаксистік жүйесінің тарихына зерттеу жасаған тілші
ғалымдардың бірі – Н. Сауранбаев. Ғалым бұл мәселе жайында 1944 жылы
Құрмалас сөйлемдер және олардың даму жолдары деген мақаласында сөз
қозғайды. Автор мұнда құрмалас сөйлемдер жайында бұрын-соңды айтылып жүрген
теориялық болжамдарға шолу жасай келіп, түркі тілдерінің, соның ішінде
қазақ тілінің құрмалас сөйлемдер жүйесінің даму жолын тарихи нұсқалар
негізінде төрт кезеңге бөліп көрсетеді.
Олар:
1. Біздің жыл санауымыздың IV-VI ғасырдағы түркі халықтарының тілінде
жазылған орхон жазуының құрмалас сөйлемдер жүйесі;
2. Біздің жыл санауымыздың VIII-X ғасырдағы ескі ұйғыр жазуы тілінің
құрмалас сөйлемдер жүйесі;
3. Біздің жыл санауымыздың XII-XV ғасырлар аралығындағы Азиядағы түркі
тілдерінің (шағатай, оғыз) тілінде жазылған нұсқалар;
4. Қазақ халқының құрала бастаған дәуірінде шыққан халық әдебиет
нұсқалары тілінің құрмалас сөйлемдер жүйесі.
Тіл ғылымында құрмалас сөйлемдерді жіктеу әрқилы боп келеді.
Н.Сауранбаев Құрмалас сөйлем синтаксисі атты еңбегінде құрмалас
сөйлем компоненттерінің бір-бірімен құрмаласу тәсілдерін негізге ала
отырып, құрмалас сөйлемдерді былай топтаған:
1 .Салалас құрмалас;
2.Сабақтас құрмалас;
З.Аралас құрмалас;
4.Үйірлі мүшелі құрмалас.
Тілші ғалымдардың әрқайсысы құрмалас сөйлемді жіктеуде өз жіктемесін
келтіргенімен, қазіргі лингвистикада синтаксистік байланыстың екі түрлі
тәсілі ғана бар: оның бірі - салаласа байланысу, екіншісі — сабақтаса
байланысу, - деп Т.Қордабаев өз ойын тұжырымдайды. [3;33]. Ал ғалым аралас
құрмалас сөйлемді құрмаластың үшінші түрі емес, алдыңғы екі түрлі
байланыстың ең кем болғанда үш компоненттен құралатын бір құрмалас сөйлем
ішіне топтасуы ғана деп шамалайды. Алайда Қазақ тілінің грамматикасында,
т.б. еңбектерде құрмалас сөйлем үшке бөлінеді:
1. Салалас құрмалас;
2. Сабақтас құрмалас;
3. Аралас құрмалас.
Салалас құрмалас та, сабақтас құрмалас сөйлем де өз ішінен бірнеше топқа
жіктелетіні белгілі және салаластың өзі іштей жалғаулықты салалас құрмалас
сөйлем және жалғаулықсыз салалас құрмалас сөйлем деп бөлінетіні тіл
ғылымындағы басы ашық дүние. Енді осы аталған құрмалас сөйлемдердің жіктелу
тарихына тоқталар болсақ.
Қазіргі таңда салалас құрмалас сөйлем басқа да тілдердегідей қазақ тіл
білімінде де екі түрлі белгісіне қарай жіктеліп жүргенін білеміз: бірі -
компоненттерінің бір-бірімен байланысу жолы да, екіншісі - құрамына енген
жай сөйлемдердің мағыналық қатынасына қарай жіктеу. Аталған жіктеу түрлері
ғылымда бірден айқындала қалған жоқ. Жиырмасыншы жылдарда қазақ тілінде
жарық көрген алғашқы еңбектерде, А. Байтұрсынұлының Тіл құралы атты
еңбегінде салалас сөйлемдер тек компоненттерінің мағыналық қатынастарына
қарай ғана жіктеледі.
Олар:
1. Жайылыңқы. М: Үлкен бастар, кіші қостар. (мезгілдес).
2. Қайырыңқы. М: Қылыш жарасы бітер, сөз жарасы бітпес.
(қарсылықты).
3. Айырыңқы. М: Не сен тұрасың, не мен тұрамын (талғаулы).
4. Сұйылыңқы. М:Сарғайған жетер мұратқа, асыққан қалар ұятқа.
(қарсылықты).
5. Қойылыңқы. М: Не өгіз өлер, не арба сынар, екеуінің бірі болар.
(талғаулы
Салалас сөйлемдерді жіктеудің екінші түрі 1936 жылы жарық көрген оқу
бағдарламасында кездеседі. Мұнда салалас құрмалас сөйлемдер мағыналық
қатынасына қарай былайша жіктелген:
1. Ыңғайлас салалас;
2. Ереуіл салалас;
3. Талғама салалас;
4. Себеп-салдар салалас;
5. Шарт-жағдай салалас.
Бірақ жасалу жолдарының ерекшеліктеріне қарай бұлардың біразы қазіргі
айтылып жүрген түрлеріне сай келмейді.
Орталау, орта мектептерге арналған синтаксис оқулығының алғашқы түрі
С.Аманжолов пен Н.Сауранбаевтың авторлығымен 1939 жылы жарық көрді. Қазақ
тілінің грамматикасы деп аталған оқулықта салалас құрмалас сөйлемді 7
топқа бөлген:
1. Тіркес;
2. Қарсылас;
3. Талғаулы;
4. Себепті;
5. Кезектес;
6. Бейтарап.
Аталған салалас түрлерінің біразы ғылымда орныға алмады.
Кейінірек салалас құрмаласты жіктеуге ат салысқан ғалымдардың бірі
-С.Жиенбаев. Ғалым өзінің 1941 ж. жарық көрген еңбегінде салалас құрмалас
сөйлемдерді былайша топтастырады:
1. Ыңғайлас салалас;
2. Қарсылықты салалас;
3. Талғаулы салалас;
4. Себеп-салдарлы салалас;
Салаласты классификациялаудағы ала-құлалық олардың сандық немесе
терминдік жақтарында ғана емес, жасалу жолдарын айқындауда да кездесті. Бұл
мәселе 1961 ж. шыққан жоғары мектепке арналған Қазіргі қазақ тілі атты
оқулықта ғана бір жүйеге келді.
Компоненттері белгілі бір мағыналық қатынаста тұратын салалас сөйлем
жалғаулықты болып та, жалғаулықсыз болып та айтыла береді. Мысалы: Мені
босату қиын, ісімді тергеуші сотқа беріп қойды.(Ғ.Мұстафин). Аманжол да
артына қарай алмады, өйткені құтырынған жел өзі әлсіреген адамды құлатып
кететін болды. (А. Тоқмағамбетов). Мысалдағы сөйлемдердің алдыңғысы
жалғаулықсыз болса, кейінгісі - жалғаулықты, бірақ мағынасына қарай екеуі
де себептес салаласқа жатады.
Бұл жағдай компоненттерінің мағыналық қатынастары жағынан белгілі бір
топқа жататын салалас сойлемдерді бөліп-жармай, бірлікте алудың, бұл екеуін
салалас сөйлемнің белгілі бір түрін жасаудың екі түрлі тәсілі ғана деп
түсінудің дұрыс болатындығын байқатады. Ғалым Т. Қордабаев компоненттердің
мағыналық қатынасына қарай салалас құрмалас сөйлемді 8 түрге бөлген жөн деп
біледі.
1 .Мезгілдес;
2. Себептес;
3. Қарсылас;
4. Талғаулы;
5. Кезектес;
6. Түсіндірмелі;
7. Салыстырмалы;
8. Шартты.
Бұлардың алдыңғы үшеуі жалғаулықты да, жалғаулықсыз да түрінде келе
берсе, 4-ші мен 5-ші тек жалғаулықты түрде, соңғы үшеуі тек жалғаулықсыз
түрде айтылады.
Дегенмен қазіргі қазақ тілінде салалас құрмалас сөйлемді 7 топқа бөліп
қарастырады.
1. Ыңғайлас салалас;
2. Қарсылықты салалас;
3. Себеп-салдар салалас;
4. Түсіндірмелі салалас;
5. Талғаулы салалас;
6. Кезектес салалас;
7. Салыстырмалы салалас.
Ал сабақтас құрмалас сөйлемнің түрлерін айқындауда бағыныңқы компонент
баяндауышының жасалу жолдары мен бүтіндей сөйлемнің мағыналық жақтары
ескеріледі. Осыған орай сабақтас құрмалас сөйлем мынадай түрлерге бөлінеді:
Шартты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем;
Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем;
3. Мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем;
4. Себеп-салдар бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем;
Қимыл-сын бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем;
Мақсат бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем;
Салыстырмалы бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем.
Сонымен сөйлемдерінің мағыналық қатынасына қарай сабақтас құрмалас
сөйлемнің қазіргі қазақ тілінде 7 түрін танимыз.
Ал 1967 жылы шыққан Қазақ тілінің грамматикасында сабақтас құрмалас
сөйлемнің салыстырмалы түрі аталмай, түсіндірмелі және ыңғайлас сабақтас
құрмалас сөйлем түрі көрсетіледі.

1.2. Құрмалас сөйлемнің жай сөйлемнен өзгешелігі, өзіндік белгілері

Құрмалас сөйлем жай сөйлемге қарағанда мағынасы жағынан да, құрылысы
жағынан да әлдеқайда күрделі болып келеді, сондықтан да құрмалас сөйлемнің
жай сөйлемнен айырмашылығын анықтап алған жөн.
М.Серғалиев, А.Айғабылов, О.Күлкенованың авторлығымен жазылған
оқулығында құрмалас сөйлемді жай сөйлемнен айыратын үш белгі көрсетіледі.
1. Құрмаластың полипредикативті, ал жай сөйлемнің
монопредикативті болып келуі;
2. Интонациялық тұтастығы;
3. Жай сөйлемді құрауда жеке сөз бен тіркестері қатысса, жай сөйлем
құрмалас сөйлемнің құрылыс материалы болатындығы [4;161].
Демек, құрмалас сөйлемге екі немесе одан да көп жай сөйлемдерден
құралып, бір күрделі ойды білдіретін, интонациялық тұтастықты сақтап
тұратын сөйлемдер жатады.
Ғылымда ең алғаш құрмалас сөйлемнің өзіндік белгілері туралы ой
қозғаған - А. Байтұрсынұлы. Ғалым 1925 жылы шыққан оқулығында: Қазақ
тіліндегі сөйлемдер арасында екі түрлі жақындық болады: бірі - ішкі мағына
жақындығы, екіншісі - сыртқы қисын жақындығы, - дегенді айта келіп,
құрмалас сөйлем компоненттері бір-бірімен екіжақты әрі мағыналық, әрі
тұлғалық байланыста болатынын ерекше атап өткен. [3;14]. Оның бұл айтылған
пікіріне құрмалас сөйлем синтаксисін кейініректе зерттеген ғалымдар да
қосылады. Дегенмен аталған оқулықта құрмалас сөйлем компоненттері арасында
болатын тұлғалық байланыстың қандай тәсілдер арқылы көрінетіні,
компоненттер құрамында негізгі мүшелердің болу қажеттігі жайлы ештеңе
айтылмаған. Бұл әлі де болса тіл білімінде құрмалас сөйлем белгілерінің
нақты айқындала қоймағандығын аңғартады.
Ертеректегі әдебиеттерде құрмалас сөйлемге тән негізгі белгілер
сараланып ашылмай, оның тек күрделі ойды білдіріп, бірнеше жай
сөйлемдерден құралатындығы сөз болса, елуінші жылдардан бастап бұл мәселе
ғылымда түптеп талқыланды. Осы орайда академик Н. Сауранбаев 1954 жылы
жарық көрген еңбегінде қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдердің негізгі
критерийлерін атап көрсетеді.
Олар:
Құрамындағы синтаксистік компоненттерде айтылатын ойдың дербестігі;
Компонентте дербес бастауыш пен дербес баяндауыштың болуы;
Құрмаластағы әрбір компоненттердің интонациялық жігі айқын болуы.
Н.Сауранбаев бұрыннан айтылып жүрген пікірлерді жинақтап, құрмаласқа
тән нақты белгілерді көрсете алды. Дегенмен автордың аталған критерийлерді
өзі сақтамағандығы туралы кейбір пікірлерін кездестіреміз. Құрмаластағы
әрбір компоненттердің интонациялық жігі айқын болу керек дей тұра,
Қ.Жұбанов, С.Жиенбаевтың ізімен үйірлі мүшелі жай сөйлемдерді де сабақтас
құрмаластың бір түрі деп есептейді.
Жай және құрмалас сөйлемнің ара жігін ажыратуда профессор
С.Аманжоловтың ұстанымы төмендегідей:
1. Өзіндік баяндауыштың болуы;
2. Дербес интонацияның болуы. [3;17].
Құрмалас сөйлемнің өзіндік сипатын анықтауда ғалымдар пікірлерінің
қарама-қайшылығына қарамастан, құрмалас сөйлемдерді ажыратуға қажетті
критерийлер бұл күнде толығымен анықталды.
Олар:
1. Құрмалас сөйлемнің әрбір компоненті мейлі ол тиянақты болсын, мейлі
тиянақсыз болсын бәрі бір сөйлемдік мағынаға ие болады, бір ойды қамтуы
керек. Автордың мысалы: Бұл өзендер тасып, көлдер арнасынан асып,
ағаштар гүл атып, табиғаттың жадыраған да, жайнаған шағы еді. (С.Хайдаров).
Өз мысалымыз: Ақын сөзі күн болып бүкіл дүниеге жарығы мен жылуын төге
алмағанымен, найзағайдай жарқылдап, күндей күркіреп қояды. (Ғ. Мүсірепов).
Автордың сөйлемі төрт компоненттен құралған, төртеуінде де төрт түрлі ой
бар: біріншісінде - өзендердің, екіншісінде - көлдердің, үшіншісінде -
ағаштардың әрекеттері, ал төртінші компонент табиғат көрінісін сөз етсе,
екінші мысалдың бірінші компонентінде ақын сөзінің кең тарамағандығы
баяндалса, екінші компонентінде ақын тілі қылыштан да өткір екендігі
айтылады. Бұл мысалда да екі ой тұтасып барып бір күрделі ойды білдіріп
түр.
2. Құрмалас сөйлем компоненттерінің білдіретін мағыналары бір-біріне
жақын, қандай да болмасын, белгілі бір дәнекерлер арқылы ұштасып
жататын желілес күрделі ой болады. Компоненттерді ұштастыратын
дәнекер мағыналық та, тұлғалық та болуы мүмкін.
Автордың мысалы: Сол жылы жер де орасан көктеп, мал да жарылардай
семіріп, халық көңілі шат-шадыман еді. (Ө. Қанахин). Өз мысалымыз: Бір
уақытта шегірен шымылдық толқып барып қозғалды да, есік жақтағы шетінен
шолпы сылдыры естіліп, Тоғжанның әсем бойы көрінді (М.Әуезов).
Келтірілген мысалдардағы баяндалатын көріністер мезгілдік, мағыналық,
формалық жағынан да бірлікте тұр. Коммоненттер арасында мағына
жақындығы, желілестік болмаса, құрмалас сөйлем құрамына еніп, бір бүтін
болып тұра алмас еді.
3. Құрмалас құрамына енетін әр компонент мейлі ол тиянақты болсын,
мейлі тиянақсыз болсын бәрі бір жалпы сөйлемге тән қасиеттерге ие болуы
керек.
Сөйлемге тән негізгі қасиеттер:
1. Коммуникативтік мән;
2. Модальдық сипат;
3. Предикаттық қатынас.
4. Құрмалас сөйлем компоненттерінің әрқайсысына тән өзіндік
интонациялық кідірісі болу керек.
Аталған белгілерге ие құрылымдар ғана құрмалас сөйлем бола алады.
ІІ Тарау. Құрмалас сөйлем ықшамдалуының басқа тілідік құрылымдармен
байланысы

2.1. Іргелес сөйлем, оның жай сөйлемге ауысу жолдары.

Қандай ғылым болса да зерттеуді, түсінуді жеңілдету үшін өз объектісін
түрлі топқа жіктеп қарау тәсілін қолданады. Бұл тәсілдің терминалогиялық
атауы - классификация. Демек құрмалас сөйлемді ішінара түр-түрге бөліп
саралау тіл ғылымында жүзеге асқан құбылыс.
Қазан революциясына дейін орыс тілінде жарық көрген грамматикалық
еңбектердің бірлі-жарымында ғана сложносочиненное, сложноподчиненное
деген атаулардың кездесетіні болмаса, олардың ешқайсысы да өз ішінен жеке
тармақтарға жіктелмеген. Жіктеуді біз тек А.Байтұрсыновтың Тіл құрал атты
еңбегінде кездестіреміз. Еңбекте қазақ тіліндегі сөйлемдердің бір-бірімен
құрмаласуын екі салаға бөледі:
1. Қиысқан құрмалас;
2. Сыйысқан құрмалас.
Қиысқан құрмалас оз ішінен екіге бөлінеді: бірі - салалас, екіншісі
-сабақтас. Салалас құрмаласқа тән белгі - оның құрамды бөліктерінің өзара
тең болуы, сабақтас құрмаласқа тән белгі - оның бөліктерінің тең болмай,
бірі екіншісінен кем болуы.
Ал құрмалас сөйлемнің үшінші түрінің бірі аралас құрмалас болатынын Н.
Сауранбаев 1938 ж. Ауыл мұғалімі журналында Кұрмалас сөйлем туралы
деген атпен жарияланған мақаласында атап өтеді. Автордың келтірген
мысалдары: Әміржан кітап оқып, мен хат жазып отырдым (салалас). Оқушылар
жиналып, оқушы келіп, мектеп гүлденіп қалды (аралас). Бірақ қазіргі
ғылымдағы көзқарас тұрғысынан алғашқы сөйлем сабақтас та, кейінгісі
құрмаластың көп бағыныңқылы сабақтасына жатады.
Н.Сауранбаев Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлем жүйесі деп аталатын
еңбегінде құрмалас сөйлемді төменгідей топтастырады:
1.Іргелес;
2.Салалас;
З.Сабақтас.
Автордың көрсетуінше, іргелес құрмаластың негізгі белгісі — бірнеше
жай сөйлемдердің дәнекерсіз, дауыс ырғағымен тұтасып айтылуы, ал салаластың
негізгі белгісі мұндағы жай сөйлемдер әрдайым белгілі жалғаулық арқылы, я
жалғаулық мағынада қолданылатын көмекші сөз арқылы құрмаласады. Сабақтас
құрмаласты бөлуге негіз болатын ондағы жай сөйлемдердің бірі тиянақты,
бірі тиянақсыз болуы дейді.
Іргелес құрмаластар құрмалас сөйлемдердің ерекше құрылымдық-
семантикалық түрі ретінде көптеген түрколог ғалымдардың назарына іліккен.
Қазақ тіл білімінде іргелес құрмалас сөйлемдерді алғаш рет құрмалас
сөйлемнің жеке түрі ретінде Н. Сауранбаев қарастырған. Н. Сауранбаев
еңбегінде іргелес деген термин бұған дейінгі лингвистикалық
әдебиеттердегі жалғаулықсыз деп аталатын терминнің орнына қолданылған.
Бірақ онымен тепе-тең мағынада емес, біраз басқаша мағынада жұмсалған.
Бұған дейінгі әдебиеттерде жалғаулықсыз құрмалас сөйлемдер салалас
құрмаластың бір түрі ретінде қарастырылса, Н. Сауранбаев оны салаласқа да,
сабақтасқа да қоспай, құрмалас сөйлемнің бір жеке түрі ретінде қарастырады.
Өйткені іргелес құрмаласта салаластың да, сабақтастың да белгісі бар.
Салаласқа тән белгісі – ондағы жай сөйлемдердің грамматикалық жағынан бір-
бірімен тең дәрежеде құрмаласатындығы және сөйлемнің баяндауышы тиянақты
қалыпта болатындығы. Ал іргелестерді сабақтастармен жақындастыратын белгі
– іргелестегі жай сөйлемдер ішкі мағына жағынан бірін-бірі сипаттап, бір-
біріне тәуелді болып байланысады [23; 36].
Кейінгі еңбектерінде ғалым бұл пікірінен қайтып, іргелес құрмалас
сөйлемдерді салалас құрмаластың бір түрі деп қарастырғанмен, жалғаулықсыз
деген термин ыңғайсыз, іргелес деп аталатын болсын деген пікірінен
қайтқан жоқ. Ғалымның пікірінше, жалғаулықсыз деп атаудың мынадай
ыңғайсыздықтары бар: жалғаулықсыз деген атау жай сөйлемдердің іргелесіп
құрмаласу тәсілін көрсетпейді. Іргелесу термині лайықты сияқты.
Біріншіден, іргелесу құрмаласқа енген жай сөйлемдердің қалай құрмаласатынын
білдіреді. Екіншіден, іргелес ғылыми әдебиетте орныққан примыкание,
замыкание ұғымдарына адекватты түрдесай келмесе де, жақын келеді [23;32-
33]. Бұндай ғылыми тұжырым проф. Р. Әмірдің зерттеулерінде де өз жалғасын
тапты. Ғалымның тұжырымдауынша, қазақ тіл білімінде жалғаулықсыз
байланысқан салалас сөйлемдерді өз алдына бөлек конструктивтік тип ретінде
қарау орнықты. Өйткені іргелес құрмаластардың өзіне тән ұйымдасу
заңдылықтары мен сол заңдылықты іске асыратын амалдары бар [23].
Іргелес құрмалас сөйлемдердің негізгі белгісі – компоненттер құрамында
жалғаулықтардың жоқтығы. Яғни, іргелес құрмаластардың басты ерекшелігі –
олардың құрылысында. Бұндай құрмалас сөйлемдердің синтаксистік тұтастығы
компоненттердің мағына жағынан байланыстылығы мен олардың ерекше құрылымдық
ұйымдасуына негізделген, ритмико-интонациялық құралдар арқылы көрінеді.
Ғалымның айтуынша, интонация іргелес құрмалас сөйлемдердің компоненттерін
байланыстырушы негізгі амалдың бірі. Бұнда бірінші компоненттен кейін
интонация сәл төмендеп, бәсеңдейді, бірақ аяқталмайды, екінші компонент
көтеріңкі дауыспен басталады.
Іргелес құрмалас сөйлем мен жай сөйлемдер тізбегі арасындағы
айырмашылық - ол жалғаулықсыз құрмаласқан жай сөйлемдердің бір-бірімен ішкі
мағына жағынан байланысты болатындығы, яғни, мезгілдес, амалдас, себептес,
шарттас болатындығы, сондықтан да олар бір фонациямен ұштасып айтылады
[23;35].
Н.Сауранбаев белгілі жалғаулықтар арқылы жалғаулықты салаласқа
айналдыруға болатындығын (Осымен сөз бітті, Алшынбай біраз отырып үйіне
қайтты – Осымен сөз бітті де, Алшынбай біраз отырып үйіне қайтты), ал
алдыңғы сөйлемнің баяндауышы е, еді, емес көмекшілеріне бітсе, ондай
жалғаулықсыз сөйлем жалғаулықты салаласқа айнала бермейтіндігін кезінде
айтып кеткен [23]. Бұның алдыңғысын проф.Р.Әмір ауыспалы іргелес, ал
кейінгісін тұрақты іргелес деп қарастырып, салалас сөйлемдердің
жалғаулықсызын қамтамасыз ететін мынандай екі жағдай бар дейді.
Олар:
1. Салалас құрмаласқа қатысатын бірінші компоненттің құрамына арнаулы
формада (жедел өткен шақ етістік+бар ғой, жедел өткен шақ+ма, бастауыш
тұйық рай етістік – баяндауышы сол (осы) еді, бастауышы тұйық етістік –
баяндауышы мұң еді, бастауышы өткен шақ есімше – баяндауышы осы еді,
бастауышы өткен шақ есімше – баяндауышы – мұң еді) баяндауыштың қатысуы.
2. Бұлардан бөлек жалғаулықты қатыстырып та, қатыстырмай да құрала беретін
сөйлемдер [24].
Семантикалық түрлері.
Іргелес құрмалас сөйлемдердің құрамындағы жай сөйлемдер бірлігі жай
сөйлемдердің мағыналық жағынан өзара байланыстылығынан, шарттастылығынан,
интонация тұтастығынан және компоненттер құрылысындағы кейбір ортақ
сипаттардан білінеді. Мағыналық жағынан алғанда, іргелес құмалас сөйлемнің
құрамына енген жай сөйлемдер бірлігіне жақын, өзара іліктес, шарттас,
мезгілдес, себептес болып келеді.
Қазақ тілі оқулықтарында жалғаулықсыз салалас құмалас сөйлемдер
мағынасына қарай әртүрлі топтастырылды. Мәселен, жалғаулықсыз салалас
құрмалас сөйлемдер туралы алғаш 1939 жылы шыққан еңбекте қарастырылған.
Бұнда жалғаулықсыз салалас құрмалас сөйлемдердің өзара жіктері ашылмай, тек
іргелес деп қарастырылған.
Н. Сауранбаев пен Ғ. Бегалиевтің педучилищелерге арналған Қазақ тілі
грамматикасында жалғаулықсыз салалас сөйлемдер іргелес деп танылып,
іргелесіп құрмаласқан жай сөйлемдер де ыңғайлас, мезгілдес, қарсылықты,
шарттас, амалдас болып құрылады [25;202-203].
Проф. Р. Әмір іргелес салалас сөйлемдерді семантикасына қарай
төмендегідей жіктейді:
1. Мезгілдік іргелес салалас (Кесе толы қымызды берсең болды, өңешке сылқ
етіп құя салады);
2. Қарсылықты іргелес салалас (Мейлі жас бол, мейлі кәрі бол, романда
суреттелген Абай мен Әйгерімнің кездесуін тебіренбей еске ала
алмайсың);
3. Себептік іргелес салалас (Сатып алғаным сол, машина ескіріп қалған
екен);
4. Шарттық іргелес салалас (Атқанға жығылмай, тек жараланды бар ғой,
машинаның тас-талқаны шығады);
5. Теңдік қатынасты білдіретін іргелес салалас (Соқаны қалай алды, солай
апарып қойды);
6. Айқындауыштық қатынасты білдіретін іргелес салалас (Сонымен шала
бүлінген, әзірленген тойдың қамы жайына қалды: ошақтағы оттар сөнді,
қазан суыды, қамыр жаюсыз қалды);
7. Объектілік қатынасты білдіретін салалас (Балам, айтшы, бізді көрсең,
сәлем бер деп әкең айтты ма, жоқ, өздігінен естідің бе?);
8. Телінбе компонентті іргелес салалас (Немене бұ, қуыршақ ойнайтын қыз
ба едің сен, шешеңнің қасынан шықпайтын) [24].
Салалас құрмалас пен сабақтас құрмаласты ажыратуда қазақ тіл
білімінде екі түрлі көзқарас қалыптасқан: бірінші көзқарас бойынша, оларды
ажыратудың критерийі компоненттердің мағыналық қарым-қатынасы, егер
компоненттер мағыналық жағынан бірі екіншісіне тәуелді болса, сабақтас
құрмалас сөйлем болады. Ал өзара теңдік қатынаста жұмсалса, компонентерінің
баяндауыштары тиянақты тиянақсыз тұлғада тұрғанымен, салалас құрмалас
сөйлем деп танылады. Екінші көзқарас бойынша, салалас құрмалас пен
сабақтас құрмалас сөйлемдерді мағыналық белгілеріне қарай емес, тұлғаларына
қарай ажыратуды критерий етіп алу. Егер алдыңғы компоненттің баяндауышы
тұлғалық жағынан тиянақсыз болып, екінші компонентте бағына байланысса,
сабақтас құрмалас деп, ал баяндауыштары тиянақты тұлғада тұрса, салалас
құрмалас деп танылады. Салалас құрмалас сөйлемдердің құрамына енген жай
сөйлемдер өздерінің сөйлемдік қасиеттерінен аз да болса айрылып, бір
бүтіннің органикалық бөлшектеріне айналады. Салалас құрмаласта басқа
компоненттеріне қарағанда бірінші компоненттің интонациясы тиянақсыздау
болады. Осыдан болу керек,
Н. Сауранбаев интонацияны құрмалас сөйлемдерді танудың басты критерийі деп
таниды. Салалас сөйлемдегі жай сөйлемдер әрқашан белгілі жалғаулық арқылы,
я жалғаулық мағынада қолданылатын көмекші сөздер арқылы құрмаласады.
Сондықтан әр сөйлемнің баяндауыштары тиянақты қалыпта тұра алады. Осыған
орай, Н. Сауранбаев салалас құрмаласқа енген жай сөйлемдердің тиянақты
қалыпта тұруының үлкен бір себебі – олардың арасындағы синтаксистік
қатынастар (сабақтастағы сияқты құрмаласқа енген жай сөйлемдердің
баяндауыштары арқылы емес) арнаулы жеке формалар, жалғаулықтар арқылы
білінеді деп есептейді. Бұл бұрын-соңды айтылмаған пікір. Ғалым салалас
құрмалас сөйлемдердің өзара байланысу тәсілдерін баяндай отырып, бүгінде
айтылып жүрген құрмаласу жолдарын (аналитикалық тәсіл, жалғаулықтар немесе
жалғаулықтар орнына жүретін көмекші сөздер арқылы) айтып кеткен.
Сабақтас құрмалас сөйлемдердің байланысу жолдары мен топтастыру
мәселелерінде шартты болса да бірізділік болса, салаластарды топтастыруда,
олардың байланысу тұлғаларын айқындауда мұндай бірізділік болмады. Салалас
құрмаластар тобына құрмаластағы жай сөйлемдердің байланыс формалары да,
белгілі бір ойды білдірудегі дербестілік дәрежесі де әртүрлі құрмалас
сөйлемдер жатқызылып жүрді. Ал Қазақ тілінің құрмалас сөйлемдер жүйесінде
салалас сөйлемдерді жіктеуде Н. Сауранбаев өзіне дейін жіктеліп келгендей
мезгілдес, себептес, қарсылықты деп үш түрге ғана бөліп, олардың өзіндік
белгілерін, мәнін түсіндірген. Бұл саладағы автордың табысы – салалас
сөйлемдердің аталған түрлерін кеңірек баяндауында. Бірақ қазақ тіліндегі
талғаулы, кезектес салаластар құрмалас сөйлем дәрежесіне көтеріле қойған
жоқ деп есептеген. Ғалымның пікірінше, сөйлемдерді құрмаластырудың басқа
түрлерінен (іргелес, сабақтас) ажырататын шек – жалғаулық, яғни
салаластардың жалғаулықтар арқылы құрмаласатындығы [1;15].
Салалас құрмалас сөйлем жүйесінің жалпы құрмалас сөйлем жүйесінде
өте ертеден келе жатқандығын білеміз және қазіргі кезде ККСҚС деп аталатыны
белгілі. Осы орайда М.З. Зәкиевтің пікіріне сүйенсек: ...подобные
предложения довольно хорошо были развиты уже в языке Орхоно-Енисейских
памятников V-VIII веков. В них мы находим почти все формы многочисленных
сложных предложений [26;7]. Ғалымның бұл пікірмен келіспеуге болмайды.
ККСҚС-ге қатысты орыс тіліндегі материалдарды талдау барысында Садирова
К. оларды екі топқа бөліп қарастырды:
1. Орыс тіліндегі ККСҚС құбылысын зерттеген еңбектер
(Г.Ф.Калашникова, Г.П. Уханов, Н.Н. Холодов т.б.).
2. Орыс тілінде жазылған жекелеген тілдерде ККСҚС құбылысын
қарастырған еңбектер. (Г.М. Хашимов; Л.И. Черемисина, Е.К. Скрибник,
т.б.).
ККСҚС-нің үш типін атап көрсетеді:
1 .Бөліктерінің әрқайсысы жай сөйлемнен келген аражігі анық танылатын
ККСҚС;
2. Бөліктердің бірі не бірнешеуі салалас құрмалас сөйлем түрінде
келген ККСҚC;
3. Әр бөліктері салалас құрмалас сөйлем түрінде келетін ККСҚС.
Түркі тілдері синтаксисін зерттеуге арналған еңбектерді талдау
барысында ККСҚС-нің зерттелу деңгейінің әр түрлі өзіндік атауға ие болып
келеді. Мысалы, өзбек тілінде богланши йули билан тузилган мураккаб кушма
гаплар, татар тілінде куп тезмәле кушма жумлэ, қарақалпақ тілінде коп
компоненттен дизбекли коспа гэп т.б.
Татар тілі синтаксисін зерттеуші М.З.Зәкиев ККСҚС-ді құрылымына қарай
жеті түрге бөліп қарастырады. Ғалымның пікірінше, ККСҚС құрамындағы
сөйлемдер параллель келеді және санамалау интонациясымен айтылады. Автор:
Параллель процестерді білдірген сөйлемдер мағыналары жағынан бір-бірінен
алшақ болуы да мүмкін,- деген пікір келтіреді.
Өзбек синтаксисінде М.Асқарова мен Г.Абдурахманов ККСҚС туралы былай
дейді: ...уч, еки ундан ортык тнег хукукли компонентлардан тузилади.
Қазақ тіл білімінде ККСҚС-ге берілген анықтамаларда ККСҚС қасиеттері
нақты көрсетілген. Академиялық қазақ тілі грамматикасында көп тармақты
салалас деген атпен берілген. Көп тармақты салалас сөйлемге қатысты
төменгідей мәселелер аталған:
1. Көп тармақты салалас сөйлем компоненттерінің бір-бірімен
жалғаулық арқылы да жалғаулықсыз да байланысатындығы;
2. КТСС компоненттерінің мағыналық қатынастарының әр түрлі де,
бірыңғай да болатындығы;
3. Түсіндірмелі қатынаста байланысатындығы;
4. КТСС компоненттерінің жай сөйлем түрінде ғана емес, құрмалас
сөйлем түрінде де келетіндігі.
Құрмалас сөйлемнің басқа түрлеріне қарағанда жалғаулықсыз салалас
сөйлем компоненттерінің бір-бірімен байланысы онша тығыз, берік болмайды,
оларда дербестік, формалық тиянақтылық басым келеді. Ғалым Н.Сауранбаев
құрмаластың бұл түрі туралы өз пікірін келтіреді: Іргелес құрмаластар
тілімізден берік орын теуіп, қалыптасып кеткен жалғаулықсыз салалас
сөйлемдер. Автор мұндай сөйлемдерді салаластың бір түрі есебінде қарамай,
жалпы құрмалас сөйлемнің бір түрі ретінде түсіндірген. Ол ойының дәлелі
ретінде іргелес құрмаластағы салаластың да, сабақтастың да белгілерін
ажыратып береді. Салаласқа тән белгі – ондағы жай сөйлемдердің
грамматикалық жағынан бір-бірімен тең дәрежеде құрмаласатындығы және
сөйлемнің баяндауышы тиянақты қалыпта болатындығы. Ал іргелестерді
сабақтастармен жақындастыратын белгі – іргелестегі жай сөйлемдер ішкі
мағына жағынан бірін-бірі сипаттап, бір-біріне тәуелді болып байланысады.
Проф. Н. Сауранбаевтың салалас пен сабақтас сөйлем тәріздес іргелесті де
құрмаластың бір түрі есебінде қарауы – іргелесті ең алғашқы көне түр,
кейіннен салаластың да, сабақтастың да жасалуына әсері болды деуінен еді [
23;25].
Жалғаулықсыз салалас сөйлемнің қалыптасқан, тек өзіне ғана тән
баяндауыш формасы жоқ. Қалыпты тиянақты жай сөйлем баяндауышы қызметінде
қолданылатын сөз таптарының қай-қайсылары болса да, жалғаулықсыз салас
сөйлем компоненттерінің баяндауышы қызметінде қолданылады. Дегенмен
жалғаулықсыз салалстың алдыңғы компонентінің баяндауыштары көпшілік
жағдайда еді, екен, емес етістіктерін көмекшіге алып тұрады. Бұл көмекшілер
кейбір жағдайларда өзі құрамына еніп тұрған жай сөйлемдерге тиянақсыздық
мән беріп, екі жай сөйлемді құрмаластырушы дәнекер болып келеді. Мысалы,
Айналаға мойын созып қарап едім, қыбыр еткен жан көрінбеді деген сөйлемдегі
едім көмекші етістікті алып тастап, бірінші компонентті – айналаға мойын
созып қарадым деп құрсақ, алдыңғы түріне қарағанда, бұл компонент едәуір
тиянақтылық мәнге ие болады ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.