ҚЫЛМЫС ОБЬЕКТІЛЕРІН АНЫҚТАУДАҒЫ БАСТЫ МӘСЕЛЕЛЕР
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
I-ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҢ ОБЬЕКТІСІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ
МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .. 5
1.1 Қылмыстың обьектісінің түсінігі мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қылмыстың объектілерінің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
1.3 Қылмыстың
заты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .. 10
II-ТАРАУ. ҚЫЛМЫС ОБЬЕКТІЛЕРІН АНЫҚТАУДАҒЫ БАСТЫ
МӘСЕЛЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.1 Қылмыс обьектілерін анықтаудың қылмыстық іс-әрекетті саралаудағы
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 15
2.2 Қылмыстық жауаптылықтың негізі ретіндегі қылмыс обьектісінің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 30
КІРІСПЕ
Қылмыстың кұрамы деп — қылмыстық заң бойынша қоғамға қауіпті іс-
әрекеттерді белгілі бір қылмыстың қатарына жаткызуға мүмкіндік беретін
қылмыстың объективтік және субъективтік жактарынан құралған элементтердің
және олардың белгілерінің жиынтығын айтамыз. Қылмыс кұрамының әрқайсысы
оның субъективтік және объективтік белгілерімен сипатталады. Барлық жүйелер
секілді қылмыстың құрамы да белгілі бір элементгерден тұрады. Осы
белгілердің қосымша жүйелерінің ең болмағанда біреуінің жоқ болуы жүйенін
болмауына, яғни қылмыс кұрамының тұтастай жоқ болуына әкеп соғады. Бұл
жерде қылмыс құрамының элементтері деп, қылмыс құрамы жүйелерін құрайтын
бастапқы компоненттерді айтамыз. Қылмыс құрамының белгілеріне мынадай 4
түрлі элементтер жатады: объект, объективтік жағы, субъект, субъективтік
жағы. Мысалы, бөтен адамның мүлкін
қасақана жою немесе бүлдіру қылмысы (187-бап) белгілері болып
біріншіден, басқа біреудің мүлкіне қол сұғу, екіншіден, осы мүлікті жою
немесе бүлдіру, үшіншіден, осы әрекетті қасақана істеу, төртіншіден, бұл іс-
әрекет ауырлататын жағдаңда жасалса ол-үшін 14-ке толған адам жауапқа
тартылады. Осы көрсетілген төрт белгінің біреуі жоқ болса, онда бұл қылмыс
құрамы болмайды. Егер адам бөтен адамның мүлкін абайсызда бүлдірсе немесе
жойса онда кінәлінің әрекетінде басқа бір қылмыс құрамы болады. Себебі, бұл
жерде 187-бапта көрсетілген қылмыстың басты белгісі қылмысты қасақаналықпен
істеу жоқ. Әрбір қылмыс құрамынын белгілері Ерекше бөлімдегі баптардың
диспозициясында ғана емес, қылмыстық заңның Жалпы бөлімінде оның тиісті
баптарында да айтылады. Ерекше бөлімнің баптарының диспозицияларында әр
түрлі қылмыстың көптеген белгілері аталып керсетілген. Мұның өзінде
диспозициялардың қылмыстың ерекшелігін анықтайтын және оны басқа
қылмыстардан ажырататын соған тән белгілерінің тізбегі 11 береді. Барлық
қылмыстарға жалпылама ортақ немесе нақты қылмыс топтарына тән белгілер
Жалпы бөлімнің баптарында анықталады. Бұл жалпылама белгілер Қылмыстық
кодекстің 15 және 20-баптарында көрсетілген.
Кез келген қылмысты іс-әрекеттің мәнін ашу үшін қылмыстың обьектісін
анықтаудың маңызы зор.
Әр бір істелген қылмыс белгілі бір обьектіге қол сұғумен қатар оған
белгілі бір зиян келтіру қаупін туғызады. Қылмыстық заң нормасымен
қорғалатын обьектіге қылмыстың қол сұқпауы мүмкін емес. Сондықтан да
қылмыстық қол сұғушылықтың обьектісін дұрыс анықтаудың теориялық,
тәжірибелік маңызы ерекше.
Қылмыс обьектісін дұрыс анықтау ұқсас қылмыстарды бір-бірінен, қылмысты
қылмыс емес әрекеттерден ажыратуға жәрдемждеседі. Өйткені қылмыстық
құқықтық қорғау обьектісіне әрқашан да өзінің мәні мен дәрежесіне қарай
ерекшеленген маңызды қоғамдық қатынастар жатады. Обьекті маңызды болса
соған сәйкес істелген қылмыс та қауіпті болып саналады, соған орай оны
қылмыстық құқықтық қорғау да қатаң түрде жүзеге асырылады.
Қылмыстық құқық бойынша қылмыстың обьектісі деп қылмыстық қол
сұғушылықтан қылмыстық заң бойынша қорғалатын қоғамдық қатынастарды
айтамыз. Әр бір істелген қылмыс белгілі бір қоғамдық қатынастарға зиян
келтіреді немесе зиян келтіру қауіпін туғызады. Сондықтан да қылмыстық
құқық ғылымы қорғалатын қоғамдық қатынастарды барлық қылмыстардың жалпы
обьектісі деп таниды.Қылмыстық заңмен қол сұғушылықтан қорғалатын
қатынастардың тізбесі Қылмыстыөқ кодекстің оның заңдарының міндеттерін
айқындайтын 2- бабында атап көрсетілген.
Қылмысты саралауда іс-әрекеттің қылмыс құрамының тиісті баптары немесе
оның бөліктеріне, тармақтарына сай келетіндігін дәлме-дәл көрсету қажет.
Егер адамның іс-әрекетінде бірнеше қылмыстың құрамы болса, онда онын іс-
әрекеті занның бірнеше баптары немесе баптардың бірнеше бөліктері,
тармақтары бойынша сараланады. Қандай түрде болса да қылмысты дұрыс
сараламау, ол зандылықты бұзуға, қылмысқа қарсы күрес жүргізетін
органдардың беделіне нұқсан келтірумен байланысты болады. Мұндай кұбылысқа
жол бермеу үшін қылмыстық заңды дұрыс қолданып, Істің мән-жайын терең
зерттей білу, істелген іс-әрекетті дұрыс саралау қажет, сондай-ақ қылмысты
қылмыс еместіліктен немесе соған ұқсас басқа қылмыстардан ажырататын
белгілерді анықтау керек. Міне, бұл жерде қылмыс құрамының, онын
белгілерінің қылмысты саралаудағы, зандылықты сақтаудағы маңыздылығы ерекше
болып отыр, Біздің құқықтық мемлекетімізде бірде-бір адам, егер оның
істеген іс-әрекетінде қылмыс кұрамы жоқ болса, қылмыстық жауапқа тартылуға
немесе жазалануға тиісті емес. Өйткені жаңа Қылмыстық кодекстің, негізгі
талабы қылмыстық жауапқа және жазаға тек қана қылмыс істегенге, яғни
қылмыстық занда көрсетілген, қоғамға қауіпті іс-әрекетті қасақана немесе
абайсыздықтан істеген кінәлі адамды ғана тарту болып табылады.
Міне, осындай күрделі мәселелерді шешу мақсатында жоғарыда аталған
жағдайларды саралап, оны терең түсіну сонымен қатар қылмыстылықпен пәрменді
күрес жүргізуде кеңінен қолдана білу, қылмыстық заңдарды жетілдіруді
мәселенің өзегі ретінде алып, бұл жұмысты жазу барысында тақырып
төмендегідей тарауларға бөле отырып қарастырылды: I-тарау. Қылмыстың
обьектісі және оның қылмыстық құқықтық маңызы бұл тарауда қылмыс обьектісі,
оның мәні мен түрлері сараланды және қылмыстың затына сипаттама берілді. II-
тарау. Қылмыс обьектілерін анықтаудағы басты мәселелер атап айтқанда.
Қылмыс обьектілерін анықтаудың қылмыстық іс-әрекетті саралаудағы маңызы.
Қылмыстық жауаптылықтың негізі ретіндегі қылмыс обьектісінің маңызы
қарастырылды.
Соңында қорытынды жасалып, пайдаланылған әдебиеттердің тізімі берілді.
I ҚЫЛМЫСТЫҢ ОБЬЕКТІСІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ МАҢЫЗЫ
1.1 Қылмыстың обьектісінің түсінігі мен маңызы
Қылмысты іс-әрекет жасаушының қиянаты бағытталған, қылмыстың салдарынан
зиян шеккен немесе шегуі мүмкін нәрсе қылмыс объектісі болып табылады.
Қылмыс объектісінің заңды тізімі ҚР ҚК-нің 2-бабының 1-бөлігінде
көрсетілген. Олар адам мен азаматтың құқықтары, бостандықтары мен заңды
мүдделері, меншік, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделері, қоғамдық
қауіпсіздік пен қоғамдық тәртіп, қоршаған орта, ҚР-ның конституциялық
құрылысы мен аумақтық тұтастығы, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын
мүдделері және бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігі.
Қылмыс объектісі ретінде ұрланатын мүліктің тікелей өзі емес (оған
ешқандай зиян келтірілмеуі де мүмкін) меншік құқығынан, атап айтқанда,
мүлікті иелену, пайдалану немесе басқару құқығынан туындайтын қатынастар
танылады. Алайда, кейбір жағдайларда қылмыс объектісін қоғамдық қатынастар
ретінде тұжырымдайтын бұл теория іске аспай қалады, бұл әсіресе, жеке
адамдарға қарсы жасалатын қылмыстарға, соның ішінде кісі өлтіруге өте-мөте
қатысты, адамның маңыздылығы туралы оны барлық қоғамдық қаты-настардың
жиынтығы деген марксистік тұрғыдан түсініп келгендіктен, кеңестік
қылмыстық заң ғылымында кісі өлтіру объектісі адам өмірінің өзі емес, тек
қана қоғамдық қатынастар жиынтығы деген түсінік орын алып келді.
Әрине, кісі өлтіру объектісі ретінде адам өмірін мұндай тұрғыдан түсіну
адамның биологиялық тірі организм, тіпті жалпы өмірдің биологиялық құбылыс
ретіндегі абсолютті құндылығын өте төмендетіп жібереді. Адам тәуелсіз
абсолютті құндылықтан жәй қоғамдық қатынастардың (еңбек, қорғаныс,
қызметтік, отбасылық, меншіктік және т. б.) иесіне ғана айналып шығады.
Сондықтан, қылмыс объектісін қоғамдық қатынастар деп тұжырымдап келген
теорияны, ол қылмыстық заңмен қорғалған күнде де, жан-жақты деп қабылдауға
болмайды.
Қылмыстың салдарынан зиян тартқан ғана қылмыс объектісі болып
есептеледі. Сондықтан, қылмыстық-құқықтық нормаларды бұзуға салынған
тыйымға қарамастан қылмыскердің оны бұзуы ғана қылмыс объектісі болып
есептелмейді. Қылмыстық-құқықтық норма жасалған қылмыстың зардабына
төзбейді және төзуі мүмкін де емес. Оған қоса, қылмыскердің қылмыстық-
құқықтық норманы бұзуына байланысты тиісті жазасының алуының өзі - бұл
норманың қылмыстық-құқықтық тыйымға қарсы шыққанды жеңгендігінің куәсі.
Қылмыстық-құқықтық норманы қылмыс объектісі ретінде қарастыратын
нормативтік теория бұл жерде қылмысты қиянаттардан қылмыстық-құқықтық
нормалармен қорғалушы мүдделердің шын мәніндегі мағынасынан алшақтап
кеткен. Таганцев кезінде қылмысты шын болмыстық түріндегі заң нормасына
қарсы қиянат жасаушы іс-әрекет, - деп анықтаған болатын. Егерде бұл
автордың дәл осы анықтамасын бұған дейінгі анықтамасымен салыстырсақ,
Таганцев шып мәніндегі норма деп қылмысты қиянаттан қылмыстық-құқықтық
нормамеп қорғалған мүдденің шын мағынасын түсінгендігі анық.
Сонымен, қылмысты іс-әрекет зиян келтіретін және қылмыстық заңмен
қорғалатын мүдделерді ғана қылмыс объектісі ретінде мойындауға тиіспіз.
Алайда, кейбір мүдделерді қылмыс объектілерінің қатарына қосуымыз бұл
мүдделердің тек қана қылмыстық құқықтық қорғаудың объектілері екендігінеп
емес. Бірдей объектілер құқықтың әр түрлі саласының нормаларымен
қорғалатындығы жиі кездеседі. Мысалы, меншіктік қатынастар ең алдымен
азаматтық құқықтың нормалары арқылы қорғалып, реттеліп отырады. Ал бұл
объектілерге аса қауіпті қиянат төнгенде (ұрлау, тонау, алаяқтық жасау,
шабуыл жасап тонау, қорқытып алушылық немесе басқа әдіспен мүлікті талан-
таражға салу) оларды қылмыстық-құқық өз қорғауына алады.
Меншікке қарсы бағытталған қиянат аса қауіпті болмаған жағдайда ол
азаматтық құқықтың нормаларымен қорғалады (мысалы, қарыз ақшаны қайтармау)
Сонымен, белгілі бір мүдделерді қылмыстық-құқықтармен қорғалатындардың
қатарына жатқызу - бұл мүдделерге жасалған қиянаттың кез келген түрі
қылмыстық жазаға тартылады деген сөз емес. Олардың қатарына, қылмыстық
заңда қарастырылғандай, бұл объектілерге жасалған ең қауіпті қиянаттар ғана
жатады.
ҚР-ның жаңадан шыққан ҚК-де қылмыстық-құқықтық қорғау объектілерінің
иерархиясы мен олардың салыстырмалы құндылығын бағалауда өзгерістер бар
екендігін атап өту керек. Қазақ КСР-нің 1959 жылғы ҚК-де ең басты мәселе
ретінде алдымен мемлекет мүддесі, тек содан кейін ғана жеке бастың мүддесі
мен қоғамдық мүдделер қарастырылатын. Әрине, бұл - жеке бастың мүдделерін
мемлекеттік-партиялық бағындырушы тоталитаризм көріністерінің біреуі. Адам
бостандығы мен негізгі құқықтары ешбір ескерілместен, мемлекеттік билік
органдарының тарапынан жеке бастың барлық мүдделеріне, қоғам өміріндегі
барлық өзгерістерге түгелдей дерлік бақылау орнатылған еді. ҚР-сы қылмыстық
заңының жалпы адамзаттық құндылықтардың мұратына қайта оралуы - қылмыстық-
құқықтық қорғау объектілері жөнінде әбден қалыптасып қалған иерархияның
айтарлықтай өзгергендігін көрсетеді. Қылмыстық заңмен қорғалатын объектілер
енді демократиялық қағидалар негізінде мүлдем басқаша қарастырылатын болды,
яғни, ең алдымен жеке бастың, сосын қоғамның және мемлекеттің мүддесі
ескеріледі. Қылмыстық-құқықтық қорғаудың табан тірер негізі ретінде ең
алдымен жеке бастың мүддесі қарастырылуы тиіс дәл осы мүдденің сенімді әрі
тиімді қорғалуы қоғамдық және мемлекеттік мүдделердің тиімді қорғалуына зор
әсер етеді. Қылмыстық-құқықтық қорғау объектілерінің заңдылықты анықтау
саласындағы мұндай артықшылықтар, бұл проблеманы дамыған демократиялық
елдердің (мысалы, Батыс Еуропа) ҚК-де заңдылықты шешуіне сәйкес келеді.
Қылмыс объектілерін анықтаудың қылмыстық іс-әрекетті саралаудағы маңызы
үлкен. Жасалынған қылмыс объектісін дұрыс анықтау қылмыстық іс-әрекетті
дұрыс саралауға мүмкіндік береді.
Қылмыстық заңмен кез келген қоғамдық қатынастар қорғала бермейді.
Мысалы, мұрагерлікке байланысты мәселелерде мұрагердің заңды құқығының
бұзылуы қылмыс болып табылмайды. Мұндай реттей олардың құқықтары азаматтық
заңмен реттеледі. Қарыз беруші мен борышқордың арасындағы қатынас та
азаматтық құқық нормасымен шешіледі. Жұбайлардың арасындағы мүліктік
қатынас та отбасылық құқықтық нормалармен қорғалады. Жұмыс беруші мен еңбек
етушінің арасындағы еңбек қатынастары еңбек туралы заңдар арқылы қорғалады.
Сондықтан да қылмыс істеу арқылы қоғамдық мүддеге елеулі қауіп келтіретін
немесе қауіп келтіруі мүмкін жағдайда ғана қылмыстық құқылық нормамен
қорғалатын қоғамдық қатынастар қылмыстың обьектісі болып табылады.
Қылмыстың жалпы объектісі болып танылатын қоғамдық қатынастардың өзі тарихи
өзгермелі болып отырады. Оның қатары жаңа құбылыстардың қылмыс болып
танылуына байланысты кеңеюі немесе қылмыс болып келген кейбір нормалардың
күшін жоюына байланысты тарылуы мүмкін. Мысалы, бұрын қылмыс қатарында
болмаған компьютерлік ақпаратқа кіру, ЭЕМ үшім зиянды бағдарламаларды
жасау, пайдалану және тарату (227-бап) жаңа заң бойынша қылмыс, ал бұрын
қылмыс болып саналатын екі немесе көп әйел алушылық, алып сатарлық жаңа заң
бойынша қылмыс емес, яғни қылмыстық заң қорғайтын қоғамдық қатынастарға
жатпайды.
Сондықтанда Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодекстің 2-бабының екінші
бөлігінде ...осы Кодексте қылмыстық жауаптылық негіздері белгіленеді, жеке
адам, қоғам немесе мемлекет үшін қауіпті қандай әрекеттер қылмыс болып
табылатыны айқындалады деп көрсетілген. Яғни, мұның өзі қолданылып жүрген
қылмыстық заңдар бойынша белгілі бір қорғауға алынған қоғамдық қатынастар
ғана қылмыстың жалпы объектісі болып табылатынын көрсетеді.
Алайда, қылмыстық құқық теориясында қоғамдық қатынастардың мазмұнын
құрайтын элементтер жөнінде әр түрлі пікірлер бар. Мысалы, профессор Б. С.
Никифоров қылмыстың жалпы объектісі болып табылатын қоғамдық қатынастың
құрамында қоғамдық мүдде орыналады деп санайды. Профессор Я.М. Браинин
осыған ұқсас пікірді қолдап қоғамдық қатынастарға басқа элементтермен
бірге қоғамдық қатынастардың субъектілерінің мүдделері де
кіреді,—деп тұжырымдаған. Профессор Е.А.Фроловтың пікірінше мүдде —
қоғамдық қатынастардың ядросы болып саналады2.
Профессор Ю.И. Ляпунов мүдде — барлық қоғамдық қаты –настардың мазмұнын
бейнелейді деген қорытындыға келген.
Қазақстандық ғалым, заң ғылымының докторы, профессор Е.I. Қайыржанов
қоғамдық қатынастар деген ұғымды қоғамдық мүдде деген түсінікпен
алмастыруды ұсынған.
Профессор А.В. Наумов қылмыстың жалпы объектісін қылмыстық заңмен
қорғалатын кез келген игіліктер деп бекітті5.
Біздін пікірімізше мүддедеген ұғым қоғамдық қатынастардың, ұрамдас бір
бөлігі ғана. Өйткені қоғамдық қатынастар қылмыстың жалпы объектісі ретінде
өз бойьша мына элементтерді: қоғамық қатынастардың субъектілерін; олардың
әрекеттері мен өзара қатынастарын; қоғамдық қатынастар субъектілерінің
заңмен қоралатын материалдық, заттық, мүліктік, басқа да игіліктері мен
мүдделерінің жиынтығы болып табылады.
Осыған орай, қоғамдық қатынастар дегеніміз адамдардың белгілі бір
әлеуметтік қажеттілікке байланысты мінез-құлықтары, іс-әрекеттері мен
олардың өзара байланыстарының көріністерінің жиынтығы болып табылады.
Қоғамдық қатынастар бұл — өте күрделі және әр түрлі, жан-жақты әлеуметтік,
өз бойына бірнеше элементтердің жиынтығын қамтитын құрылым болып табылады.
Оған жататындар қатынастардың субъектісі (адамдар, мемлекет, ұйым және т.
б.) материалдық заттар, игіліктер (заттар, құжаттар) қоғамдық қатынастың
өзара байланысы олардың іс-әрекеті жағдайы т. б. Бұл элементтер өзара тығыз
байланысты, осы элементтердің өзара біртұтас бірлігі қоғамдық қатынастардың
тұтастығын құрайды. Қылмысты жасаған адам осы қоғамдық
қатынастардың белгілі бір элементтеріне қол сұғады. Ол қол сұғушылық осы
қоғамдық қатынастардың қатынасушылардың біріне (заңды тұлға немесе жеке
тұлға) белгілі бір қауіп келтірілуі әсері арқылы көрінеді.
Қылмыстық қол сұғушылықтың объектісі болып табылатын қоғамдық
қатынастардың маңыздылық дәрежесі де қылмыстық заңдарды рет-ретімен
орналастыру үшін аса қажет. Осы белгісіне қарай қылмыстық құқықтың Ерекше
бөлімінің тарауларының. сондай-ақ әрбір тараудағы баптардың бірінен кейін
екіншісінің орналасуы жүзеге асырылады. Коғамдық қатынастардың маңыздылығы,
оған келтірілен зиян мөлшері қылмысты саралау үшіп, сондай-ақ сол қылмыс
үшін жазаның түрі мен мөлшерін белгілеу үшін де аса қажет.
Қоғамдық қатынастар қоғамның қоғамдық-экономикалық формацияларына
байланысты пайда болады, дамиды, жетіледі. Қоғамдық қатынастар қылмыс заңы
арқылы жасалмайды, қылмыстық заң қоғамдық мүддеге сай келетін қоғамдық
қатынастардың жетілуіне, дамуына, нығаюына тікелей әсер етеді. Қылмыстық
заң ең маңызды, құнды қоғамдық қатынастарды қорғауды өз міндетіне алады.
1.2 Қылмыстың объектілерінің түрлері
Қылмыстық құқық теориясында қылмыс объектісінің рөлі мен маңызына терең
талдау жасау үшін, қылмыс объектілерін, әдетте, жалпы, тектік және тікелей
деп ажырату қалыптасқан.
Қылмыстың жалпы объектісі ретінде қылмысты қол сұғушылықтан қылмыстық
заң арқылы қорғалатын мүдделер жиынтығы айтылады. КР ҚК-нің 2-бабы 1-
бөлігіне сәйкес бұл адам мен азаматтың құқықтары, бостандықтары мен заңды
мүдделері, меншік, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделері, қоғамдық
қауіпсіздік пен қоғамдық тәртіп, қоршаған орта, ҚР-ның конституциялық
құрылысы мен аумақтық тұтастығы және бейбітшілік пен адамзат қауілсіздігі
бұл объектілердің ерекшелігі сол, кез келген қылмыс, бір жағынан, тек осы
объектілерге қиянат көрсетуі мүмкін, ал екінші жағынан қылмыстың кез
келгені бұл объектілердің біреуіне ғана қиянат көрсете алады, себебі, жалпы
объект дегеніміздің өзі қылмыстық заңмен қорғалатын объектілердің жиынтығы.
Объектіге қол сұғушылықты одан әрі айқындау қылмыстардың тектік және
тікелей объектілері бойынша іске асырылады.
Тектік объект - бұл жалпы объектінің бөлігі. Ол бірыңғай қылмыстардың
тобы қиянат жасайтын бір текті мүдделердің тобын құрайды. Тектік объект ҚК-
тің Ерекше бөлімінің жүйесін құрастыруда маңызы зор. ҚК-тің Ерекше
бөлімінің құрылыс жүйесі негізіне қылмыстардың тектік объектісі қойылған.
ҚК-тің Ерекше бөлімінің әрбір тарауында өзінің тектік объектісі бар.
Айталық, ҚК-тің 1-тарауына біріктіріліп, баптарында қарастырылған
қылмыстардың тектік объектісі адамның жеке басы болып табылады.
Заңның өзі кейбір жағдайларда қылмыстардың бір тектес объектілерін атап
көрсетеді. Мысалы, ҚР ҚК-нің 366-бабында әскери қылмыстың анықтамасы мен
жалпы ұғымын бере келе бұл қылмыстың тектік объектісін әскери қызмет
атқарушы, әскери қызметшілердің, сондай-ақ запастығы азаматтардың
жиындардан өту кезінде әскери қызмет атқарудың белгіленген тәртібіне қарсы
қылмыстар, -деп атап көрсеткен.
Тектік объектілер бірқатар тараулардың атауларында да көрсетіледі
(мысалы, ҚК-нің 14-тарауы Басқару тәртібіне қарсы кылмыстар).
Кейбір жағдайларда тектік объект ҚК-тің Ерекше бөлімінің тарауына
енгізілген нақты қылмыс құрамына талдау жасау арқылы анықталады.
Қылмыстардың тектік объектісін анықтаудың қылмыстарға, әсіресе сырттай
ұқсас қылмыс құрамдарына байланысты қылмыстық іс-әрекетті саралауда
тәжірибелік маңызы үлкен. Мұндай жағдайлар адамның жеке басына қарсы
қылмыстар мен бұзақылық арасында кездеседі (біріншісінің объектісі адамның
жеке басы болса, соңғысының объектісі - қоғамдық тәртіп).
Тікелей объект - бұл тектік объектінің бөлімі, яғни қылмыстық заңмен
қорғалатын бір немесе бірнеше қиянат бағытталған нақты бір мүдде, я болмаса
нақты бір қылмыстың салдарынан зиян шегуші нақты игілік. Ерекше бөлімнің І
-тарауындағы баптарға сәйкес қылмыстардың тікелей объектілер болып
табылатын адам өмірі мен денсаулығы жеке басқа түгелдей қатысты болғанымен,
тектік объектінінің бөлігі ретінде қарасгырылады. Тікелей объектінің
қылмыстық түрін анықтаудағы тәжірибелік маңызы зор, себебі ол кейбір
жағдайларда қылмысты осы тектес басқа қылмыстардан ажыратып алуға мүмкіндік
береді. Тікелей объект кейбір реттерде әртүрлі қылмыс құрамында бірдей
болуы мүмкін. Мысалы, ҚК-тің 96-бабының 1, 2-бөліктері, 97, 98, 99-баптар.
Аталған қылмыстар тікелей объектіге қарап ажыратылмайды, қылмыс құрамының
басқа элементтерінің белгілеріне қарап ажыратылады.
Әдетте, әр қылмыстың өзінің тікелей бір объектісі болады. Алайда бір
мезгілде екі тікелей объектіге қиянат көрсететін қылмыс түрлері де
кездеседі (қос объектілі қылмыс). Бұл жағдайларда объектілердің біреуі
басты (негізгі), ал екіншісі - қосымша болып есептеледі. Ал тікелей
объектінің қайсысы - негізгі қайсысы - қосымша екендігі туралы сұрақ
құқықтық тұрғыдан қорғалушы игіліктің өз маңыздығына емес, оның тектік
объектімен байланысына қарай шешіледі. Мысалы, сот төрелігін жүзеге асыруға
немесе алдын-ала тергеу жүргізуге байланысты қорқыту немесе күш көрсету
әрекеттері (ҚК-тің 341-бабы сияқты қылмыстардың тікелей объектісі сот
төрелігінің мүддесі, әрі жеке басы болып табылады. Бұлардың алғашқысы
негізгі объект, ал соңғысы бұл арада қосымша объект болып қарастырылады.
Негізгі объект - ол басты тікелей объект. Қылмыстық-құқық нормасы, ең
алдымен, оны қорғау үшін шығарылады. Демек, негізгі объект - қылмысты ҚК-
тін белгілі бір тарауына қосу үшін негіз болатын басты объект.
Негізгі объектіге қарсы қиянат жасау барысында жол-жөнекей түсетін
зардапқа төзетін (немесе осындай зардап түсу қаупі бар) объект, қосымша
объект болып табылады. Мысалы, шабуыл жасап тонауда негізгі объект -
меншік, қосымша объект нақты адамның денсаулығы.
Факультативті объект - қылмыс жасау барысында белгілі бір зиян
тигізілуі де, тигізілмеуі де мүмкін қатынас (мүдде). Мысалы, бұзақылық
жасау барысында негізгі объект қоғамдық тәртіп, ал жеке адамның мүддесі
бұзылуы да, бұзылмауы да мүмкін.
Қылмыстың негізгі объектісін анықтау іс-әрекетке әлеуметтік-саяси
сипаттама беруге, оның қоғам үшін қауіптілік деңгейін бағалауға және ҚК-тің
бөлімінің қай бабын қолдану мәселесін шешуге, яғни болған іс-әрекетті қалай
саралау керектігін оңайлатып береді.
Сурет 1.1.1 – Қылмыс обьектісінің түрлері
1.3 Қылмыстың заты
Қылмыс объектісінен қылмыстың затын ажырата білу керек. Қылмыс затына
қылмыскер тиісті объектіге қылмысты қол сұғу кезінде осы қылмыскердің
тікелей әсеріне ұшыраған сыртқы ортадағы материалдық заттар жатады.
Бөтеннің мүлкін ұрлау кезінде (мысалы, автомобиль делік) қылмыстың заты
тікелей автомобильдің өзі болса, ал объектісі оған байланысты меншік
құқығы.
Материалдық заттарға - қылмыскер қандайда бір белгілі қылмыстық іс-
әрекетті жасаған уақытта өзінің ізін қалдырған бұйым жатады. Қылмыстың
заты мен қол сұғылған объект тығыз байланыста болғанымен оларды бір-бірімен
шатастырмау керек.
Қылмыстың объектісі қылмыстық заңмен қорғалатын мүдделер, қоғамдық
қарым-қатынас болса, қылмыстың заты - материалдық дүние, алғышарттар,
қоғамдық қарым-қатынастардың өмір сүру, даму шарты. Қылмыскер материалдық
бұйымдарға, заттарға тікелей ықпал жасай отырып, қылмыстық заң қорғайтын
белгілі бір қоғамдық қарым-қатынасты және мүдделерді бұзады. Демек,
қылмыстың объектісі қылмыскер ықпал жасаған заттар емес, заң қорғайтын
белгілі бір қоғамдық қатынас пен мүдделер болып табылады.
Қылмыстың заты және оның заттық қасиеті қылмыстарды дұрыс саралауда,
аралас құрамдарды және қылмыстық әрекеттерді қылмыстық емес әрекеттен
ажыратуда үлкен маңызы бар. Мысалы, атылатын қаруды ұрлау қоғамдық
қауіпсіздікке қол сұғу болса, ал аңшы мылтығын ұрлау - меншікке қарсы
қылмыс. Контрабандалық заттар болып ҚР кедендік шекарасынан заңсыз түрде
өткізілетін белгілі бір заттар ғана болып табылады.
Заттың сипаты мен қасиеті жаза қолдануға да әсер етеді. Мысалы, ұрлап
алынған мүліктің мөлшері қылмысқа баға беруге және жазаның мөлшерін
белгілеуге әсер етеді.
Қылмыстық қол сұғу кезінде зат, әдетте, зиян шегуі де, шекпеуі де
мүмкін. Мысалы, ұрланған зат өзінің алғашқы формасын өзгертпеуі де мүмкін
(ақша оның жеке басының есеп-қисабы бойынша сақталып қалуы мүмкін). Басқа
жағдайларда тағамдар толығымен өзгеріп, құртылуы мүмкін.
Бірақта қылмыстың заты жасалынатын қылмыстардың барлығында кездесе
бермейді. Ол жоғарыда айтылғандай, қылмыс объектісіне жасалынатын қол
сұғушылық сыртқы ортаның материалдық заттарына әсер ету арқылы жасалған
қылмыстарда кездеседі. Мысалы, әйел зорлау, қорлау, дизертирлік сияқты
қылмыстардың заты жоқ.
Қылмыс затының қылмыс жасау құралдарынан, яғни қылмыскердің қылмыс
кезінде пайдаланған заттарды ажырата білу керек (мысалы, кісі өлтіру мен
шабуыл жасап тонау кезінде қолданылған атылатын қару мен пәтер тонау
кезінде қолданылған кілт, аталған заттар қылмыс заты емес, қылмыс құралы
болып табылады. Кейде бір ғана зат кейбір қылмыстардан қылмыс затының рөлін
атқарса, басқа қылмыстар кезінде - қылмыс жасау құралы мен тәсілі болуы
мүмкін. Мысалы, ұрланған пистолет - қылмыстың заты, ал оны шабуыл жасап
тонау кезінде пайдаланған болса, ол - қылмыс құралына айналады.
Кейбір қылмыстардың жасалу барысында кінәлі адам екінші бір адамның
жеке басына (рухани, мүліктік немесе денесін жарақаттау) зиян келтіреді.
Адамды қылмыстың заты деп тануға болмайды. Қылмыстың салдарынан зиян шеккен
адам жәбірленуші деп аталады. Қылмыстан зардап тартқан адамның жеке басын
зерттеумен криминологияның виктимология деп аталатын саласы айналысады.
Көптеген қылмыстарда жәбірленушінің жеке басы да, қылмыстың заты сияқты
қылмыстық-құқықтық мәнге ие. Мысалы, жасы кәмелетке толмаған немесе жасы он
төртке толмаған қызды зорлағаны үшін қылмыскердің жауаптылығы күшейе
түседі. Сондай-ақ қылмысқа жәбірленушінің заңсыз қылығы себепкер болса,
жәбірленушінің заңсыз қылығы жаза тағайындау кезінде жеңілдететін мән-
жайлар деп қаралуы мүмкін.
В.Н.Кудрявцсв тіпті өте ұқсас қылмыстардың арасында тікелей
объектілердің айырмашылығы болатынын дұрыс атап көрсетеді.
Қол сұғу объектісін зерделеудің ең маңызды, сонымен қатар даулы да
болып табылатын аспектілерінің бірі қылмыс заты болып табылады.
Қылмыстық құқық теориясында ең көп тараған көзқарас-қылмыс затына
байланысты немесе соған әсер ету арқылы қылмыс жасалатыны болып табылады.
А. Герцензон қылмыс заты болып нақты материалдық заттар да, сонымен
қатар, қол сұғу бағытталған мүдде де болуы мүмкін деп есептеген.
Бірқатар авторлар "затсыз" қылмыстың болатындығы туралы айқындаманы
ұстанады.
В.Н.Кудрявцев пен Г.А.Кригер, керісінше, затсыз қоғамдық қатынас
болмайды деп санайды2.
1998 жылы шыққан "Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқық" (жалпы бөлім)
оқулығының авторлары қылмыс затына неғұрлым кең түсінік береді және оны
"қылмыскер соған ықпал ете отырып қылмыстық заң нор-маларымен қорғалатын
мүдделерге елеулі түрде зиян келтіретін кез келген қылмыс объектісінің
қажетті элементі ретінде" айқындайды. Олар "қоғамда затсыз қылмыс болмайды,
барлық қылмыстың өз заты болады. Бірақ ол нәрсе түрінде, материалданған
немесе материалданбаған, белгілі бір аспаптардың көмегімен қиын бағаланатьш
немесс тіпті де бағаланбайтын болуы мүмкін" деп санайды.
Қоғамдық қатынастың заты қоғамдық қатынастың бір элементі болатын, сол
үшін немесе соны қорғауға байланысты жасалған нәрсені қылмыстың заты деп әу
баста-ақ атап айтқан болатынбыз. Бұл қатынастар материалдық немесе
материалдык еместігіне байланысты әр түрлі заттардыбөліп көрсетеді.
В.Я.Таций "материалдық қатынастар үшін - әр түрлі дене күші;
материалдық емес үшін-рухани игілік, құндылық қатынас субъектлерінің
қызметі" деп әділ атап көрсетеді.
Қоғамдык қатынас затымен қатар қылмыс затын да атап көрсету қажет.
А.В.Наумов пен А.И.Рарог қылмыс заты ретнде сыртқы әлемнің материалдық
затын — соларға әсер ету арқылы тиісті субъектінің қоғамға қауіпті іс-
әрекеті арқылы қол сұғу қылмысы жүзеге асады деп түсінеді және оны
"объектінің материалдық көрінісі" деп атайды2.
Сонымен бірге, олар қылмыс заты әрбір қылмыста болмайды, ол тек қана
қылмыстық қол сұғу қылмыс объектісіне сыртқы дүниенің материалдық затына
тікелей әсер ету арқылы жасалатын қылмыстарға ғана болады дейді. Сонымен,
"заттық" және "заттық емес" қылмыстың болу болмауы туралы мәселе
қойылғанда, осы уақытқа дейін біртұтас пікір болған емес.
Біздіңше, қоғамдық қатынас заты мен қылмыс затын айыра білу керек.
Затсыз қоғамдық қатынас болмайды немесе олар жоқтан пайда болмайды. Бірақ
"затсыз' қылмыс деп аталатын қылмыстар болады. Дегенмен, кейбір жағдайларда
қоғамдық қатынас заты мен қылмыс заты сәйкесуі мүмкін (мысалы, мүліктік
қылмыстарда).
Осыған байланысты жалған құжат жасау объектісін зерттеу барысында
жалған құжат заты, оның қажетті белгілері қандай және оның осы қылмыс
объектісімен арақатынасы туралы мәселені де қарастыру қажет. Б.С. Никифоров
қылмыстық құқықпен қорғалатын қомдық қатынастардың мазмұнын айқындай
отырып, қоғамдық қатынас дегеніміз "бір-бірінен теориялық талдау жасаған
кезде ғана ажыратуға болатын түрлі элементтер мен тараптардың бірлігін
білдіретін" күрделі құбылыс екендігін атап көрсетеді.
Құжат көп жағдайларда түрлі қатынастарды бекітуге материалдық нысан
болып табылады. Мұның өзі құжат жасау мен оны тиісті адамнан (лауазымды
немесе жеке) табу түрлі қоғамдық қатынастарды жүзеге асырудың шарттары
немесе құралы болуы мүмкін.
Осыған орай, зерттеу жоспарында қылмыс затының түсінігі туралы мәселеге
нақты тоқталу және осы жөніндегі орын алған көзқарастарды қарауға мүмкіндік
болмауға байланысты осы мәселе туралы Б.С.Никифоров айтқан көзқарасты толық
қуаттаған жөн деп білдік. Ол қылмыс объектісінің құрылымы туралы мәселені
қарай келіп, қылмыс "заты" деп аталатынның қылмыс объектісінің құрамдас
бөлігі ғана болъш табылатын қоғамдық қатынас деген қорытындыға келеді2.
Заңдық мәні бар оқиғалар мен фактілерді растаудың материалдық нысаны
құжат болып табылады. Нақ осы құжат дайындау немесе оған ықпал ету, яғни
оның мазмұнын немесе сыртқы түрін өзгерту жолымен құқықпен корғалатын
объектіге қол сұғу жүзеге асады. Құжат жалған құжат жасау объектісінің
материалдық бөлігі, осы қылмыстың заты болып саналады.
Құжат" түсінігін айқындау бірыңғай, яғни құқықтың барлық саласына
ортақ болуы тиіс, және оған құжатты сипаттайтын барлық белгілер кіреді3.
Құжат түсінігінің бірыңғай айындау қажеттігін сондай-ақ А.В. Кузнецов
та атап көрсетті. Құжат түсінігінің жалпы анықтамасын С.И.Тихенко мен
Б.И.Пинхасов береді. "Кеңестік қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдеу теориясы"
деген ұжымдық еңбектің авторлары да құқықтың түрлі салалары үшін құжаттың
жалпы түсінігін қалыптастыруға пікір қосты. Осыған қарама-қарсы пікір
топшылауға И.Г, Маландин мен Т.Л.Сергеева өздерінің "Кеңестік қылмыстық
құқық бойынша жалған құжат жасаумен күрес" деген еңбегінде жалған құжат
жасау құрамына ғана қатысты құжаттың ерекше анықтамасын келтіреді.
Біздіңше, А.В.Кузнецовтың, С.И.Тихенконың, Б.И. Пинхасованың
көзқарастары дұрыс сияқты.
Қылмыстық құқықта қылмыс заты ретіндс әр түрлі кұжаттар алынуы мүмкін,
кейбір жағдайларда - бұл шын мәніндегі, түпнұсқа құжаттар, яғни іс жүзінде
орын алған фактілер мен оқиғаларды көрсететін құжаттар, ал басқа жағдайда -
жалған құжаттар.
Құқық қорғау органдарының тәжірибесінде қылмыс жасау және жасыру құралы
ретінде жалған құжат көп пайдаланылады,
Бір құжаттың өзі түрлі роль орындауы мүмкін, Шын мөніндегі бір құжаттың
өзі қылмыс жасаудың және жасырудың әрі заты әрі құралы болуы мүмкін. Сол
бір шын құжаттың өзі кейде бір рольде, ал құжат жалған болса, басқа рольде
жүреді.
Құжат адамның саналы қызметінің нәтижесінде пайда болатын материалдық
дүние заттарының бірі болып табылады. Осыған байланысты А.В.Кузнецов "бізді
қоршаған табиғаттың өзге заттарынан құжаттың айырмашьшығы ол белгілі бір
ойдың затқа айналдырылған түрі. Егер зат ешқандай ойды білдірмесе, ол құжат
болып танылмайды..." деп қорытты.
Құжатты құқықтық түсінік ретіндс сипаттайтын екінші бір белгісі -
зандық мәні бар фактілер немесе оқиғалар туралы куә бола алатындығында.
"Кұжат" сөзі латынның "documentium" "дәлелдеме" дегенді білдіретін
сөзі. Құжатқа осындай түсіндірме Брокгауз және Эфронның энциклопедиялық
сөздігінде берілген, онда "құқықтық қатынастар мен окиғаларға дәлелдеме
болып табылатын барлық материалдық белгілер, мысалы, иеліктің шекарасын
білдіретін аралық белгі бағандары; театрға кіру билеті; жалдамалы арба
айдаушыдан алынған көлік құжаты; көйлекті сақтауға алған швейцар маркісі
және т.б. құжат болып табылады делінген.
Осы тұрғыдан келгенде, барлық заңды мәні бар заттар, олардың жазбаша
белгілерінің болу - болмауына қарамастан құжатқа жатқызылады. Мұндай
жағдайда құжаттың қандай да болмасын зандық мәні бар заттық дәлелдемеден
немесе кез келген өзге заттан ешбір айырмашылығы жоқ.
II ҚЫЛМЫС ОБЬЕКТІЛЕРІН АНЫҚТАУДАҒЫ БАСТЫ МӘСЕЛЕЛЕР
2.1 Қылмыс обьектілерін анықтаудың қылмыстық іс-әрекетті саралаудағы
маңызы
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 3-бабы - қылмыстық
жауаптылық негізі қылмыстық кодексте көзделген қылмыс құрамының барлық
белгілері бар әрекет жасау болып табылады деп көрсеткен. Қылмыстық
жауапкершілік негізі қылмыс құрамы жөнінде қылмыстық іс жүргізу заңдарында
да айқын айтылады. Оның нормаларына сәйкес қылмыстық іс қозғалмауы тиіс, ал
қозғалғандары қылмыстық құрамының болмауына байланысты тоқтатылуға жатады,
Бұл мәселені сот үкім шығару кезінде анықтайды.
Қылмыс құрамының белгілері қылмыстық заңда белгіленеді. Сонымен қатар,
қылмыстық кодекстің тиісті бабының диспозициясында барлық белгілер міндетті
түрде келтіріле бермейді, олар қылмыстық-құқықтық нормада кейде толығырақ,
немесе сонша мөлшерде кем сипатталуы мүмкін. Бұл белгілер адамдардың сана-
сезіміне байланыссыз объективті түрде болады. Қылмыстық құрамның қажетті
белгілерін анықтау қылмыстық занды түсіндіру барысында жүзеге асады.
Қылмыстың нақты құрамының белгілерін нақты айқындаудың осы әрекетті дұрыс
саралау кезінде үлкен маңызы болады.
Қылмысты саралаудың өзі жасалған әрекеттің заңдық табиғатын, дәрежесі
мен оның қоғамдық қауіптілігінің сипатын көрсетеді; қылмысты саралаудың көп
жағдайларда кінәліге дұрыс әрі әділ жаза белгілеуде маңызы зор.
"Саралаудың мақсаты мынада - қандай қылмыстың жасалғандығын анықтау,
кінәліні қылмыстық жауапкершілікке тарту үшін және қажет болған жағдайды
тиісті жазалау шараларын белгілеу үшін нақты заңдық негізді көрсету болып
табылады".
С.И. Тихенко "дәлелдемелік материалдың өзіндік ерекшелігі мен тергеудің
дұрыс бағыты қылмысты саралауға байланысты" екендігіне көңіл аударған.
А.А. Герцензон қылмыстың жекелеген түрлерін зерделеу үшін қылмыс құрамы
элементтерінің маңыздылығына назар аудара келіп, мынаны атап көрсетеді:
"Қылмыстың жекелеген түрлерін ғылыми-зерттеу мақсатында ғалым зерделесе де
немесе тергеу немесе сот талқылауы барысында өз білімін пайдалану
мақсатында іс жүзіндегі қызметкер зерделесе де-әр уақытта да қылмыс құрамын
жан-жақты ашуға көңіл бөледі"2.
Әрбір қылмыстың өзге қылмыстармен бірқатар ортақ ұқсастығы болады.
Осыны ескере отырып, құжатты қолдан жасау құрамын зерттей отырып, оны
аралас құрамнан бөліп тұратын шекті анық та айқын көрсету керек.
Жалған құжат жасаудың табиғатын айқындау, оның сипаты мен қоғамға
қауіптілігінің дәрежесін айқыңдау үшін осы қылмыстың объектісін анықтаудың
маңызы зор. Қылмыс объектісі - қылмыстық іс-әрекетті жасаған адамның не
нәрсеге қол сұғып отырғандығы және қылмыс нәтижесінде неге зиян келтіреді
немесе неге зиян келтіруі мүмкін3, дегенді білдіреді,
Қылмыстық іс-әрекеттің қоғамдық қауіптілігі оның қол сұғып отырған
иглігінің қаншалықты құнды және маңызды екендігінде, сондай-ақ, осы
игілікке келтірілетін зиянның қаншалықты маңызды екендігіне байланысты.
Қылмыс объектілерінің заңдық тізбесі Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексінің 2-бабында берілген. Бұл адамның, азаматтың құқығы,
бостандығы мен занды мүддесі және қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздік, қоршаған
орта, конституциялық құрылыс және Қазақстан Республикасының аумақтық
тұтастығы, бейбітшілік және адамзаттың қауіпсіздігі.
Тіпті қылмыстың жалпы құрамына талдау жасаған кезде де, сонымен қатар
қылмыстың жекелеген топтарына талдау жасағанда да қылмыс объектісіне
арқалған арнайы зерттеулерде көптеген мәселелер әлі күнге дейін біржақты
шешілмеген, осы тұрғыда кейде қарама-қайшы пікірлерде баршылық. Шетел
сөздерінің сөздігінде "объект" сөзі латынның оbjectum" - қандай болса да
қызмет, әрекет, бағытталған зат, құбылыс екендігі айтылады.
Қылмыстық құқық теориясы дәстүрлі түрде қылмыс объектісін қылмыстық қол
сұғудан қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынас ретінде қарайды.
Әдебиеттерде бұл көзқарас жалпыға ортақ больш табылады.
Дегенмен, кейбір авторлар осы анықтаудың әділ екендігімен жалпы
алғаңда келісе отырып, қылмыс объектісінің теориясы қылмыстық заңмен
қорғалатын қоғамдық қатынас жалпы әмбебап теория болып танылуы мүмкін емес,
себебі ол кейбір жағдайларда, әсіресе жеке адамға қарсы қылмысты талдау
кезінде "іске жарамайды" деп есептеді. А.В. Наумов осындай пікірді
жақтайды.
Революцияға дейінгі кезеңдегі Ресейлік қылмыстық құқық ғылымындағы аса
ірі өкіл Н.С. Таганцев осыған ұқсас бағытты ұстанады. Ол қылмысты осы елде
нормамен корғалатын осындай өмірлік мәні бар мүддеге қол сұғатын әрекет осы
мезгілде соншалықты маңызды болып табылатындықтан, мемлекет басқа шаралар
жеткіліксіз болуы себепті қол сұғушыға жаза қолдану қаупі бар екендігін
ескертеді.
Бірқатар криминалистер қоғамдық қатынас екі элементтен: қатынасқа
қатысушылар мен олардың өзара байланысынан тұрады деп санайды.
А.А. Пионтковский қоғамдық қатынас құрылымында мынадай негізгі
бөліктерді атап көрсетеді: қатынасқа қатысушылар, олардың арасындағы
белгілі бір түрдегі өзара байланыс, сондай-ақ материалдық дүниедегі қандай
да болмасын бір заттар.
Қоғамдық қатынас дегеніміз — бұл күрделі әлеумсттік құбылыс. Қоғамдағы
барлық адамдар, өздерінің әлеуметтік қажетгіліктерін, мүдделерін жүзеге
асыра, міндеттерін орындай отырып, өзінің мінез-құлқына жауап бере отырып
өзара көптеген және сан алуан байланыстар жасайды және мұндай
байланыстардың болмауы мүмкін емес. Осы байланыстардың өзі қоғамдық
қатынастар болып табылады. Е.И. Қайыржанов қоғамдық қатынас субъектілері
"өз қажеттілігі әсерінен объективті түрде бар қоғамдық қатынасқа
қатысушылардың қажеттілігін қанағаттандыра алатын немесе идеялдық құбылысқа
қатысты өзара байланысты болады" деп көрсетеді.
Криминалист - ғалымдардың қоғамдық қатынас құрамынан 3 элементті
бөлектейтін айқындамасына қосылуға болады.
Оларды төмендегіше бөліп қараймыз:
а) қатысушылар, яғни қатынас субъектілері;
б) қоғамдық қатынастың мазмұны ретінде субъектілер арасындағы
әлеуметтік байланысты, олардың қызметі немесе бір-біріне қатысты
айқындамасы, белгілі бір құқықтары мен міңдеттері;
в) солар арқылы қоғамдық қатынас пайда болатын зат (әлеуметтік
құндылық).
Қоғамдық қатынастын субъективтік құрамын анықтау атап айтқанда қандай
қоғамдық қатынастардың қылмыс объектісі бола алатынын, мұндай қатынастардың
көлемін және қылмыстық заңның қолданылу шегін белгілеуге мүмкіндік береді.
Объектінің осы элементтерінің бәріне құқық бұзушы қол сұғуы мүмкін.
Н.И.Коржаиский қоғамдық қатынасты қылмыстық өзгерістерге душар ететін
үш түрлі ықпалды атан көрсетеді. Оның пайымдауынша, субъект арқылы қоғамдық
қатынас пайда болған, қалыптасқан және болып отырған затқа, нәрсеге ықпал
ете алады; өзін осы қатынасқа шығару арқылы, қоғамдық қатынастың мәні болып
табылатын субъектіге жатқызылған міндеттерді атқармау жолымен әлеуметтік
байланысты бұза отырып қоғамдық қатынасқа басқа қатысушыларға ықпал ету
жолымен қоғамдық қатынасты өзгерте алады2.
Қылмыс объектісі туралы жалпы ілім объектілерді жіктеу мәселесіне
тікелей байланысты. Атап айтқанда, қандай қоғамдық қатынасқа тікелей және
ең алдымен зиян келтірілетіндігі туралы мәселені нақтылау мақсатында
қылмыстық құқық теориясында жалпы, топтық және тікелей объектіні бөліп
көрсету орын алған.
Жалпы объект - қылмыстық қол сұғудан қылмыстық заңмен қорғалатын
қоғамдық қатынастардың барлық жүйесі. 1919 жылғы қылмыстық құқық жөніндегі
алғашқы басшылықтың өзі қылмысты қоғамдық қатынастың осы жүйесі үшін
қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік ретінде айқындады.
Топтық объект дегеніміз біртекті және өзара байланысты қоғамдық
қатынастар тобын білдіреді. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің
ерекше бөлігі жүйесінің заңдық құрылымының негізіне осы топтық объект
алынған.
Топтық объектінің ішінде әр қылмыстың өзіңдік ерекшелігі осы қылмыстың
тікелей объектісінің сипатымен анықталады. Мұны белгілі бір қылмысты жасау
нәтижесінде зиян келтірілетін белгілі бір қоғамдық қатынас деп түсінуге
болады. Тікелей объектінің қылмысты саралау үшін іс жүзінде маңызы зор,
өйткені ол кейбір жағдайларда қылмысты сол тектес басқа қылмыстардан
ажыратуға мүмкіндік береді.
Әдебиетте тікелей объект ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
I-ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҢ ОБЬЕКТІСІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ
МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .. 5
1.1 Қылмыстың обьектісінің түсінігі мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қылмыстың объектілерінің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
1.3 Қылмыстың
заты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .. 10
II-ТАРАУ. ҚЫЛМЫС ОБЬЕКТІЛЕРІН АНЫҚТАУДАҒЫ БАСТЫ
МӘСЕЛЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.1 Қылмыс обьектілерін анықтаудың қылмыстық іс-әрекетті саралаудағы
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 15
2.2 Қылмыстық жауаптылықтың негізі ретіндегі қылмыс обьектісінің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 30
КІРІСПЕ
Қылмыстың кұрамы деп — қылмыстық заң бойынша қоғамға қауіпті іс-
әрекеттерді белгілі бір қылмыстың қатарына жаткызуға мүмкіндік беретін
қылмыстың объективтік және субъективтік жактарынан құралған элементтердің
және олардың белгілерінің жиынтығын айтамыз. Қылмыс кұрамының әрқайсысы
оның субъективтік және объективтік белгілерімен сипатталады. Барлық жүйелер
секілді қылмыстың құрамы да белгілі бір элементгерден тұрады. Осы
белгілердің қосымша жүйелерінің ең болмағанда біреуінің жоқ болуы жүйенін
болмауына, яғни қылмыс кұрамының тұтастай жоқ болуына әкеп соғады. Бұл
жерде қылмыс құрамының элементтері деп, қылмыс құрамы жүйелерін құрайтын
бастапқы компоненттерді айтамыз. Қылмыс құрамының белгілеріне мынадай 4
түрлі элементтер жатады: объект, объективтік жағы, субъект, субъективтік
жағы. Мысалы, бөтен адамның мүлкін
қасақана жою немесе бүлдіру қылмысы (187-бап) белгілері болып
біріншіден, басқа біреудің мүлкіне қол сұғу, екіншіден, осы мүлікті жою
немесе бүлдіру, үшіншіден, осы әрекетті қасақана істеу, төртіншіден, бұл іс-
әрекет ауырлататын жағдаңда жасалса ол-үшін 14-ке толған адам жауапқа
тартылады. Осы көрсетілген төрт белгінің біреуі жоқ болса, онда бұл қылмыс
құрамы болмайды. Егер адам бөтен адамның мүлкін абайсызда бүлдірсе немесе
жойса онда кінәлінің әрекетінде басқа бір қылмыс құрамы болады. Себебі, бұл
жерде 187-бапта көрсетілген қылмыстың басты белгісі қылмысты қасақаналықпен
істеу жоқ. Әрбір қылмыс құрамынын белгілері Ерекше бөлімдегі баптардың
диспозициясында ғана емес, қылмыстық заңның Жалпы бөлімінде оның тиісті
баптарында да айтылады. Ерекше бөлімнің баптарының диспозицияларында әр
түрлі қылмыстың көптеген белгілері аталып керсетілген. Мұның өзінде
диспозициялардың қылмыстың ерекшелігін анықтайтын және оны басқа
қылмыстардан ажырататын соған тән белгілерінің тізбегі 11 береді. Барлық
қылмыстарға жалпылама ортақ немесе нақты қылмыс топтарына тән белгілер
Жалпы бөлімнің баптарында анықталады. Бұл жалпылама белгілер Қылмыстық
кодекстің 15 және 20-баптарында көрсетілген.
Кез келген қылмысты іс-әрекеттің мәнін ашу үшін қылмыстың обьектісін
анықтаудың маңызы зор.
Әр бір істелген қылмыс белгілі бір обьектіге қол сұғумен қатар оған
белгілі бір зиян келтіру қаупін туғызады. Қылмыстық заң нормасымен
қорғалатын обьектіге қылмыстың қол сұқпауы мүмкін емес. Сондықтан да
қылмыстық қол сұғушылықтың обьектісін дұрыс анықтаудың теориялық,
тәжірибелік маңызы ерекше.
Қылмыс обьектісін дұрыс анықтау ұқсас қылмыстарды бір-бірінен, қылмысты
қылмыс емес әрекеттерден ажыратуға жәрдемждеседі. Өйткені қылмыстық
құқықтық қорғау обьектісіне әрқашан да өзінің мәні мен дәрежесіне қарай
ерекшеленген маңызды қоғамдық қатынастар жатады. Обьекті маңызды болса
соған сәйкес істелген қылмыс та қауіпті болып саналады, соған орай оны
қылмыстық құқықтық қорғау да қатаң түрде жүзеге асырылады.
Қылмыстық құқық бойынша қылмыстың обьектісі деп қылмыстық қол
сұғушылықтан қылмыстық заң бойынша қорғалатын қоғамдық қатынастарды
айтамыз. Әр бір істелген қылмыс белгілі бір қоғамдық қатынастарға зиян
келтіреді немесе зиян келтіру қауіпін туғызады. Сондықтан да қылмыстық
құқық ғылымы қорғалатын қоғамдық қатынастарды барлық қылмыстардың жалпы
обьектісі деп таниды.Қылмыстық заңмен қол сұғушылықтан қорғалатын
қатынастардың тізбесі Қылмыстыөқ кодекстің оның заңдарының міндеттерін
айқындайтын 2- бабында атап көрсетілген.
Қылмысты саралауда іс-әрекеттің қылмыс құрамының тиісті баптары немесе
оның бөліктеріне, тармақтарына сай келетіндігін дәлме-дәл көрсету қажет.
Егер адамның іс-әрекетінде бірнеше қылмыстың құрамы болса, онда онын іс-
әрекеті занның бірнеше баптары немесе баптардың бірнеше бөліктері,
тармақтары бойынша сараланады. Қандай түрде болса да қылмысты дұрыс
сараламау, ол зандылықты бұзуға, қылмысқа қарсы күрес жүргізетін
органдардың беделіне нұқсан келтірумен байланысты болады. Мұндай кұбылысқа
жол бермеу үшін қылмыстық заңды дұрыс қолданып, Істің мән-жайын терең
зерттей білу, істелген іс-әрекетті дұрыс саралау қажет, сондай-ақ қылмысты
қылмыс еместіліктен немесе соған ұқсас басқа қылмыстардан ажырататын
белгілерді анықтау керек. Міне, бұл жерде қылмыс құрамының, онын
белгілерінің қылмысты саралаудағы, зандылықты сақтаудағы маңыздылығы ерекше
болып отыр, Біздің құқықтық мемлекетімізде бірде-бір адам, егер оның
істеген іс-әрекетінде қылмыс кұрамы жоқ болса, қылмыстық жауапқа тартылуға
немесе жазалануға тиісті емес. Өйткені жаңа Қылмыстық кодекстің, негізгі
талабы қылмыстық жауапқа және жазаға тек қана қылмыс істегенге, яғни
қылмыстық занда көрсетілген, қоғамға қауіпті іс-әрекетті қасақана немесе
абайсыздықтан істеген кінәлі адамды ғана тарту болып табылады.
Міне, осындай күрделі мәселелерді шешу мақсатында жоғарыда аталған
жағдайларды саралап, оны терең түсіну сонымен қатар қылмыстылықпен пәрменді
күрес жүргізуде кеңінен қолдана білу, қылмыстық заңдарды жетілдіруді
мәселенің өзегі ретінде алып, бұл жұмысты жазу барысында тақырып
төмендегідей тарауларға бөле отырып қарастырылды: I-тарау. Қылмыстың
обьектісі және оның қылмыстық құқықтық маңызы бұл тарауда қылмыс обьектісі,
оның мәні мен түрлері сараланды және қылмыстың затына сипаттама берілді. II-
тарау. Қылмыс обьектілерін анықтаудағы басты мәселелер атап айтқанда.
Қылмыс обьектілерін анықтаудың қылмыстық іс-әрекетті саралаудағы маңызы.
Қылмыстық жауаптылықтың негізі ретіндегі қылмыс обьектісінің маңызы
қарастырылды.
Соңында қорытынды жасалып, пайдаланылған әдебиеттердің тізімі берілді.
I ҚЫЛМЫСТЫҢ ОБЬЕКТІСІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ МАҢЫЗЫ
1.1 Қылмыстың обьектісінің түсінігі мен маңызы
Қылмысты іс-әрекет жасаушының қиянаты бағытталған, қылмыстың салдарынан
зиян шеккен немесе шегуі мүмкін нәрсе қылмыс объектісі болып табылады.
Қылмыс объектісінің заңды тізімі ҚР ҚК-нің 2-бабының 1-бөлігінде
көрсетілген. Олар адам мен азаматтың құқықтары, бостандықтары мен заңды
мүдделері, меншік, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделері, қоғамдық
қауіпсіздік пен қоғамдық тәртіп, қоршаған орта, ҚР-ның конституциялық
құрылысы мен аумақтық тұтастығы, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын
мүдделері және бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігі.
Қылмыс объектісі ретінде ұрланатын мүліктің тікелей өзі емес (оған
ешқандай зиян келтірілмеуі де мүмкін) меншік құқығынан, атап айтқанда,
мүлікті иелену, пайдалану немесе басқару құқығынан туындайтын қатынастар
танылады. Алайда, кейбір жағдайларда қылмыс объектісін қоғамдық қатынастар
ретінде тұжырымдайтын бұл теория іске аспай қалады, бұл әсіресе, жеке
адамдарға қарсы жасалатын қылмыстарға, соның ішінде кісі өлтіруге өте-мөте
қатысты, адамның маңыздылығы туралы оны барлық қоғамдық қаты-настардың
жиынтығы деген марксистік тұрғыдан түсініп келгендіктен, кеңестік
қылмыстық заң ғылымында кісі өлтіру объектісі адам өмірінің өзі емес, тек
қана қоғамдық қатынастар жиынтығы деген түсінік орын алып келді.
Әрине, кісі өлтіру объектісі ретінде адам өмірін мұндай тұрғыдан түсіну
адамның биологиялық тірі организм, тіпті жалпы өмірдің биологиялық құбылыс
ретіндегі абсолютті құндылығын өте төмендетіп жібереді. Адам тәуелсіз
абсолютті құндылықтан жәй қоғамдық қатынастардың (еңбек, қорғаныс,
қызметтік, отбасылық, меншіктік және т. б.) иесіне ғана айналып шығады.
Сондықтан, қылмыс объектісін қоғамдық қатынастар деп тұжырымдап келген
теорияны, ол қылмыстық заңмен қорғалған күнде де, жан-жақты деп қабылдауға
болмайды.
Қылмыстың салдарынан зиян тартқан ғана қылмыс объектісі болып
есептеледі. Сондықтан, қылмыстық-құқықтық нормаларды бұзуға салынған
тыйымға қарамастан қылмыскердің оны бұзуы ғана қылмыс объектісі болып
есептелмейді. Қылмыстық-құқықтық норма жасалған қылмыстың зардабына
төзбейді және төзуі мүмкін де емес. Оған қоса, қылмыскердің қылмыстық-
құқықтық норманы бұзуына байланысты тиісті жазасының алуының өзі - бұл
норманың қылмыстық-құқықтық тыйымға қарсы шыққанды жеңгендігінің куәсі.
Қылмыстық-құқықтық норманы қылмыс объектісі ретінде қарастыратын
нормативтік теория бұл жерде қылмысты қиянаттардан қылмыстық-құқықтық
нормалармен қорғалушы мүдделердің шын мәніндегі мағынасынан алшақтап
кеткен. Таганцев кезінде қылмысты шын болмыстық түріндегі заң нормасына
қарсы қиянат жасаушы іс-әрекет, - деп анықтаған болатын. Егерде бұл
автордың дәл осы анықтамасын бұған дейінгі анықтамасымен салыстырсақ,
Таганцев шып мәніндегі норма деп қылмысты қиянаттан қылмыстық-құқықтық
нормамеп қорғалған мүдденің шын мағынасын түсінгендігі анық.
Сонымен, қылмысты іс-әрекет зиян келтіретін және қылмыстық заңмен
қорғалатын мүдделерді ғана қылмыс объектісі ретінде мойындауға тиіспіз.
Алайда, кейбір мүдделерді қылмыс объектілерінің қатарына қосуымыз бұл
мүдделердің тек қана қылмыстық құқықтық қорғаудың объектілері екендігінеп
емес. Бірдей объектілер құқықтың әр түрлі саласының нормаларымен
қорғалатындығы жиі кездеседі. Мысалы, меншіктік қатынастар ең алдымен
азаматтық құқықтың нормалары арқылы қорғалып, реттеліп отырады. Ал бұл
объектілерге аса қауіпті қиянат төнгенде (ұрлау, тонау, алаяқтық жасау,
шабуыл жасап тонау, қорқытып алушылық немесе басқа әдіспен мүлікті талан-
таражға салу) оларды қылмыстық-құқық өз қорғауына алады.
Меншікке қарсы бағытталған қиянат аса қауіпті болмаған жағдайда ол
азаматтық құқықтың нормаларымен қорғалады (мысалы, қарыз ақшаны қайтармау)
Сонымен, белгілі бір мүдделерді қылмыстық-құқықтармен қорғалатындардың
қатарына жатқызу - бұл мүдделерге жасалған қиянаттың кез келген түрі
қылмыстық жазаға тартылады деген сөз емес. Олардың қатарына, қылмыстық
заңда қарастырылғандай, бұл объектілерге жасалған ең қауіпті қиянаттар ғана
жатады.
ҚР-ның жаңадан шыққан ҚК-де қылмыстық-құқықтық қорғау объектілерінің
иерархиясы мен олардың салыстырмалы құндылығын бағалауда өзгерістер бар
екендігін атап өту керек. Қазақ КСР-нің 1959 жылғы ҚК-де ең басты мәселе
ретінде алдымен мемлекет мүддесі, тек содан кейін ғана жеке бастың мүддесі
мен қоғамдық мүдделер қарастырылатын. Әрине, бұл - жеке бастың мүдделерін
мемлекеттік-партиялық бағындырушы тоталитаризм көріністерінің біреуі. Адам
бостандығы мен негізгі құқықтары ешбір ескерілместен, мемлекеттік билік
органдарының тарапынан жеке бастың барлық мүдделеріне, қоғам өміріндегі
барлық өзгерістерге түгелдей дерлік бақылау орнатылған еді. ҚР-сы қылмыстық
заңының жалпы адамзаттық құндылықтардың мұратына қайта оралуы - қылмыстық-
құқықтық қорғау объектілері жөнінде әбден қалыптасып қалған иерархияның
айтарлықтай өзгергендігін көрсетеді. Қылмыстық заңмен қорғалатын объектілер
енді демократиялық қағидалар негізінде мүлдем басқаша қарастырылатын болды,
яғни, ең алдымен жеке бастың, сосын қоғамның және мемлекеттің мүддесі
ескеріледі. Қылмыстық-құқықтық қорғаудың табан тірер негізі ретінде ең
алдымен жеке бастың мүддесі қарастырылуы тиіс дәл осы мүдденің сенімді әрі
тиімді қорғалуы қоғамдық және мемлекеттік мүдделердің тиімді қорғалуына зор
әсер етеді. Қылмыстық-құқықтық қорғау объектілерінің заңдылықты анықтау
саласындағы мұндай артықшылықтар, бұл проблеманы дамыған демократиялық
елдердің (мысалы, Батыс Еуропа) ҚК-де заңдылықты шешуіне сәйкес келеді.
Қылмыс объектілерін анықтаудың қылмыстық іс-әрекетті саралаудағы маңызы
үлкен. Жасалынған қылмыс объектісін дұрыс анықтау қылмыстық іс-әрекетті
дұрыс саралауға мүмкіндік береді.
Қылмыстық заңмен кез келген қоғамдық қатынастар қорғала бермейді.
Мысалы, мұрагерлікке байланысты мәселелерде мұрагердің заңды құқығының
бұзылуы қылмыс болып табылмайды. Мұндай реттей олардың құқықтары азаматтық
заңмен реттеледі. Қарыз беруші мен борышқордың арасындағы қатынас та
азаматтық құқық нормасымен шешіледі. Жұбайлардың арасындағы мүліктік
қатынас та отбасылық құқықтық нормалармен қорғалады. Жұмыс беруші мен еңбек
етушінің арасындағы еңбек қатынастары еңбек туралы заңдар арқылы қорғалады.
Сондықтан да қылмыс істеу арқылы қоғамдық мүддеге елеулі қауіп келтіретін
немесе қауіп келтіруі мүмкін жағдайда ғана қылмыстық құқылық нормамен
қорғалатын қоғамдық қатынастар қылмыстың обьектісі болып табылады.
Қылмыстың жалпы объектісі болып танылатын қоғамдық қатынастардың өзі тарихи
өзгермелі болып отырады. Оның қатары жаңа құбылыстардың қылмыс болып
танылуына байланысты кеңеюі немесе қылмыс болып келген кейбір нормалардың
күшін жоюына байланысты тарылуы мүмкін. Мысалы, бұрын қылмыс қатарында
болмаған компьютерлік ақпаратқа кіру, ЭЕМ үшім зиянды бағдарламаларды
жасау, пайдалану және тарату (227-бап) жаңа заң бойынша қылмыс, ал бұрын
қылмыс болып саналатын екі немесе көп әйел алушылық, алып сатарлық жаңа заң
бойынша қылмыс емес, яғни қылмыстық заң қорғайтын қоғамдық қатынастарға
жатпайды.
Сондықтанда Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодекстің 2-бабының екінші
бөлігінде ...осы Кодексте қылмыстық жауаптылық негіздері белгіленеді, жеке
адам, қоғам немесе мемлекет үшін қауіпті қандай әрекеттер қылмыс болып
табылатыны айқындалады деп көрсетілген. Яғни, мұның өзі қолданылып жүрген
қылмыстық заңдар бойынша белгілі бір қорғауға алынған қоғамдық қатынастар
ғана қылмыстың жалпы объектісі болып табылатынын көрсетеді.
Алайда, қылмыстық құқық теориясында қоғамдық қатынастардың мазмұнын
құрайтын элементтер жөнінде әр түрлі пікірлер бар. Мысалы, профессор Б. С.
Никифоров қылмыстың жалпы объектісі болып табылатын қоғамдық қатынастың
құрамында қоғамдық мүдде орыналады деп санайды. Профессор Я.М. Браинин
осыған ұқсас пікірді қолдап қоғамдық қатынастарға басқа элементтермен
бірге қоғамдық қатынастардың субъектілерінің мүдделері де
кіреді,—деп тұжырымдаған. Профессор Е.А.Фроловтың пікірінше мүдде —
қоғамдық қатынастардың ядросы болып саналады2.
Профессор Ю.И. Ляпунов мүдде — барлық қоғамдық қаты –настардың мазмұнын
бейнелейді деген қорытындыға келген.
Қазақстандық ғалым, заң ғылымының докторы, профессор Е.I. Қайыржанов
қоғамдық қатынастар деген ұғымды қоғамдық мүдде деген түсінікпен
алмастыруды ұсынған.
Профессор А.В. Наумов қылмыстың жалпы объектісін қылмыстық заңмен
қорғалатын кез келген игіліктер деп бекітті5.
Біздін пікірімізше мүддедеген ұғым қоғамдық қатынастардың, ұрамдас бір
бөлігі ғана. Өйткені қоғамдық қатынастар қылмыстың жалпы объектісі ретінде
өз бойьша мына элементтерді: қоғамық қатынастардың субъектілерін; олардың
әрекеттері мен өзара қатынастарын; қоғамдық қатынастар субъектілерінің
заңмен қоралатын материалдық, заттық, мүліктік, басқа да игіліктері мен
мүдделерінің жиынтығы болып табылады.
Осыған орай, қоғамдық қатынастар дегеніміз адамдардың белгілі бір
әлеуметтік қажеттілікке байланысты мінез-құлықтары, іс-әрекеттері мен
олардың өзара байланыстарының көріністерінің жиынтығы болып табылады.
Қоғамдық қатынастар бұл — өте күрделі және әр түрлі, жан-жақты әлеуметтік,
өз бойына бірнеше элементтердің жиынтығын қамтитын құрылым болып табылады.
Оған жататындар қатынастардың субъектісі (адамдар, мемлекет, ұйым және т.
б.) материалдық заттар, игіліктер (заттар, құжаттар) қоғамдық қатынастың
өзара байланысы олардың іс-әрекеті жағдайы т. б. Бұл элементтер өзара тығыз
байланысты, осы элементтердің өзара біртұтас бірлігі қоғамдық қатынастардың
тұтастығын құрайды. Қылмысты жасаған адам осы қоғамдық
қатынастардың белгілі бір элементтеріне қол сұғады. Ол қол сұғушылық осы
қоғамдық қатынастардың қатынасушылардың біріне (заңды тұлға немесе жеке
тұлға) белгілі бір қауіп келтірілуі әсері арқылы көрінеді.
Қылмыстық қол сұғушылықтың объектісі болып табылатын қоғамдық
қатынастардың маңыздылық дәрежесі де қылмыстық заңдарды рет-ретімен
орналастыру үшін аса қажет. Осы белгісіне қарай қылмыстық құқықтың Ерекше
бөлімінің тарауларының. сондай-ақ әрбір тараудағы баптардың бірінен кейін
екіншісінің орналасуы жүзеге асырылады. Коғамдық қатынастардың маңыздылығы,
оған келтірілен зиян мөлшері қылмысты саралау үшіп, сондай-ақ сол қылмыс
үшін жазаның түрі мен мөлшерін белгілеу үшін де аса қажет.
Қоғамдық қатынастар қоғамның қоғамдық-экономикалық формацияларына
байланысты пайда болады, дамиды, жетіледі. Қоғамдық қатынастар қылмыс заңы
арқылы жасалмайды, қылмыстық заң қоғамдық мүддеге сай келетін қоғамдық
қатынастардың жетілуіне, дамуына, нығаюына тікелей әсер етеді. Қылмыстық
заң ең маңызды, құнды қоғамдық қатынастарды қорғауды өз міндетіне алады.
1.2 Қылмыстың объектілерінің түрлері
Қылмыстық құқық теориясында қылмыс объектісінің рөлі мен маңызына терең
талдау жасау үшін, қылмыс объектілерін, әдетте, жалпы, тектік және тікелей
деп ажырату қалыптасқан.
Қылмыстың жалпы объектісі ретінде қылмысты қол сұғушылықтан қылмыстық
заң арқылы қорғалатын мүдделер жиынтығы айтылады. КР ҚК-нің 2-бабы 1-
бөлігіне сәйкес бұл адам мен азаматтың құқықтары, бостандықтары мен заңды
мүдделері, меншік, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделері, қоғамдық
қауіпсіздік пен қоғамдық тәртіп, қоршаған орта, ҚР-ның конституциялық
құрылысы мен аумақтық тұтастығы және бейбітшілік пен адамзат қауілсіздігі
бұл объектілердің ерекшелігі сол, кез келген қылмыс, бір жағынан, тек осы
объектілерге қиянат көрсетуі мүмкін, ал екінші жағынан қылмыстың кез
келгені бұл объектілердің біреуіне ғана қиянат көрсете алады, себебі, жалпы
объект дегеніміздің өзі қылмыстық заңмен қорғалатын объектілердің жиынтығы.
Объектіге қол сұғушылықты одан әрі айқындау қылмыстардың тектік және
тікелей объектілері бойынша іске асырылады.
Тектік объект - бұл жалпы объектінің бөлігі. Ол бірыңғай қылмыстардың
тобы қиянат жасайтын бір текті мүдделердің тобын құрайды. Тектік объект ҚК-
тің Ерекше бөлімінің жүйесін құрастыруда маңызы зор. ҚК-тің Ерекше
бөлімінің құрылыс жүйесі негізіне қылмыстардың тектік объектісі қойылған.
ҚК-тің Ерекше бөлімінің әрбір тарауында өзінің тектік объектісі бар.
Айталық, ҚК-тің 1-тарауына біріктіріліп, баптарында қарастырылған
қылмыстардың тектік объектісі адамның жеке басы болып табылады.
Заңның өзі кейбір жағдайларда қылмыстардың бір тектес объектілерін атап
көрсетеді. Мысалы, ҚР ҚК-нің 366-бабында әскери қылмыстың анықтамасы мен
жалпы ұғымын бере келе бұл қылмыстың тектік объектісін әскери қызмет
атқарушы, әскери қызметшілердің, сондай-ақ запастығы азаматтардың
жиындардан өту кезінде әскери қызмет атқарудың белгіленген тәртібіне қарсы
қылмыстар, -деп атап көрсеткен.
Тектік объектілер бірқатар тараулардың атауларында да көрсетіледі
(мысалы, ҚК-нің 14-тарауы Басқару тәртібіне қарсы кылмыстар).
Кейбір жағдайларда тектік объект ҚК-тің Ерекше бөлімінің тарауына
енгізілген нақты қылмыс құрамына талдау жасау арқылы анықталады.
Қылмыстардың тектік объектісін анықтаудың қылмыстарға, әсіресе сырттай
ұқсас қылмыс құрамдарына байланысты қылмыстық іс-әрекетті саралауда
тәжірибелік маңызы үлкен. Мұндай жағдайлар адамның жеке басына қарсы
қылмыстар мен бұзақылық арасында кездеседі (біріншісінің объектісі адамның
жеке басы болса, соңғысының объектісі - қоғамдық тәртіп).
Тікелей объект - бұл тектік объектінің бөлімі, яғни қылмыстық заңмен
қорғалатын бір немесе бірнеше қиянат бағытталған нақты бір мүдде, я болмаса
нақты бір қылмыстың салдарынан зиян шегуші нақты игілік. Ерекше бөлімнің І
-тарауындағы баптарға сәйкес қылмыстардың тікелей объектілер болып
табылатын адам өмірі мен денсаулығы жеке басқа түгелдей қатысты болғанымен,
тектік объектінінің бөлігі ретінде қарасгырылады. Тікелей объектінің
қылмыстық түрін анықтаудағы тәжірибелік маңызы зор, себебі ол кейбір
жағдайларда қылмысты осы тектес басқа қылмыстардан ажыратып алуға мүмкіндік
береді. Тікелей объект кейбір реттерде әртүрлі қылмыс құрамында бірдей
болуы мүмкін. Мысалы, ҚК-тің 96-бабының 1, 2-бөліктері, 97, 98, 99-баптар.
Аталған қылмыстар тікелей объектіге қарап ажыратылмайды, қылмыс құрамының
басқа элементтерінің белгілеріне қарап ажыратылады.
Әдетте, әр қылмыстың өзінің тікелей бір объектісі болады. Алайда бір
мезгілде екі тікелей объектіге қиянат көрсететін қылмыс түрлері де
кездеседі (қос объектілі қылмыс). Бұл жағдайларда объектілердің біреуі
басты (негізгі), ал екіншісі - қосымша болып есептеледі. Ал тікелей
объектінің қайсысы - негізгі қайсысы - қосымша екендігі туралы сұрақ
құқықтық тұрғыдан қорғалушы игіліктің өз маңыздығына емес, оның тектік
объектімен байланысына қарай шешіледі. Мысалы, сот төрелігін жүзеге асыруға
немесе алдын-ала тергеу жүргізуге байланысты қорқыту немесе күш көрсету
әрекеттері (ҚК-тің 341-бабы сияқты қылмыстардың тікелей объектісі сот
төрелігінің мүддесі, әрі жеке басы болып табылады. Бұлардың алғашқысы
негізгі объект, ал соңғысы бұл арада қосымша объект болып қарастырылады.
Негізгі объект - ол басты тікелей объект. Қылмыстық-құқық нормасы, ең
алдымен, оны қорғау үшін шығарылады. Демек, негізгі объект - қылмысты ҚК-
тін белгілі бір тарауына қосу үшін негіз болатын басты объект.
Негізгі объектіге қарсы қиянат жасау барысында жол-жөнекей түсетін
зардапқа төзетін (немесе осындай зардап түсу қаупі бар) объект, қосымша
объект болып табылады. Мысалы, шабуыл жасап тонауда негізгі объект -
меншік, қосымша объект нақты адамның денсаулығы.
Факультативті объект - қылмыс жасау барысында белгілі бір зиян
тигізілуі де, тигізілмеуі де мүмкін қатынас (мүдде). Мысалы, бұзақылық
жасау барысында негізгі объект қоғамдық тәртіп, ал жеке адамның мүддесі
бұзылуы да, бұзылмауы да мүмкін.
Қылмыстың негізгі объектісін анықтау іс-әрекетке әлеуметтік-саяси
сипаттама беруге, оның қоғам үшін қауіптілік деңгейін бағалауға және ҚК-тің
бөлімінің қай бабын қолдану мәселесін шешуге, яғни болған іс-әрекетті қалай
саралау керектігін оңайлатып береді.
Сурет 1.1.1 – Қылмыс обьектісінің түрлері
1.3 Қылмыстың заты
Қылмыс объектісінен қылмыстың затын ажырата білу керек. Қылмыс затына
қылмыскер тиісті объектіге қылмысты қол сұғу кезінде осы қылмыскердің
тікелей әсеріне ұшыраған сыртқы ортадағы материалдық заттар жатады.
Бөтеннің мүлкін ұрлау кезінде (мысалы, автомобиль делік) қылмыстың заты
тікелей автомобильдің өзі болса, ал объектісі оған байланысты меншік
құқығы.
Материалдық заттарға - қылмыскер қандайда бір белгілі қылмыстық іс-
әрекетті жасаған уақытта өзінің ізін қалдырған бұйым жатады. Қылмыстың
заты мен қол сұғылған объект тығыз байланыста болғанымен оларды бір-бірімен
шатастырмау керек.
Қылмыстың объектісі қылмыстық заңмен қорғалатын мүдделер, қоғамдық
қарым-қатынас болса, қылмыстың заты - материалдық дүние, алғышарттар,
қоғамдық қарым-қатынастардың өмір сүру, даму шарты. Қылмыскер материалдық
бұйымдарға, заттарға тікелей ықпал жасай отырып, қылмыстық заң қорғайтын
белгілі бір қоғамдық қарым-қатынасты және мүдделерді бұзады. Демек,
қылмыстың объектісі қылмыскер ықпал жасаған заттар емес, заң қорғайтын
белгілі бір қоғамдық қатынас пен мүдделер болып табылады.
Қылмыстың заты және оның заттық қасиеті қылмыстарды дұрыс саралауда,
аралас құрамдарды және қылмыстық әрекеттерді қылмыстық емес әрекеттен
ажыратуда үлкен маңызы бар. Мысалы, атылатын қаруды ұрлау қоғамдық
қауіпсіздікке қол сұғу болса, ал аңшы мылтығын ұрлау - меншікке қарсы
қылмыс. Контрабандалық заттар болып ҚР кедендік шекарасынан заңсыз түрде
өткізілетін белгілі бір заттар ғана болып табылады.
Заттың сипаты мен қасиеті жаза қолдануға да әсер етеді. Мысалы, ұрлап
алынған мүліктің мөлшері қылмысқа баға беруге және жазаның мөлшерін
белгілеуге әсер етеді.
Қылмыстық қол сұғу кезінде зат, әдетте, зиян шегуі де, шекпеуі де
мүмкін. Мысалы, ұрланған зат өзінің алғашқы формасын өзгертпеуі де мүмкін
(ақша оның жеке басының есеп-қисабы бойынша сақталып қалуы мүмкін). Басқа
жағдайларда тағамдар толығымен өзгеріп, құртылуы мүмкін.
Бірақта қылмыстың заты жасалынатын қылмыстардың барлығында кездесе
бермейді. Ол жоғарыда айтылғандай, қылмыс объектісіне жасалынатын қол
сұғушылық сыртқы ортаның материалдық заттарына әсер ету арқылы жасалған
қылмыстарда кездеседі. Мысалы, әйел зорлау, қорлау, дизертирлік сияқты
қылмыстардың заты жоқ.
Қылмыс затының қылмыс жасау құралдарынан, яғни қылмыскердің қылмыс
кезінде пайдаланған заттарды ажырата білу керек (мысалы, кісі өлтіру мен
шабуыл жасап тонау кезінде қолданылған атылатын қару мен пәтер тонау
кезінде қолданылған кілт, аталған заттар қылмыс заты емес, қылмыс құралы
болып табылады. Кейде бір ғана зат кейбір қылмыстардан қылмыс затының рөлін
атқарса, басқа қылмыстар кезінде - қылмыс жасау құралы мен тәсілі болуы
мүмкін. Мысалы, ұрланған пистолет - қылмыстың заты, ал оны шабуыл жасап
тонау кезінде пайдаланған болса, ол - қылмыс құралына айналады.
Кейбір қылмыстардың жасалу барысында кінәлі адам екінші бір адамның
жеке басына (рухани, мүліктік немесе денесін жарақаттау) зиян келтіреді.
Адамды қылмыстың заты деп тануға болмайды. Қылмыстың салдарынан зиян шеккен
адам жәбірленуші деп аталады. Қылмыстан зардап тартқан адамның жеке басын
зерттеумен криминологияның виктимология деп аталатын саласы айналысады.
Көптеген қылмыстарда жәбірленушінің жеке басы да, қылмыстың заты сияқты
қылмыстық-құқықтық мәнге ие. Мысалы, жасы кәмелетке толмаған немесе жасы он
төртке толмаған қызды зорлағаны үшін қылмыскердің жауаптылығы күшейе
түседі. Сондай-ақ қылмысқа жәбірленушінің заңсыз қылығы себепкер болса,
жәбірленушінің заңсыз қылығы жаза тағайындау кезінде жеңілдететін мән-
жайлар деп қаралуы мүмкін.
В.Н.Кудрявцсв тіпті өте ұқсас қылмыстардың арасында тікелей
объектілердің айырмашылығы болатынын дұрыс атап көрсетеді.
Қол сұғу объектісін зерделеудің ең маңызды, сонымен қатар даулы да
болып табылатын аспектілерінің бірі қылмыс заты болып табылады.
Қылмыстық құқық теориясында ең көп тараған көзқарас-қылмыс затына
байланысты немесе соған әсер ету арқылы қылмыс жасалатыны болып табылады.
А. Герцензон қылмыс заты болып нақты материалдық заттар да, сонымен
қатар, қол сұғу бағытталған мүдде де болуы мүмкін деп есептеген.
Бірқатар авторлар "затсыз" қылмыстың болатындығы туралы айқындаманы
ұстанады.
В.Н.Кудрявцев пен Г.А.Кригер, керісінше, затсыз қоғамдық қатынас
болмайды деп санайды2.
1998 жылы шыққан "Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқық" (жалпы бөлім)
оқулығының авторлары қылмыс затына неғұрлым кең түсінік береді және оны
"қылмыскер соған ықпал ете отырып қылмыстық заң нор-маларымен қорғалатын
мүдделерге елеулі түрде зиян келтіретін кез келген қылмыс объектісінің
қажетті элементі ретінде" айқындайды. Олар "қоғамда затсыз қылмыс болмайды,
барлық қылмыстың өз заты болады. Бірақ ол нәрсе түрінде, материалданған
немесе материалданбаған, белгілі бір аспаптардың көмегімен қиын бағаланатьш
немесс тіпті де бағаланбайтын болуы мүмкін" деп санайды.
Қоғамдық қатынастың заты қоғамдық қатынастың бір элементі болатын, сол
үшін немесе соны қорғауға байланысты жасалған нәрсені қылмыстың заты деп әу
баста-ақ атап айтқан болатынбыз. Бұл қатынастар материалдық немесе
материалдык еместігіне байланысты әр түрлі заттардыбөліп көрсетеді.
В.Я.Таций "материалдық қатынастар үшін - әр түрлі дене күші;
материалдық емес үшін-рухани игілік, құндылық қатынас субъектлерінің
қызметі" деп әділ атап көрсетеді.
Қоғамдык қатынас затымен қатар қылмыс затын да атап көрсету қажет.
А.В.Наумов пен А.И.Рарог қылмыс заты ретнде сыртқы әлемнің материалдық
затын — соларға әсер ету арқылы тиісті субъектінің қоғамға қауіпті іс-
әрекеті арқылы қол сұғу қылмысы жүзеге асады деп түсінеді және оны
"объектінің материалдық көрінісі" деп атайды2.
Сонымен бірге, олар қылмыс заты әрбір қылмыста болмайды, ол тек қана
қылмыстық қол сұғу қылмыс объектісіне сыртқы дүниенің материалдық затына
тікелей әсер ету арқылы жасалатын қылмыстарға ғана болады дейді. Сонымен,
"заттық" және "заттық емес" қылмыстың болу болмауы туралы мәселе
қойылғанда, осы уақытқа дейін біртұтас пікір болған емес.
Біздіңше, қоғамдық қатынас заты мен қылмыс затын айыра білу керек.
Затсыз қоғамдық қатынас болмайды немесе олар жоқтан пайда болмайды. Бірақ
"затсыз' қылмыс деп аталатын қылмыстар болады. Дегенмен, кейбір жағдайларда
қоғамдық қатынас заты мен қылмыс заты сәйкесуі мүмкін (мысалы, мүліктік
қылмыстарда).
Осыған байланысты жалған құжат жасау объектісін зерттеу барысында
жалған құжат заты, оның қажетті белгілері қандай және оның осы қылмыс
объектісімен арақатынасы туралы мәселені де қарастыру қажет. Б.С. Никифоров
қылмыстық құқықпен қорғалатын қомдық қатынастардың мазмұнын айқындай
отырып, қоғамдық қатынас дегеніміз "бір-бірінен теориялық талдау жасаған
кезде ғана ажыратуға болатын түрлі элементтер мен тараптардың бірлігін
білдіретін" күрделі құбылыс екендігін атап көрсетеді.
Құжат көп жағдайларда түрлі қатынастарды бекітуге материалдық нысан
болып табылады. Мұның өзі құжат жасау мен оны тиісті адамнан (лауазымды
немесе жеке) табу түрлі қоғамдық қатынастарды жүзеге асырудың шарттары
немесе құралы болуы мүмкін.
Осыған орай, зерттеу жоспарында қылмыс затының түсінігі туралы мәселеге
нақты тоқталу және осы жөніндегі орын алған көзқарастарды қарауға мүмкіндік
болмауға байланысты осы мәселе туралы Б.С.Никифоров айтқан көзқарасты толық
қуаттаған жөн деп білдік. Ол қылмыс объектісінің құрылымы туралы мәселені
қарай келіп, қылмыс "заты" деп аталатынның қылмыс объектісінің құрамдас
бөлігі ғана болъш табылатын қоғамдық қатынас деген қорытындыға келеді2.
Заңдық мәні бар оқиғалар мен фактілерді растаудың материалдық нысаны
құжат болып табылады. Нақ осы құжат дайындау немесе оған ықпал ету, яғни
оның мазмұнын немесе сыртқы түрін өзгерту жолымен құқықпен корғалатын
объектіге қол сұғу жүзеге асады. Құжат жалған құжат жасау объектісінің
материалдық бөлігі, осы қылмыстың заты болып саналады.
Құжат" түсінігін айқындау бірыңғай, яғни құқықтың барлық саласына
ортақ болуы тиіс, және оған құжатты сипаттайтын барлық белгілер кіреді3.
Құжат түсінігінің бірыңғай айындау қажеттігін сондай-ақ А.В. Кузнецов
та атап көрсетті. Құжат түсінігінің жалпы анықтамасын С.И.Тихенко мен
Б.И.Пинхасов береді. "Кеңестік қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдеу теориясы"
деген ұжымдық еңбектің авторлары да құқықтың түрлі салалары үшін құжаттың
жалпы түсінігін қалыптастыруға пікір қосты. Осыған қарама-қарсы пікір
топшылауға И.Г, Маландин мен Т.Л.Сергеева өздерінің "Кеңестік қылмыстық
құқық бойынша жалған құжат жасаумен күрес" деген еңбегінде жалған құжат
жасау құрамына ғана қатысты құжаттың ерекше анықтамасын келтіреді.
Біздіңше, А.В.Кузнецовтың, С.И.Тихенконың, Б.И. Пинхасованың
көзқарастары дұрыс сияқты.
Қылмыстық құқықта қылмыс заты ретіндс әр түрлі кұжаттар алынуы мүмкін,
кейбір жағдайларда - бұл шын мәніндегі, түпнұсқа құжаттар, яғни іс жүзінде
орын алған фактілер мен оқиғаларды көрсететін құжаттар, ал басқа жағдайда -
жалған құжаттар.
Құқық қорғау органдарының тәжірибесінде қылмыс жасау және жасыру құралы
ретінде жалған құжат көп пайдаланылады,
Бір құжаттың өзі түрлі роль орындауы мүмкін, Шын мөніндегі бір құжаттың
өзі қылмыс жасаудың және жасырудың әрі заты әрі құралы болуы мүмкін. Сол
бір шын құжаттың өзі кейде бір рольде, ал құжат жалған болса, басқа рольде
жүреді.
Құжат адамның саналы қызметінің нәтижесінде пайда болатын материалдық
дүние заттарының бірі болып табылады. Осыған байланысты А.В.Кузнецов "бізді
қоршаған табиғаттың өзге заттарынан құжаттың айырмашьшығы ол белгілі бір
ойдың затқа айналдырылған түрі. Егер зат ешқандай ойды білдірмесе, ол құжат
болып танылмайды..." деп қорытты.
Құжатты құқықтық түсінік ретіндс сипаттайтын екінші бір белгісі -
зандық мәні бар фактілер немесе оқиғалар туралы куә бола алатындығында.
"Кұжат" сөзі латынның "documentium" "дәлелдеме" дегенді білдіретін
сөзі. Құжатқа осындай түсіндірме Брокгауз және Эфронның энциклопедиялық
сөздігінде берілген, онда "құқықтық қатынастар мен окиғаларға дәлелдеме
болып табылатын барлық материалдық белгілер, мысалы, иеліктің шекарасын
білдіретін аралық белгі бағандары; театрға кіру билеті; жалдамалы арба
айдаушыдан алынған көлік құжаты; көйлекті сақтауға алған швейцар маркісі
және т.б. құжат болып табылады делінген.
Осы тұрғыдан келгенде, барлық заңды мәні бар заттар, олардың жазбаша
белгілерінің болу - болмауына қарамастан құжатқа жатқызылады. Мұндай
жағдайда құжаттың қандай да болмасын зандық мәні бар заттық дәлелдемеден
немесе кез келген өзге заттан ешбір айырмашылығы жоқ.
II ҚЫЛМЫС ОБЬЕКТІЛЕРІН АНЫҚТАУДАҒЫ БАСТЫ МӘСЕЛЕЛЕР
2.1 Қылмыс обьектілерін анықтаудың қылмыстық іс-әрекетті саралаудағы
маңызы
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 3-бабы - қылмыстық
жауаптылық негізі қылмыстық кодексте көзделген қылмыс құрамының барлық
белгілері бар әрекет жасау болып табылады деп көрсеткен. Қылмыстық
жауапкершілік негізі қылмыс құрамы жөнінде қылмыстық іс жүргізу заңдарында
да айқын айтылады. Оның нормаларына сәйкес қылмыстық іс қозғалмауы тиіс, ал
қозғалғандары қылмыстық құрамының болмауына байланысты тоқтатылуға жатады,
Бұл мәселені сот үкім шығару кезінде анықтайды.
Қылмыс құрамының белгілері қылмыстық заңда белгіленеді. Сонымен қатар,
қылмыстық кодекстің тиісті бабының диспозициясында барлық белгілер міндетті
түрде келтіріле бермейді, олар қылмыстық-құқықтық нормада кейде толығырақ,
немесе сонша мөлшерде кем сипатталуы мүмкін. Бұл белгілер адамдардың сана-
сезіміне байланыссыз объективті түрде болады. Қылмыстық құрамның қажетті
белгілерін анықтау қылмыстық занды түсіндіру барысында жүзеге асады.
Қылмыстың нақты құрамының белгілерін нақты айқындаудың осы әрекетті дұрыс
саралау кезінде үлкен маңызы болады.
Қылмысты саралаудың өзі жасалған әрекеттің заңдық табиғатын, дәрежесі
мен оның қоғамдық қауіптілігінің сипатын көрсетеді; қылмысты саралаудың көп
жағдайларда кінәліге дұрыс әрі әділ жаза белгілеуде маңызы зор.
"Саралаудың мақсаты мынада - қандай қылмыстың жасалғандығын анықтау,
кінәліні қылмыстық жауапкершілікке тарту үшін және қажет болған жағдайды
тиісті жазалау шараларын белгілеу үшін нақты заңдық негізді көрсету болып
табылады".
С.И. Тихенко "дәлелдемелік материалдың өзіндік ерекшелігі мен тергеудің
дұрыс бағыты қылмысты саралауға байланысты" екендігіне көңіл аударған.
А.А. Герцензон қылмыстың жекелеген түрлерін зерделеу үшін қылмыс құрамы
элементтерінің маңыздылығына назар аудара келіп, мынаны атап көрсетеді:
"Қылмыстың жекелеген түрлерін ғылыми-зерттеу мақсатында ғалым зерделесе де
немесе тергеу немесе сот талқылауы барысында өз білімін пайдалану
мақсатында іс жүзіндегі қызметкер зерделесе де-әр уақытта да қылмыс құрамын
жан-жақты ашуға көңіл бөледі"2.
Әрбір қылмыстың өзге қылмыстармен бірқатар ортақ ұқсастығы болады.
Осыны ескере отырып, құжатты қолдан жасау құрамын зерттей отырып, оны
аралас құрамнан бөліп тұратын шекті анық та айқын көрсету керек.
Жалған құжат жасаудың табиғатын айқындау, оның сипаты мен қоғамға
қауіптілігінің дәрежесін айқыңдау үшін осы қылмыстың объектісін анықтаудың
маңызы зор. Қылмыс объектісі - қылмыстық іс-әрекетті жасаған адамның не
нәрсеге қол сұғып отырғандығы және қылмыс нәтижесінде неге зиян келтіреді
немесе неге зиян келтіруі мүмкін3, дегенді білдіреді,
Қылмыстық іс-әрекеттің қоғамдық қауіптілігі оның қол сұғып отырған
иглігінің қаншалықты құнды және маңызды екендігінде, сондай-ақ, осы
игілікке келтірілетін зиянның қаншалықты маңызды екендігіне байланысты.
Қылмыс объектілерінің заңдық тізбесі Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексінің 2-бабында берілген. Бұл адамның, азаматтың құқығы,
бостандығы мен занды мүддесі және қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздік, қоршаған
орта, конституциялық құрылыс және Қазақстан Республикасының аумақтық
тұтастығы, бейбітшілік және адамзаттың қауіпсіздігі.
Тіпті қылмыстың жалпы құрамына талдау жасаған кезде де, сонымен қатар
қылмыстың жекелеген топтарына талдау жасағанда да қылмыс объектісіне
арқалған арнайы зерттеулерде көптеген мәселелер әлі күнге дейін біржақты
шешілмеген, осы тұрғыда кейде қарама-қайшы пікірлерде баршылық. Шетел
сөздерінің сөздігінде "объект" сөзі латынның оbjectum" - қандай болса да
қызмет, әрекет, бағытталған зат, құбылыс екендігі айтылады.
Қылмыстық құқық теориясы дәстүрлі түрде қылмыс объектісін қылмыстық қол
сұғудан қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынас ретінде қарайды.
Әдебиеттерде бұл көзқарас жалпыға ортақ больш табылады.
Дегенмен, кейбір авторлар осы анықтаудың әділ екендігімен жалпы
алғаңда келісе отырып, қылмыс объектісінің теориясы қылмыстық заңмен
қорғалатын қоғамдық қатынас жалпы әмбебап теория болып танылуы мүмкін емес,
себебі ол кейбір жағдайларда, әсіресе жеке адамға қарсы қылмысты талдау
кезінде "іске жарамайды" деп есептеді. А.В. Наумов осындай пікірді
жақтайды.
Революцияға дейінгі кезеңдегі Ресейлік қылмыстық құқық ғылымындағы аса
ірі өкіл Н.С. Таганцев осыған ұқсас бағытты ұстанады. Ол қылмысты осы елде
нормамен корғалатын осындай өмірлік мәні бар мүддеге қол сұғатын әрекет осы
мезгілде соншалықты маңызды болып табылатындықтан, мемлекет басқа шаралар
жеткіліксіз болуы себепті қол сұғушыға жаза қолдану қаупі бар екендігін
ескертеді.
Бірқатар криминалистер қоғамдық қатынас екі элементтен: қатынасқа
қатысушылар мен олардың өзара байланысынан тұрады деп санайды.
А.А. Пионтковский қоғамдық қатынас құрылымында мынадай негізгі
бөліктерді атап көрсетеді: қатынасқа қатысушылар, олардың арасындағы
белгілі бір түрдегі өзара байланыс, сондай-ақ материалдық дүниедегі қандай
да болмасын бір заттар.
Қоғамдық қатынас дегеніміз — бұл күрделі әлеумсттік құбылыс. Қоғамдағы
барлық адамдар, өздерінің әлеуметтік қажетгіліктерін, мүдделерін жүзеге
асыра, міндеттерін орындай отырып, өзінің мінез-құлқына жауап бере отырып
өзара көптеген және сан алуан байланыстар жасайды және мұндай
байланыстардың болмауы мүмкін емес. Осы байланыстардың өзі қоғамдық
қатынастар болып табылады. Е.И. Қайыржанов қоғамдық қатынас субъектілері
"өз қажеттілігі әсерінен объективті түрде бар қоғамдық қатынасқа
қатысушылардың қажеттілігін қанағаттандыра алатын немесе идеялдық құбылысқа
қатысты өзара байланысты болады" деп көрсетеді.
Криминалист - ғалымдардың қоғамдық қатынас құрамынан 3 элементті
бөлектейтін айқындамасына қосылуға болады.
Оларды төмендегіше бөліп қараймыз:
а) қатысушылар, яғни қатынас субъектілері;
б) қоғамдық қатынастың мазмұны ретінде субъектілер арасындағы
әлеуметтік байланысты, олардың қызметі немесе бір-біріне қатысты
айқындамасы, белгілі бір құқықтары мен міңдеттері;
в) солар арқылы қоғамдық қатынас пайда болатын зат (әлеуметтік
құндылық).
Қоғамдық қатынастын субъективтік құрамын анықтау атап айтқанда қандай
қоғамдық қатынастардың қылмыс объектісі бола алатынын, мұндай қатынастардың
көлемін және қылмыстық заңның қолданылу шегін белгілеуге мүмкіндік береді.
Объектінің осы элементтерінің бәріне құқық бұзушы қол сұғуы мүмкін.
Н.И.Коржаиский қоғамдық қатынасты қылмыстық өзгерістерге душар ететін
үш түрлі ықпалды атан көрсетеді. Оның пайымдауынша, субъект арқылы қоғамдық
қатынас пайда болған, қалыптасқан және болып отырған затқа, нәрсеге ықпал
ете алады; өзін осы қатынасқа шығару арқылы, қоғамдық қатынастың мәні болып
табылатын субъектіге жатқызылған міндеттерді атқармау жолымен әлеуметтік
байланысты бұза отырып қоғамдық қатынасқа басқа қатысушыларға ықпал ету
жолымен қоғамдық қатынасты өзгерте алады2.
Қылмыс объектісі туралы жалпы ілім объектілерді жіктеу мәселесіне
тікелей байланысты. Атап айтқанда, қандай қоғамдық қатынасқа тікелей және
ең алдымен зиян келтірілетіндігі туралы мәселені нақтылау мақсатында
қылмыстық құқық теориясында жалпы, топтық және тікелей объектіні бөліп
көрсету орын алған.
Жалпы объект - қылмыстық қол сұғудан қылмыстық заңмен қорғалатын
қоғамдық қатынастардың барлық жүйесі. 1919 жылғы қылмыстық құқық жөніндегі
алғашқы басшылықтың өзі қылмысты қоғамдық қатынастың осы жүйесі үшін
қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік ретінде айқындады.
Топтық объект дегеніміз біртекті және өзара байланысты қоғамдық
қатынастар тобын білдіреді. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің
ерекше бөлігі жүйесінің заңдық құрылымының негізіне осы топтық объект
алынған.
Топтық объектінің ішінде әр қылмыстың өзіңдік ерекшелігі осы қылмыстың
тікелей объектісінің сипатымен анықталады. Мұны белгілі бір қылмысты жасау
нәтижесінде зиян келтірілетін белгілі бір қоғамдық қатынас деп түсінуге
болады. Тікелей объектінің қылмысты саралау үшін іс жүзінде маңызы зор,
өйткені ол кейбір жағдайларда қылмысты сол тектес басқа қылмыстардан
ажыратуға мүмкіндік береді.
Әдебиетте тікелей объект ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz