Қазақ философиясы
Қазақ философиясы
1. Қазақ философиясының қалыптасып.дамуының негізгі кезеңдері.
2. Түркі дүниетанымы . қазақ философиясының бастауы. Әл Фара.би, Жүсіп Баласагұн, Қожа Ахмет Йасауи.
3. Қазақ философиясының вербальді.дискурсты сипаты. Қазақ ауыз әдебиетінің түрлеріндегі және ақын.жыраулар шыгармашылыгындагы философиялық даналық.
1. Қазақ философиясының қалыптасып.дамуының негізгі кезеңдері.
2. Түркі дүниетанымы . қазақ философиясының бастауы. Әл Фара.би, Жүсіп Баласагұн, Қожа Ахмет Йасауи.
3. Қазақ философиясының вербальді.дискурсты сипаты. Қазақ ауыз әдебиетінің түрлеріндегі және ақын.жыраулар шыгармашылыгындагы философиялық даналық.
сүйене отырып, қазақ халқының философиялық дүниетанымы-ның қалыптасып дамуын шартты түрде мынадай кезеңдерге бөлуге болады: Ежелгі заманнан ІХ-ғасырға дейінгі кезең – қазақтардың ата-тегінің философиясы (предфилософия протоказахов). Бұл кезеңдегі философиялық көзқарастарда діни сипат басым.
Түркі тілді халықтардың философиясы, ІХ-ғасырдан ХV-ғасырға дейінгі кезең. Оның көрнекті өкілдері бүкіл түркі дүниесіне ортақ тұлғалар – Анахарсис, Қорқыт, әл Фараби, Ж.Баласағұн. М.Қашғари, Қ.Иасауи. Бұл кезенді түркі тілді халықтардың философиясының «Алтын гасыры » деуге болады. Аталған ғұламалар тамаша шығармалар мен философиялық еңбектерді дүниеге әкеліп, әлемдік философияның дамуына елеулі үлес қосты.
Қазақ хандығы дәуіріндегі философия, ХV-ХVШ ғасырлар аралығын қамтиды, үш бағытта дамыды: а) жыраулар философиясы; ә) билер философиясы; б) «Зар заман философиясы».
ХІХ-ғасырдағы Ағартушылық философиясы: Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев философиясы – антропоцентристік және экзистенциалистік сипатқа ие.
ХХ-ғасырдың 20-40 жылдарындағы қазақ философиясы. Негізінен саяси философия болды: Ә.Бокейханрв, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, ЦД.Құдайбердиев. -
Кенес дәуіріндегі Қазақстандық философия. ХХ-ғасырдың 50-60 жылдарынан бастап, 90-жылға дейінгі аралықты қамтиды. Жалпы кеңестік философия секілді коммунистік партияның идеологияпық қызметшсіне айналып, өзінің ұлттық ерекшеліктерінен айрылды. Бірақ негізінен марк- систік сипатта болғанымен, осы кезенде кәсіби философия қалыптасты. 1958 жылы Қазақ ССР Ғылым Академиясының құрамында Философия және құқық институты, Қазақ мемлекеттік университетінде философиж факультеті ашылды. Кеңестер Одағы кеңістігінде танымал болған Қазанстандық философия негізінен таным теориясы, таным диалектикасы және диалектикалық логика мәселелерін зерттеумен айналысып, биік деңгейге көтерілді.
Тәуелсіздік кезеңінін философиясы – соңғы он бес жылда қалып- тасты, қазақ халқының философиялық дүниетанымын терендеп зерттеумен айналысып, үлкен табыстарға жетті. Салыстырмалы түрде тарихи аз уақыттың ішінде қазақ халқының философиялык дүниетанымын жарқы- ратып көрсеткен тамаша зерттеулер дүниеге келді және бұл саладағы жұмыстар толассыз жалғасуда.
Қазақ философиясы өзінің бастауын көне түркі дүниесінен, оның көрнекті өкілдері әл Фараби, ЖүсіпБаласағұн, Қо.жа Ахмет Иасауиден алады.
Түркі тілді халықтардың философиясы, ІХ-ғасырдан ХV-ғасырға дейінгі кезең. Оның көрнекті өкілдері бүкіл түркі дүниесіне ортақ тұлғалар – Анахарсис, Қорқыт, әл Фараби, Ж.Баласағұн. М.Қашғари, Қ.Иасауи. Бұл кезенді түркі тілді халықтардың философиясының «Алтын гасыры » деуге болады. Аталған ғұламалар тамаша шығармалар мен философиялық еңбектерді дүниеге әкеліп, әлемдік философияның дамуына елеулі үлес қосты.
Қазақ хандығы дәуіріндегі философия, ХV-ХVШ ғасырлар аралығын қамтиды, үш бағытта дамыды: а) жыраулар философиясы; ә) билер философиясы; б) «Зар заман философиясы».
ХІХ-ғасырдағы Ағартушылық философиясы: Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев философиясы – антропоцентристік және экзистенциалистік сипатқа ие.
ХХ-ғасырдың 20-40 жылдарындағы қазақ философиясы. Негізінен саяси философия болды: Ә.Бокейханрв, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, ЦД.Құдайбердиев. -
Кенес дәуіріндегі Қазақстандық философия. ХХ-ғасырдың 50-60 жылдарынан бастап, 90-жылға дейінгі аралықты қамтиды. Жалпы кеңестік философия секілді коммунистік партияның идеологияпық қызметшсіне айналып, өзінің ұлттық ерекшеліктерінен айрылды. Бірақ негізінен марк- систік сипатта болғанымен, осы кезенде кәсіби философия қалыптасты. 1958 жылы Қазақ ССР Ғылым Академиясының құрамында Философия және құқық институты, Қазақ мемлекеттік университетінде философиж факультеті ашылды. Кеңестер Одағы кеңістігінде танымал болған Қазанстандық философия негізінен таным теориясы, таным диалектикасы және диалектикалық логика мәселелерін зерттеумен айналысып, биік деңгейге көтерілді.
Тәуелсіздік кезеңінін философиясы – соңғы он бес жылда қалып- тасты, қазақ халқының философиялық дүниетанымын терендеп зерттеумен айналысып, үлкен табыстарға жетті. Салыстырмалы түрде тарихи аз уақыттың ішінде қазақ халқының философиялык дүниетанымын жарқы- ратып көрсеткен тамаша зерттеулер дүниеге келді және бұл саладағы жұмыстар толассыз жалғасуда.
Қазақ философиясы өзінің бастауын көне түркі дүниесінен, оның көрнекті өкілдері әл Фараби, ЖүсіпБаласағұн, Қо.жа Ахмет Иасауиден алады.
Қазақ философиясы
1. Қазақ философиясының қалыптасып-дамуының негізгі кезеңдері.
2. Түркі дүниетанымы – қазақ философиясының бастауы. Әл Фара-би, Жүсіп
Баласагұн, Қожа Ахмет Йасауи.
3. Қазақ философиясының вербальді-дискурсты сипаты. Қазақ ауыз әдебиетінің
түрлеріндегі және ақын-жыраулар шыгармашылыгындагы философиялық даналық.
Қазіргі заманғы қазақ ғалымдары М.Орынбеков, Н.Байтенованың зерт-теулеріне
сүйене отырып, қазақ халқының философиялық дүниетанымы-ның қалыптасып
дамуын шартты түрде мынадай кезеңдерге бөлуге болады: Ежелгі заманнан ІХ-
ғасырға дейінгі кезең – қазақтардың ата-тегінің философиясы (предфилософия
протоказахов). Бұл кезеңдегі философиялық көзқарастарда діни сипат басым.
Түркі тілді халықтардың философиясы, ІХ-ғасырдан ХV-ғасырға дейінгі кезең.
Оның көрнекті өкілдері бүкіл түркі дүниесіне ортақ тұлғалар – Анахарсис,
Қорқыт, әл Фараби, Ж.Баласағұн. М.Қашғари, Қ.Иасауи. Бұл кезенді түркі
тілді халықтардың философиясының Алтын гасыры деуге болады. Аталған
ғұламалар тамаша шығармалар мен философиялық еңбектерді дүниеге әкеліп,
әлемдік философияның дамуына елеулі үлес қосты.
Қазақ хандығы дәуіріндегі философия, ХV-ХVШ ғасырлар аралығын қамтиды, үш
бағытта дамыды: а) жыраулар философиясы; ә) билер философиясы; б) Зар
заман философиясы.
ХІХ-ғасырдағы Ағартушылық философиясы: Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин,
Абай Құнанбаев философиясы – антропоцентристік және экзистенциалистік
сипатқа ие.
ХХ-ғасырдың 20-40 жылдарындағы қазақ философиясы. Негізінен саяси философия
болды: Ә.Бокейханрв, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов,
ЦД.Құдайбердиев. -
Кенес дәуіріндегі Қазақстандық философия. ХХ-ғасырдың 50-60 жылдарынан
бастап, 90-жылға дейінгі аралықты қамтиды. Жалпы кеңестік философия секілді
коммунистік партияның идеологияпық қызметшсіне айналып, өзінің ұлттық
ерекшеліктерінен айрылды. Бірақ негізінен марк- систік сипатта болғанымен,
осы кезенде кәсіби философия қалыптасты. 1958 жылы Қазақ ССР Ғылым
Академиясының құрамында Философия және құқық институты, Қазақ мемлекеттік
университетінде философиж факультеті ашылды. Кеңестер Одағы кеңістігінде
танымал болған Қазанстандық философия негізінен таным теориясы, таным
диалектикасы және диалектикалық логика мәселелерін зерттеумен айналысып,
биік деңгейге көтерілді.
Тәуелсіздік кезеңінін философиясы – соңғы он бес жылда қалып- тасты, қазақ
халқының философиялық дүниетанымын терендеп зерттеумен айналысып, үлкен
табыстарға жетті. Салыстырмалы түрде тарихи аз уақыттың ішінде қазақ
халқының философиялык дүниетанымын жарқы- ратып көрсеткен тамаша зерттеулер
дүниеге келді және бұл саладағы жұмыстар толассыз жалғасуда.
Қазақ философиясы өзінің бастауын көне түркі дүниесінен, оның көрнекті
өкілдері әл Фараби, ЖүсіпБаласағұн, Қо.жа Ахмет Иасауиден алады.
Әбу Нәсір әл Фараби қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысында өмір сүрген түркі
тайпасында шамамен алғанда 870 жылы дүниеге келген. Әлі Фараби
философиясының негізгі зерттеу объектілерінің бірі – адам. Антика дәуірінің
ойшылдары секілді әл Фараби де адам өмірінің мақсаты – бақытқа жету деп
түсінеді. Адам әуелі бақыттың не екенін түсініп, оныі өзінің мақсаты
ретінде анықтап алған соң ғана оған жетудің жолдарыні танып-біле алады. Әл
Фарабидің пікірінше, шын бақыттың не екенін түсінуге көмектесетін – адамның
ақыл-ойы. Ақыл адамға күш береді; ақыл-ойына көбірек жүгінген адам ғана
жақсы мен жаманды айыра алады. Жігердің үш түрі бар, біріншісі – түйсіктен,
екіншісі – елестетуден, үшіншісі – ойлау қабілетінен туындайды деп
көрсеткен әл Фараби соңғысын еркін тандау деп атайды және ол адамға ғана
тән, басқа жануарларда ол жоқ дейді. Әл Фараби нағыз бақыт деп білімге,
ізгілікке және әдемілікке ие болу деп түсінді. Оған жету үшін адамның
бойында жігердің осы үш түрінің бәрі де болуы шарт. Бірақ адамдардың бәрі
бірдей бақытқа бөлене бермейді, себебі олардың ойлау қабілеттері,
мүмкіндіктері әр түрлі. Бақыттың не екенін, оған қалай қол жеткізуді
түсінбеген адам өзінің өмірлік мақсаты етіп мүлде басқа нәрсені таңдап алуы
мүмкін. Бұл жағдайда адам абсолюттік ізгілік – бақытқа емес, абсолюттік
зұлымдыққа тап болатындығын ескерткен әл Фараби бақытқа бөленуге күші
жетпеген адамдарды тәрбиелейтін ұстаз, басшы қажеттігін айтады.
Ұстаз, басшы болу, өзінің соңынан басқаларды ерту кез-келген адамның
қолынан келе бермейді, ол үшін ерекше қасиеттер керек деген әл фараби
өзінің Ізгілікті қала тұрғындарының көзқарастары туралы трактат атты
еңбегінде ұстазға тән қасиеттерді сипаттайды. Басшы адам, имам, ен әуелі
өзін басқарып, тәрбиелейтін басқа басшыны қажет етпейді. Дененің басты
мүшесі ретінде әуелі жүрек, сонан соң ғана дененің басқа мүшелері одан
төмен орналасатыны секілді, басшы бәрінен жоғары, ол қала, ұйымының және
оның мүшелерінің басты себебі. Қала тұрғындарының бойында жігерден
туындайтын қасиеттерді тудыратын да осы басшы. Дене мүшелерінің біреуі
бұзылғанда оны жүрек түзететіні сияқты, басшы қала ұйымының бұзылған
мүшесін түзеп отырады. Әл Фараби басшы бола алатын адамға қажетті он екі
қасиетті атайды: оның дене мүшелері кез-келген харекетті қиындықсыз орындай
алатындай мінсіз, жан-жақты жетілген; оған айтылып отырған нәрсені
түсінетіндей және онын іс жүзінде қандай болатындығын көз алдына елестете
алатындай табиғи қасиеті бар; түсінген, көрген және қабылдаған нәрсесінен
ешттеңені ұмыт қалдырмайтындай жақсы есте сақтай біледі; заттың кішкене
ғана қасиетін байқау арқылы оның не нәрсені білдіріп тұрғанын тез
түсінетіндей қырағы ақылға ие; ойлаған нәрсесін айқын жеткізе алатын шешен:
оқуға және танып-білуге деген махаббаты бар және бұл істе шаршамайды,
азаптанбайды; тамақ пен сусын ішуде, жыныстық қатынастарда шектен шықпайды,
табиғатынан ойынды және одан туындайтын рахатты жек көреді; шындықты және
ол үшін күресетіндерді сүйеді, өтіріқті және өтірік айтатындарды жек
көреді; маңғаз жанға ие және арнамысты биік ұстайды: оның жаны табиғатынан
төмен істерден жоғары тұрады және асқақ істерге ұмтылады; дирхем, динар
және күнделікті өмірдің тағы басқа да атрибуттарын жек көреді; әділеттілік
пен оны жақтаушыларды сүйеді және тирания мен оны тудырушыларды жек көреді;
өз адамдарыңа және жат адамдарға әділ, әділеттілікке бағыттайды және
әділетсіздік құрбандарының шығындарын өтейді, ол ізгі және әсем деп
түсінетін нәрселерді барлық адамдарға береді; әділетті, бірақ бірбеткей
емес, әділеттіліктің алдында мінез көрсетпейді, бірақ кез-келген
әділетсіздік пен төмен істерге қатысты қайтпастай мығым; өзі қажетті деп
есептейтін нәрсені жүзеге асыруда батыл және ержүрек, үрейлену мен
қорқақтықтың не екенін
1 білмейді. Әл Фараби осы қасиеттердің бәріне ие адамдар өте аз кездеседі ‘
дей келіп, олардың алтауы немесе бесеуі бойында бар және елестету қабілеті
жағынан басқа адамдардан асып түсетін адам қала басшысы бола алады дейді.
Әл Фарабидің ойынша, айналандағы адамдар бақытсыз болса, жеке бақыт
баянсыз: ...бір адам басқаның өмір сүруіне қажет нәрсенің бір бөлігін беру
арқылы адамдардың бір-біріне көмектесуіне негізделген көптеген бірігудің
нәтижесінде ғана адам табиғатынан маңдайына жазылған кемелденуге жетеді.
Әл Фараби қайырымды қалаға қарсы қалаларды да сипаттайды: надан, азғын,
адасқан, қажеттілік және тағы басқа қалалардың ортақ мақсаты жоқ,
көздегендері бақытқа жету емес, өткінші байлық пен алдамшы рахатқа бөлену.
Мұндай қалаларды алдап-арбау мен сұмдықтың неше түрі, моральдық құлдырау,
нәпсіқұмарлық, мансапқорлық, билік құмарлық, надандық, діннен безушілік
секілді ізгілікті адамға жат, тағылық қасиеттер жайлайды. Қала басшысы
мұндай қала-мемлекетті тек күштің көмегімен басқарады, сондықтан олар
әлсіз, болашағы жоқ, дамудың жоғары сатыларына жете алмайды
Бір қарағанда әл Фарабидің бұл ізгілікті қаласы утопия немесе қол жет-
пейтін идеалды, мінсіз қоғам секілді болып көрінуі мүмкін. Бірақ осы
модельдің өзінен біздің жас мемлекетімізге пайдалы көп нәрсені байқауға
болады.
Мұсылмандық Шығыс дүниесінің тағы бір көрнекті өкілі, ХІ-ғасырда өмір
сүрген ғұлама ойшыл Жүсіп Баласағұн еді. Ол өзінің негізгі туындысы
Құтадғу білікте адам өмірі туралы өсиетін қалдыруға бекінеді. Жүсіп
Баласағұн үшін адам баласы – дүниедегі ең басты құндылық. Адамды жаратушы
алла тек оны ғана емес, ай мен күнді, күн мен түнді, аспан мен жерді, дала
мен тауды, қол мен елді де дүниеге әкелді бірақтек адамға ғана теңіздейін
телегей ақыл, білімге бой ұрдырар зерде қайырымды іс қылдырар ар-ұят пен
намыс сыйлады. Баласағұнның ойынша, ендігі міндет – осы адам деген атақты
жоғары ұстау, оған сай өмірі сүру. Ол өмірді адамға алланың берген қарызы
деп түсінеді, осы өмірд мәнді кешкен адам ғана қарызын қайтара алады.
Баласағұн Мәнді өмірге жетудің азапты жолында адамға серік болар төрт
қасиетті – әділет, дәулет, ақыл, қанагатты бөліп көрсетеді және оларға
Күнтуды, Айтолды Өгдүлміш, Одғұрмыш деген есімдер береді.
Баласағүн Дәулет-құт өткінші, тұрақсыз, бүгін бар да ертең жоқ, сондықтан
адамды дәулетке шектен тыс қызығушылықтан сақтандырады; ол үшін адамға
қанағат керек. Құтадғу білікте Қанағат-Одғұрмыш адамның мал жиыаудың
соңына түскендігіне өкпелеп, қоғамнан бойын аулақ салады, Күнтуды-Әділеттің
шақырғанына қайырыла коймайды. Бірақ Күнтуды Одғұрмыштан адамның уақытша
осалдығына, бойындағы табиғи эгоизмді жеңе алмауына, мал-дәулет алдындағы
солқылдақтығына кешіріммен қарауға, адамға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Қазақ философиясының қалыптасып-дамуының негізгі кезеңдері.
2. Түркі дүниетанымы – қазақ философиясының бастауы. Әл Фара-би, Жүсіп
Баласагұн, Қожа Ахмет Йасауи.
3. Қазақ философиясының вербальді-дискурсты сипаты. Қазақ ауыз әдебиетінің
түрлеріндегі және ақын-жыраулар шыгармашылыгындагы философиялық даналық.
Қазіргі заманғы қазақ ғалымдары М.Орынбеков, Н.Байтенованың зерт-теулеріне
сүйене отырып, қазақ халқының философиялық дүниетанымы-ның қалыптасып
дамуын шартты түрде мынадай кезеңдерге бөлуге болады: Ежелгі заманнан ІХ-
ғасырға дейінгі кезең – қазақтардың ата-тегінің философиясы (предфилософия
протоказахов). Бұл кезеңдегі философиялық көзқарастарда діни сипат басым.
Түркі тілді халықтардың философиясы, ІХ-ғасырдан ХV-ғасырға дейінгі кезең.
Оның көрнекті өкілдері бүкіл түркі дүниесіне ортақ тұлғалар – Анахарсис,
Қорқыт, әл Фараби, Ж.Баласағұн. М.Қашғари, Қ.Иасауи. Бұл кезенді түркі
тілді халықтардың философиясының Алтын гасыры деуге болады. Аталған
ғұламалар тамаша шығармалар мен философиялық еңбектерді дүниеге әкеліп,
әлемдік философияның дамуына елеулі үлес қосты.
Қазақ хандығы дәуіріндегі философия, ХV-ХVШ ғасырлар аралығын қамтиды, үш
бағытта дамыды: а) жыраулар философиясы; ә) билер философиясы; б) Зар
заман философиясы.
ХІХ-ғасырдағы Ағартушылық философиясы: Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин,
Абай Құнанбаев философиясы – антропоцентристік және экзистенциалистік
сипатқа ие.
ХХ-ғасырдың 20-40 жылдарындағы қазақ философиясы. Негізінен саяси философия
болды: Ә.Бокейханрв, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов,
ЦД.Құдайбердиев. -
Кенес дәуіріндегі Қазақстандық философия. ХХ-ғасырдың 50-60 жылдарынан
бастап, 90-жылға дейінгі аралықты қамтиды. Жалпы кеңестік философия секілді
коммунистік партияның идеологияпық қызметшсіне айналып, өзінің ұлттық
ерекшеліктерінен айрылды. Бірақ негізінен марк- систік сипатта болғанымен,
осы кезенде кәсіби философия қалыптасты. 1958 жылы Қазақ ССР Ғылым
Академиясының құрамында Философия және құқық институты, Қазақ мемлекеттік
университетінде философиж факультеті ашылды. Кеңестер Одағы кеңістігінде
танымал болған Қазанстандық философия негізінен таным теориясы, таным
диалектикасы және диалектикалық логика мәселелерін зерттеумен айналысып,
биік деңгейге көтерілді.
Тәуелсіздік кезеңінін философиясы – соңғы он бес жылда қалып- тасты, қазақ
халқының философиялық дүниетанымын терендеп зерттеумен айналысып, үлкен
табыстарға жетті. Салыстырмалы түрде тарихи аз уақыттың ішінде қазақ
халқының философиялык дүниетанымын жарқы- ратып көрсеткен тамаша зерттеулер
дүниеге келді және бұл саладағы жұмыстар толассыз жалғасуда.
Қазақ философиясы өзінің бастауын көне түркі дүниесінен, оның көрнекті
өкілдері әл Фараби, ЖүсіпБаласағұн, Қо.жа Ахмет Иасауиден алады.
Әбу Нәсір әл Фараби қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысында өмір сүрген түркі
тайпасында шамамен алғанда 870 жылы дүниеге келген. Әлі Фараби
философиясының негізгі зерттеу объектілерінің бірі – адам. Антика дәуірінің
ойшылдары секілді әл Фараби де адам өмірінің мақсаты – бақытқа жету деп
түсінеді. Адам әуелі бақыттың не екенін түсініп, оныі өзінің мақсаты
ретінде анықтап алған соң ғана оған жетудің жолдарыні танып-біле алады. Әл
Фарабидің пікірінше, шын бақыттың не екенін түсінуге көмектесетін – адамның
ақыл-ойы. Ақыл адамға күш береді; ақыл-ойына көбірек жүгінген адам ғана
жақсы мен жаманды айыра алады. Жігердің үш түрі бар, біріншісі – түйсіктен,
екіншісі – елестетуден, үшіншісі – ойлау қабілетінен туындайды деп
көрсеткен әл Фараби соңғысын еркін тандау деп атайды және ол адамға ғана
тән, басқа жануарларда ол жоқ дейді. Әл Фараби нағыз бақыт деп білімге,
ізгілікке және әдемілікке ие болу деп түсінді. Оған жету үшін адамның
бойында жігердің осы үш түрінің бәрі де болуы шарт. Бірақ адамдардың бәрі
бірдей бақытқа бөлене бермейді, себебі олардың ойлау қабілеттері,
мүмкіндіктері әр түрлі. Бақыттың не екенін, оған қалай қол жеткізуді
түсінбеген адам өзінің өмірлік мақсаты етіп мүлде басқа нәрсені таңдап алуы
мүмкін. Бұл жағдайда адам абсолюттік ізгілік – бақытқа емес, абсолюттік
зұлымдыққа тап болатындығын ескерткен әл Фараби бақытқа бөленуге күші
жетпеген адамдарды тәрбиелейтін ұстаз, басшы қажеттігін айтады.
Ұстаз, басшы болу, өзінің соңынан басқаларды ерту кез-келген адамның
қолынан келе бермейді, ол үшін ерекше қасиеттер керек деген әл фараби
өзінің Ізгілікті қала тұрғындарының көзқарастары туралы трактат атты
еңбегінде ұстазға тән қасиеттерді сипаттайды. Басшы адам, имам, ен әуелі
өзін басқарып, тәрбиелейтін басқа басшыны қажет етпейді. Дененің басты
мүшесі ретінде әуелі жүрек, сонан соң ғана дененің басқа мүшелері одан
төмен орналасатыны секілді, басшы бәрінен жоғары, ол қала, ұйымының және
оның мүшелерінің басты себебі. Қала тұрғындарының бойында жігерден
туындайтын қасиеттерді тудыратын да осы басшы. Дене мүшелерінің біреуі
бұзылғанда оны жүрек түзететіні сияқты, басшы қала ұйымының бұзылған
мүшесін түзеп отырады. Әл Фараби басшы бола алатын адамға қажетті он екі
қасиетті атайды: оның дене мүшелері кез-келген харекетті қиындықсыз орындай
алатындай мінсіз, жан-жақты жетілген; оған айтылып отырған нәрсені
түсінетіндей және онын іс жүзінде қандай болатындығын көз алдына елестете
алатындай табиғи қасиеті бар; түсінген, көрген және қабылдаған нәрсесінен
ешттеңені ұмыт қалдырмайтындай жақсы есте сақтай біледі; заттың кішкене
ғана қасиетін байқау арқылы оның не нәрсені білдіріп тұрғанын тез
түсінетіндей қырағы ақылға ие; ойлаған нәрсесін айқын жеткізе алатын шешен:
оқуға және танып-білуге деген махаббаты бар және бұл істе шаршамайды,
азаптанбайды; тамақ пен сусын ішуде, жыныстық қатынастарда шектен шықпайды,
табиғатынан ойынды және одан туындайтын рахатты жек көреді; шындықты және
ол үшін күресетіндерді сүйеді, өтіріқті және өтірік айтатындарды жек
көреді; маңғаз жанға ие және арнамысты биік ұстайды: оның жаны табиғатынан
төмен істерден жоғары тұрады және асқақ істерге ұмтылады; дирхем, динар
және күнделікті өмірдің тағы басқа да атрибуттарын жек көреді; әділеттілік
пен оны жақтаушыларды сүйеді және тирания мен оны тудырушыларды жек көреді;
өз адамдарыңа және жат адамдарға әділ, әділеттілікке бағыттайды және
әділетсіздік құрбандарының шығындарын өтейді, ол ізгі және әсем деп
түсінетін нәрселерді барлық адамдарға береді; әділетті, бірақ бірбеткей
емес, әділеттіліктің алдында мінез көрсетпейді, бірақ кез-келген
әділетсіздік пен төмен істерге қатысты қайтпастай мығым; өзі қажетті деп
есептейтін нәрсені жүзеге асыруда батыл және ержүрек, үрейлену мен
қорқақтықтың не екенін
1 білмейді. Әл Фараби осы қасиеттердің бәріне ие адамдар өте аз кездеседі ‘
дей келіп, олардың алтауы немесе бесеуі бойында бар және елестету қабілеті
жағынан басқа адамдардан асып түсетін адам қала басшысы бола алады дейді.
Әл Фарабидің ойынша, айналандағы адамдар бақытсыз болса, жеке бақыт
баянсыз: ...бір адам басқаның өмір сүруіне қажет нәрсенің бір бөлігін беру
арқылы адамдардың бір-біріне көмектесуіне негізделген көптеген бірігудің
нәтижесінде ғана адам табиғатынан маңдайына жазылған кемелденуге жетеді.
Әл Фараби қайырымды қалаға қарсы қалаларды да сипаттайды: надан, азғын,
адасқан, қажеттілік және тағы басқа қалалардың ортақ мақсаты жоқ,
көздегендері бақытқа жету емес, өткінші байлық пен алдамшы рахатқа бөлену.
Мұндай қалаларды алдап-арбау мен сұмдықтың неше түрі, моральдық құлдырау,
нәпсіқұмарлық, мансапқорлық, билік құмарлық, надандық, діннен безушілік
секілді ізгілікті адамға жат, тағылық қасиеттер жайлайды. Қала басшысы
мұндай қала-мемлекетті тек күштің көмегімен басқарады, сондықтан олар
әлсіз, болашағы жоқ, дамудың жоғары сатыларына жете алмайды
Бір қарағанда әл Фарабидің бұл ізгілікті қаласы утопия немесе қол жет-
пейтін идеалды, мінсіз қоғам секілді болып көрінуі мүмкін. Бірақ осы
модельдің өзінен біздің жас мемлекетімізге пайдалы көп нәрсені байқауға
болады.
Мұсылмандық Шығыс дүниесінің тағы бір көрнекті өкілі, ХІ-ғасырда өмір
сүрген ғұлама ойшыл Жүсіп Баласағұн еді. Ол өзінің негізгі туындысы
Құтадғу білікте адам өмірі туралы өсиетін қалдыруға бекінеді. Жүсіп
Баласағұн үшін адам баласы – дүниедегі ең басты құндылық. Адамды жаратушы
алла тек оны ғана емес, ай мен күнді, күн мен түнді, аспан мен жерді, дала
мен тауды, қол мен елді де дүниеге әкелді бірақтек адамға ғана теңіздейін
телегей ақыл, білімге бой ұрдырар зерде қайырымды іс қылдырар ар-ұят пен
намыс сыйлады. Баласағұнның ойынша, ендігі міндет – осы адам деген атақты
жоғары ұстау, оған сай өмірі сүру. Ол өмірді адамға алланың берген қарызы
деп түсінеді, осы өмірд мәнді кешкен адам ғана қарызын қайтара алады.
Баласағұн Мәнді өмірге жетудің азапты жолында адамға серік болар төрт
қасиетті – әділет, дәулет, ақыл, қанагатты бөліп көрсетеді және оларға
Күнтуды, Айтолды Өгдүлміш, Одғұрмыш деген есімдер береді.
Баласағүн Дәулет-құт өткінші, тұрақсыз, бүгін бар да ертең жоқ, сондықтан
адамды дәулетке шектен тыс қызығушылықтан сақтандырады; ол үшін адамға
қанағат керек. Құтадғу білікте Қанағат-Одғұрмыш адамның мал жиыаудың
соңына түскендігіне өкпелеп, қоғамнан бойын аулақ салады, Күнтуды-Әділеттің
шақырғанына қайырыла коймайды. Бірақ Күнтуды Одғұрмыштан адамның уақытша
осалдығына, бойындағы табиғи эгоизмді жеңе алмауына, мал-дәулет алдындағы
солқылдақтығына кешіріммен қарауға, адамға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz