Қызыл Кітапқа енген раушангүлділер тұқымдасы

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 20 бет
Таңдаулыға:

Қызыл Кітапқа енген раушангүлділер тұқымдасы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Негізгі бөлім
1.1 Қазақстанның Қызыл Кітабына
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Раушангүлділер тұқымдасына
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3 Қызыл кітапқа енген раушангүлділер түрлері
1.3.1 Сиверс алмасы (Malus
sieversii) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.8
1.3.2 Недзвецкий алмасы (malus
nіedzwetzkyana) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3.3 Алтай сибиркасы (Sіbіracеa
altaіensіs) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3.4 Кәдімгі өрік (Armeniaca
vulgaris) ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3.5 Павлов итмұрыны (Rosa
pavlovii) ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.3.6 Қаратау ырғайы(Cotoneaster
karatauii) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...16
1.3.7 Шренк тобылғытүс (spiraeonthus
schrenkanus) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.3.8 Тянь- Шань қазтабаны(Potentilla
tianschanica) ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .18
1.3.9 Шегіршінжапырақ тасжаңғақ (aflatunia
ulmifolia) ... ... ... ... ... ... . ... ... ...19
1.3.10 Күмәнді долана (Crataegus
ambіgua) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
1.3.11 Ледебур бадамы (Amygdalus
ledebourіana) ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 21
1.3.12 Парсы шетені (Sorbus
persica) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
2
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...24

Кіріспе.
Қазақстан Қызыл кітабына тіркелген өсімдіктер көп, сонын ішіне
раушангүлділер тұқымдасын жатқызамыз.
Раушангүл тұқымдасы (Rosaceae) — қос жарнақтыларға жататын
бұта, ағаш тәріздес бір не екі жылдық өсімдіктер. Жер шарында кең таралған,
негізінен, қоңыржай аймақта өседі, 100-ден аса туысы, 3 мыңнан астам түрі
белгілі. Қазақстанның барлық жерінде кездесетін 36 туысы, 200-ден артық
түрі бар,оның 12-сі өте сирек кездесетін өсімдіктер, сондықтан қорғауға
алынып, Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген. Олар: Сиверс алмас
(Malus sieversii), недзвецкий алмасы (malus nіedzwetzkyana), алтай
сибиркасы (Sіbіracеa altaіensіs), кәдімгі өрік (Armeniaca vulgaris), павлов
итмұрыны (Rosa pavlovii), қаратау ырғайы(Cotoneaster karatauii),шренк
тобылғытүс (spiraeonthus schrenkanus), тянь- Шань қазтабаны(Potentilla
tianschanica),Шегіршінжапырақ тасжаңғақ (aflatunia ulmifolia),күмәнді
долана (Crataegus ambіgua), Ледебур бадамы (Amygdalus ledebourіana), Парсы
шетені (Sorbus persica) [1].
Жұмыстың өзектілігі. Қызыл кітапқа енгізілген өсімдік ерекше қорғауға
алынады. Оларды жинауға тыйым салынған (тек ерекше жағдайда арнайы
рұқсатпен ғана). Қызыл кітапқа енгізілген өсімдіктерді заңсыз жинаса немесе
зақымдаса, әрбір данасына 360 теңге айып төлейді.2001 жылы 12 қыркүйектегі
№1186 Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысы бойынша.
Жұмысының мақсаты. Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген
Раушангүлділер тұқымдасы жайлы біліп ,оларға қандай түрлер жататынын
анықтап,солар туралы мәліметтер жинау.
Жұмыстың міндеті.
1.Раушангүлділер тұқымдасын анықтау.
2. Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген Раушангүлділер тұқымдасына
сипатама беру.
3. Қазақстаның Қызыл кітабына енгізілген Раушангүлділер тұқымдас түрлерінің
таралу жерін анықтау.
1. Негізгі бөлім
1.1 Қазақстанның Қызыл Кітабына сипаттама
Қызыл кітап деген сөз тіркесі ғылымға 1966 жылдан бастап енді.
Осындағы қызыл деген сөз қауіп төніп тұр деген адамзат баласына ескерту
ұғымын білдіреді. Қызыл кітаптарға жер бетінде жойылып кету қаупі төнген
және сирек кездесетін өсімдіктер мен жануарлардың түрлері тіркеліп, ондай
түрлерді сақтап қалудың және қорғаудың қажеттігі ерекше атап көрсетіледі.
Әрбір Қызыл кітап шығарылу дәрежесіне сәйкес ең қажетті мемлекеттік құжат
болып саналады.Бүгінгі таңда Қызыл кітаптардың бірнеше нұсқалары жарық
көрген. Олар – Халықаралық Табиғат Қорғау Одағының (IUCN) Қызыл кітабы,
әрбір мемлекеттің (республикалық) Қызыл кітаптары және жергілікті
аймақтың (облыстық) Қызыл кітаптары деп аталады. Мысалы, Қазақстанның
омыртқалы жануарларға арналған Қызыл кітаптары (1978, 1991, 1996, 2010),
омыртқасыз жануарларға арналған Қызыл кітабы (2006) және өсімдіктерге
арналған Қызыл кітабы (1981) жарық көрді. Ал Алматы облысының Қызыл
кітабы 2006 жылы жарияланды. Қызыл кітапқа тіркелген түрлердің
табиғатта сақталу деңгейіне сәйкес бірнеше санатқа (категория) бөлініп
беріледі. Қазақстанда алғашқы Қызыл кітап Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің
1978 жылғы 16 қаңтардағы №20 арнайы қаулысына сәйкес жарық көре бастады.
Қазақстанда шыққан алғашқы Қызыл кітаптың 1-бөлімі омыртқалы
жануарларға арналды және оған 87 түр ( балықтардың – 4, қосмекенділердің-
1, жорғалаушылардың -8, құстардың – 43 және сүтқоректілердің – 31 түрі)
тіркелді.
Қазақстанның өсімдіктерге арналған Қызыл кітабы 1981 жылы жарық
көріп, ондағы түрлер 2 санатқа бөлініп берілді: оның біріншісі жойылып кету
қаупі төнген түрлер болса, ал екіншісі сирек кездесетін түрлер.
Қазақстанның Қызыл кітабының өсімдіктерге арналған Қызыл кітабын
даярлауға сол кездегі ҚазССР Ғылым Академиясының Ботаника институтының және
Бас Ботаникалық бағының көптеген көрнекті ғалымдары атсалысты. Олардың
ішінен Б.А.Быков, А.Ж.Жанғалиев, М.С.Байтенов, В.А.Винтерголлер және т.б.
атауға болады.Қазақстанның өсімдіктерге арналған Қызыл кітабына (1981)
еліміздің аумағында өсетін 307 түрі тіркелді.Онда жабық тұқымдылардың
(гүлді өсімдіктердің)– 288 түрі, ашықтұқымдылардың – 2 түрі,
қырықжапырақтардың – 3 түрі, саңырауқұлақтардың – 10 түрі және қыналардың –
1 түрі тіркелді. Олардың 20 түріне жойылып кету қаупі төнген, ал 287 түрі
сирек кездесетін түрлерге жатады.Жалпы ережеге сәйкес мемлекеттік Қызыл
кітаптар әрбір 10 жылда өзгертіліп әрі толықтырылып отырылуы қажет.
Қазақстанның өсімдіктерге арналған Қызыл кітабының 2-басылымының осы
күнге дейін жарық көрмеуі ғалымдар үшін үлкен сын.
Халықаралық Қызыл кітап (Red Data Book) – Халықаралық табиғат қорғау
одағының (ХТҚО) шешімі бойынша шығарылады. ХТҚО-ның Қызыл кітабы –
халықаралық деңгейдегі құжат болып есептелінеді. 1948 жылы БҰҰ-ның білім
беру, ғылым және мәдениет мәселелері жөніндегі ұйымы (ЮНЕСКО) Халықаралық
табиғат қорғау одағын (IUCN) ұйымдастыру туралы арнайы шешім қабылдады [1].
Халықаралық Қызыл кітапқа тіркелген өсімдік немесе жануарлар түрлері
Халықаралық жіктеу бойынша жеке 5 санатқа бөлініп берілген:
1.Жойылып кету қаупі төнген түрлер. Мұндай түрлерді сақтап қалу үшін
міндетті түрде арнайы шаралар (табиғи қорықтар, ұлттық табиғи саябақтар,
табиғи резерваттар және т.б.) ұйымдастыру қажет.
2.Саны күрт азайып бара жатқан түрлер. Ондай түрлердің саны әзірше мол,
бірақ қарқынды түрде азаюына жол берілмеуі қажет.
3.Сирек кездесетін түрлер. Ондай түрлердің санының азаюын қадағалап отыру
қажет.
4.Толық зерттелмеген түрлер, Ондай түрлер туралы ғылыми-зерттеу жұмыстары
мұқият түрде жүргізілуі қажет
5.Қалпына келтірілген түрлер. [2].
Қазақстан өсімдіктер әлемінің асыл қазынасы - Қызыл кітапқа енгізілген
өсімдіктер жайлы төменгі кесте ұсынылған. 140 түрдің таралуы, олардың
қорғау мен мәдени түрде өсірілуі жайлы мәліметтер берілген.Өткен ғасырдың
60 - шы жылдарында адамзат алдында өсімдіктер әлемінің қорғауға тікелей
кірісу туралы мәселе туындады. Дүние жүзі көлемі және жекелеген мемлекеттер
ішінде жануарлар мен өсімдіктерді қорғау туралы комиссиялар құрылып, сирек
кездесетін және құрып бара жатқан түрлер тізімі жасалды.Қызыл кітап - бұл
қауіп - қатер дабылы. Түрдің бұл кітапқа енгізілуі, оған ерекше көңіл бөлу
керек екендігін білдіреді, көбіне арнайы қорғау шаралары қажет, әйтпесе
түрдің мүлдем жоғалып кетуі мүмкін. Қазақстан үкіметі 1978 жылдың
қаңтарында Қызыл кітапты құру туралы қаулы шығарды. Мүк, қына,
санырауқұлақтарды қосқанда, құрамында 300 түрден аса өсімдіктер бар кітап,
1981 жылы акедемик Б.А.Быковтың жетекшілігімен жарық көрді [2].
1.2 Раушангүлділер тұқымдасына сипаттама.
Раушангүлдер тұқымдасы (розановые)
Түрлерінің саны 3 мыңдай (115 туыс), олар солтүстік ендіктің
субтропикалық және қоңыржай климатты елдерінде кеңінен таралған, кейбір
түрлері оңтүстік ендіктегі елдерде де өседі.Раушангүлдер жалпы алғанда
табиғи тұқымдас болғанымен, олардың вегетативтік және генеративтік
(репродуктивтік) оргаңдарының құрылысы алуантүрлі болып келеді. Өмірлік
формалары — мөңгі жасыл ағаштардан шөптесін өсімдіктерге дейін (негізінен
көпжылдық) болады. Жапырақтары қарапайым және күрделі, жапырақ серігі бар
немесе жапырақ серігі жоқ, қауырсынды және саусақ- салалы жүйкеленген болып
келеді. Бір түрлерінде гүлдерінің және жемістерінің белгілерінің біршама
қарапайым болып келуі, бұларды көп жемістілерге жақыңдатады, мысалы
пестиктерінің санының көп болуы. Екінші біреулеріне гүлдің жеке-леген
бөліктерінің (мүшелерінің) редукцияға ұшырауы және прогрессивтік
белгілерінің болуы, мысалы жатынының төмен болуы төн. Гүлдерінің мамандануы
көп жағдайда жемісте-рімен дөндерінің таралуына негізделіп бағытталған
бейімделушіліктің пайда болуына қарай жүрген. Тұқымдастың негізгі қасиеті
оның гинецейімен гүл табанының құрылысыңда. Гүлдерінің гүл табаны конус
тәрізді және гинецейі көп апокарпты немесе гүл табаны ойыс және гинецейі
ценокарпты болып келеді. Осындай бір-бірінен алыс жататын екі форманың
арасында көптеген аралық формаларыда болады. Табақша, тостағанша немесе
бокал төрізді болып ұлғайған гүл табанын гипантия деп атайды. Оның
түзілуіне, гүл табанынан басқа, гүлдің басқада бөліктері тостағанша
жапырақшаларының, күлте жапырақшалардың, аталықтарының тұп жағы кейде
тіптен тостағаншаның астыда қатысады. Көп жағдайда жемістер піскен кездерде
гүл табаны ашық түске боялып етженді және шырынды жағдайға келеді, ол
дегеніміз жемістерімен дөндерінің жануарлар арқылы таралуына мүмкіндік
туғызады.Раушангүлдер сарғалдақ гүлдерден мынадай белгілері арқылы
ажыратылады: гипантиі жақсы жетілген; жапырақ-тарында жапырақ серіктерінің
болуы; кейде гүлдерінің астыңда тостағанша асты жапырақшаларының (подчащия)
болуы, әсіресе шөптесін формаларында, гүлдері барлық уақытта актиноморфты.
Өмірлік формалары — мөңгі жасыл ағаштардан шөптесін өсімдіктерге дейін
(негізінен көпжылдық) болады. Жапырақтары қарапайым және күрделі, жапырақ
серігі бар немесе жапырақ серігі жоқ, қауырсынды және саусақ- салалы
жүйкеленген болып келеді. Бір түрлерінде гүлдерінің және жемістерінің
белгілерінің біршама қарапайым болып келуі, бұларды көп жемістілерге
жақыңдатады, мысалы пестиктерінің санының көп болуы. Екінші біреулеріне
гүлдің жеке-леген бөліктерінің (мүшелерінің) редукцияға ұшырауы және
прогрессивтік белгілерінің болуы, мысалы жатынының төмен болуы төн.
Гүлдерінің мамандануы көп жағдайда жемісте-рімен дөндерінің таралуына
негізделіп бағытталған бейімделушіліктің пайда болуына қарай жүрген.
Тұқымдастың негізгі қасиеті оның гинецейімен гүл табанының құрылысыңда.
Гүлдерінің гүл табаны конус тәрізді және гинецейі көп апокарпты немесе гүл
табаны ойыс және гинецейі ценокарпты болып келеді. Осындай бір-бірінен алыс
жататын екі форманың арасында көптеген аралық формаларыда болады. Табақша,
тостағанша немесе бокал тәрізді болып ұлғайған гүл табанын гипантия деп
атайды. Оның түзілуіне, гүл табанынан басқа, гүлдің басқада бөліктері
тостағанша жапырақшаларының, күлте жапырақшалардың, аталықтарының тұп жағы
кейде тіптен тостағаншаның астыда қатысады. Көп жағдайда жемістер піскен
кездерде гүл табаны ашық түске боялып етженді және шырынды жағдайға келеді,
ол дегеніміз жемістерімен дөндерінің жануарлар арқылы таралуына мүмкіндік
туғызады.Раушангүлдер сарғалдақ гүлдерден мынадай белгілері арқылы
ажыратылады: гипантиі жақсы жетілген; жапырақ-тарында жапырақ серіктерінің
болуы; кейде гүлдерінің астыңда тостағанша асты жапырақшаларының (подчащия)
болуы, әсіресе шөптесін формаларында, гүлдері барлық уақытта актиноморфты,
циклді, гүлсерігі қосарланған 5 мүшелі (сиректеу 4 мүшелі) және аталықтары
көп мүшелі, олар 5 қатар шеңбер түзіп орналасады. Раушангүлдердің шөптесін
формаларының ішінде сарғалтақгүлдер тұқымдасы секілді мал азығы ретінде
пайдаланылатын өсімдіктер жоқтың қасы, алайда улы түрлері өте сирек
кездеседі [3].
Раушангүлдер тұқымдасын гүлдерінің және жемістерінің құрылысының
ерекшеліктеріне қарай төрт тұқымдастармағына бөледі: тобылғылар,
итмұрындар, алмалар, қараөріктер.
1.3 Қызыл кітапқа енген раушангүлділер түрлері.
1.3.1 Сиверс алмасы (Malus sieversii)
Таксондық классификация:
Бөлім: Magnoliophyta
Класс Magnoliopsida
Қатар: Rosales
Тұқымдас: Rosaceae
Туыс: Malus
Түр: Malus sieversii

Сиверс алмасы (Malus sieversii)- Раушангүлдер тұқымдасын а жататын,
саны қысқарып бара жатқан түр. Қазақстанның оңтүстігімен оңтүстік-
шығысындағы тау сілемдерінде кездеседі. Қазақстаннан тыс Қытайдың батыс
бөлігі мен Орта Азияның оңтүстік тауларында таралған. Жапырақты, сирек
қылқан жапырақты ормандарда, тау өзені сайларында, тау баурайларында
өседі. Жиі шағын ,дерлік иін тірескен тұтас тоғайлар, көбіне жекелеген
далалар мен жеке топтар болып кездеседі. Бағалы тағамдық ағаш, тау
беткейлерін бекітуші, көптеген мәдени сорттың жабайы туысы.
Жақсы бал жинаушы, тығыз өскен алма ағаштары 1 гектардан 25-40 кг бал
береді. Түр пішінінің алуан түрлілігімен, әсіресе мөлшерімен, түсімен және
жемістің дәмімен ерекшеленеді. Алматы қаласының ботаника бағынан А. Ж.
Жанғалиев жетекшілігімен оқушылар бірнеше оңдаған келешегі зор жабайы
өсетін түрлерін жинады. Соңғы жарты ғасырда ауыл шаруашылығы дақылдары мен
саяжай құрылыстары әсерінен алма бақтарының көлемі қатты қысқарды. Түр
сонымен қатар малды шектен тыс жою мен өрттерден зардап шегіп отыр.Табиғи
популяцияның жағдайын өсіруді қолға алу керек. Популяцияның біразы
Алматы, Ақсу-Жабағылы Қаратау қорықтарында, Тянь-Шань мен Тарбағатайдың
бірнеше қорықшыларында, сонымен қатар Іле-Алатау ұлттық паркінде қорғалады.
Ағаш ортаңғы биіктікте (8 м-ге дейін) қоңырлау сұр қатпарлы қабықты және
бас жағы жалпық. Жапырағы ірі, жалпақ қандауырша, сабағы түкті. Гүлдері ірі
(диаметрі 6см-ге дейін), ақшыл күлгін немесе ақ шатыр тәрізді шашаққа
жинаған. Аталықтарының саны көп, тозаңдану жәндіктердің көмегімен жүреді.
Сәуір-мамырда гүлдеп, шілдеден қыркүйекке дейін жеміс береді Алмалардың бес
–екі тұқымды ұялары қатты қабыршақпен бөлінген. Түр үлкен өзгергіштігімен
ерешеленеді, әсіресе көлемі, түсі, пішіні және жемістерінің дәмімен.
Жемісті өте көп береді. Бір гектар орманынан 5-10 тоннаға дейін жеміс
жинауға болады. Тұқыммен және вегатативті жолмен көбейеді. Жеміс салуды
шамамен 12 жаста бастайды, тіршілік ұзақтығы 150 жылға дейін созылады.
Жемістері дәмі жағынан бауда өсірілетін сорттардан кем түспейді, шырындар,
шарап, компоттар және тосап жасауға жарамды. Қабығыннан сары, жасыл, қоңыр
және қара бояу алынады, сүрегі ұсақ, әртүрлі бұйымдар жасауға қолданады.
Бұл түр көптеген мәдени сорттардың туыс болып табылады. Жабайы аңдар үшін
азық ретінде маңызды (қабандар, аюлар), сондай –ақ тау беткейлерінде
тұрақтандырғыш. Қолда жақсы өседі. Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген
[6].

4- сурет. Сиверс алмасы (Malus sieversii) және оның гүлденуі

1.3.2 Недзвецкий алмасы (malus nіedzwetzkyana)
Таксондық классификация:
Бөлім: Magnoliophyta
Класс: Magnoliopsida
Қатар: Rosales
Тұқымдас: Rosaceae
Туыс: Malus
Түр: Maulus
niedzwetzkyana

Недзвецкий алмасы (malus nіedzwetzkyana) – раушангүл тұқымдасының алма
туысына жататын ағаш.Өте сирек, эндемигті, жойылып бара жатқан
түрі. Қаратауда, Талас Алатауының сілемдерінде кездеседі. Биіктігі 5 – 8
м. Бұтақ шоғыры тармақталып өскен, ағаш діңінің түсі қоңыр не қызыл.
Жапырақтары эллипс тәрізді, саусақ салалы тілімденген, шеті ара тісті
иректелген. Гүлдері қанық қошқыл қызыл түсті. Тұқымынан көбейеді. Мамыр –
маусым айларында гүлдеп, шілде – қыркүйекте жеміс салады. Жемісі қанық
қызыл түсті, етті, шырынды, тәтті. Дәндері қоңыр. Жемісі жеуге
жарайтын,Malus sieversii-ға жақын.Қаратау, Алатау(Даубаба және Машат),
Батыс Қытай жерлерінде кездеседі.Ксеромезофильді , Malus sieversii мен
Malus kirghisorum бірге жапырақты ормандарда өседі. Барсакелмес қорығында
қорғалады. Недзвецкий алмасы– өте сирек кездесетін өсімдік болғандықтан
қорғауға алынып, Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген [7].

5- Сурет.Недзвецкий алмасы (malus nіedzwetzkyana) және оның жапырағы

1.3.3 Алтай сибиркасы (Sibiraea altaiensis)
Таксондық классификация:
Бөлім:Magnoliophyta
Класс:Magnoliopsida
Қатар: Rosales
Тұқымдас: Rosaceae
Туыс: Sibiraea ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.